Rozdział 20 - POLSKA MYŚL EKONOMICZNA (1944-1989)
Prezentując rozwój polskiej myśli ekonomicznej dokonano podziału na cztery okresy:
obejmuje lata 1944-1948; okres odbudowy po zniszczeniach wojennych, w którym była jeszcze nadzieja na współżycie różnych orientacji politycznych oraz wielu nurtów i szkół ekonomicznych,
obejmuje lata 1949-1956; okres gwałtownego uprzemysłowienia kraju i ostrych represji politycznych, przyniósł monopol ekonomii marksistowskiej w jej skrajne dogmatycznej postaci,
okres sięgający do końca lat siedemdziesiątych, miał charakter zróżnicowanego rozwoju gospodarczego, ale z coraz widoczniejszą tendencją do stagnacji. Ekonomiści próbowali w tym okresie reformować nawet ekonomię polityczną socjalizmu, coraz śmielej i szerzej korzystać z dorobku ekonomii zachodniej, postulując rozwiązania doskonalące istniejący system gospodarki nakazowo-administracyjnej, bez obalania podstaw ustroju,
okres kończy się upadkiem realnego socjalizmu i otwiera przez naszymi ekonomistami wyjątkowo trudne pole poszukiwań praktycznych i teoretycznych.
Odbudowa - nadzieja na współżycie
Powojenna rzeczywistość była radykalnie odmienna od wizji kreślonej przez większość naszego społeczeństwa, a także partie i stronnictwa polityczne. W granicach, narzuconych przez zwycięskie mocarstwa, przemieszczały się miliony przesiedleńców, w zniszczonych miastach z trudem uruchamiano podstawowe obiekty infrastruktury, zrujnowany przemysł nie dawał odpowiedniej produkcji, a rolnictwo tylko z ogromnym trudem dostarczało skąpej żywności. Aparat władzy ludowej powstawał raczej w zgodzie z zasadami dyktatury proletariatu niż wg reguł demokratycznych, chociaż PPR w pierwszych latach stanowienia nowej państwowości głosiła jeszcze idee szerokiego frontu narodowego i współdziałania sił postępowych.
Zapotrzebowanie zgłaszane wobec myśli ekonomicznej w tym okresie miało prosty i pilny charakter - tworzenie i realizacja programów odbudowy gospodarczej. Dalekosiężne cele, zwłaszcza rozwijanie nowych teorii i doktryn, pojawiał się głównie w programach różnych ugrupowań partyjnych, ale nawet PPR nie ryzykowała jeszcze głoszenia idei szybkiego zbudowania socjalizmu. Ekonomiści zajęli się przede wszystkim ekonomią stosowaną, a zwłaszcza pilnym kształceniem młodych kadr, zdolnych do szybkiego włączenia się w proces odbudowy gospodarki narodowej.
Wraz z wyzwoleniem uruchamiano szkoły wszystkich szczebli, w tym wyższe, odtwarzając w większości przedwojenne struktury organizacyjne i przyciągając wszystkich dostępnych wykładowców, bez względu na ich orientację polityczną. Dopiero po kilku latach władza ludowa zaczęła zwalczać autonomię szkół wyższych, wolność nauki i jej apolityczność.
Zresztą samo środowisko naukowe widziało potrzebę lepszego przystosowania systemu szkolnictwa ekonomicznego do nowych zadań polskiej gospodarki. Pod koniec omawianego tu okresu sytuacja była już dość stabilna.
W szybkim tempie odradzały się lub były organizowane nowe uczelnie akademickie, w których kształcono głównie ekonomistów na potrzeby handlu i innych działów gospodarki narodowej.
Sytuacja kadrowa bardzo niepokoiła nową władzę. Wszystkie liczące się katedry ekonomiczne obsadzali kierownicy nie związani z orientacją marksistowską.
