ADAM MICKIEWICZ, KSIĘGI NARODU POLSKIEGO I PIELGRZYSMTWA POLSKIEGO.

Oprac. Zofia Stefanowska.

WSTĘP:

DZIAŁALNOŚĆ MICKIEWICZA W PIERWSZYCH LATACH EMIGRACJI.

W tym czasie zamykał imponujący bilans twórczości drezdeńskiej. W ciągu niespełna trzech miesięcy postała III część „Dziadów”, najprawdopodobniej wraz z „ Ustępem”, oraz wiele pomniejszych utworów. Jednocześnie poeta przekładał „Giaura” Byrona. Okoliczności przymuszały go do opuszczenia Drezna i rozstania z przebywającymi tam przyjaciółmi: Garczyńskim, Odyńcem. Rząd saksoński wydał z Drezna emigrantów polskich. Opuścił więc Drezno wraz z przyjacielem z czasów wileńskich, Ignacym Domeyką. Już w momencie wyjazdu z Rosji zdecydowany był nie wracać do cesarstwa. Po upadku powstania poeta świadomie wybrał los wielotysięcznej rzeszy uchodźców. Opublikował III część Dziadów, pozbawiając się możliwości powrotu. Wzgląd na wydanie poematu był jedną z przyczyn podróży do Paryża. Poeta obawiał się pozostawać po opublikowaniu tego dzieła w Saksonii, w której nacisk rządu carskiego mógł go narazić na represje. Podróż przez Niemcy w towarzystwie Domeyki i kilku innych emigrantów dała Mickiewiczowi sposobność do zaobserwowania entuzjazmu, jak w liberalnych środowiskach niemieckich obudziło powstanie listopadowe. W Paryżu poeta pojawił się 1 sierpnia 1832. Czekał na niego Lelewel, do którego Mickiewicz pisał jeszcze z Drezna. Przyjazd Mickiewicza stał się dla emigrantów wydarzeniem. Mickiewicz poważnie traktował swój udział w akcjach kulturalno- oświatowych- zajmował się zbieraniem funduszów na szkołę polską, gromadzeniem pamiętników o powstaniu na Litwie, studiami nad stosunkiem prasy francuskiej do sprawy polskiej, propagandą na rzecz utworzenia biblioteki polskiej w Paryżu. To jednak było uboczne do głównego nurtu działalności literackiej i publicystycznej. Wiódł żywot nader towarzyski i otoczył się grupką starych i nowych przyjaciół, a zarazem wielbicieli , jak Bohdan Zaleski, Stefan Wytwicki, Bohdan Jański, Domeyko. Towarzystwa, których był członkiem, miały na celu określone prace historyczne i oświatowe, jednoczyły też ludzi z różnych obozów politycznych, choć w zasadzie rozwijały się pod patronatem ks. Adama Czartoryskiego i z tej racji demokraci emigranci nie darzyli ich zaufaniem. W pierwszych miesiącach pobytu Mickiewicz utrzymywał stosunki z Komitetem Narodowym Polskim, któremu prezesował i linię polityczną nadawał Lelewel. Z tych to czasów zachował się Mickiewiczowski „Projekt odezwy do Rosjan”. Odwoływała się do solidarności rewolucyjnej Polaków i Rosjan. Dlatego obudziła niepokój w ambasadzie rosyjskiej w Paryżu. Stosunki jednak Mickiewicza z Komitetem Lelewela i tą częścią demokratów emigracyjnych, którą Komitet reprezentował, nie układały się gładko i urwały się jeszcze przed ostatecznym rozproszeniem się Komitetu Lelewela.

Mickiewicz nie mógł pogodzić się, że nie zdążył do szeregów powstańczych, kiedy usiłował dostać się do Kongresówki w sierpniu 1831 roku, granica była już strzeżona. Odczuwał boleśnie zarzuty niedopełnienia obowiązku patriotycznego. Mickiewicz przyjechał już do Paryża bez przekonania o wadze dyskusji emigracyjnych , pełna niechęci do walki politycznej rozwijającej się w Paryżu, zaprzątnięty troską o zachowanie jedności emigracji. W imię jedności patriotycznej występowała też prawica emigracyjna, stronnictwo ks. Czartoryskiego, zwane przez przeciwników „arystokratami”. Ostra walka polityczna, surowy osąd błędów powstania, związanie walki o wolność z walką o wyzwolenie społeczne- oto były dla demokratów wytyczne przyszłego działania. Mickiewicz niechętnie odniósł się do zabiegów dyplomatycznych wystąpień Towarzystwa Demokratycznego. Najbliższy był postawie lelewelistów i od nich wszakże wcześnie się odsunął.

