ADAM MICKIEWICZ - „KSIĘGI NARODU I PIELGRZYMSTWA POLSKIEGO”
OPRACOWAŁA - ZOFIA STEFANOWSKA
1. Działalność Mickiewicza w pierwszych latach emigracji. 1832. Mickiewicz w Dreźnie, pisze III cz. „Dziadów”, Ustęp, przekłada Byrona. Nie chciał opuszczać Drezna, ale władze carskie wydalały z niego emigrantów. Wyruszył do Paryża nie czekając na wydalenie. Miał na względzie wydanie III cz. Dziadów. W Niemczech powstańców przyjmowano życzliwie, zaś we Francji nie, obawiano się rewolucji. W kwietniu 1832 wydano we Francji prawo o cudzoziemcach - obowiązywało ich stałe miejsce pobytu w kilku wyznaczonych „zakładach” w miastach prowincjonalnych. Na osiedlenie się w Paryżu trzeba było dostać specjalne pozwolenie. Mickiewicz w Paryżu znalazł się nielegalnie ( 1 sierpnia ). Powitano go bardzo serdecznie i hucznie. Byli jednak ci, którzy go nie popierali - powstańcy, których grona nie powiększył, chociaż się starał.
- Obozy polityczne na emigracji: Czartoryski i Lelewel (antyszlacheckie Towarzystwo Demokratyczne). Mickiewicz niechętnie odnosił się i do jednych i drugich. Miał własny program, chociaż w przemowach musiał czasami wybierać myśli albo Lelewela albo Czartoryskiego.
- „Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego” były pierwszym manifestem poety do emigracji. Rozpoczęte zostały tuż po przyjeździe M. do Paryża, a zakończone w listopadzie. Wyszły w grudniu 1832. Rozwinięciem idei tam rzuconych były artykuły drukowane w „Pielgrzymie Polskim” drukowanym od listopada do czerwca 1833. Wcześniej redagował go Eustachy Januszkiewicz, a od kwietnia 1833 Mickiewicz. Redagowanie łączył z pisaniem „Pana Tadeusza” (rozpoczął pisanie w jesieni 1832), w tym czasie wykończył też przekład „Giaura”. W czerwcu 1833 musiał wyjechać do Szwajcarii by pielęgnować chorego na gruźlicę Garczyńskiego.
- upadki planowanych powstań doprowadziły do tego, że Mickiewicz zwątpił w emigrację. Niemal zupełnie odsunął się od życia politycznego.
2. Program polityczny „Ksiąg pielgrzymstwa” - był on silnie związany z nastrojami roku 1832. Poeta wierzył w braterstwo ludów. Nauki kierował do „pielgrzymstwa polskiego” w przekonaniu, że w najbliższej przyszłości stanie się armią, której sukces w walce gwarantuje rewolucyjna solidarność ludów europejskich. „Księgi…” miały być czymś w rodzaju podręcznika politycznej i moralnej edukacji emigrantów polskich, a zarazem kodeksem zasad przyszłej rewolucji. Na terenie europejskim pragnie nie tylko wyzwolenia narodów ujarzmionych, ale i obalenia wszystkich rządów opartych na wyzysku i przemocy i oddania władzy w ręce ludu.
- przyszłe powstanie polskie - wojna, gdzie we wszystkich zaborach wszyscy wystąpią przeciw państwom zaborczym. Zgodny wysiłek całego narodu popartego rewolucyjną akcją ludów europejskim, zapewni Polakom zwycięstwo. Wtedy Polska zbuduje ustrój będący wzorem dla innych. Nie poruszył tematu JAK ma ten ustrój wyglądać, by nie rozbijać jeszcze bardziej emigracji podzielonej politycznie. Starał się pogodzić stronnictwa, jednak Księgi nie zyskały uznania ani prawicy, ani lewicy.
- Szkoda, że Mickiewicz nie postawił na uwłaszczenie chłopów i na ich największą rolę w powstaniu. Wiedział, że jest to bardzo znaczące, ale nie potrafił zerwać ze znaczeniem szlachty, nie wyobrażał sobie bez nich powstania. Przez nie zajęcie się polityków sprawą chłopską, chłopi wolniej dochodzili do świadomości narodowej. Zamiast chłopami, Mickiewicz zajął się „nowym chrześcijaństwem”.
