ARCHITEKTURA
Architektura - sztuka budowania.
Urbanistyka - nauka o kształtowaniu, budowaniu miast.
Kryteria definiujące miasto:
- liczba mieszkańców
- prawa miejskie
(W różnych państwach kryteria miejskości są różne. Najczęściej są to kryteria ludnościowe, bądź prawno-administracyjne.)
Miasto - jest to taka forma osadnicza, której znaczna część mieszkańców utrzymuje się z zawodów pozarolniczych.
Czynniki miastotwórcze:
- warunki przyrodnicze (woda, klimat, żyzność gleb)
- czynnik gospodarczy
- czynnik obronności
- czynnik komunikacji
ostrów = wyspa, tum = katedra. Miasta często rozwijały się tam, gdzie są wyspy rzeczne. Wenecja powstała z powodów obronnych.
Najstarsze dwa miasta:
- Jerycho (Palestyna)
- <Czatal-Ujung> Catal Huyuk (w Turcji), powstało 7 tys. lat p.n.e. Brak placów i ulic - do domów wchodziło się przez dymnik (otwór na dachu). Znaleziono tam obsydian (szkło wulkaniczne) idealne do tworzenia narzędzi. Niedaleko tej miejscowości istniały kiedyś wulkany.
Niektóre miasta są projektowane, inne powstają spontanicznie.
Jedną z najstarszych cywilizacji na świecie jest KULTURA HINDUSU (najprawdopodobniej cywilizację tę stworzyli ciemnoskórzy hindusi, którzy obecnie tworzą najniższą kastę). Inną starożytną cywilizacją jest cywilizacja MEZOPOTAMII (Sumerowie - państwo sumeryjskie, najważniejsze miasto - Ur haldejskie - z tego miasta pochodził Abraham. Domy w tym mieście nie miały żadnych okien)
Temenos - dom święty, miejsce sacrum w środku miasta.
Ziggurat - piramida schodkowa, jest podestem na którym stoi świątynia. Zigguraty budowane były z gliny, dlatego nie przetrwały do dziś). Wieża Babel była zigguratem. Prawdopodobnie ludzie budowali zigguraty z tęsknoty za górami. Na górze człowiek jest bliżej Boga.
Hammurabi podbija Ur haldyjskie - od tej pory trwa Państwo Babilońskie (nad Eufratem). Zostaje podjęta próba nadania miastu Babilon kształtu regularnego prostokąta.
Asyria (900 rok p.n.e. - król Sargon II). Borsippa - miasto w Asyrii (plan kwadratu).
EGIPT
Mastaba - rodzaj grobowca spotykanego w starożytnym Egipcie.
Nazwisko pierwszego architekta - Imhotep. Jest on twórcą piramidy Dżosera, która jest najstarszą piramidą.
Giza - piramidy: Cheopsa, Chefrena, Mykerynosa
Miasto KAHUN (XX w.p.n.e.) - „miasto budowniczych piramid” - tam podobno mieszkali budowniczy piramid. Podobno już wtedy istniało współzawodnictwo pracy.
Swiątynie egipskie, np. Luxor
Pylony - trapezowe wieże przy wejściu do świątyni.
KULTURA KRETEŃSKA (KRETA)
Cywilizacja ta zwana była również kulturą minojską czy egejską. Kreteńczycy trudnili się głównie handlem morskim. Kultura kreteńska powstała 2,5 tys. lat przed Chrystusem. 1,1 tys. lat p.n.e kultura ta gaśnie za sprawą najazdu Dorów (badania ostatnie dowiodły jednak, że przyczyną upadku tej kultury był wybuch wulkanu, nie najazd Dorów).
KNOSSOS - miasto, stolica Krety. Tu znajdował się pałac króla Minosa. Pozostałości tego pałacu odgrzebał angielski archeolog Evans. Pałac miał nieprzejrzysty układ labiryntu. Kreteńczycy na Krecie nie budowali fortyfikacji - mieli flotę do obrony.
KULTURA MYKEŃSKA PELOPONEZ
Kultura te rozwinęła się na Peloponezie 2 tys. lat p.n.e i miała wiele cech wspólnych z kulturą kreteńską. Główne miasta: MYKENY (grób Agamemnona), TIRENS.
Złota maska pośmiertna Agamemnona (podobno jego dziadka, można ją podziwiać w ateńskim muzeum).