Pierwszym manifestem poety do emigracji były „Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego”. Rozpoczęte najprawdopodobniej wkrótce po przyjeździe do Paryża, wykończone ostatecznie w listopadzie, wyszły w druku w pierwszych dniach grudnia 1832 roku. Trafiły jednocześnie do czytelników wraz z IV tomem „Poezji”, stanowiącym pierwsze wydanie Dziadów drezdeńskich. Wydanie „Ksiąg” nie wyczerpuje jednak historii usiłowań, jakie podjął poeta, aby wpłynąć na opinię emigracyjną. Rozwinięciem idei tam rzuconych , a także zastosowaniem ich do problematyki bieżącej polityki, są szkice i memoriały z tego czasu , a nade wszystko artykuły drukowane w „Pielgrzymie Polskim” ( 1832-1833). Wydawany był przez emigrantów we Francji. Wydawcą był Eustachy Januszkiewicz. Redaksję „Pielgrzyma” objął Mickiewicz w kwietniu 1833 roku, nadając mu nowy, głęboko ideowy charakter. Każdy numer ( 32 wyszły pod redakcją Mickiewicza) zawierał co najmniej jeden artykuł na aktualne tematy polityczne. Choć drukowane anonimowo, wszystkie niemal wyszły spod pióra Mickiewicza. Niektóre z nich zostały wcielone do późniejszego zbiorowego wydanie Pism poety (1844). Zajęcia redakcyjne łączył Mickiewicz z intensywną pracą literacką: od jesieni 1832 pochłonął go „Pan Tadeusz”, w tym także czasie wykończył przekład „Giaura” Byrona. W czerwcu zaistniała konieczność wyjazdu do Szwajcarii. Mickiewicz porzucił paryskie zajęcia, aby pielęgnować umierającego na gruźlicę Garczyńskiego.

Najważniejszą przyczyną pesymizmu poety było załamanie się nadziei na bliski wybuch rewolucji europejskiej. Począwszy od powstania czerwcowego 1832 w Paryżu, poprzez partyzantkę Zaliwskiego w Królestwie Polskim i rozruchy we Frankfurcie w 1833 r., obóz rewolucji europejskiej poniósł wiele klęsk. Ostatecznie jego rozgromienie nastąpiło w 1834 r. po nieudanej wyprawie sabaudzkiej i upadku powstania kwietniowego z Lyonie i Paryżu.