3. Idee religijne „Ksiąg pielgrzymstwa”. „Nowe chrześcijaństwo” - określenie to pochodzi od tytułu gł. dzieła Saint-Simona, Le Nouveau Christianisme, ale zostaje używane jako nazwa całego kierunku w ówczesnej filozofii społecznej. Kierunek ten (szczególnie we Francji) cechuje tendencja do połączenia dążeń demokratycznych epoki z utopią społeczną o charakterze moralno-religijnym. Głoszony jest nawrót do ducha równości ewangelicznej, chrystianizację stosunków między narodami, reforma kościoła. Wiąże się z nim lekceważenie ekonomicznej problematyki postępu społecznego i przecenieniem wagi moralnego doskonalenia ludzkości. Wojny napoleońskie wstrząsnęły Europą i przyśpieszyły proces rozwoju świadomości narodowej w najbardziej nawet zacofanych krajach. Walka o obalenie systemu feudalnej zależności jednostki przebiegała równocześnie z walką o niezależność narodową. W Polsce proces społeczny był mniej zaawansowany. Nie sprawa robotnicza, lecz chłopska była decydująca dla dalszego jego rozwoju.
- „Nowe chrześcijaństwo” Mickiewicza ma wiele wspólnego z systemami zachodnio-europejskich myślicieli społecznych, zwłaszcza Lamennais'go, ale jednocześnie poważnie się od nich różni. Dla Mickiewicza osią wszystkich uogólnień było zagadnienie narodowe - mesjanizm. Mesjanizm został spopularyzowany przez filozofa polskiego Hoene Wrońskiego w Pordrome du messianisme (Wstęp do mesjanizmu) wydane w 1831 r. Charakterystyczne dla mesjanizmu narodowego, było traktowanie własnego narodu jako przeznaczonego do spełnienia misji historycznej ważnej dla całej ludzkości (szczególna forma nacjonalizmu). Mesjanizm był czymś w rodzaju niedojrzałej teorii narodu, odpowiadającej aspiracjom narodowym w okresie walk narodowowyzwoleńczych. Mickiewicz cały zasób swych wyobrażeń utopijno-religijnych podporządkował idei czynu patriotycznego.
- Pierwszym dziełem przepojonym nowymi ideami była Dziadów część III. Idee te w Księgach pielgrzymstwa Mickiewicz podejmuje i rozwija. Religia i wolność stają się dla niego pojęciami prawie synonimicznymi. Despotyzm polityczny i egoizm są źródłem całego zła na świecie. „Księgi narodu” to nie wykład naukowy, lecz poetycka próba uogólnienia w której nie chodzi o ścisłość historyczną, lecz o uwydatnienie istotnych tendencji dziejowych. Mickiewicz idealizuje pierwotne chrześcijaństwo, które obaliło ustrój niewolniczy. Wczesne średniowiecze przedstawia jako epokę wolności i sprawiedliwości społecznej. Rewolucja francuska spełniła wielką rolę w walce z despotyzmem. II i III rozbiór i upadek powst. list. Traktowane są jako jeden fakt, pomieszane są szczegóły tych wypadków. Proces doskonalenie się społeczeństwa zachodzi w walce despotyzmu i wolności - każde zwycięstwo despotyzmu prowadzi do wzniesienia się walki o wolność na wyższy poziom.
- „Duch wieku” utożsamiany jest często z „Uczuciem religijnym”. RP szlachecka przedstawiona jest jako ideał wolności politycznej i realizator ideału równości społecznej na drodze pokojowej. Upadek Polski nastąpił w wyniku zbrodniczego zamachu despotów ościennych, w momencie rozkwitu wew. państwa polskiego. - Traktowanie narodu polskiego jako wybranego wiązało się z idealizacją przeszłości Polski.
- U Mickiewicza, w odróżnieniu od Lamennais'go brak wiary, że Kościół odrodzi się, stanie na czele rewolucji i poprowadzi ludy ku „cywilizacji chrześcijańskiej”. Różnica ta ma źródło w wydarzeniach, które położyły kres wszelkim nadziejom na reformę polityki Kościoła. Papież wydał 2 enyklicki. Pierwsza potępiała powstanie listopadowe, a druga idee wolności i równości Lamennais'go. Mickiewicz napisał Księgi zaraz po tych wydarzeniach, ale polemikę z tezami encykliki zawarł w artykule zamieszczonym w pielgrzymie. Oczywiście papież i jego potępił. Lamennais zerwał z Kościołem, a Mickiewicz nie polemizował już więcej z wyrokiem papieża, potem tylko wspomniał, że nic go to nie obchodzi.