Na Peloponezie budowano fortyfikacje (obwarowania). Mury cyklopowe, rzeźba herbowa Myken z kolumną kreteńską - dowód powinowactwa tych kultur. W mieście TIRENS istniał podobny układ pałaców, jak na Krecie. 1100 lat p.n.e. Dorowie skolonizowali Peloponez - zaczyna się Grecja.
GRECJA (architektura, teatr, filozofia, poezja, rzeźba, olimpiady)
Plemiona greckie: Dorowie, Jonowie osiedlają się w Helladzie.
W historii Grecji:
- I okres: 1100 - 750 r.p.n.e. (okres mroku). Przez 350 lat nic z siebie nie wydali.
- II okres: 750 - 470 r.p.n.e. - okres archaiczny (z tego okresu jest troche zabytków, rzeźb)
- III okres: 470 - 323 r.p.n.e. (okres rozkwitu) - okres klasyczny
470 r.p.n.e. - klęska Persji - skończyły się wojny perskie: Perykles - grecki zwycięsca
323 r.p.n.e. - bitwa pod Issos - koniec rozdrobnionych państw greckich, które ze sobą walczyły. Macedonia podporządkowała sobie Grecję.
- IV okres: 323 - 146 r.p.n.e. - okres hellenistyczny, eksportowanie kultury greckiej na cały świat (kultura grecka dotarła nawet do granic dzisiejszego Pakistanu/Indii)
146 r.p.n.e. - państwa greckie włączone zostały do Republiki Rzymskiej
ATENY (jońskie)
Attyka zasiedlona przez Jonów wybrała demokratyczną drogę rozwoju (demos - lud, kratos - władza).
Ateny leżą u podnóża wzgórza Akropol (według wierzeń Greków na tym wzgórzu mieszkał król Kerkops).
Erechtejon - świątynia na Akropolu (Kariatydy - kolumny-kobiety).
Partenon - świątynia największa na Akropolu w stylu doryckim. W świątyni znajdował się posąg Ateny dziewiczej z kości słoniowej dłuta Fidiasza powstały w czasach Peryklesa (470 rok r.n.e.)
Teatr dionizosa
Odeon - teatr muzyczny, opera.
Porządki greckie (style w architekturze):
- dorycki (głównie na Peloponezie i Wyspie Rodos)
- joński (na pn. od Peloponezu - Ateny i wysepki na M. Egejskim)
- koryncki
STYL DORYCKI (Sparta)
Praojczyzną Dorów był kraj, gdzie było dużo drzew. Tryglif w porządku doryckim jest pamiątką po belce stropowej drewnianych domów (tryglif: try = trzy, glif = nacięcia). W świątyniach nie ma on znaczenia architektonicznego, jest ozdobą. Między tryglifami znajdują się metopy. Metopy są gładkie lub rzeźbione w stylu doryckim. Tryglify i metopy to elementy fryzu. Poniżej fryzu znajduje się architraw, a powyżej fryzu mieści się gzyms (te trzy elementy tworzą belkowanie). Ponad belkowaniem znajduje się fronton z tympanonem - trójkątem wypełnionym rzeźbami. Świątynia dorycka stoi na podeście trójstopniowym zwanym stylobatem. Gdyby stylobat był płaski wydawałoby nam się, że jest wklęsły. W świątyniach greckich zewnętrzne kolumny są lekko nachylone do środka (by wydawały się proste). Styl dorycki jest toporny, surowy. W stylu doryckim kolumny są grube (najgrubsze na 1/3 wysokości - entaza). Im starsza jest świątynia dorycka, tym odległości między kolumnami są większe i grubsze są kolumny. Kanelury - są to pionowe rowki w trzonie kolumny. W stylu doryckim nie ma bazy. Kolumny stoją bezpośrednio na stylobacie. Kapitel jest to głowica kolumny. Składa się on z: abakusa (na górze) i echinusa (na dole).
STYL JOŃSKI (Ateny)
To, że kraj jest joński etnicznie nie znaczy, że wszystkie świątynie tam są jońskie (np. Partenon jest dorycki). W stylu jońskim trzon jest bardziej smukły i nie można się skaleczyć o żłobkowania. Głowica nie jest prosta - posiada charakterystyczną wolutę (ślimacznicę). Architraw jest gładki i składa się z 3 stopni, fryz jest gładki albo pokryty płaskorzeźbą.
STYL KORYNCKI
Jest taki sam jak joński, różni się tylko kapitelem.