II. PROGRAM POLITYCZNY „KSIĄG PIELGRZYMSTWA”.

Program polityczny „Ksiąg pielgrzymstwa” związany był silnie z nastrojem roku 1832. Nauki swoje kierował Mickiewicz do „pielgrzymstwa polskiego” w przekonaniu, że w najbliższej przyszłości stać się będzie musiała znowuż armią. Dlatego zadaniem najważniejszym było według poety zachowanie jedności patriotycznej emigrantów, ich cnót żołnierskich, wykształconych w czasie ostatniego powstania. „Księgi narodu i pielgrzymstwa polskiego” miały być czymś w rodzaju podręcznika politycznej i moralnej edukacji emigrantów polskich, a zarazem kodeksem zasad przyszłej rewolucji. Duża część „Ksiąg pielgrzymstwa” poświęcona jest sprawie moralnego doskonalenia emigrantów. Koroną cnót głoszonych w „Księgach” jest „duch poświęcenia się” rozumiany jako bohaterska ofiarność w służbie wolności. Z troski o jedność patriotyczną i solidarność wyrósł program polityczny „Ksiąg”. Program ten można by ująć, jako hasło: w Polsce wojna z zaborcami, w Europie rewolucja. Poeta inaczej wyobraża sobie powstanie polskie. Nie będzie ono miało charakteru ściśle rewolucyjnego. Ma być raczej „wojną zewnętrzną”, w której całe społeczeństwo solidarnie we wszystkich trzech zaborach wystąpi przeciwko mocarstwom rozbiorowym. Z „Ksiąg” wywnioskować jednak można, że równość społeczna była dla Mickiewicza zasadniczym elementem budowy przyszłego społeczeństwa. Problematyka społeczna, zwłaszcza w odniesieniu do Polski, potraktowana jest w „Księgach” pobieżnie. Z wypowiedzi nieprzeznaczonych do druku wywnioskować jednak możemy, że Mickiewicz przeświadczony był o konieczności gruntownej przebudowy stosunków społecznych, a więc przede wszystkim o konieczności uwłaszczenia chłopów. Nie bez wpływu na taktykę Mickiewicza- polityka była scharakteryzowana już sytuacja międzynarodowa. W obliczu bliskich zadań rewolucyjnych nie chciał poeta ponosić sprawy, która stanowiła przedmiot sporów i przyczynę rozbicia emigracji. Wierzył, że konflikt rozwiąże się żywiołowo, bez z góry wytyczonych programów. Wobec perspektywy rewolucyjnego współdziałania ludów Europy główny warunek powodzenia powstania upatrywał Mickiewicz w solidarności wszystkich narodów. Właściwe dla historiozofii Mickiewicza było lekceważenie problematyki ekonomicznej postępu społecznego. Zgodnie z tą idealistyczną historiozofią idea dobra ojczyzny była istotnym motywem postępowania mas ludowych. Mickiewicz wierzył, że najsilniejszym bodźcem każdego Polaka, a więc i szlachcica, jest patriotyzm, że zatem nie ma ofiary, której szlachta dla ojczyzny by nie poniosła. Sądził, że szlachta w ogniu walk wyzwoleńczych odpokutowała swoje grzechy historyczne.

A więc na zewnątrz – wojna z wszystkimi potencjami europejskimi przy pomocy całego arsenału środków rewolucyjnych, wewnątrz- solidarna współpraca całego społeczeństwa w imię wolności i równości.

Nie obawiał się postawić na „ludy”, dlatego głosił wbrew arystokratom „wojnę powszechną za Wolność Ludów”, dlatego stale akcentował swoją wiarę w „lud”, którego głos jest głosem Boga”. Jednocześnie jednak zrozumienie, że Polskę łączy naturalny sojusz z wszystkimi siłami rewolucyjnymi Europy, zbliżało Mickiewicza do lewicy emigracyjnej. Surowo oceniony natomiast został, zwłaszcza w artykułach „Pielgrzyma”, program polityczny Czartoryskiego, jako prezesa rządu powstańczego i przywódcy emigracyjnego. Potępiał Mickiewicz rządu europejskie ze względu na ich stosunek do sprawy wyzwolenia ludów, a szczególnie Polski, potępiał i konszachty z „książętami, urzędnikami i mędrkami cudzoziemskimi”.

Dziś z perspektywy doświadczeń polskiego ruchu narodowowyzwoleńczego, ocenić możemy, że Mickiewicz, podobnie, jak inni „półśrodkowcy” , był w błędzie. Nie potrafił trafnie dojrzeć źródła potężnych sił patriotycznych. Że rację mieli szaleńcy z lewicy emigracyjnej, którzy stawiali na nieme, z pozoru narodowo obojętne masy chłopskie. Tragedia polskiego ruchu narodowowyzwoleńczego z tych lat wynikała z tego, że rozwój poczucia narodowego postępował szybciej wśród szlachty niż w masach chłopskich.

Myśl poety poszła innym torem niż myśl lewicy demokratycznej. Elementy nowego, rodzącego się życia dojrzał on nie w idei samodzielnego ruchu chłopskiego, lecz w perspektywie takiej przemiany świata, która usunie wszystkie konflikty, ludzi uczyni braćmi, zagwarantuje im wolność i równość. Przemianę tę przynieść miała idea „nowego chrześcijaństwa”.

