1. CZASOWNIK

KOMPENDIUM JĘZYKOWE CZ. IX FLEKSJA

IX 1 a)

a) Informacje podstawowe

• czasownik to odmienna część mowy

• czasownik określa (wyraża) czynność

• czasownik odpowiada na pytania:

Co robi?,

Co się z nim dzieje?,

W jakim stanie się znajduje?

• czasownik występuje w formie:

osobowej (można określić formę gramatyczną)

nieosobowej (nie można określić formy gramatycznej)

Formy nieosobowe czasownika to:

• bezokoliczniki, np. iść, spać, mieć

• formy zakończone na -no lub -to, np. znaleziono, zapisano, wykryto

• czasownik występuje w trzech trybach; orzekającym, rozkazującym, przypuszczającym

• czasownik posiada trzy strony: czynną, bierną i zwrotną

• czasownik odmienia się przez:

liczby (pojedyncza i mnoga),

czasy (przeszły, teraźniejszy i przyszły),

rodzaje (męski, żeński, nijaki, męskoosobowy, niemęskoosobowy),

osoby

• podział czasowników:

DOKONANE	NIEDOKONANE
wyrażają czynność skończoną odmieniają się w czasie przyszłym prostym nie odmieniają się w czasie teraźniejszym	wyrażają czynność nieskończoną lub trwającą odmieniają się w czasie przyszłym złożonym odmieniają się w czasie teraźniejszym

PRZECHODNIE	NIEPRZECHODNIE
występują w stronie biernej	nie występują w stronie biernej

• czasownik w zdaniu najczęściej pełni funkcję orzeczenia

1. CZASOWNIK

KOMPENDIUM JĘZYKOWE CZ. IX FLEKSJA

IX 1 b)

b) Strony czasownika

Czasowniki posiadają trzy strony:

• czynną,

• bierną,

• zwrotną

Stronę czasownika rozpoznajemy:

• po zależności między podmiotem i czynnością:

podmiot wykonuje czynność - strona czynna

podmiot jest odbiorcą czynności - strona bierna

podmiot wykonuje czynność na sobie - strona zwrotna

• po budowie czasownika

tylko czasownik - strona czynna

obecność czasownika posiłkowego; być, zostać - strona bierna

obecność zaimka „się” - strona zwrotna

STRONA CZYNNA

Wszystkie czasowniki tworzą stronę czynną!

W zdaniu w stronie czynnej podmiot jest wykonawcą czynności!

np. Jacek przestawia meble.

STRONA BIERNA

Nie wszystkie czasowniki tworzą stronę bierną!

Czasowniki, które tworzą stronę bierną nazywamy przechodnimi.

Czasowniki, które nie tworzą strony biernej nazywamy nieprzechodnimi.

Czasowniki niedokonane tworzą stronę bierną z czasownikiem „być”, np. jest obserowany

Czasowniki dokonane tworzą stronę bierną z czasownikiem „zostać”, np. został zauważony

W zdaniu w stronie biernej podmiot jest odbiorcą czynności!

np. Meble są przestawiane przez Jacka.

Przy przekształcaniu zdania ze strony czynnej na bierną podmiot staje się dopełnieniem, a dopełnienie podmiotem:

Agnieszka ^(podmiot) oddała książki ^{(dopełnienie)}.

Książki ^(podmiot) zostały oddane przez Agnieszkę ^{(dopełnienie)}.

STRONA ZWROTNA

Nie wszystkie czasowniki z zaimkiem „się” mają znaczenie strony zwrotnej!