STEFAN ZALESKI
prowadził wykłady z ekonomii politycznej, polityki gospodarczej, skarbowości i prawa finansowego, wykładał również statystykę, demografię i historię gospodarczą
był założycielem Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego,
opublikował książki: Idea słusznej pracy, Wpływ postępu na bezrobocie oraz Teoria i polityka płac,
głosił poglądy zbliżone do katolickiego solidaryzmu.
ALEKSY WAKAR
uprawiał ekonomię matematyczną,
opublikował Teorię handlu zagranicznego i Wykład ekonomii politycznej,
rozwijał koncepcje szkoły matematycznej i neoklasycznej.
ADAM KRZYŻANOWSKI
zajął się historią i etyką gospodarczą,
wydał dzieła Wiek XX i Chrześcijańska moralność polityczna,
w artykule Epoki rozwoju gospodarczego za kryteria wyróżniające epoki przyjmuje wprawdzie zjawiska gospodarcze i stan zamożności ludności, ale uwzględnia także czynniki pozamaterialne. Nie uznaje także jednokierunkowości rozwoju społecznego, lecz raczej jego falowanie.
EDWARD TAYLOR
zdążył wznowić Wstęp do ekonomiki i wydać napisaną w czasie wojny Teorię produkcji; pozostał wierny koncepcjom neoklasycznym.
STANISŁAW GRABSKI
poddawał krytyce gospodarkę kapitalistyczną za jej tendencje do pogłębiania nierówności społecznych i wysunął program uprzemysłowienia Polski, zakładając zrównanie się z Zachodem w ciągu 25 lat. Taki program może zrealizować tylko państwo sterujące wzrostem gospodarczym w sposób planowy,
opowiadał się za koniecznością radykalnej zmiany orientacji w kwestiach społecznych i gospodarczych, zerwania z tradycją polityki stanowej oraz wyciągnięcia praktycznych wniosków ze zmienionego po wojnie układu sił,
rozwijał koncepcję planowania w warunkach współistnienia różnych form własności z aparatem administracyjnym, kładąc nacisk na rozwiązania pragmatyczne, bez prowadzenia akcji propagandowych,
pozostał do końca wielkim zwolennikiem ekonomii społecznej.
EDWARD LIPIŃSKI
dość silnie związany z lewicą; pisał, że nadszedł czas, aby zastanowić się nad „...pozytywną treścią teorii ekonomii rodzącej się epoki planowania gospodarczego”
wiele uczynił w tym czasie w dziedzinie kształcenia kadr,
w swoich publikacjach przybliżał czytelnikom poszczególne działy marksowskiej ekonomii politycznej i treść dyskusji prowadzonych wśród radzieckich ekonomistów.
Lewica komunistyczna nie miała własnych ekonomistów rangi akademickiej. Znani szerzej ekonomiści spośród członków KPP padli ofiarą represji stalinowskich, a nieliczni ekonomiści PPR byli angażowani przede wszystkim do nowego aparatu administracji gospodarczej oraz do pracy ideologicznej, politycznej i partyjnej. Trwało jednak intensywne kształcenie teoretyczne kadr partyjnych, zdolnych objąć funkcje dydaktyczne, i wielka akcja popularyzacji podstaw ekonomii marksistowskiej. Warto pamiętać, że podczas okupacji ukazała się deklaracja programowa PPR pt. O co walczymy (1943) w której przedstawiono plan przebudowy struktury społecznej i gospodarczej kraju. Zawierał on postulat nacjonalizacji, reformy rolnej, kontroli zasobów, uprzemysłowienia, rozwoju rolnictwa i rozbudowy infrastruktury. Po zdobyciu władzy program ten wcielona w życie, wprowadzając coraz radykalniejsze zadania przebudowy społeczno-gospodarczej, kierując się wyraźnie wzorcem radzieckim.
Dobrym świadectwem przemian i rosnącej presji PPR na politykę gospodarczą są spory i konflikty wokół działalności Centralnego Urzędu Planowania, założonego już w 1945r.