III. IDEE RELIGIJNE „KSIĄGPIELGRZYMSTWA”.

Określenie „nowe chrześcijaństwo” pochodzi od tytułu głównego dzieła C. H. Saint- e, „Lae Nouveau Christianisme”, używane jednak bywa w literaturze naukowej w znaczeniu szerszym, jako nazwa całego kierunku w ówczesnej filozofii społecznej. Kierunek ten, szczególnie silnie reprezentowany we Francji, cechuje tendencja do połączenia dążeń demokratycznych epoki z utopią społeczną o charakterze moralno- religijnym. Głoszenie nawrotu do ducha równości ewangelicznej, chrystianizację stosunków między narodami. Często są zwolennikami reformy Kościoła, oczyszczenia chrześcijaństwa z idei sprzecznych z postępem społecznym. Koncepcje „nowego chrześcijaństwa” powstają z reguły wówczas, gdy właściwe epoce idealistyczne rozumienie historii nabiera charakteru antyracjonalistycznego. Wiąże się to przeważnie z lekceważeniem ekonomicznej problematyki postępu społecznego, a na odwrót, przecenianiem wagi moralnego doskonalenia ludzkości.

Potężniejący ruch narodowowyzwoleńczy stał się najbardziej znamiennym zjawiskiem pierwszej połowy XIX wieku. Ruch ten zdeterminowany był rosnącym postępem rewolucji antyfeudalnej. Charakter romantycznej filozofii społecznej był uwarunkowany reakcją na XVIII wieczny racjonalizm, nieprzydatny do wyjaśnienia nowej sytuacji historycznej.

Proletariat, jako nowy partner w zbliżającej się rozgrywce rewolucyjnej, kształtował się dopiero jako klasa społeczna. Pionierzy naprawy świata nie mogli ująć w kształt konkretnego programu klasowego swoich dążeń do lepszej przyszłości. Problematyki moralnej tego odrodzenia nie umieli przeważnie ująć w kategoriach innych, niż chrześcijańskie.

Dopiero dalszy rozwój ruchu rewolucyjnego nadał walce konkretne formy i stał się podstawą precyzowania się europejskiej ideologii rewolucyjnej, oczyszczania jej z utopizmów religijnych.

W Polsce proces społeczny był mniej zaawansowany, nie kwestia robotnicza, lecz sprawa chłopska była decydująca dla dalszego rozwoju. Przykładem wyzyskania religii dla celów propagandy rewolucyjnej może być spisek ks. Ściegiennego.

Najbardziej znamiennym przykładem ideologów „nowego chrześcijaństwa” są w historii naszej myśli społecznej Gromady Ludu Polskiego.

„Nowe chrześcijaństwo” Mickiewicza ma wiele wspólnego z systemami zachodnioeuropejskich myślicieli społecznych, zwłaszcza Lamenais’ go. Jednakże w przeciwieństwie do zachodnich filozofów społecznych, dla Mickiewicza , szczególnie w pierwszych latach po upadku powstania, osią wszystkich uogólnień było zagadnienie narodowe. Kwestie wyzwolenia ojczyzny , losu narodu, sensu dziejów Polski narzuciły Mickiewiczowi próbę rozwiązania w postaci systemu wyobrażeń społeczno- religijnych, określanych często jako mesjanizm. Termin ten spopularyzowany został przez filozofa polskiego Hoene Wrońskiego. ( „Wstęp do mesjanizmu”). Mickiewicz terminem tym zaczął określać swój system dopiero w „Prelekcjach” paryskich. W literaturze nazwa ta odnosi się niekiedy do rozmaitych form myśli politycznej nacechowanej egzaltacją patriotyczną, bądź do idei społecznych opartych na wierze w wielką odnowę świata ( np. socjalizm utopijny). Zazwyczaj jednak określa się tą nazwą romantyczne teorie narodu, oparte na pojęciu narodu wybranego, misji narodowej, odrodzenia ludzkości przez ofiarę jednego narodu itp.

Poczucie wyjątkowej wartości własnego narodu jest szczególną formą nacjonalizmu. Termin ten należy tu rozumieć historycznie, nie przypisując mu wszystkich dzisiejszych treści politycznych. Mesjanizm był czymś w rodzaju niedojrzałej teorii narodu, odpowiadającej aspiracjom narodowym w okresie walk narodowowyzwoleńczych. Pojęciem „misji narodowej” i „narodu wybranego” posługiwali się zarówno zwolennicy walki narodowowyzwoleńczej, jak i ugodowcy, do skrajnej prawicy włącznie. Mickiewicz cały zasób wyobrażeń utopijno- religijnych podporządkowywał idei czynu patriotycznego. W koncepcjach poety odgrywał postulat odmiany porządku społecznego. Opowiadał się po stronie ludów przeciw rządom, po stronie postępu społecznego przeciw reakcji.

