PRZYCZYNY POPEŁNIANIA SAMOBÓJSTW

Samobójstwo jest to świadome pozbawienie się życia. Wyróżnia się trzy jego rodzaje: egoistyczne, altruistyczne oraz anomiczne. Samobójstwo egoistyczne jest popełniane przeciwko społeczeństwu, altruistyczne - dla jego dobra, natomiast anomiczne -
w momentach kryzysowych.

Codziennie ponad 1000 osób na świecie umiera śmiercią samobójczą. W Polsce wskaźnik demograficzny samobójstw wynosi 1213/100000 zgonów. Sytuacja, w której dochodzi do popełnienia samobójstwa jest trudna do określenia, ponieważ istnieje szereg czynników psychicznych i społecznych składających się na decyzję o odebraniu sobie życia. Są to tzw. czynniki ryzyka, do których zaliczamy m.in.:

• wiek powyżej 45 roku życia,

• rozwód lub owdowienie, osamotnienie,

• utratę pracy i złą sytuacje materialną,

• wystąpienie samobójstwa wśród osób bliskich,

• przewlekłe lub nieuleczalne choroby,

• depresję o ciężkim nasileniu, z poczuciem winy, niską samooceną, lękiem, bezsennością i myślami samobójczymi,

• schizofrenię (zwłaszcza z omamami słuchowymi rozkazującymi),

• zaburzenia osobowości.

Pełne światło na problematykę samobójstw może więc rzucić tylko podejście interdyscyplinarne.

PODEJŚCIE SOCJOLOGICZNE

Wadliwe funkcjonowanie społeczeństwa

Socjologia analizuje społeczne uwarunkowania aktów samobójczych, doszukując się jego motywacji w zaburzeniach funkcjonowania społecznego. E. Durkheim stworzył pojęcie społeczeństwa suicydogennego. Uważał on, że jednostka, pchana w kierunku samobójstwa, nie widzi możliwości zaspokojenia swoich potrzeb, i że wadliwie funkcjonujące społeczeństwo stwarza warunki do realizacji dążeń autodestrukcyjnych. Jego zdaniem samobójstwa są wynikiem dezintegracji życia społecznego i występują częściej
w zbiorowościach, w których istnieją słabsze więzi społeczne.

Kontynuatorzy poglądów Durkheima stworzyli teorię, mówiącą, że agresja
i autoagresja są wynikiem konfliktu ról społecznych pełnionych przez tą samą jednostkę. Chodzi tu o dezintegrację takich czynników jak np. prestiż społeczny czy status materialny. Socjologowie ci twierdzili również, że wysoki wskaźnik samobójstw w społeczeństwie zmniejsza agresywność społeczną.

E. Merton i inni socjologowie również doszukiwali się źródeł samobójstwa
w wadliwie funkcjonującym społeczeństwie. Ich zdaniem zachowania dewiacyjne pojawiają się w sytuacji, gdy rozbieżność pomiędzy aspiracjami wyznaczanymi przez daną kulturę,
a możliwościami ich realizacji, jest zbyt duża. Jednostka jest wówczas skazana na przeżywanie silnego konfliktu, którego jedynym rozwiązaniem jest odrzucenie zarówno aspiracji, jak i metod ich realizacji. Prowadzi to do utraty sensu życia i w konsekwencji - do samobójstwa.

Inne teorie socjologiczne sugerowały, że przyczyn popełniania samobójstw należy poszukiwać w dezintegracji środowisk miejskich, rozluźnieniu więzi rodzinnych i sąsiedzkich oraz w niedostatecznej społecznej kontroli.

Syndrom Wertera

Socjolog D. Philips przeprowadził w 1974 r. badania, które udowodniły związek pomiędzy nagłośnieniem w mediach faktu popełnienia przez kogoś samobójstwa, a wzrostem liczby popełnianych samobójstw. Korelacje tą nazwał efektem Wertera, nawiązując do książki Goethego „Cierpienia młodego Wertera” i podobnego zjawiska, które wystąpiło po wydaniu książki w 1774 r.

Wg Philipsa syndrom Wertera jest skrajnym przykładem działania jednostki zgodnie
z regułą społecznego dowodu słuszności. Reguła ta zakłada, że człowiek, nie wiedząc, jaka decyzja lub jaki pogląd jest słuszny, podejmuje decyzje lub przyjmuje poglądy takie same, jak większość grupy. Ludzie uważają, że jakieś zachowanie jest poprawne wtedy, gdy widzą innych ludzi, którzy tak właśnie postępują. W tym wypadku fakt popełnienia przez kogoś samobójstwa jest dla niektórych osób argumentem dowodzącym słuszności decyzji
o odebraniu sobie życia. Współczesne badania wykazują, że grupą najbardziej podatną na naśladowanie nagłośnionego w mediach samobójstwa są nastolatkowie i osoby podobne do samobójcy.

