Adam Mickiewicz - Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego (BN I/17)

Oprac. Zofia Stefanowska

Wstęp

Działalność Mickiewicza w pierwszych latach emigracji

• W czerwcu 1832 r. Mickiewicz zamykał bilans twórczości drezdeńskiej; wyjechał z Drezna do Paryża, bo bał się represji po opublikowaniu Dziadów cz. III; w Paryżu była też drukarnia z polskimi czcionkami;

• Poeta przyjechał do Paryża nielegalnie (polscy imigranci obejmowani byli dozorem policyjnym, na przyjazd do stolicy trzeba było mieć specjalne zezwolenie), stanął w mieście 1 sierpnia 1832 r.;

• Emigranci uhonorowali Mickiewicza - grupa Polaków z Besançon, głównie studentów uniwerku wileńskiego, przesłała mu złoty pierścień z lirą;

• Poeta włączył się aktywnie w życie emigracji; nie połączył się jednak z żadną organizacją polityczną; początkowo sympatyzował z Lelewelem, jednak ich stosunki urwały się w marcu 1833 r.;

• Nie cała emigracja była przychylna poecie, miał w Paryżu wielu sobie niechętnych, m.in. ludzi z kręgów wojskowej młodzieży powstańczej; mieli do niego żal o to, że gdy sami szli do walki z Odą do młodości na ustach i ideałem Wallenroda w sercu, on nie dotarł do kraju i nie wspomógł powstania;

• Mickiewiczowi najdalej było do stronnictwa Czartoryszczyków (zgromadzonych wokół Czartoryskiego zwolenników panowania szlachty) i Towarzystwa Demokratycznego (antyszlacheckiego); najbliżej do Lelewela, ale i od niego się odsunął;

• Księgi… były pierwszym manifestem poety do emigracji; rozpoczął ich pisanie zaraz po przybyciu do Paryża, skończył w listopadzie, a drukiem wyszły w grudniu 1832 r.; formatem i winietą przypominały książeczkę do nabożeństwa; autor rozsyłał książkę bezpłatnie emigrantom;

• W kwietniu 1833 r. Mickiewicz objął redakcję „Pielgrzyma Polskiego” - pisma emigracyjnego stworzonego przez Eustachego Januszkiewicza; wydał 32 numery; wszystkie niemal artykuły, choć publikowane anonimowo, wyszły spod pióra Mickiewicza;

• Od jesieni 1832 r. pisał Pana Tadeusza i kończył przekład Giaura; pod koniec czerwca 1833 r. wyjechał do Szwajcarii by pielęgnować umierającego na gruźlicę Garczyńskiego, po powrocie nie wrócił już do redagowania „Pielgrzyma” (pismo wychodziło jeszcze do grudnia pod redakcją Jańskiego); sam Mickiewicz odsunął się od życia politycznego, zwątpiwszy w możliwość wpłynięcia na emigrację;

Program polityczny Ksiąg…

• Zadaniem dzieła było zachowanie jedności patriotycznej emigrantów - poeta wierzył, że wkrótce będą musieli oni stanąć do walki zbrojnej o niepodległość kraju;

• Mickiewicz zakładał doskonalenie moralne emigracji; wszystkie nauki moralne aktualizuje i łączy z zadaniami rewolucyjnymi czekającymi Polaków; „w Polsce wojna z zaborcami, w Europie rewolucja” - tak można ująć program zawarty w Księgach…;

• Problematyka społeczna jest w Księgach… potraktowana pobieżnie; poeta liczył na współdziałanie wszystkich narodów Europy w rewolucji;

• Mickiewicz zignorował przesłanki ekonomiczne - nie przewidywał, że szlachcie może zależeć bardziej na swoim majątku, niż na dobru ojczyzny; poeta wierzył we współpracę wszystkich warstw społecznych w walce o niepodległość kraju;

• Poeta, w przeciwieństwie do Czartoryszczyków, popierał uwłaszczenie chłopów; zależało mu jednak także na pozyskaniu dla sprawy szlachty; wieszcz próbował pogodzić różne stronnictwa emigracyjne, ale nie udało mu się;

• [dalej następuje ubolewanie autorki nad faktem, że Mickiewicz nie dostrzegł, że racja co do sposobu walki o niepodległość była po stronie socjalistycznych Gromad Ludu Polskiego; opracowanie pisane było w 1956 r., więc fragment ten pominiemy pobłażliwym uśmiechem];