Pierwszym dziełem przepojonym nowymi ideami była „Dziadów” część III. U podstaw jej stoją już właściwie wszystkie te koncepcje, które później poeta rozwinął w „Księgach pielgrzymstwa” i artykułach „Pielgrzyma polskiego” . Już tu rozbrzmiewa polemika z racjonalizmem XVIII wiecznym. Dla Mickiewicza religia i wolność stały się pojęciami prawie synonimicznymi. Idealizuje pierwotne chrześcijaństwo , przypisując mu decydującą rolę obaleniu ustroju niewolniczego.

Historia ludzkości w ujęciu Mickiewicza jest terenem realizowania się ideału religijnego. Historia narodu polskiego traktowana jest inaczej, niż historia ludzkości. Tam panowała zasada przeciwstawienia ludów despotom, tu- narodu polskiego innym narodom. Rzeczpospolita szlachecka przedstawiona jest jako ideał wolności politycznej oraz realizacja ideału równości społecznej na drodze pokojowej. Wreszcie ideą przewodnią historii Polski jest jej związek z katolicyzmem, misją narodową Polaków- obrona i propaganda religii i wolności. W artykułach racjonalistyczną teorię „umowy społecznej” Rousseau krytykował Mickiewicz, jako koncepcję, która uczucia narodowe sprowadza tylko do wzajemnego interesu zbiorowiska jednostek. Antyracjonalistyczny charakter historiozofii Mickiewicza zamanifestował się najsilniej na terenie zarysu dziejów Polski.

Traktowanie narodu polskiego jako wybranego wiązało się z idealizacją Polski. Z jednej strony , w historii Mickiewicz poszukiwał argumentów na rzecz tezy o wolnościowej misji Polaków, z drugiej na przedstawieniu dziejów Polski zaważyło dążenie do uwydatnienia historycznych zasług szlachty , jej patriotyzmu.

Religijna historiozofia Mickiewicza kształtowała się nie bez wpływu bliskich mu ideowo pisarzy, zwolenników „nowego chrześcijaństwa”. Mickiewicz wysoko oceniał średniowiecznych przywódców ruchów społeczno- religijnych. Ideologów reformacji „ Wiklefa, Husa i Lutra wymieniał obok Saint- Simona, jako tych, których „słowa i myśli rodzą czyny”. Przede wszystkim jednak sięgał do tradycji bliższych, do tradycji teozofów XVIII- wiecznych. Szczególnie cenił filozofa francuskiego Saint- Marina, w którego pismach znajdował gorącą polemikę z racjonalizmem, a zarazem pochwałę rewolucji, uważanej za środek realizacji woli bożej. W pierwszej, brulionowej redakcji „Ksiąg” stwierdził Mickiewicz z nauk Polaka, który się nazywał Oleszkiewicz i umarł niedawno oraz z nauk księdza Stanisława Chołoniewskiego. Malarza Józefa Oleszkiewicza Mickiewicz poznał w Petersburgu, gdzie Oleszkiewicz był profesorem. Postaci nieżyjącego już wówczas przyjaciela złożył poeta hołd w wierszach „Ustępu” III części „Dziadów”, któremu zawdzięczał przekonanie o interwencji boskiej w sprawy ludzkie, przejawiającej się poprzez wielkie kataklizmy dziejowe. Na Mickiewicza wpływ wywarł również Felicite de Lamennais, ksiądz francuski, pisarz katolicki, zażarty przeciwnik idei rewolucyjnych, krytyk racjonalizmu XVIII- wiecznego. Inaczej w latach późniejszych. Lamennais w okresie francuskiej rewolucji lipcowej zmienia radykalnie swoje przekonania i zaczyna głosić program rewolucyjnej przemiany świata, której kościół winien przewodniczyć. Lamennais w chrześcijaństwie widzi jedyne narzędzie społecznego wyzwolenia człowieka. Rola Kościoła jest jednak pominięta. Wartość wolności nie jest mierzona pożytkiem Kościoła i katolicyzmu, lecz politycznymi i moralnymi interesami ludów. Mówi się o ogólniej o „duchu chrześcijańskim” , duchu braterstwa. Są to ślady odmiennych punktów obu pisarzy: dla Mickiewicza była nim problematyka narodowa, dla Lamennais’go duchowe wartości ucieleśnione w ideale katolickim. Mimo, że idea wyzyskania religii w interesie rewolucji została uroczyście potępiona przez Kościół, Mickiewicz nie zawahał się podnieść ją w „Księgach”, pisanych przecież bezpośrednio po wystąpieniach Watykanu.