Pallas Atena w Partenonie została zniszczona. Wykonana była z kości słoniowej i złota przez Fidiasza, ubrana była w pelops tkany przez dziewice.
Świątynia Posejdona (Pestum Posejdonia) - jest to najstarsza znana świątynia dorycka w „Wielkiej Grecji” czyli w pd. Italii. Jest stara więc ma grube filary. Świątynie greckie dziś są białe, ale kiedyś były malowane (kolorowe). Farba nie przetrwała do obecnych czasów.
Świątynie greckie są:
- prostokątne
- okrągłe (inspiracja dla twórców renesansu)
Mogą mieć kolumny z przodu, z każdej strony lub z dwóch stron.
U stóp Olimpu powstaje miasto Olimpia. W Olimpii jest krąg święty - TEMENOS. Znajduje się tu Świątynia Zeusa Olimpijskiego. W świątyni tej znajdowała się niegdyś rzeźba Zeusa Olimpijskiego dłuta Fidiasza uznawana za jeden z 7 cudów świata. Filipejon - świątynia ufundowana przez Filipa Macedońskiego.
Co 4 lata organizowane były Igrzyska Olimpjiskie (zawody sportowe na cześć Zeusa). Pierwsze Igrzyska odbyły się w 776 r.p.n.e. Nagrodą igrzysk był laur. Ponadto, każdy zwycięzca zawodów miał prawo wystawić sobie własny pomnik. Odbywały się też konkursy śpiewackie - zwycięzca dostawał trójnóg z brązu. Istnieje nawet ulica Trójnogów w Atenach. W 394 roku cesarz zlikwidował olimpiady jako zwyczaj pogański.
Fidiasz - „Michał Anioł starożytności”
W Atenach znaleziono pozostałości pracowni Fidiasza, kubek gliniany.
Apollo mieszkał na wzgórzu Parnas, u podnóża krąg TENEMOS poświęcony Apollinowi. Miejscowość Delfy znajduje się pod górą Parnas. Znajduje się tu teatr, święta droga, przy świątyni mieszkała wyrocznia - Pytia delficka.
TEATR GRECKI
Teatr wywodzi się ze świąt na cześć Dionizosa. Ołtarz stał przed świątynią i tam skłądano ofiary (głównie z kozła). Tragos - <gr.> kozioł (tragedia). Kapłan był głównym aktorem, gdyż to on dokonywał ofiary i lud wokoło śpiewał (akcja = drama, powstaje dramat). Z czasem wydarzenia te traciły religijny kontekst. Grecy idealnie wykorzystywali załamania terenu. W teatrach tych panowała bardzo dobra akustyka. Teatry greckie mieściły 40 000 osób!
MILET (miasto na zach. wyb. dzisiejszej Turcji)
Miasto to zostało zaprojektowane. Mieściło ok. 100 tys. mieszkańców. Hipodamos dostał propozycję zaprojektowania tego miasta po zniszczeniu. Teren pociął na kwartały zabudowy (prostokąty o wymiarach 30 x 50m). Drogi przecinały się pod kątem prostym. Domki atrialne. Miasto składało się z 3 dzielnic i z agory (rynku). Znajdowała się tam też stoa (budynek z kolumnami) i gimnazjon.
PRIENE (miasto koło Miletu)
Znacznie mniejsze, też zniszczone i odbudowane. Buleuterion = ratusz.
W każdym mieście greckim znajdował się teatr.
KNIDOS (kolejne miasto w Azji Mniejszej)
Każde miasto odbudowywane po zniszczeniu miało regularny plan.
ETRUSKOWIE
W mieście etruskim, a potem rzymskim były zawsze dwie drogi główne - cargo i dekumanos.
RZYM (miasto na 7 wzgórzach)
753 r.p.n.e. - założenie Rzymu (prawdopodobnie powstał 200 lat wcześniej)
Palatyn - wzgórze, na którym założono Rzym, Kapitol - inne wzgórze.
Rzymianie początkowo podlegali Etruskom, później ich przegonili. Za czasów Cesarstwa Rzymskiego Rzym liczył 1 mln mieszkańców i był największym miastem w Europie.
- Koloseum
- termy (łaźnie królewskie)
- klaka maksima - układ ściekowy
Rzymianie byli świetnymi inżynierami.
Forum (Rzym) = agora (Grecja) = rynek
Kastrum romanum - obóz rzymski.
