"Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego" A. Mickiewicza.
Jak widać z tytułu, dzieło to składa się z dwóch części : "Ksiąg narodu polskiego" i "Ksiąg pielgrzymstwa polskiego". Obie stanowią jednak całość pod względem ideowym i pod względem artystycznym. "Księgi" są właściwie polityczną rozprawą ujętą w kształt prozą pisanego poematu.
"Księgi narodu polskiego" mają podtytuł "Od początku świata aż do umęczenia narodu polskiego", który mówi o tym, że część ta poświęcona jest zagadnieniom historycznym, ogarniającym czasy od początku istnienia ludzkości na ziemi do klęski powstania listopadowego. Jest to wielki system historiozoficzny, ukazujący dzieje ludzkości jako dzieje wolności. Postęp w życiu historycznym ludzi pokrywa się z kolejnymi losami wolności, która na początku panowała niepodzielnie. Ale po okresie wiary w jednego Boga i okresie powszechnej wolności nadeszły czasy niewoli i despotyzmu, kiedy większość narodów dostała się pod rządy imperium rzymskiego. Dopiero nadejście Chrystusa i jego męczeńska śmierć przyniosły znowu zwycięstwo idei wolności. Ale "królowie zepsuli wszystko", bo przywracając rządy despotyczne szerzyli niewolę; nadeszły więc ponownie czasy okrucieństwa i ucisku. Jedynym narodem, który nie poddał się niewoli, była Polska, gdzie panowała tolerancja religijna i gdzie ludy wchodzące w skład państwa żyły w swobodzie. Królowie uznali więc Polskę za największego wroga i wydali na nią wyrok śmierci; a był to okres panowania "szatańskiej trójcy", tj. państw Świętego Przymierza : Rosji, Prus i Austrii. Zabijając Polskę, trójca ta zabiła wolność, było to więc grzechem nie tylko politycznym, ale i religijnym. Jednak Polska nie umarła. Nadejdzie dzień, kiedy powstanie ona do życia politycznego, a dzień ten będzie początkiem nowej epoki, w której wszystkie ludy będą wolne i szczęśliwe.
Jak z tego krótkiego streszczenia widać, Mickiewicz przeprowadza historyczną analogię między okresem poprzedzającym pojawienie się Chrystusa a współczesnością. Rolę ówczesnych cezarów rzymskich odgrywa "trójca szatańska". Chrystusem, który zniszczy panowanie zła i rozpocznie nową epokę, jest naród polski. Łatwo dostrzec w takim ujęciu historii pogłębienie tych idei mesjanistycznych, które poznaliśmy już w Widzeniu księdza Piotra w III części "Dziadów". Oczywiście podporządkowując dzieje swojej koncepcji mesjanistycznej, Mickiewicz nie zwracał uwagi na wierne odtworzenie faktów dziejowych.
Część druga utworów, tj. "Księgi pielgrzymstwa polskiego", poświęcona jest całkowicie współczesności emigracyjnej. W kolejnych przypowieściach, skomponowanych na wzór przypowieści biblijnych, rozwija Mickiewicz ideę mesjanistyczną, ukazując emigrację polską jako realizatorkę nowej epoki w świecie.
W charakterystyce emigracji, mimo wytknięcia jej wad, wyraźna jest także jej idealizacja, tak jak w "Księgach narodu..." został wyidealizowany naród polski w przeszłości. Widząc w emigrantach polskich apostołów wolności, Mickiewicz przeciwstawia ich innym narodom, którym zarzucał liczne wady, jej brak zdolności do poświęcania się, pogoń za pieniądzem, egoizm. W dużym stopniu ta krytyka narodów zachodnich uderza w zasady ustroju kapitalistycznego, a wezwanie do zgody narodowej ma źródło w poglądach demokratycznych poety, zbliżonych do programu społecznego Lelewela - prezesa Komitetu Narodowego Polskiego, stronnictwa skupiającego zwolenników demokracji.
Zakończenie "Ksiąg pielgrzymstwa..." wyraźnie mówi o celu dzieła. Poeta wzywa braci żołnierzy, aby czytali tę ewangelię pielgrzymstwa, by mogli stać się godnymi apostolstwa wolności w świecie.
"Czytajcie je, bracia-wiara-żołnierze; a ci, co są między wami starsi, których nazywacie podoficerami, czyli namiestnikami, niech wam objaśniają i wykładają".
Ten cel zadecydował o formie "Ksiąg..."; mają one budowę i styl wzorowane na "Nowym Testamencie", co nadaje dziełu powagę "Pisma Świętego" i czyni je przystępnym dla "maluczkich", dla których przede wszystkim było przeznaczone.
Przyjęcie "Ksiąg..." na emigracji było raczej chłodne. Lewicy nie odpowiadała religijno-mesjanistyczna treść dzieła, prawica nie mogła przyjąć bez zastrzeżeń haseł demokratycznych i rewolucyjnych. Natomiast wielkie wrażenie wywarł utwór na cudzoziemcach; przetłumaczony został na francuski, angielski, niemiecki i na wszystkie języki słowiańskie (nawet rosyjski !!!). Jak pisze Zofia Stefanowska "[...]w kulturze europejskiej zajmują "Księgi ..." poczesne miejsce wśród manifestów idei rewolucyjnych i narodowowyzwoleńczych."
W kwietniu 1833r. Mickiewicz objął stanowisko redaktora naczelnego "Pielgrzyma Polskiego" i od tego momentu pismo, do tej pory przede wszystkim informacyjne, stało się pismem politycznym o programie zbliżonym do demokratycznych haseł Lelewela. W swej publicystyce Mickiewicz wzywał ludy do solidarnej walki z despotyzmem, do udzielania pomocy Polakom jako bojownikom o wolność na świecie, pisał przy tym, że "Polak jest naturalnym demokratą i republikaninem", krytycznie oceniał rzeczywistość monarchii europejskich, w których rządy sprawowała burżuazja. Niejedną uwagę poświęcił także sprawom emigracji polskiej, wzywając ją, jak poprzednio w "Księgach...", do zgody i do poświęcania się dla dobra ojczyzny.