IV. STYLIZACJA BIBLIJNA „KSIĄG PIELGRZYMSTWA”.

Zwrot do czytelników w zakończeniu utworu określa bliżej Mickiewiczowską koncepcję „Ksiąg” jako utworu przeznaczonego dla prostych żołnierzy na emigracji. I choć można stwierdzić, że zamiar ten nie został konsekwentnie przeprowadzony, że nauki „Ksiąg” odnoszą się przeważnie do całej emigracji, a niekiedy wyłącznie do szlachty emigracyjnej, to jednak zamanifestowane w końcu utworu dążenie do stworzenia broszury dla najszerszej propagandy ważne jest dla genezy utworu.

Dla funkcji propagandowej „Ksiąg” dobrze nadawała się ich stylizacja biblijna. Z jednej strony, autor uciekał się do formy literackiej spopularyzowanej szeroko przez Kościół, z drugiej strony, podnosił autorytet dziełka upodabniając je do „pism natchnionych.” Stylizacja miała więc wzmocnić siłę oddziaływania „Ksiąg” na najszersze masy czytelnicze. Mickiewicz pierwszy zarys „Ksiąg” nazwał „Katechizmem pielgrzymstwa polskiego”. Już jednak ten brulionowy szkic nie został utrzymany w ramach katechizmu i dlatego też prawdopodobnie poeta zmienił tytuł całości. Mickiewicz, aby przemówić do prostego czytelnika, odwoływał się do niektórych sądów i wyobrażeń popularnych. Tak też różne wskazówki praktyczne w „Księgach pielgrzymstwa” świadczą o celowym dążeniu do dostosowania się do poziomu umysłowego jak najszerszych rzesz czytelników. Z drugiej jednak strony, poeta nie uważał stylizacji religijnej za „chwyt propagandowy”. Łączył w „Księgach” hasła rewolucyjne ze wskazaniami religijnymi, stylizacja biblijna miała zatrzeć te różnice pomiędzy jednymi i drugimi wskazaniami. Mickiewicz w pełnym zakresie wykorzystał dorobek pamfletu satyryczno- politycznego, stanowiącego parodię tekstów religijnych. Obok stylizacji o charakterze parodystycznym, podporządkowanej celom politycznym, istnieje jeszcze inny typ stylizacji, którą by można określić, jako stylizację „na serio”. Zaliczyć tu należy te wszystkie zabiegi, przy pomocy których nawiązywał Mickiewicz treściowo do ksiąg biblijnych, przy pomocy których patetyzował swój tekst, upodabniając go do religijnych form literackich. Zastosowane zostały archaizmy językowe oraz odpowiednio archaizowana jest składnia. Cechuje ją częste przesuwanie orzeczenia na koniec zdania, szyk przestawny, polegający na umieszczeniu zaimka przymiotnikowego po rzeczowniku. Zdania, rozpoczynające się wielokrotnie od spójników „i”, „a”, łączą się nieraz w długie okresy, w których sam spójnik powtarza się na początku każdego zdania pojedynczego. Styl „Ksiąg” z pozoru prosty, jest wynikiem dużej pracy artystycznej. Mickiewicz , za przykładem Biblii, posługiwał się często układami zdań paralelicznych. Niekiedy długie wyliczenia zakończone są krótkim stwierdzeniem kontrastującym z poprzednim tokiem. Proza „Ksiąg” raz po raz przechodzi w prozę poetycką, zrytmizowaną, zbliżoną do wiersza wolnego. Wszystkie te środki służą do nadania „Księgom” stylu podniosłej retoryki. Najwięcej samodzielności literackiej wykazał Mickiewicz w przypowieściach. Koncepcja przypowieści wzorowanych na ewangelicznych , a stanowiących alegorie polityczne. Mickiewicz tworzył oryginalne konstrukcje fabularne, dostosowane do potrzeb odpowiedniej nauki moralno- politycznej. W przypowieściach poeta starał się o zachowanie skrajnej prostoty fabuły, eliminował nadmiar szczegółów, nie lokalizował akcji przypowieści nadając im ogólnikowy „ogólnoludzki” charakter. Mimo to nie zawsze udało mu się uniknąć sztucznego „dociągania” opisywanych sytuacji do założonej z góry tezy. Najlepsze rezultaty artystyczne osiągnął we fragmentach, w których rezygnując z przypowieści przemawiał do czytelnika wprost, przekazując mu zasady swego credo politycznego.