Miasta rzymskie zawsze były nieco bardziej równoleżnikowo rozciągnięte. Pretorium - siedziba dowództwa. Na dawnych obozach powstawały miasta.
FLORENCJA
Wraz z Wenecją były największymi miastami w Italii. Przebieg ulic w starej części tych miast jest zupełnie inny niż w nowych. Merkato vehio - stary rynek.
PAVIA
W średniowieczu była to stolica germańskiego państwa Longobadów, obecnie jest to miasto we Włoszech. Też widoczne w tym mieście cargo i dekumanos.
OSTIA
Miasto założone w IV w.p.n.e., kiedyś zagranica rzymska, później wewnątrz państwa rzymskiego. Najstarsza część tego miasta to obóz wojskowy. Liczne kamienice.
POMPEJE
24 sierpnia 79 r.n.e. Wezuwiusz eksplodował. Było to bardzo bogate miasto. 1748 rok - odgrzebanie Pompeii - rewolucja architektoniczna - rozpoczyna się klasycyzm. Trujące gazy spowodowały, że ludzie mieszkający w Pompejach i pobliskich miasteczkach, np. Herkulanum, dusili się we śnie. Miasta zostały przykryte warstwą o grubości 7 metrów.
ŚWIĄTYNIE RZYMSKIE
Rzymianie przy świątyniach robili schodki tylko z przodu, w greckich świątyniach schody obiegają je dookoła. Oprócz świątyń prostokątnych budowano świątynie na planie centralnym (głównie na planie koła). Filipejon - świątynia okrągła (w Grecji), Świątynia Św. Westy na Forum Romanum - przykład z Włoch.
Dopiero w XIX wieku pojawia się kategoria „zabytek”. Swego czasu chrześcijaństwo w Rzymie niechętnie patrzało na starożytne budowle (burzono je - pozyskiwano w ten sposób wapno, materiały budowlane). Świątynia rzymska, choć najpiękniejsza, była pogańska - przestano je akceptować i zaczęto niszczyć. Znaczna część świątyń rzymskich została rozebrana przez chrześcijan. Świątynie centralne miały więcej szczęścia - więcej ich przetrwało, np. Panteon (świątynia wszyskich bogów) powstały w I w.n.e. nie został zniszczony, bo był nietypowy - nie przypominał klasycznej świątyni na planie prostokąta. Panteon został przejęty przez chrześcijan na kościół (nie mylić Panteonu z Partenonem!). Okulus - dziura w kopule Panteonu. Wnętrze tej świątyni to potężna hala. Dzięki konstrukcjom łukowym budowle rzymskie miały dużo przestrzeni w środku.
Każdy cesarz rzymski miał ambicję by wznieść swoją bazylikę, swoje termy, swój łuk triumfalny.
Cyrcus Maximus - największa arena sportowa Rzymu. Tu odbywały się zawody, wyścigi rydwanów. Również tu, gdzie dziś znajduje się bazylika św. Piotra, znajdował się cyrcus, gdzie odbywały się zawody. W tym miejscu zmarł i został pochowany św. Piotr. Cesarz Konstantyn zdecydował, by w miejscu grobu św. Piotra wybudować kościół. Początek średniowiecza - powstał najważniejszy kościół chrześcijaństwa.
Pompejusz - bogaty rzymianin, który w 55 r.p.n.e. wzniósł teatr rzymski na Polu Marsowym. Później Pompejusz sprzymierzył się z Juliuszem Cezarem i się pokłócili (historia z Brutusem)
Cloaka Maxima - kanał osuszający, powstał 600 lat p.n.e. jeszcze za panowania Etrusków. Dzięki osuszeniu terenów powstało Forum Romanum.
Tajemnicą konstrukcji łuku jesto to, że kliny można kłaść bez zaprawy, gdy są dobrze dopasowane.
Bazylika - (bazylicos - <gr.> cesarz, władca) jest to wielka budowla o charakterze świeckim; „gminna sala wielofunkcyjna”. Odbywały się w niej np. rozprawy. Znajdowała się tam wnęka z tronem, na którym siedział cesarz i rozstrzygał. Bazylika przy Forum Romanum:
- nawa główna
- wnęka z tronem
O ile chrześcijanie rzymscy burzyli świątynie, o tyle świeckich bazylik nie niszczyli i adaptowali na świątynie chrześcijańskie (tam gdzie był tron, dziś jest ołtarz).