Prezes CUP CZESŁAW BOBROWSKI
z jego nazwiskiem łączy się powstanie pierwszego trzyletniego planu gospodarczego zwanego potocznie „trzylatką sytości”, u którego podstaw leżały poglądy o odmiennej polskiej drodze do socjalizmu. Preferował rozwój samorządności i spółdzielczości oraz opowiadał się za długotrwałym współistnieniem trzech sektorów i zdecentralizowanym systemem zarządzania,
pisał o konieczności utrzymania takiego tempa uprzemysłowienia, które będzie sprzyjać podnoszeniu dobrobytu społecznego,
opowiadał się za także za umiarkowanym tempem akumulacji i systemem gospodarki otwartej bez tendencji do samowystarczalności.
Plan trzyletni 1947-1949 preferował produkcję środków konsumpcji, co musiało wywołać ostry sprzeciw PPR i jej ekonomistów, wykształconych na wzorcach radzieckich. Atak na CUP stał się oficjalnym momentem zmiany orientacji i początkiem likwidacji szansy na współżycie różnych nurtów polskiej myśli ekonomicznej.
Adaptacja do nowej rzeczywistości wydawała się, pozornie, łatwiejsza dla tego pokolenia ekonomistów, które zaczynało karierę akademicką bezpośrednio przed wybuchem II wojny światowej. JAN DREWNOWSKI i KAZIMIERZ SECOMSKI zajmowali się gospodarką planowaną, a JÓZEF ZAGÓRSKI zajmował się teorią konkurencji.
Monopol ekonomii marksistowskiej
Okres ten należał do najtrudniejszych w rozw3oju polskiej myśli ekonomicznej, która została poddana szczególnej próbie - uczestniczenia w odgórnie narzuconym programie budowy podstaw gospodarki socjalistycznej. Nacisk Związku Radzieckiego na tzw. kraje demokracji ludowej zaostrzył się pod wpływem wydarzeń zimnej wojny, powstania dwóch bloków militarnych, wybuchu wojny w Korei i dość realnej groźby wybuchu konfliktu jądrowego. Na podobieństwo czystek stalinowskich został rozwinięty w krajach demokracji ludowej system represji wobec wszystkich środowisk uznanych - słusznie lun niesłusznie - za opozycyjne.
Polska dopiero wychodził z powojennych trudności odbudowy gospodarczej, społeczeństwo było w znacznej mierze krytycznie nastawione wobec programu budowy socjalizmu, chociaż pragnęło stabilizacji dla poprawy poziomu życia. Z wysiłkiem dźwigał się z ruin miasta i gospodarka na ziemiach przyłączonych, ruszył przemysł i rozwijał się prywatny handel wewnętrzny. Po likwidacji tzw. odchylenia prawicowo-nacjonalistycznego w PPR i zjednoczeniu obu partii robotniczych w grudniu 1948r. władza wytyczyła strategię przyspieszonego uprzemysłowienia. Plan sześcioletni (1950-1955) forsował rozwój przemysłu ciężkiego, wkrótce uzupełniony zadaniami budowy prawie od podstaw nowoczesnego przemysłu zbrojeniowego. Nad wykonaniem planu czuwał skrajnie scentralizowany system planowania i administrowania. Zaczęto też realizować zadania kolektywizacji rolnictwa, łamiąc opór rolników indywidualnych środkami przypominającymi te z lat trzydziestych w ZSRR. Rozszerzono też sieć państwowych gospodarstw rolnych, nie licząc się z ich niską efektywnością. Wszystko to odbywało się w warunkach drastycznego ograniczenia swobód obywatelskich, wielkich kampanii propagandowych i sztucznie podsycanych dyskusji ideologicznych. Myśl ekonomiczna nie mogła być oazą spokoju; przeciwnie, stała się terenem ostrej walki.