V. „KSIEGI PIELGRZYMSTWA” W OCZACH WSPÓŁCZESNYCH I POTOMNYCH.

W „Kalendarzu Pielgrzymstwa Polskiego na rok 1840” znany krytyk emigracyjny, Stanisław Rapelewski pisał, że „Księgi narodu polskiego” musiały pozyskać głośność przynajmniej na rzecz sztuki, obok prostoty wysłowienia znalazło się coś z uroczystości biblijnej. W istocie „Księgi” zyskały popularność zwłaszcza w masie „półśrodkowych” emigrantów rozproszonych po „zakładach”. Nie odegrały natomiast żadnej roli w życiu politycznym emigracji. Czartoryszczyk Lach Szyrma przełożył „Księgi” na język angielski. Ostro natomiast zaatakowała „Księgi” lewica demokratyczna. W polemice, jaką toczyła z Mickiewiczem, dużo było słusznej krytyki liberalnych i tradycyjnych tendencji utworu. Taki charakter miał artykuł ówczesnego działacza Towarzystwa Demokratycznego, Adama Gurowskiego, piszącego o tym, że Mickiewicz jest człowiekiem przeszłości. Bezstronniejsza i bardziej wnikliwa jest krytyka innego demokraty, Jana Czyńskiego, który zaatakował Mickiewicza na zebraniu ogółu paryskiego, a następnie sformułował swoje uwagi w przypisku do powieści „Jakubini polscy”. Lewicę emigracyjną raziła w „Księgach” przede wszystkim idealizacja przeszłości szlacheckiej i akcenty religijne. Członkowie Towarzystwa Demokratycznego widzieli w Mickiewiczu reprezentanta starych przesądów religijnych, on uważał ich za niewolników starych form i złudzeń XVIII- wiecznych.

Tak więc „Księgi” nie odniosły zamierzonego skutku, nie porwały emigracji nową ideą. Prawda, iż zdobyły dużą popularność w kraju, jako „ bibuła” patriotyczna. Mimo to, idee Mickiewicza także w kraju nie trafiły do masowego czytelnika. Czytelnicy widzieli w „Księgach” przede wszystkim wyraz gorącej miłości ojczyzny i wiary w naród. Natomiast utopijno- rewolucyjne elementy programu Mickiewicza nie znalazły na ogół zrozumienia. Wielki sukces przyniosły za to „Księgi” u demokratów europejskich. Entuzjastycznie przyjął „Księgi” przywódca demokratów włoskich, Giuseppe Mazzini.

Jedną z najważniejszych kart w dziejach „Ksiąg pielgrzymstwa” jest ich rola w genezie dziełka Lamennais’ go „ Parole de croyant”, które bliskie ideowo „Księgom” zyskało dużą popularność. „Paroles” jednak są silniej związane z problematyką społeczną Francji, obcą jeszcze Mickiewiczowi. Mickiewicz zlekceważył, jak na idealistę filozoficznego i życiowego przystało, problematykę ekonomiczną nowej cywilizacji. Za złe miano Mickiewiczowi lekkomyślny entuzjazm rewolucyjny, nadużywanie uczuć religijnych dla celów politycznych, stronniczość narodową, idealizujący stosunek do przeszłości Polski. Typowym reprezentantem takiej postawy wobec „Ksiąg” jest Stanisław Tarnowski jako autor głośnej rozprawy: „ O „Księgach pielgrzymstwa”. Z drugiej strony powstała tendencja do wygładzania sprzeczności ideowych utworu, do interpretowania go jako programu solidaryzmu społecznego i katolicyzmu. Od tendencji tych nie jest wolna pierwsza naukowa monografia „Ksiąg pielgrzymstwa”, wydana w 1911 r. przez Stanisława Pigonia.