Empora - balkonik nad bocznymi nawami.
ŚREDNIOWIECZE
Ramy czasowe:
Początek średniowiecza: upadek cesarstwa zachodnio-rzymskiego (476 rok - Otoaker, dowódca wojskowy germanów, zdejmuje z tronu Romulusa - ostatniego cesarza rzymskiego).
Koniec średniowiecza: 1453 rok - upadek cesarstwa wschodnio-rzymskiego.
Zawalił się porządek budowany 1000 lat. Europa jednoczona była drogami rzymskimi, prawem rzymskim (prawo i egzekucja prawa były jasne). Okres wczesnego średniowiecza to okres upadku miast - miasta wyludnione, napaście, głód. Cywilizacja wiejska się rozwija - ludzie przechodzą z miast do wsi (okres dezurbanizacji) - kiepski wiek kultury. Dopiero, gdy wzmacnia się władza państwowa, rozwijają się miasta. Europę jednoczyła wiara chrześcijańska.
Wczesnochrześcijańskie bazyliki:
- bazylika św. Pawła (drewniana, z IV wieku, Przym)
- bazylika św. Sabina (V wiek, kościół chrześcijański)
- baptysteria - kapliczki (Baptysterium - budowla wznoszona przez chrześcijan, przeznaczona do ceremonii chrztu przez zanurzenie. Była wznoszona w okresie wczesnochrześcijańskim).
- grobowiec Galii Placydii (w Rawennie)
- bazylika św. Marka w Wenecji (5 kopuł, bizantyjska architektura)
Cesarstwo Wschodnioeuropejskie ze stolicą w Konstantynopolu.
Plemię germańskie Wizygotów w Hiszpanii (wsteczna architektura - bardzo prymitywna, VII wiek, żadnych zdobień). W IX wieku w okolicach Toledo powstał kościół wizygocki.
Akwizgran - stolica Karola Wielkiego (zmarł w 843 roku w Verdun) podzielenie państwa między 3 spadkobierców:
I część - zachodnia: Karola Łysego
II część - wschodnia: Ludwik Niemiec
III część (Alzacja i Lotaryngia): Lotariusz
Ok. 800 rok - cesarzem zostaje Karol Wielki. Dwa najważniejsze zabytki z tego okresu:
- hala w Lorsch
- kaplica pałacowa Karola Wielkiego w Akwizgranie
- kościół św. Michała w Hildesheim (XI wiek)
Architektura romańska zachowała się głównie w obiektach sakralnych (cały impet twórczy idzie w kościoły). Mało pałaców i zamków romańskich. Budowano kościoły drewniane i kamienne, choć przetrwały głównie kamienne.
STYL ROMAŃSKI
Styl romański to prostopadłościany, półwalce (apsyda), półstożki, grube mury, małe okna.
(Apsyda (lub absyda) - w architekturze pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy lub wieloboku, dostawione addytywnie do bryły kościoła i otwarte do jego wnętrza. Zazwyczaj zamyka prezbiterium, czasem nawy boczne i ramiona transeptu lub westwerk. Występowała już w architekturze rzymskiej, stąd przejęta przez chrześcijaństwo. Apsydy półkoliste występowały od wczesnego chrześcijaństwa do romanizmu. Gotyk stosował przeważnie wieloboczne zamknięcia naw, czasem są też określane mianem apsyd.)
Bazylika to kościół, ma nawę główną wyższą niż nawy boczne - mogą być okna nad nawami bocznymi. W okresie gotyku modne stały się nawy halowe. W stylu romańskim nawa główna ma płaski strop, a nawy boczne czasem posiadają sklepienia, ale raczej płaskie stropy. Łuk romański jest łagodny (gotycki jest ostry). Sklepienie krzyżowe - są to dwa sklepienia łukowe, które się krzyżują.
Detale romańskie:
- portal - ozdobne obramowanie wejścia
- otwory glifione - otwór węższy od zewnątrz
- podwójne okienka przedzielone kolumną lub filarkiem (podwójne - biforium, potrójne - triforium)
- głowica kostkowa
- fryz arkadkowy
- lizeny (paski na murze)
- empory (balkoniki nad nawą boczną)
- bazy przy kolumnach mają czasem cztery żabki (takie listki) - starsze raczej nie mają, nowsze mają
Glif - ukośne ścięcie krawędzi. Dla elementu budynku - np. słupa, filaru, belki tzw. fazowanie. Przy otworze okiennym (czasem drzwiowym) ukośne poprowadzenie ościeży (powierzchni poprzecznej do płaszczyzny muru przy otworze okiennym lub drzwiowym) - glifowanie. Glifowanie przy otworach okiennych pozwala na lepsze oświetlenie wnętrza.