Wspomniana już działalność ekonomistów z CUP-u została skrytykowana, najpierw w czasie tzw. bitwy o handel, kiedy praktycznie ten dział gospodarki narodowej został upaństwowiony, a następnie w czasie przygotowania planu sześcioletniego. Bobrowski i jego zwolennicy musieli odejść z CUP-u, a ster gospodarki narodowej znalazł się w ręku działacza partyjnego, ministra przemysłu i handlu - HILAREGO MINCA (1905-1974), który stał się na wiele lat faktycznym kierownikiem polityki ekonomicznej Polski Ludowej.
w licznych publikacjach wyjaśniał cele partyjnego programu gospodarczego, zadania nacjonalizacji przemysłu, kontroli handlu i cele planowania gospodarczego.
Szturm na pozycje ekonomii stosowanej i teoretycznej przeprowadziła grupa działaczy partyjnych dość dobrze przygotowana, m.in. na studiach w ZSRR i w szkołach krajowych. W bardzo krótkim czasie obsadzali oni kluczowe urzędy lub wyższe stanowiska na uczelniach, uzyskując odpowiednie stopie i tytuły naukowe. Ich nazwiska i publikacje określiły w znacznym stopniu charakter naszej myśli ekonomicznej w okresie PRL. Część z nich stała się szerzej znana po zakończeniu obrad I Zjazdu Ekonomistów Polskich i po I Kongresie Nauki Polskiej.
WŁODZIMIERZ BRUS
dokonał totalnej krytyki osiągnięć polskiej „burżuazyjnej pseudonauki” ekonomicznej,
w swoich licznych publikacjach i wykładach przenosił na nasz grunt oficjalną ekonomię marksistowsko-leninowską,
wg niego należało w trybie przyśpieszonym kształcić młode kadry z klasy robotniczej i chłopskiej.
STEFAN JĘDRYCHOWSKI
praca naukowo-badawcza ma służyć bezpośrednio realizacji planów gospodarczych,
nawoływał do koncentrowania się ekonomistów wokół zastosowania w polskich warunkach „stalinowskiej” teorii socjalistycznego uprzemysłowienia kraju, stalinowskiej teorii przebudowy społecznej wsi w drodze kolektywizacji rolnictwa oraz teorii rozwoju handlu socjalistycznego.
Na obradach i wśród referentów tego zjazdu znaleźli się także ekonomiści poszukujący dróg porozumienia z władzą i pragnący pewnego kompromisu między dogmatycznym marksizmem a osiągnięciami ekonomii zachodniej.
ANDRZEJ GRODEK
dowodził wielkiego wkładu myśli socjalistycznej,
opublikował wiele cennych monografii z historii gospodarczej.
Kolejne wymienione osoby i ich działania utrwalały monopol oficjalnej ekonomii marksistowskiej, który został osłabiony dopiero po śmierci Stalina i po wydarzeniach w Polsce w październiku 1956r. Wszystkie liczące się stanowiska akademickie i organizacyjne w szkolnictwie ekonomicznym zostały obsadzone przez młodych marksistów, naśladujących poczynania starszych kolegów radzieckich.
MAKSYMILIAN POHORILLE (1915)
razem z Brusem wydał w 1953r. Zagadnienia budowy ekonomicznych podstaw socjalizmu, która miała być próbą „oświetlenia teoretycznych podstaw praktyki budownictwa socjalistycznego w Polsce”; analizowali także podobieństwa i różnice w radzieckiej i polskiej drodze do socjalizmu,
prowadził badania w dziedzinie ekonomiki rolnictwa i teorii konsumpcji w gospodarce socjalistycznej.
BRONISŁAW MINC (1913)
zajmował się bieżącą polityką gospodarczą i rozwijał teorię planowania gospodarczego; opublikował m.in. Zagadnienia dochodu narodowego i Planowanie gospodarki narodowej.