4. Stylizacja biblijna „Ksiąg Pielgrzymstwa”. Mickiewicz zamierzał przemówić do najprostszej, najbliższej ludowi części pielgrzymstwa - prostych żołnierzy na emigracji. Dotyczyło to stylizacji biblijnej, która miała wzmocnić siłę oddziaływania Ksiąg. Mickiewicz I zarys Ksiąg nazwał Katechizmem pielgrzymstwa polskiego. Mickiewicz dostosowywał się do poziomu umysłowego jak najszerszych rzesz czytelników. Stylizacja biblijna ułatwiła zatarcie różnicy między wskazaniami ściśle politycznymi a naukami moralno-religijnymi.
- W Księgach narodu Mickiewicz posłużył się satyryczną koncepcją „trójcy szatańskiej”. Jest też stylizacja „serio” - zabiegi nawiązujące do ksiąg biblijnych (przypowieści wzorowane na ewangelicznych, modlitwa, litania) oraz szereg pociągnięć stylistycznych i językowych zbliżających Księgi do przekładu Biblii Wujka: archaizmy, spójniki wżdy, Aza. Odpowiednio archaizowana jest też składnia.
5. „Księgi pielgrzymstwa” w oczach współczesnych i potomnych. Księgi zyskały popularność szczególnie w masie emigrantów rozproszonych po „zakładach”. Nie odegrały jednak żadnej wybitniejszej roli w życiu politycznym emigrantów. Stronnictwo arystokratyczne jako tako je przyjęło, zaś lewica demokratyczna ostro zaatakowała. Dużo było słusznej krytyki liberalnych i tradycyjnych tendencji utworu. Lewicę raziła przede wszystkim idealizacja przeszłości szlacheckiej i akcenty religijne.
- Księgi nie odniosły zamierzonego skutku, nie porwały emigracji nową ideą, nie stały się podręcznikiem politycznej i moralnej edukacji wychodźców. Czytelnicy widzieli przede wszystkim w „Księgach” wyraz gorącej miłości ojczyzny i wiary w naród. Utopijno-rewolucyjne elementy programu Mickiewicza nie znalazły zrozumienia. Demokraci europejscy jedynie go poparli. Mickiewicz w Europie zdobył wielką sławę. Policja różnych krajów śledziła postępy propagandy rewolucyjnej Lamennais'go, który napisał propagandową książeczkę: „Paroles d'un croyant” po przeczytaniu Ksiąg Mickiewicza.
- W krajach zachodnich popularność „Ksiąg” przetrwała długo, zaś w Polsce do powstania styczniowego.
TREŚĆ
1. Od początku świata aż do umęczenia narodu polskiego. Na początku był jeden Bóg, ale ludzi zaczęli służyć innym bogom, więc ich podzielił i stworzył niewolę. Wszyscy wpadli w niewolę Imperatora Rzymskiego, który siebie nazwał Bogiem. Nigdzie nie było takiej niewoli oprócz Rosji w obecnych czasach. Wtedy pojawił się Chrystus z głoszeniem wolności i poświęcenia. Imperator Rzymski zabił go, by zabić sprawiedliwość. Ale Chrystus zmartwychwstał i wróciła na ziemię sprawiedliwość. Panowie uwolnili swych niewolników. Niemcy, Włochy, Francuzi i Polacy uwierzyli w to i uznali siebie za jeden Naród - Chrześcijaństwo. Wszystko szło ku równości i miłości, ale królowie zepsuli wszystko, bo wstąpił w nich szatan. Chcieli skłócić narody więc porobili im bogów: Francuzom - Honor (ten sam co za czasów pogańskich był złotym cielcem); Hiszpanom - Preponderencja Polityczna/ Influencja polityczna - moc i władza (Baal Asyryjczyków; Dagon Filistynów; Jowisz Rzymian); Anglikom - Panowanie na morzu i Handel (Mamon); Niemcom - Dobrobyt (Moloch, Komus). Wszystkie narody biły się o swoje bałwany. Spośród nich był tylko jeden mędrzec rodem z Genui - chrześcijanin. Namawiał do zaprzestania walk i wojny w Azji o obronę grobu Pańskiego. Ale go wyśmiano, więc postanowił sam pójść na wojnę, tylko najpierw zarobić pieniądze na wynajęcie wojska - i tak odkrył Amerykę. Krzysztof Kolumb był ostatnim rycerzem krzyżowym w Europie. Ameryka stała się ziemią wolności i ziemią świętą.