Lizena - płaski, pionowy występ w murze zewnętrznym. Ma znaczenie konstrukcyjne - występuje w miejscu narażonym na działanie rozporu (sił rozpierających) czyli w osiach, w których po stronie pomieszczenia przypadają łuki od sklepień. Lizena różni się od pilastra tym, że nie ma głowicy ani bazy. Układ lizen i rytm podziału pomieszczenia na przęsła zazwyczaj się pokrywa. Lizeny są charakterystyczne dla architektury romańskiej. W okresie wczesnoromańskim (XI - XII w.), w budownictwie z cegły występuje połączenie wąskich lizen prowadzonych przez całą wysokość budynku w połączeniu z arkaturą - tzw. lombardzki układ.
Empora (niem. Empore), chór muzyczny - element występujący najczęściej w kościele, rodzaj trybuny. Galeria wsparta na kolumnach lub filarach, otwarta do wnętrza kościoła. Umieszczona nad nawami bocznymi - tworząca osobne pomieszczenie dla np. kobiet, zakonników. Umieszczona nad kruchtą lub pomiędzy nawą a prezbiterium - przeznaczona na ogół dla śpiewaków i instrumentów muzycznych (najczęściej są to organy). Empora mogła okalać też cały kościół. W budownictwie świeckim budowano empory w salach zamkowych dla chóru i kapeli.
ZIEMIE POLSKIE
Biskupin - osada starożytna kultury łużyckiej. Prawdopodobnie powstała ok. 550 roku p.n.e., wg innych źródeł ok. 750 r.p.n.e. Osada obejmuje 13 szeregów domków.
Nazwy miejscowe to najstarsze zabytki. Nazwy takich miejscowości, jak: Więcław, Unicław, Lestko oraz Więcławice, Unicławice, Lestkowice (Gocławice, Bolesławice) pochodzą od imion - są to patronimiczne nazwy miejsocowości. W VIII wieku rozpadła się wspólnota narodowa. Przed VIII wiekiem powstawały miejscowości zakończone na -ice.
Toponim - nazwa miejscowa (na mapie)
Toponimy obronne (nazwy miejscowości związanych z funkcją obronną): Osiek, Osieczna, Ośno, Słupca, Słupia (nazwa od wież obronnych stawianych przy granicy), Krajnik
Grodzisko - pozostałość grodu, np. Grodzisko w Łęczycy
Tum pod Łęczycą - jest to dawna Łęczyca (tum = kościół) - kościół przez 300 lat niemalowany.
Gród - osada umocniona wałem drewniano-ziemnym. Najbardziej rozbudowanym grodem na ziemiach polskich było Gniezno (jedyny przykład miejscowości w Polsce, która ma trzy podgrodzia).
Osada targowa - leżąca na zewnątrz grodu osada bez wałów, gdzie mieszkają rzemieślnicy. Osady targowe biorą nazwy od dni tygodnia, w których były jarmarki (np. Środa, Śródka, Sobótka, Piątek). Nazwa osady targowej mogła być też brana od nazwy kościółka, który się znajdował w osadzie.
Aglomeracja wczesnośredniowieczna składa się z:
- grodu
- podgrodzia
- osad targowych
- osad służebnych
Nastała moda na miasta projektowane:
- rynek kwadratowy
- uliczki wychodzące z rogów
Miasta projektowane były wg prawa Magdeburskiego (prawo to tłumaczyło, jak powinno wyglądać miasto i życie w miastach europejskich).
Lokator (zasadźca) - człowiek, który projektował miasta.
Poznański rynek ma wymiary 141 x 141 metrów! Z każdego narożnika 2 ulice + z każdego boku jedna ulica. Śródka przy Ostrowie Tumskim to dawna osada targowa.
Większość miast w Polsce powstało w latach 1200 coś - 1400 coś. Nadwyżka ludności niemieckiej w średniowieczu przyczyniła się do rozwoju osadnictwa niemieckiego w Polsce. Miasta polskie w średniowieczu to mozaika narodowości, kultur, religii (księgi w Krakowie do XV wieku prowadzone były w języku niemieckim).