Uważa się, że wzrost liczby popełnianych samobójstw sięga 1000% w przypadku samobójstw sławnych ludzi i kilkuset procent w przypadkach osób mniej znanych. Ponadto nagłaśnianie w środkach masowego przekazu faktu popełnienia samobójstwa prowadzi do stałej nadwyżki samobójstw, ponieważ po gwałtownym wzroście liczby popełnianych samobójstw nie zauważa się spadku ich ilości do stałego poziomu dla danej populacji.
W efekcie obserwuje się trwały wzrost średniego poziomu popełnianych samobójstw dla danej populacji.

PODEJŚCIE PSYCHOLOGICZNE

Depresja

Wg psychologów próba popełnienia samobójstwa jest zwykle poprzedzona zespołem subdepresyjnym, czyli zespołem o mniej nasilonych objawach depresji. Samobójstwa popełnia się zwykle pod wpływem impulsu w pierwszej, ostrej fazie depresji, lub po przejściu w fazę utajnioną.

Samobójstwa popełniane w pierwszej fazie depresji pourazowej charakteryzują się zwykle brakiem planowania i są często nieskuteczne. Są zazwyczaj popełnianie w przeciągu kilku tygodni po doznanym urazie psychicznym, spowodowanym przez jakieś traumatyczne przeżycie.

Osoby z utajoną depresją mogą zachowywać się zupełnie normalnie, ale jednocześnie odczuwają bardzo silną nienawiść do siebie samych. Dotyczy to zwłaszcza osób, które czują się współwinne zdarzeń, które wywołały u nich uraz psychiczny. Planują one starannie akt samobójstwa. Bardzo często po pierwszej, nieudanej próbie, udają pełen powrót do zdrowia psychicznego, po czym dokonują drugiej.

Zaburzenia osobowości

Barania wskazują, że zarówno udane jak i nieudane zamachy samobójcze podejmują osoby wykazujące pewne zaburzenia osobowości i problemy motywacyjne. Zwraca się szczególnie uwagę na tzw. adolescencyjne zachowania samobójcze, które wiążą się
z przejściowymi zaburzeniami osobowości wynikającymi z rozwoju jednostki. Jednak, niezależnie od koncepcji teoretycznej, za wspólne cechy potencjalnych samobójców uważa się: zaburzenia osobowości, niedojrzałość emocjonalną, małą odporność na stres, reagowanie autoagresją na sytuację zagrożenia.

W tym kontekście za najwartościowsze kryterium podziału aktów samobójczych przyjmuje się intencję zadania sobie śmierci. Na podstawie tego kryterium wyodrębniono:

• gesty samobójcze - groźby, demonstracyjne zachowanie o niewielkim zagrożeniu śmiercią;

• próby samobójcze ambiwalentne - szansa tragicznego zakończenia jest prawdopodobna;

• „potencjalnie śmiertelne” próby - szansa przeżycia jest mało prawdopodobna.

PODEJŚCIE MEDYCZNE

Gałęzią medycyny zajmującą się m.in. problematyką samobójstw jest psychiatria. Zastanawia się ona, czy samobójstwo jest objawem zachowania odbiegającego od normy psychicznej. Psychiatrzy dostrzegają pewien zespół zachowań charakterystyczny dla osób mających popełnić samobójstwo. Jest to tzw. zespół presuicydalny. Jego cechy to:

• zawężenie sytuacyjne,

• zawężenie dynamiczne,

• zawężenie stosunków społecznych,

• zawężenie świata wartości,

• napięcie i agresja,

• fantazje samobójcze.

Zawężenie sytuacyjne polega na tym, że osoba nie widzi rozwiązania dla swojego trudnego położenia i nie jest w stanie nic zmienić. Czuje się osamotniona, osaczona
i bezradna. Zawężenie sytuacyjne może nastąpić na skutek uwarunkowania sytuacyjnego (np. nieuleczalna choroba), wyników własnego postępowania lub własnych wyobrażeń na temat potencjalnego zagrożenia (np. lęk przed nawrotem choroby).

Zawężenie dynamiczne polega na tym, że osoba doświadcza działania sił, które pchają ja do samobójstwa. Jest pogrążona w pesymizmie, przeżywa silny lęk. Boi się siebie, życia, innych, boi się działania. Ma zawężone możliwości fantazji. Nie jest w stanie sama przezwyciężyć tej sytuacji.

Zawężenie stosunków społecznych polega na tym, że osoba izoluje się od przyjaciół
i znajomych, zmniejsza częstotliwość kontaktów z ludźmi. Jej relacje z innymi są powierzchowne i nie dotyczą rzeczy ważnych, osobistych. Osoba taka nie jest zdolna do kształtowania nowych, prawdziwych więzi.

Zawężenie świata wartości polega na tym, że osoba przeżywa brak poczucia wartości w niektórych dziedzinach życia. Brakuje jej zainteresowań, hobby, nie ma ustalonej hierarchii ważności spraw, którymi się zajmuje. Wyznawane przez nią wartości ulegają spłyceniu. Zwykle są one różne od wartości ogólnie przyjętych w społeczeństwie, co prowadzi do jeszcze większej izolacji jednostki.

