PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA PLANU BALCEROWICZA

I PRÓBA OCENY JEGO EFEKTÓW

1. Stworzenie i wprowadzenie w życie projektu nowego modelu gospodarki, którego czołowym architektem

jest L. Balcerowicz wciąż budzą kontrowersje i toczy

się spór o słuszność podjętych działań (ich kierunków i tempa).

2. Zmiany polityczne zapoczątkowane kompromisem

między władzami komunistycznymi a opozycją

demokratyczną podczas obrad Okrągłego Stołu

doprowadziły do przeprowadzenia częściowo wolnych

wyborów i wyłonienia tzw. sejmu kontraktowego (35%

mandatów przypadło opozycji). Misję tworzenia rządu

powierzono T. Mazowieckiemu. Wicepremierem i

ministrem finansów został L. Balcerowicz.

3. Program zmian systemu politycznego i

gospodarczego cieszył się wielkim poparciem społecznym, co pozwalało na radykalną zmianę ustroju gospodarczego (przyzwolenie na okres

wyrzeczeń w zamian za przyszłe korzyści).

4. Sytuacja gospodarcza kraju była katastrofalna:

- istniało wielkie zadłużenie zagraniczne osiągające

poziom ponad 40 mld dolarów,

- deficyt budżetowy wynosił ponad 25% i nie pozwalał

nawet na wypłacenie pełnych wynagrodzeń

pracownikom sektora państwowego,

- występowała bardzo wysoka stopa inflacji, która w

końcowych miesiącach 1989 r. sięgała ok. 2000%,

- polska gospodarka, a zwłaszcza przemysł, była w

wysokim stopniu scentralizowana w rękach państwa,

jej poziom techniczny charakteryzował się ogromnym

zacofaniem, a dekapitalizacja majątku trwałego w

podstawowych gałęziach przemysłu sięgała 70%,

- pieniądz był bardzo słaby, a jego kurs w stosunku do

walut wymienialnych uniemożliwiał prawidłowy

rachunek ekonomiczny (np. w grudniu 1989 r.

1 $ = 6500 zł), system finansowy nie pozwalał na jego

wykorzystanie w oddziaływaniu na gospodarkę,

- infrastruktura gospodarcza i społeczna

uniemożliwiała normalne funkcjonowanie

gospodarki,

- poziom życiowy społeczeństwa był bardzo niski, stan

zdrowotny pogarszał się w stosunku do lat 70.

(wskaźnik przewidywanego okresu życia wynosił 71

lat - w tym: 67 lat dla mężczyzn i 76 lat dla kobiet),

warunki mieszkaniowe stawiały Polskę na

przedostatnim miejscu w Europie [przed Albanią].

PODSTAWY PRAWNE PLANU BALCEROWICZA -

PAKIET 10 USTAW UCHWALONYCH PRZEZ SEJM

W GRUDNIU 1989 r.

1. Ustawa o gospodarce finansowej przedsiębiorstw

państwowych - jedna z ustaw kluczowych dla

transformacji polskiej gospodarki w kierunku systemu

rynkowego. Likwidowała ona gwarancję istnienia

wszystkich państwowych przedsiębiorstw niezależnie od osiąganych przez nie wyników i stwarzała możliwość przeprowadzenia procesu upadłościowego i otwierała możliwość do ich prywatyzacji.

2. Ustawa o prawie bankowym - zakazywała

finansowania deficytu budżetowego przez dodrukowywanie „pustych” pieniędzy (nagminnej praktyki krajów socjalistycznych). Miała ona na celu

zahamowanie spadku wartości złotego i zachęcenie

do oszczędności w złotych. Dzięki temu udało się zapobiec zwiększaniu „czarnego rynku”. Wprowadzono samodzielność banku centralnego

i powierzono mu prowadzenie polityki monetarnej.