Zdobyty w tak dramatycznych okolicznościach monopol ekonomii marksistowskiej zaczął słabnąć już po śmierci Stalina, kiedy atmosfera „odwilży” w ZSRR zaczęła przedostawać się do Polski. Powrót do władzy Gomułki i pierwsze lata realizacji programu społeczno-gospodarczego, zrodzonego przez masowy protest w październiku 1956r., wymusiły nawet na zagorzałych dogmatykach zmianę poglądów i rewizję oficjalnej doktryny ekonomicznej. Z tego punktu widzenia interesujący był przebieg II Zjazdu Ekonomistów Polskich, który odbył się w czerwcu 1956r., kiedy rozpoczął się wyraźny odwrót stalinizmu.
OSKAR LANGE
wskazywał na pozytywne zjawiska minionego okresu, zwłaszcza rozwój szkolnictwa ekonomicznego, kształcenia kadr i dużą aktywność publikacyjną, ale jednocześnie dowodził, że nasza nauka ekonomiczna nie dostarczyła odpowiedniej wartości dzieł wynikających z aktualnych potrzeb tworzonej gospodarki socjalistycznej. Przyczyn było wiele, ale zauważył obiektywny fakt, iż w początkowym stadium budowy socjalizmu wystarczała ogólna znajomość praw ekonomicznych, podczas gdy teraz zachodzi konieczność poznania całego ich zbioru,
głęboko wierzył w nomotetyczny charakter ekonomii politycznej socjalizmu.
EDWARD LIPIŃSKI
pozwolił sobie na krytykę tzw. prawa planowego proporcjonalnego rozwoju, które zastępuje rzekomo prawo wartości nie mające podstaw do działania w gospodarce socjalistycznej,
wskazywał przy tym na niebezpieczeństwo woluntaryzmu w podejmowaniu decyzji inwestycyjnych i na konieczność opracowania nowej teorii przedsiębiorstwa socjalistycznego.
BRONISŁAW MINC
dowodził, że prawo wartości odgrywa rolę regulatora w części gospodarki socjalistycznej - w sektorze produkcji środków konsumpcji, gdzie ceny ustala relacja popytu do podaży, natomiast w sektorze wytwarzającym środki produkcji decydują metody planowania centralnego, które po prostu trzeba doskonalić.
WŁODZIMIERZ BRUS
lansował metodę bilansowania potrzeb i możliwości gospodarczych z uwzględnieniem obiektywnych praw ekonomicznych.
MICHAŁ KALECKI
przedstawił oryginalną tezę wzrostu gospodarczego, raczej uniwersalną niż ograniczoną do warunków socjalizmu,
zapoczątkował badania nad teorią postępu technicznego i rolą współczynnika kapitałochłonności we wzroście gospodarczym. Okazało się, że formalne modele są przydatne także w analizach gospodarki socjalistycznej.
Próby reformowania ekonomii marksistowskiej
Kolejny okres zamyka się w granicach lat sześćdziesiątych i częściowo siedemdziesiątych, kiedy nasza myśl ekonomiczna próbowała - z różnym powodzeniem - wykorzystać szansę na wyrwanie się z dotychczasowych ograniczeń ideologicznych. Tylko przez kilka lat utrzymała się polityka swobody głoszenia poglądów i znowu w partii zaczęli dochodzić do głosu przedstawiciele twardej linii walki z „rewizjonistami”. W 1968r. rozpętano nagonkę na tzw. syjonistów i rewizjonistów, w wyniku której pozbawiono stanowisk wielu wybitnych ekonomistów, zmuszając ich do wyjazdu z kraju. W grudniu 1970r. tragiczne wypadki na wybrzeżu doprowadziły do zmiany ekipy rządzącej, nieco większej liberalizacji polityki gospodarczej i znacznie większego otwarcia na Zachód. Nasza myśl ekonomiczna miała się stać bardziej pragmatyczna i wspomagać politykę gospodarczą, której dodano teraz przymiotnik „społeczna”. Bilans tego okresu zawiera sporo istotnych osiągnięć, ale i wiele słabości.