Napięcie, które przeżywa osoba w sytuacji presuicydalnej, często prowadzi do agresji. Jest ona kierowana początkowo na najbliższe osoby, a potem na siebie. Zwrot agresji przeciwko sobie wiąże się z pewnymi warunkami. Są to:

• pokłady bardzo silnej agresji,

• uniemożliwione odreagowanie agresji na zewnątrz.

Fantazje samobójcze polegają na tym, że osoba zaczyna wyobrażać sobie swoją śmierć. Stopniowo fantazje przekształcają się w rzeczywistość i celem tej osoby staje się samobójstwo. Fantazje samobójcze przechodzą przez trzy etapy:

• wyobrażenia bycia martwym (śmierć, jako zjawisko odwracalne),

• wyobrażenia podniesienia na siebie ręki bez konkretnych planów samobójstwa,

• szczegółowe planowanie samobójstwa.

DANE STATYSTYCZNE

Powyższy wykres przedstawia liczbę zamachów samobójczych popełnionych
w Polsce w latach 2000 - 2008. Liczba ta wahała się w granicach 5 - 6 tys. i utrzymywała na podobnym poziomie. Jedynie w latach 2004 - 2007 widać było tendencję spadkową, jednak już w roku 2008 nastąpił wyraźny wzrost liczby zamachów. Jedynie ok. 1/5 samobójstw zakończonych zgonem dokonywana była przez kobiety, choć istnieją tezy zakładające, że kobiety częściej podejmują próby samobójcze.

Ustalone przyczyny zamachów / Rok	2000	2001	2002	2003	2004
nie ustalono przyczyny	2603	2697	2761	2569	2810
choroba psychiczna	875	909	1017	889	990
nieporozumienia rodzinne	613	625	623	584	623
przewlekła choroba	429	412	368	364	399
warunki ekonomiczne	416	410	458	410	422
zawód miłosny	202	189	241	217	257
nagła utrata źródeł utrzymania	152	194	158	138	125
śmierć bliskiej osoby	99	91	89	95	97
problemy szkolne	75	65	51	56	64
trwałe kalectwo	34	26	25	26	32
chory na AIDS	8	5	6	3	4
niepożądana ciąża	4	7	6	3	5

Ustalone przyczyny zamachów / Rok	2005	2006	2007	2008
nie ustalono przyczyny	2677	2415	2186	2396
choroba psychiczna	861	841	767	835
nieporozumienia rodzinne	671	571	543	671
przewlekła choroba	346	305	281	319
warunki ekonomiczne	385	294	202	371
zawód miłosny	268	256	320	256
nagła utrata źródeł utrzymania	118	94	56	76
śmierć bliskiej osoby	92	96	80	84
problemy szkolne	51	63	48	53
trwałe kalectwo	31	26	13	22
chory na AIDS	2	3	1	6
niepożądana ciąża	2	0	5	5

Powyższa tabela przedstawia dane dotyczące przyczyn popełnienia samobójstw, zarówno wśród kobiet, jak i wśród mężczyzn, w latach 2000 - 2008. Poniżej zamieszczono wykres dla roku 2000. Wykres ten zawiera procentową wartość danych znajdujących się
w tabeli. Wykresy dla kolejnych lat przedstawiają się podobnie.

W prawie 50% przypadków nie da się podać przyczyny popełnienia samobójstwa. Spośród zamachów, których przyczynę ustalono, najwięcej było spowodowanych chorobą psychiczną i nieporozumieniami rodzinnymi. Natomiast najmniej, bo nie cały 1%, chorobą AIDS i niepożądaną ciążą. Co ciekawe, samobójstwa z powodu niepożądanej ciąży popełniają również mężczyźni, np. w roku 2004 samobójstwo z tej przyczyny popełniło 2 mężczyzn na
5 przypadków.

BIBLIOGRAFIA

• http://www.policja.pl/portal/pol/4/326/Samobojstwa.html

• http://www.psychologia.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=110
  Gra o życie do końca, wywiad z prof. Barbarą Pilecką

• http://www.psychologia.edu.pl/index.php?dz=czytelnia&op=opis&id=1797
  Samobójstwo, interwencja i profilaktyka, Jacek Kasprzak

• http://www.psychologia.edu.pl/index.php?dz=slownik&op=spis&id=764
  Samobójstwo, Marek Krzystanek

• http://leczdepresje.pl/prasa.php
  … żyć nie umierać!, Beata Ryszewska-Pokraśniewicz, Michał Czyżewski

Wykresy zostały sporządzone na podstawie danych policyjnych umieszczonych na stronie http://www.policja.pl/portal/pol/4/326/Samobojstwa.html.

Katarzyna Taborska
III rok, administracja

7

---