- Włosi wymyślili nowego boga - Równowaga polityczna. Król pruski wymyślił - Zaokrąglenie polityczne. Byli filozofowie, którzy pochwalali co mówili królowie: Machiawel (gr. chciwy wojny) i Ancillon (syn niewolnicy - pruski mąż stanu. Stosował represje wobec powstańców polskich znajdujących się na terenie pruskim).
- Trójca szatańska przeciw Trójcy Boskiej, królowie: Fryderyk II pruski (przyjaciel pokoju - a wynajdował wojny), Katarzyna II rosyjska (czysta - a była mocno rozpustna, Maria Teresa austriacka (nosiła imię Marii, Matki Jezusa by wyśmiać pokorę i świętość). Trójca ta chwaliła bałwana INTERES. Pojawił się jeden człowiek prawy i pojechał na wojnę do ziemi Wolności - był to Lafayette (walczył o wolność w USA. Tylko naród Polski nie kłaniał się INTERESOWI. Czcił BOGA zawsze i za to Bóg połączył go z Litwą co było zapowiedzią połączenia się wszystkich narodów. Wszędzie też zapanowała Wolność i równość. Król i rycerstwo trzeciego maja chcieli stworzyć wszystkich Polaków braćmi - mieszczan i włościan, nazywano ich szlachtą. Ale królowie obmyślili zdradę by zabić ten Naród. Król pruski przyszedł i nazwał Polaków przyjaciółmi, a był jak Judasz. Dwaj drudzy królowie związali Naród, a Gal zachował się jak Piłat (nie znajdował winy, obmył ręce). Francja stwierdziła, że własną krwią odkupywać go nie będzie. Wypowiedział te słowa Kazimir Prerier, rządca Francji, którego imię znaczy skaziciel, będzie na zawsze potępiony. Rozerwał przymierze ludów. Królowie złożyli Naród w grobie, miarka ich niegodziwości się przebrała. Naród nie umarł, ciało leży w ziemi, a dusza jest w cierpiących. Trzeciego dnia dusza wróci do ciała.
2. Księgi pielgrzymstwa polskiego. „Duszą Narodu Polskiego jest pielgrzymstwo polskie. Ale nie jest bóstwem jak Chrystus i może zabłądzić w otchłani i odwlec swój powrót. Przypowieści:
I O okrętach - małe okręty przybiły do brzegu, duże nie, bo majtkowie popili i zbili busolę. Bez gwiazd jest się niczym. „Gwiazdą pielgrzymstwa jest Wiara niebieska, a iglicą magnesową jest Miłość Ojczyzny”.
II O zapisaniu dziedzictwa - przekazuje się je komuś, kto kocha najwięcej ofiarodawcę. Chrystus nie wskrzesił żadnego filozofa, uczonego czy hetmana, ale Łazarza.
III Zaznanie biedy, braku praw, nieużyteczności swego wykształcenia - to uszlachetnia.
IV Nie warto chronić się u książąt i urzędników (piorun - dąb). O ustroju.
V O cywilizacji - obywatelstwo, cnota pogańska. Potem osiągnięcia ludzi, moda. Cywilizacja musi być chrześcijańska, jeśli chce być godna człowieka. Przypowieść o synach posłanych na naukę: starszych (Francja, Anglia, Niemcy) i młodszych (Polska, Węgry, Irlandia i inne narody wierzące). Starsi wywyższali się, zaś młodzi słuchali ojca.
VI Należy być jak Apostołowie i głosić dobrą cywilizację, posłuszeństwo.
VII Tak, jak Jezus kazał opuścić rodzinę, tak należy opuścić ojczyznę za Wolność. Przypowieść o pożarze, ludziach śpiących, stojących w drzwiach i poczciwych.
VIII O Anglii, owczarni i wilkach.
IX „Bo kto nie wyjdzie z domu, aby zło znaleźć i z oblicza ziemi wygładzić, do tego zło samo przyjdzie i stanie przed obliczem jego”.
X Nie należy komuś wytykać jego błędów. O Czamarze - polskim stroju narodowym.
XI O rozbitkach, kłótniach i powrocie do Ojczyzny.
XV O Żydach, rozbójnikach i człowieku, który bronił.
XVI O podróżujących, przewodniku i jamie.