Poważnym osiągnięciem był powrót do pracy na uczelniach części wybitnych ekonomistów, którzy odeszli w okresie „wprowadzania” marksizmu do wyższego szkolnictwa.
Niektórzy z nich zdążyli przygotować dobrych następców i utrwalić dobrą opinię swoich szkół. Przykładem może być powrót na Uniwersytet Poznański profesora Edwarda Taylora. Prowadził wykład z historii myśli ekonomicznej, który został opublikowany w dwutomowym dziele Historia rozwoju ekonomiki, stanowiącym jedno z najlepszych opracowań w tej dziedzinie. Taylor wykształcił grono uczniów takich jak:
Witold Trąmpczyński,
Stanisław Rączkowski,
Wacław Wilczyński.
Starsza generacja podjęła w tym okresie trud opracowania syntezy lewicowej myśli ekonomicznej i mogła uprawiać ekonomię polityczną socjalizmu w szerszych niż dotąd ramach. Trwały dorobek w tej mierze pozostawili Lange i Kalecki.
OSKAR LANGE
napisał dzieło Ekonomia polityczna, który obejmował ogólne podstawy - przedmiot, prawa ekonomiczne, metodę, powiązania z prakseologią, społeczne uwarunkowania wiedzy ekonomicznej i zwięzły wykład genezy współczesnej ekonomii zachodniej oraz teoria reprodukcji. Pisał wyjątkowo jasno, starannie definiował pojęcia i odwoływał się nie tylko do dzieł klasyków marksizmu, lecz także do światowej literatury przedmiotu. Wiele uwagi poświęcał wyjaśnieniu nomotetycznego charakteru nauki ekonomicznej i istoty praw ekonomicznych. Wprowadził do zbioru tych praw kryteria uporządkowania, wyodrębnił prawa postępowania ludzi, prawa splotu działań ludzkich i prawa techniczno-bilansowe.
nie ograniczał się tylko do teorii ekonomii politycznej, historii myśli ekonomicznej i teorii statystyki; przeniósł na nasz grunt także ekonometrię - Wstęp do ekonometrii (1958), Optymalne decyzje (1965),
przyczynił się także do upowszechnienia cybernetyki i teorii systemów,
ukazał ogromne znaczenie metodologiczne podejścia systemowego i wysokie walory budowy sformalizowanych modeli makroekonomicznych,
Michał Kalicki
pracował nad syntezą podstawowych procesów gospodarki kapitalistycznej, którą ogłosił w Teorii dynamiki gospodarczej (1954), w której udowodnił, że cykliczny charakter rozwoju gospodarki kapitalistycznej czyni ją niezdolną do samoczynnego wyjścia z kryzysu i utrudnia proces reprodukcji rozszerzonej. Tylko wpływ czynników wpół egzogenicznych, w rodzaju innowacji (postępu technicznego), odkrycia nowych źródeł surowcowych oraz interwencji państwa, może utrzymać tę gospodarkę na ścieżce rozwoju gospodarczego,
jest twórcą oryginalnej teorii wzrostu gospodarki socjalistycznej - w rozprawie Zarys teorii wzrostu gospodarki socjalistycznej (1963) wyłożył on istotę procesów rozwojowych i wzrostowych, ich czynniki i uwarunkowania, stany równowagi i dynamiki,
trzeba jeszcze dodać jego zasługi w rozwoju metod planowania gospodarczego i badania efektywności procesu inwestycyjnego.
WŁODZIMIERZ BRUS
opublikował Ogólne problemy funkcjonowania gospodarki socjalistycznej, będącej oryginalną próbą rozwiązania teoretycznego zagadnienia rachunku ekonomicznego w socjalizmie, tak dawno dyskutowanego w ramach rozważań nad prawem wartości. Poddał analizie dwa warianty modelu gospodarki socjalistycznej - centralistyczny i zdecentralizowany, posiadający wbudowany mechanizm rynkowy. Opowiadał się za modelem drugim jako lepiej uwzględniającym demokratyzację życia gospodarczego,
uznawany za wybitnego znawcę ekonomii „realnego socjalizmu”.