Idee religijne Ksiąg…

• Mickiewicz wyznawał koncepcję „nowego chrześcijaństwa”, która zakładała ujmowanie społecznej problematyki w kategoriach religijno-moralnych;

• W systemie wyobrażeń społeczno-religijnych Mickiewicza naczelną rolę odgrywał aspekt narodowy, w przeciwieństwie do zachodnich myślicieli wyznających podobne koncepcje; Mickiewicz wyznawał mesjanizm (choć posłużył się tym terminem do określenia swego systemu dopiero w prelekcjach paryskich); był to specjalny rodzaj nacjonalizmu, oparty częściowo na religii; „mesjanizm był czymś w rodzaju niedojrzałej teorii narodu, odpowiadającej aspiracjom narodowym w okresie walk narodowowyzwoleńczych”;

• Pierwszym dziełem przepojonym takimi ideami była Dziadów część III, u której podstaw leżą właściwie wszystkie koncepcje, które poeta rozwinął w Księgach… i artykułach „Pielgrzyma”;

• Wg Mickiewicza naród polski ma spełnić wielką misję wolnościową, wyzwalając ludy i zapoczątkowując erę braterstwa; religia i wolność są dla niego niemal synonimami; uważa uczucie religijne za lepszy miernik rzeczywistości, niż zdrowy rozum;

• Poeta w proces historyczny wplątał pojęcie opatrzności nagradzającej i karzącej za uczynki - historia staje się ilustracją tezy o sprawiedliwości bożej;

• Mickiewicz traktował naród polski jako wybrany [nasuwa mi się tu skojarzenie z Psalmodią Kochowskiego];

• Wpływ na poglądy poety mieli: Józef Oleszkiewicz - malarz, ksiądz Stanisław Chołoniewski, francuski ksiądz Félicité de Lamennais - szeroko wówczas znany pisarz katolicki, wydawca pisma „L'Avenir”, pokrewnego pod względem ideologicznym do Ksiąg…;

• Księgi… doczekały się oficjalnego potępienia ze strony Watykanu - w encyklice Litteras accepimus z 5 października 1833 r.; Mickiewicz nie polemizował z wyrokiem Kościoła, ale także nie wyparł się idei głoszonych w Księgach…;

Stylizacja biblijna Ksiąg…

• Autor zamierzał przemówić do najprostszej, najbliższej ludowi części emigracji (choć niekonsekwentny był w tym zamiarze - rozdział trzeci skierowany jest do szlachty);

• Nadając dziełu stylizację biblijną podnosił rangę utworu do tzw. pism natchnionych;

• Początkowo utwór miał się zwać Katechizmem pielgrzymstwa polskiego, ale autor zmienił swe zamierzenia;

• W wyborze formy Mickiewiczowi przyświecały cele propagandy politycznej;

• Przy stylizacji wykorzystuje m.in.: archaizmy językowe (rozbit = rozbitek; karbona = skarbona), archaizmy składniowe (częste przesuwanie orzeczenia na koniec zdania), zdania rozpoczynające się od spójników; proza Ksiąg… raz po raz przechodzi w prozę poetycką, zrytmizowaną, zbliżoną do wiersza wolnego; Mickiewicz zamieszcza w tekście autorskie przypowieści; wszystkie powyższe zabiegi służą nadaniu dziełu podniosłej retoryki;

• Stosowane przez poetę przypowieści były dość nieudolne, gdyż z trudem dawały się naciągnąć do bieżących wydarzeń politycznych, Mickiewicz musiał rezygnować z prostoty wypowiedzi i tworzył teksty o zbyt skomplikowanych - jak na przypowieści - fabułach; najlepiej wyszły mu fragmenty, w których rezygnuje z formy przypowieści i przemawia do czytelnika wprost;

Księgi… w oczach współczesnych i potomnych

• Księgi… odniosły wielki sukces czytelniczy, ale nie wywarły żadnego wpływu na życie polityczne emigracji;

• Stronnictwo arystokratyczne przyjęło utwór z powściągliwą aprobatą; Czartoryszczyk Lach Szyrma przełożył dzieło na angielski;

• Lewica demokratyczna ostro zaatakowała utwór;

• Księgi… były przemycane do kraju oraz trzykrotnie przedrukowywane tajnie w drukarni Zakładu Ossolińskich;

• Za sprawą Ksiąg… uwielbieniem zaczął darzyć Mickiewicza Giuseppe Mazzini - przywódca demokratów włoskich;

• Lamennais wzorował się na Księgach… pisząc własną broszurę - Paroles d'un croyant, która ukazała się rok później; obie książeczki głosiły wiarę w rychły przewrót europejski; Paroles… są jednak silnie związane z problematyką społeczną Francji, obcą jeszcze Mickiewiczowi;

• Księgi… były popularne także w późniejszych latach; sięgano po nie tam, gdzie rodziły się zrywy narodowowyzwoleńcze; w XX. w. zostały przetłumaczone na język gaelicki w okresie walk o wolność Irlandii; w Polsce ich przesłanie zdezaktualizowało się po powstaniu styczniowym.