3. Ustawa o kredytowaniu znosiła preferencje kredytowe

dla przedsiębiorstw państwowych i wiązała stopę

oprocentowania ze stopą inflacji. Podmioty (prawne

i fizyczne), które wcześniej zaciągnęły kredyty musiały

dostosować się do nowych warunków prawnych -

konieczność spłaty kredytów o bardzo wysokim

oprocentowaniu spowodowanym inflacją. Ustawa ta

jednak umożliwiała działalność banków w

odpowiednich warunkach.

4. Ustawa o podatku od ponadnormatywnych

wynagrodzeń (PPW - popiwek) - zobowiązywała

państwowych pracodawców do płacenia tzw. popiwku

w przypadku przekroczenia dopuszczalnego poziomu

wynagrodzeń. Celem tego działania było utrzymanie

płac nominalnych o stałym poziomie przy wzroście

cen realnych. Oznaczało zmniejszenie siły nabywczej

wynagrodzeń, czyli przeciwdziałanie inflacji.

5. Ustawa o nowych zasadach opodatkowania

wprowadzała jednolite zasady płacenia podatków

przez przedsiębiorstwa z różnych sektorów gospodarki i tym samym prowadziła do równych praw

na rynku.

6. Ustawa o działalności gospodarczej prowadzonej

przez inwestorów zagranicznych - znosiła popiwek dla

zagranicznych inwestorów oraz zobowiązywała ich do

odsprzedaży państwu walut wymienialnych po kursie ustalonym przez bank centralny. Stworzono perspektywę repatriacji zysków w przyszłości.

7. Ustawa o prawie dewizowym wprowadzała wewnętrzną wymienialność złotego i znosiła państwowy monopol w handlu zagranicznym.

Zobowiązywała przedsiębiorstwa do odsprzedawania

państwu określonych limitów walut obcych. Zakładała

w przyszłości wymienialność zewnętrzną złotego.

8. Ustawa o prawie celnym stanowiła dalszy ciąg

ustanawiania równych praw dla wszystkich

podmiotów gospodarczych wprowadzając dla nich

zasady równego cła.

9. Ustawa o zatrudnieniu wprowadzała możliwość

zwolnień z pracy przez przedsiębiorstwa, ustanawiała

system pośrednictwa pracy, dopuszczała istnienie

bezrobocia i uchylała ustawę o osobach uchylających

się od pracy.

10.Ustawa o szczególnych warunkach zwalniania

pracowników - uzupełnienie ustawy poprzedniej,

miała na celu ochronę ludzi przed zwolnieniami,

zwłaszcza grupowymi, zapewniając jednocześnie

odprawy finansowe i okresowe zasiłki dla

bezrobotnych. Miała być stabilizatorem sytuacji

materialnej rodzin dotkniętych skutkami transformacji.

PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA I KIERUNKI PLANU BALCEROWICZA

Plan Balcerowicza zakładał dwa podstawowe kierunki działania, których realizacja rozpoczęła się 1. 01. 1990 r. W okresie krótkim miało nastąpić zduszenie hiperinflacji, zaś w długim okresie przebudowa gospodarki centralnie kierowanej na gospodarkę rynkową. Zmierzenie się z tymi zadaniami odbywało się w warunkach głębokiej zapaści polskiej gospodarki (dług zagraniczny, niekonkurencyjny i przestarzały aparat produkcyjny, niewydolne i nieefektywne rolnictwo, niedorozwinięty system usług, przestarzała infrastruktura materialna i społeczna).

Jako ilustrację równoległego realizowania obu celów można wymienić liberalizację cen. Zastosowano ją w 1990 r. wyjąwszy pewne usługi i produkty (energia elektryczna, gaz, c.o., czynsze za mieszkania, ceny chleba, mleka itp.). Wystąpiło zjawisko inflacji korekcyjnej - korekta cen i dopasowanie do poziomu cen rynkowych.