Wójt - był to pośrednik między księciem a mieszkańcami miasta. Kiedyś w centrum rynku znajdował się dom wójta (był on najbogatszy w mieście). Gdy powstał samorząd w mieście, wybudowano ratusz. Rada miejska wybierała burmistrza. Powstaje również ława (sąd miejski). Ławników wybierano. W ratuszu występują 2 pomieszczenia: sala rady i sala ławy, natomiast w piwnicach ratuszu znajduje się areszt. Na rynku tętni życie handlowe.
1535 rok - powstanie pręgierza w Poznaniu (oryginał w ratuszu, na zewnątrz kopia).
Bardzo ważnymi instytucjami w miastach średniowiecznych były:
- cechy rzemieślnicze
- gildie kupieckie
Rzemieślnicy pracujący poza cechami to byli partacze. W miastach średniowiecznych znajdowały się spichlerze, młyny. Obok miast powstawały małe miasteczka, które później stawały się dzielnicami głównego miasta.
W Poznaniu już w 1280 roku powstały mury obronne (fragmenty muru na Wzgórzu Przemysła, koło Fary). Z tego ciągu umocnień pozostała tylko jedna baszta (koło straży pożarnej). Dwie bramy szły na wschód: bramy przy ulicy Wielkiej i Wodnej (Brama Wielka i Brama Wodna). Pozostałe bramy znajdowały się przy ulicy Bronieckiej i Wrocławskiej. Fara - jest to kościół jezuitów, który później został farą.
WROCŁAW
- bliźniacze miasto Poznania
- narodził się na wyspie (ostrowie na Odrze)
- regularny plan, kwadratowy rynek
KRAKÓW
- koło wzgórza wawelskiego powstaje najstarsza osada (VIII/IX wiek)
- miasto projektowane od nowa wg mody magdeburskiej
- dzielnica Okół ma zakłócenie w planie urbanistycznym. Możliwe przyczyny tych zakłóceń to: 1) kiepski urbanista, 2) teren górzysty, 3) miasto wybudowane na starszych elementach urbanistycznych
LUBLIN
- miasto urbanistycznie podobne do Krakowa
- lokowane na prawie magdeburskim
LWÓW
- założony przez Kazimierza Wielkiego
WILNO
- ma plan archaiczny (nie trzyma się żadnych zasad)
- brak regularności: pełny spontan
- nie ma uliczek pod kątem prostym
- katedra znajduje się w najniższym punkcie miasta (wystarczy spuścić piłeczkę ping-pongową, a zawsze dojdzie się do katedry w Wilnie )
Prawo lubeckie - prawo lokowania miast, brak rynku w formie kwadratu, jedna ulica szersza.
SANDOMIERZ
- miasto nie ma regularnego planu, bo położone jest na wzgórzu
ARCHITEKTURA GOTYKU
Nazwa pochodzi od plemienia Gotów (plemię barbarzyńskie). Gotyk narodził się we Francji. Wczesny gotyk jest najpiękniejszy (Notre Dame w Paryżu). Jest to czas sklepień krzyżowo-żebrowych. W węzłach powstają silne naprężenia, dlatego są w nich lokowane przypory. Gotyk jest stylem szkieletowym. W gotyku francuskim zwykle nie ma spiczastych wież, gotyk niemiecki jest spiczasty.
CZASY NOWOŻYTNE
W Italii nigdy nie wygasła inspiracja antykiem, a gotyk się tam nie przyjął. Filippo Brunelleschi <czyt. Filip Bruneleski> mimo braku wykształcenia architektonicznego pchnął architekturę na właściwą drogę. Tworzył we Florencji. Zaprojektował kopułę na ośmiokącie foremnym. Kopułę tę wykonano bez żadnych rusztowań! 1418 rok - renesans w architekturze. Włosi kochają wieże wolnostojące. Szpital Niewiniątek - pierwszy obiekt renesansowy. Powstaje idea układu centralnego - najdoskonalszą figurą jest koło.
Kaplica grobowa rodziny Paccich przy kościele św. Krzyża - pierwsza taka kaplica, wykonana przez Brunelleschi'ego.
Kaplica Zygmuntowska przy Wawelu jest podobnie zbudowana:
- kolumny korynckie
- włoska architektura
- kaplica zaprojektowana przez Bartłomieja Berecci.
Kościół św. Wawrzyńca we Florencji został zaprojektowany przez Brunelleschi'ego.