TREŚĆ

Księgi narodu polskiego. Od początku świata aż do umęczenia narodu polskiego.

[całość to wywód stylizowany biblijnie]

Na początku była wiara w jednego Boga, potem ludzie wyrzekli się go i zaczęli wyznawać pogańskie bóstwa. Bóg za karę zesłał na nich niewolę. Wszyscy wpadli w niewolę Imperatora Rzymskiego, który nazwał siebie Bogiem. Filozofowie przyznali mu rację. We wtrąceniu do rzymskiego cesarza porównuje narrator cara.

Wtedy przyszedł na ziemię Jezus Chrystus i nauczał ludzi, że są dziećmi jednego Boga i braćmi między sobą. Jezusa zabito, bo głosił sprawiedliwość, którą ludzie wcześniej wypędzili z ziemi. Chrystus zmartwychwstał i sprawiedliwość wróciła na ziemię. Narody, które uwierzyły stworzyły jeden naród - Chrześcijaństwo. Potem były wojny krzyżowe. Wolność by się rozpowszechniła po świecie, gdyby nie królowie, którzy wszystko popsuli.

Królowie stworzyli nowych bożków - i tak Francuzi kłaniali się Honorowi, Hiszpanie - Mocy i Władzy, Anglicy - Panowaniu na morzu i Handlowi, Niemcy - Dobrobytowi. Narody biły się między sobą, każdy za swojego bożka. Zapomnieli ludzie, że ich ojcem jest Bóg. Anglik mówił, że jego ojcem jest okręt a matką para, Francuz że ląd i bursa, Niemiec że warsztat i knajpa.

Narody się biły o dobra. Znalazł się jeden człowiek, który zaproponował, by zaprzestano wojen i odzyskano Ziemię Świętą i zajęto Azję. Ludzie go wyśmiali, a on popłynął i odkrył Amerykę - był to Kolumb, ostatni rycerz krzyżowy w Europie.

Włosi za bożka przyjęli Równowagę polityczną [żadne państwo nie powinno mieć znaczącej przewagi nad innymi]. Królowie kazali narodom bić się w imię równowagi. Znaleźli się filozofowie, którzy poparli dążenia królów - Niccolo Machiavelli i Johann Ancillon. Na koniec w Europie powstało 3 króli - Fruderyk II pruski, Katarzyna II rosyjska i Maria Teresa austriacka. Trójca szatańska, zaprzeczenie Trójcy Świętej. Trójca ta wynalazła nowego bożka - Interes. Znalazł się jeden człowiek, który mu się sprzeciwił i pojechał do Ameryki walczyć o Wolność - Lafayette.

Jeden naród się nie kłaniał Interesowi - Polacy. Naród polski czcił Boga; jedyny naród sprawiedliwy, w którym istniała prawdziwa wolność i braterstwo. Trzeciego maja na końcu chcieli Polacy rozszerzyć wolność i naród ze szlachty na wszystkich mieszkańców kraju. Wtedy trójca, widząc, że wolność się odradza, postanowiła spętać ten kraj. Francja umyła ręce i umęczono naród Polski i złożono w grobie. Nie umarł jednak - jego ciało leży w grobie, ale dusza zstąpiła do podziemi i zmartwychwstanie trzeciego dnia. Naród zmartwychwstanie i uwolni wszystkie ludy Europy z niewoli.

Księgi pielgrzymstwa polskiego

Duszą narodu polskiego jest pielgrzymstwo polskie. Pielgrzym nie jest tułaczem (bo ma cel) ani wygnańcem (bo nie jest wygnany wyrokiem urzędu).

I

Przypowieść o statkach: rybacy z małych statków zazdrościli w czasie burz załogom wielkich, bezpiecznych statków. Upiły się one jednak, zniszczyły narzędzia do obserwacji gwiazd i igłę magnetyczną i wielkie statki potonęły. Rybacy przeżyli, bo kierowali się gwiazdami i kompasem. Gwiazdą pielgrzymstwa jest Wiara, igłą magnetyczną Miłość Ojczyzny.