Złożoność zjawiska polegała na połączeniu dwóch procesów. Uwolnienie cen oznaczało dostosowania do gospodarki rynkowej przez m.in. sygnał dla przedsiębiorstw prywatnych, że warto zaangażować się w określoną działalność gospodarczą (łącznie z importem), bo da to wymierne dochody, a dla przedsiębiorstw państwowych sygnał, że trzeba zderzyć się z konkurencją rynkową i nie liczyć na dotacje budżetowe.

Natomiast w obszarze popytu konsumpcyjnego ten manewr oznaczał znaczne ograniczenie popytu krajowego. Skokowy wzrost cen, zwłaszcza w pierwszej połowie 1990 r., oznaczał dopasowanie popytu do podaży (głównie przez deprecjację zasobów pieniężnych społeczeństwa i przedsiębiorstw.

Walka z inflacją (kotwice antyinflacyjne) i stabilizacja makroekonomiczna (restrykcyjna polityka pieniężna i fiskalna)

1. Stały kurs złotego (zdewaluowany). - 9.500 zł za 1 dolara (6.500 zł za 1 dolara w grudniu 1989 r.).

Zabezpieczeniem utrzymania kursu był kredyt

udzielony przez MFW.

2. Wprowadzenie dodatniej realnej stopy

oprocentowania depozytów. Zachęcało to do

oszczędzania, podnosiło cenę kredytu i ograniczało

bieżącą konsumpcję.

3. Wprowadzenie popiwku. Niemożliwy był wzrost

wynagrodzeń proporcjonalny do tempa wzrostu

inflacji. Fundusz płac był indeksowany wskaźnikiem

wzrostu cen mnożonym przez odpowiedni współczynnik (0,2 - 0,6). Każda podwyżka płac

powyżej dopuszczalnej normy nakładała podatek

rzędu od 200 do nawet 500%.

4. Indeksacja płac i wynagrodzeń w sferze budżetowej

nie rekompensująca w pełni wzrostu płac.

5. Restrykcyjna polityka fiskalna (m.in. państwo nie

mogło zaciągać kredytów na preferencyjnych warunkach w NBP np. na sfinansowanie deficytu czy

subsydiowanie przedsiębiorstw). Wprowadzono

instytucję długu publicznego, można było zaciągać

kredyt bankowy, ale bez preferencyjnych warunków

(kreacja pieniądza).

EFEKTY POZYTYWNE

1. Zniesienie dominującej roli państwa w gospodarce

(zniesiono plany gospodarcze, rozpoczęto

prywatyzację itp.). Rola państwa została ograniczona do ustanawiania prawa regulującego

działalność podmiotów gospodarczych (typy

prywatyzacji).

2. Wprowadzono swobodę działalności gospodarczej

dla wszystkich podmiotów (1990 - 1993: ponad milion nowych firm, których udział wzrastał w zatrudnieniu i tworzeniu PKB).

3. Pojawiło się wymuszanie efektywności

przedsiębiorstw państwowych pod groźbą

upadłości.

4. Nastąpiło otwarcie na zagranice i wzrost eksportu

do krajów wysoko rozwiniętych.

5. Stabilizacja złotego przywróciła zaufanie do waluty

krajowej (odchodzenie od dolaryzacji gospodarki).

6. Rynek sprzedawcy został wyparty przez rynek

nabywcy.

7. Rozpoczął się i postępuje wzrost wydajności pracy

i konkurencyjności polskich podmiotów i

gospodarki.

EFEKTY NEGATYWNE

1. Deprecjacja posiadanych oszczędności (waluty,

kosztowności, zasoby złotego), skokowy wzrost

cen nieruchomości.

2. Pogorszenie stopy życiowej pracowników

najemnych (spadek płac realnych, bezrobocie,

zjawisko biedy).

3. Spadek PKB, nakładów inwestycyjnych,

bankructwa przedsiębiorstw państwowych i

prywatnych itp., spowodowały spadek dochodów

budżetowych w następnych - po 1990 r. - latach.

4. Konieczność spłaty kredytów przy nowym,

wysokim poziomie oprocentowania.

6

---