Znaczenie strony zwrotnej mają tylko te czasowniki, w których „się” można zamienić na „siebie”,

np. myć się = myć siebie

1. CZASOWNIK

KOMPENDIUM JĘZYKOWE CZ. IX FLEKSJA

IX 1 c)

c) Tryby czasownika

Czasowniki mogą występować w trzech trybach:

• orzekającym (oznajmującym)

• rozkazującym

• przypuszczającym

• tryb orzekający wyraża informację

• tryb rozkazujący wyraża prośbę, rozkaz, polecenie

• tryb przypuszczający wyraża przypuszczenie, możliwość

TRYB ORZEKAJĄCY

Czasowniki w trybie orzekającym odmieniają się przez: czasy, liczby, osoby i rodzaje!

czasy (przeszły, teraźniejszy i przyszły [prosty i złożony]),
liczby (pojedyncza i mnoga),
rodzaje (męski, żeński, nijaki, męskoosobowy, niemęskoosobowy),
osoby (1. os., 2. os., 3. os..)

TRYB PRZYPUSZCZAJĄCY

Czasowniki w trybie PRZYPUSZCZAJĄCYM odmieniają się przez: liczby, osoby i rodzaje!

liczby (pojedyncza i mnoga),
rodzaje (męski, żeński, nijaki, męskoosobowy, niemęskoosobowy),
osoby (1. os., 2. os., 3. os..)

l. poj.

r. męski r. żeński r. nijaki

1. grałbym 1. grałabym 1. -

2. grałbyś 2. grałabyś 2. -

3. grałby 3. grałaby 3. grałoby

l. mn.

r. męskoosobowy r. niemęskoosobowy

1. gralibyśmy 1. grałybyśmy

2. gralibyście 2. grałybyście

3. graliby 3. grałyby

TRYB ROZKAZUJĄCY

Czasowniki w trybie ROZKAZUJĄCYM odmieniają się przez: liczby I osoby!

liczby (pojedyncza i mnoga),
osoby (1. os., 2. os., 3. os..)

l. poj. l. mn.

1. - 1. grajmy!

2. graj! 2. grajcie!

3. niech gra! 3. niech grają!

1. CZASOWNIK

KOMPENDIUM JĘZYKOWE CZ. IX FLEKSJA

IX 1 d)

d) Odmiana czasownika w trybie orzekającym

czas przeszły

liczba pojedyncza

RODZAJ MĘSKI	RODZAJ ŻEŃSKI	RODZAJ NIJAKI
1. grałem	1. grałam	1. -
2. grałeś	2. grałaś	2. -
3. grał	3. grała	3. grało

liczba mnoga

RODZAJ MĘSKOOSOBOWY	RODZAJ NIEMĘSKOOSOBOWY
1. graliśmy	1. grałyśmy
2. graliście	2. grałyście
3. grali	3. grały

czas teraźniejszy

liczba pojedyncza	liczba mnoga
1. gram	1. gramy
2. grasz	2. gracie
3. gra	3. grają

czas przyszły prosty

liczba pojedyncza	liczba mnoga
1. zagram	1. zagramy
2. zagrasz	2. zagracie
3. zagra	3. zagrają

czas przyszły złożony - i sposób

liczba pojedyncza

RODZAJ MĘSKI	RODZAJ ŻEŃSKI	RODZAJ NIJAKI
1. będę grał	1. będę grała	1. -
2. będziesz grał	2. będziesz grała	2. -
3. będzie grał	3. będzie grała	3. będzie grało

liczba mnoga

RODZAJ MĘSKOOSOBOWY	RODZAJ NIEMĘSKOOSOBOWY
1. będziemy grali	1. będziemy grały
2. będziecie grali	2. będziecie grały
3. będą grali	3. będą grały

czas przyszły złożony - ii sposób

liczba pojedyncza	liczba mnoga
1. będę grać	1. będziemy grać
2. będziesz grać	2. będziecie grać
3. będzie grać	3. będą grać

Czasowniki niedokonane
odmieniają się:

• w czasie przeszłym

• w czasie teraźniejszym

• w czasie przyszłym złożonym

Czasowniki dokonane
odmieniają się:

• w czasie przeszłym

• w czasie przyszłym prostym

---