II

Człowiek, który ma kilku krewnych zapisuje swój majątek temu, który go najbardziej kocha i który troszczy się o niego, a nie temu, kto goni za sławą czy pieniądzem. Tak samo Bóg Spośród wszystkich narodów przepisze dziedzictwo wolności Polakom.

III

[do szlachty] Pielgrzymie - byłeś bogaty, a teraz cierpisz nędzę. Stanowiłeś prawa, teraz jesteś spod prawa wyjęty. Wszystko po to, żebyś w wolnym kraju rozumiał biednych.

IV

Nie uciekajcie się pod opiekę książąt cudzoziemskich. Gardźcie ich urzędami, bo nie są one przyznawane ludziom światłym. Pielgrzymi polscy mają pokazać prawdziwe oblicze mądrości.

V

Gdy Wam mówią, że jesteście teraz wśród ludzi cywilizowanych i macie się zachowywać, jak oni, nie dajcie się zwieść, bo nie wiedzą, co mówią. Cywilizacja to nie modne ubiory, smaczna kuchnia, teatry i drogi. Cywilizacja - od civis, czyli Obywatel.

Przypowieść o synach. Ojciec wyprawił trzech synów na naukę do miasta. Zachłysnęli się swoją wiedzą i zaczęli żyć ponad stan, choć ojciec ich przed tym przestrzegał. Popadli w ruinę, pomarli w biedzie. Ojciec nie zraził się i posłał swoich trzech młodszych synów też na naukę, ale kazał im wyciągnąć wnioski ze starszych braci. Nie powtórzyli ich błędów.

Ojcem jest Kościół, starsi bracia - Francuzi, Anglicy i Niemcy, młodsi - Polacy, Irlandczycy, Węgrzy i inne narody wierzące.

VI

Nie Polacy mają uczyć się od cudzoziemców, ale cudzoziemcy od nas. Nie kłóćcie się z cudzoziemcami, bo wiecie, że najmądrzejszy nie ma co się przekrzykiwać z głupszym, bo głupi zawsze przekrzyczy. Uczcie przykładem.

VII

Kto idzie za Wolnością, niech opuści Ojczyznę i odważy życie swoje. Kto opuści Ojczyznę, aby bronił Wolności, ten obroni ojczyznę i będzie żyć wiecznie.

Przypowieść - pierwszym mieście na ziemi wybuchł pożar. Ci będący dalej stwierdzili, że nie obchodzi ich to i poszli spać. Ci będący trochę bliżej stanęli w drzwiach i stwierdzili, że będą gasić dopiero, gdy ogień do nich dojdzie. Inni, poszli gasić. Za mało było tych poczciwych, więc miasto spłonęło. Zbudowali więc nowe, wspanialsze miasto, a gnuśnych wypędzili. Miastem jest Europa, ogniem despotyzm, śpiącymi Niemcy, stojącymi w drzwiach Francuzi i Anglicy, poczciwymi - Polacy.

VIII

Przypowieść - kiedyś w Anglii wilki wyjadały gospodarzom owce. Gospodarze zebrali cały lud, polowali cały rok i wytępili wilki co do jednego. Rozpuścili stada i owce ich pasą się spokojnie bez pasterza. Symbolika karbonarska - wilki = despoci, owce = ludy.

IX

Przypowieść - w kraju włoskim roznosiła się malaria. Ludzie uciekali się do różnych zabiegów ochronnych, ale wymierali. W drugim powiecie znalazł się mądry człowiek, który poradził im zebrać się i osuszyć bagno, z którego wydobywa się skażone powietrze. Nawet jeśli sami przy tym pomrą, ich dzieci się ocalą. Oni byli leniwi i nie poszli, więc pomarli. Bo kto nie wyjdzie z domu, alby zło znaleźć i zetrzeć z oblicza ziemi, tego zło samo znajdzie i unicestwi.

X

Pamiętajcie, że jesteście wśród cudzoziemców jak trzoda pośród wilków - trzymajcie się razem. Jeśli jedni z was różnią się od drugich, to tylko dlatego, że przejęli suknie cudzoziemskie. Nie wytykajcie innym błędów, nie sądźcie ich. Od tego są sędziowie.