EDWARD LIPIŃSKI
realizował studia nad pierwocinami polskiej myśli ekonomicznej, prowadził wykład historii powszechnej myśli ekonomicznej i wykształcił grono specjalistów w tej dziedzinie,
wskazywał na fakt pozostawania naszej myśli ekonomicznej w głównym nurcie myśli europejskiej,
w rozprawie Poglądy ekonomiczne Mikołaja Kopernika dowiódł prekursorstwa wielkiego astronoma w tworzeniu zrębów naukowej teorii pieniądza,
opublikował Historię powszechnej myśli ekonomicznej do roku 1870, będącą źródłem inspiracji dla wielu ekonomistów do poznawania dorobku innej niż marksistowska orientacji,
stale powracał on do zagadnień aktualnych, wskazując zwłaszcza na zaniedbany w teorii i w praktyce problem przedsiębiorstwa.
Wokół Lipińskiego powstała grupa młodych naukowców, zajmujących się badaniem źródeł polskiej myśli ekonomicznej i rozwoju doktryn ekonomicznych w okresie po 1870r. Janusz Górski, Tadeusz Kowalik oraz Witold Sierpiński opublikowało podręcznik akademicki Historię powszechnej myśli ekonomicznej 1870-1950.
SEWERYN ŻURAWSKI
opublikował Zarys dziejów myśli ekonomicznej i Współczesna myśl ekonomiczna,
hołdował zasadzie krytycznej interpretacji poglądów z punktu widzenia ortodoksji marksistowskiej,
dokonał wraz z Leszkiem Guzickim obszernej analizy powiązań koncepcji ekonomicznych z przemianami społecznymi i działalnością polityczną.
BRONISŁAW MINC
w okresie „odwilży” wydał on obszerną pracę Aktualne zagadnienia ekonomii politycznej socjalizmu, w której wyraził swój pogląd w kwestii przedmiotu i praw ekonomii oraz rozwinął teorię bilansu gospodarki narodowej i dochodu narodowego, zwracając uwagę na rolę nie tylko postępu technicznego, lecz także bodźców zainteresowania materialnego w polityce rozwoju gospodarczego,
w traktacie Ekonomia polityczna socjalizmu pisał o sprzecznościach socjalistycznego sposobu produkcji i złożonych problemach kierowania gospodarowaniem,
wachlarz zainteresowań Minca obejmował także krytyczną analizę współczesnej ekonomii zachodniej, zajmował się powiązaniami ekonomii z socjologią, teorią kolektywnego kapitalizmu i ustrojów społecznych oraz modelami planowania i wykorzystania techniki komputerowej.
JÓZEF ZAWADZKI
opublikował Kapitalizm współczesny i Ekonomię polityczną kapitalizmu, wprowadził do wykładu problemy współczesnego interwencjonizmu państwowego i zagadnienia rozwoju krajów Trzeciego Świata,
wiele uwagi poświęcał krytyce koncepcji ekonomicznych socjaldemokracji.
Znacznie słabsza presja ideologiczna pozwoliła w tym okresie pomyślnie rozwijać ekonomiki szczegółowe, naukę o planowaniu, statystykę, ekonometrię i dyscypliny pomocnicze.
Nowe wyzwania i bilans zamknięcia
Rozwój polskiej myśli ekonomicznej w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych następował w latach głębokich kryzysów społecznych, walki ugrupowań politycznych, napięć w stosunkach międzynarodowych, wreszcie dramatycznej decyzji o wprowadzeniu na kilka lat stanu wojennego i żmudnego dochodzenia do rozwiązania całego systemu realnego socjalizmu w naszym kraju.