XI

Jesteście między cudzoziemcami jako rozbitkowie na brzegu cudzym. Przypowieść - kiedyś rozbił się okręt. Rozbitkowie chcieli wrócić do Ojczyzny, ale nie mogli się między sobą dogadać. Kłócili się co do projektu statku, tego kto powinien zostać kapitanem, tego kto był winien katastrofy. Przyszedł prosty człowiek i powiedział, że muszą nauczyć się ciosać drewno i wybudować statek według starego projektu. Gdy to zrobią i wypłyną, wybiorą między sobą kapitana, bo inaczej zginą. Na brzegu nigdy się nie dogadają. Tak zrobili i wypłynęli szczęśliwie.

XII

Gdy radzicie o wskrzeszeniu kraju, nie róbcie tego w czasie uczty. Syty nie wymyśli niczego dobrego. Idźcie przed radą na mszę i do komunii, a uradzicie mądrze. Obchodźcie święta nie obżarstwem, a mszą i postem. Bądźcie skromni w ubiorze - noście czamary powstańcze. Bądźcie dla drugich łagodni, dla siebie surowi.

XIII

Nie spierajcie się o zasługi wasze i pierwszeństwo. Przypowieść o zdobywaniu miasta - postawiono drabinę i powiedziano, że kto pierwszy postawi nogę na murze, dostanie odznaczenie. Przyszedł pierwszy oddział, pokłócili się o to, kto ma iść pierwszy. Przyszedł drugi - pierwszy zmęczył się w połowie drabiny i zatarasował drogę. Przyszedł trzeci oddział - pierwszy żołnierz został ranny, idący pod nim osiłek niósł go przed sobą. Mury zdobyto. Nie chciał nagrody, uznał to za ich wspólną zasługę - bo ten ranny go osłonił. Bóg daje zwycięstwo używając prędkości jednego, męstwa drugiego, siły trzeciego.

XIV

Niech każdy składa swój talent ojczyźnie, nie chwaląc się ile złożył. Im kto dłużej czeka na nagrodę, tym większą ją weźmie.

XV

Jesteście między cudzoziemcami jako gospodarze szukający gości i spraszający ich na ucztę Swobody do domu swego. Dobry gospodarz nie wprowadza gości do domu przez śmietnik, a przez czysty salon. Opowiadając o kraju, nie rysujcie go czarno.

XVI

Przypowieść - grupa panów i sług, wiedziona przez przewodnika wpadła do jamy. Ustawili się jeden na drugim nie według stanu, a według tuszy, przewodnik wyszedł na zewnątrz i sprowadził pomoc. Inna grupa, która znalazła się w takiej samej sytuacji nie mogła się porozumieć - panowie nie chcieli nosić sług, a nikt nie chciał wypuścić przewodnika, który zbłądził. Na końcu ktoś ich uwolnił, ale do tego czasu cały czas się kłócili.

XVII

Jesteście w pielgrzymstwie jako lud Boży na pustyni. Bóg przez utyskiwania Izraela przedłużył ich wędrówkę do Ziemi Obiecanej. Nie utyskujcie, bo niepodległość się oddali.

XVIII

Jesteście wśród cudzoziemców jako Apostołowie wśród bałwochwalców. Bijcie bałwochwalców słowem.

XIX

Nie gadajcie o prawach, ani o formie przyszłego rządu w Polsce. Nie dzielcie skóry na niedźwiedziu.

XX

Przypowieść o niewieście leżącej w letargu. Syn wezwał lekarzy. Kłócili się o to, jaką metodą ją leczyć. Syn, widząc to, z żalem zawołał do matki, a ona wyzdrowiała. Ci wszyscy, którzy mówią, że ojczyzna powinna zbudzić się w określonym ustroju są jak lekarze, nie jak syn.

XXI

Chrystus powiedział do Żydów, że jeżeli nie pójdą za nim, Bóg porzuci naród wybrany i z kamieni wzbudzi synów Abrahamowi. Tak samo, jeśli Francuz i Anglik nie pójdzie za Polakiem, Bóg wzbudzi obrońców wolności z Moskalów i Azjatów.

XXII

Pielgrzymi polscy niosą wolność, tak jak apostołowie pokój.

XXIII

Rządcy francuscy i mędrkowie, którzy gadacie o Wolności, a służycie despotyzmowi, zostaniecie potępieni przez lud. I lud się zemści, despotyzm zignoruje.

XXIV

Mickiewicz pisze, że te Księgi… nie zostały wymyślone, ale zebrane z dziejów polskich, i z pism, i z opowiadań, i z nauk Polaków. Wyraża wiarę w to, że Bóg pozwoli dokończyć wojnę Narodów.

1

---