Środowisko ekonomistów było rozdarte wewnętrznie - z jednej strony coraz wyraźniejsze były objawy narastania konfliktu społecznego, grożącego wybuchem i chaosem gospodarczym; z drugiej strony utracono wiarę w słuszność podstawowych twierdzeń marksizmu i tworzonej z takim trudem ekonomii politycznej socjalizmu.
W 1971r. odbył się III Krajowy Zjazd Ekonomistów, na którym zajęto się prowizorycznym programem wyjścia z zapaści gospodarczej kraju. Postulowano realizację zadań gospodarczych, ale z ich istotnym łączeniem z problematyką społeczną. Nowa ekipa rządząca Edwarda Gierka próbowała ratować sytuację, wykorzystując w większym stopniu mechanizm rynkowy i kredyty zagraniczne. Kolejny IV Krajowy Zjazd Ekonomistów z 1981r. nie podjął się analizy stanu i perspektyw naszej myśli ekonomicznej, akcentując tylko potrzebę zdynamizowania prac nad reformą gospodarczą.
W tym okresie wydano wiele podręczników ekonomii politycznej, których autorzy próbowali wprowadzić do nowych wydań nie tylko aktualne zagadnienia, lecz także przenosić coraz śmielej koncepcje ekonomii zachodniej.
Wiesław Sadzikowski
wydał podręcznik Ekonomia polityczna kapitalizmu; wykład był utrzymany w konwencji marksistowskiej, ale uwzględniał w coraz większym stopniu poglądy ekonomistów innej orientacji oraz własne badania autora nad zagadnieniami wielkich korporacji, nurtem neoliberalnym w ekonomii zachodniej i sytuacją krajów Trzeciego Świata,
w monografii Dwieście lat gospodarki rynkowej1790-1990 przedstawił interesującą syntezę procesu stanowienia i rozwoju gospodarki kapitalistycznej.
Józef Nowicki
wydał w 1971r. Zarys ekonomii politycznej kapitalizmu, w 1973r. Ekonomię polityczną, w 1988r. Ekonomię polityczną kapitalizmu; w jego dorobku znalazły się wartościowe rozprawy na temat makroekonomii współczesnego kapitalizmu i krajów gospodarczo zacofanych oraz monografie o szkole szwedzkiej i dorobku polskiej ekonomii. W swoich poglądach wyrażał często ostre i krytyczne sądy wobec oficjalnej teorii i doktryny ekonomicznej.
Mieczysław Mieszczankowski
wybitny znawca teorii monopolu; opublikował w 1987r. podręcznik Ekonomia, zarys popularny.
Józef Rutkowski
wydał w 1972r. podręcznik Ekonomia polityczna kapitalizmu; specjalizował się w międzynarodowych stosunkach gospodarczych, publikując wiele analiz, jak np. Eksport kapitału (1972) i Światowe strumienie kapitałowe (1992).
Tadeusz Grabowski
wydał w 1988r. podręcznik Ekonomia polityczna kapitalizmu;
zajmował się początkowo historią gospodarczą II Rzeczpospolitej i opublikował dwie cenne monografie: Inwestycje zbrojeniowe w gospodarce Polski międzywojennej (1963) i Rolę państwa w gospodarce Polski 1918-1928 (1967), a później badał procesy integracji gospodarczej i polityki interwencjonizmu w Europie Zachodniej.
Mieczysław Nasiłowski
zajmował się badaniem nad teorią i praktyką wzrostu gospodarczego,
wydał Ekonomię politycznej socjalizmu (1972).
W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych, nawet w okresie stanu wojennego, podejmowano coraz radykalniejsze próby zreformowania naszej gospodarki. Ekonomiści opracowali kilka poważnych programów, opartych na koncepcji dynamizacji sił rynkowych i nadania przedsiębiorstwom większej samodzielności. Coraz częściej przymiotnik „socjalistyczna” była tylko przykrywką dla przenoszenia zasad gospodarki rynkowej. Pozwoliło to złagodzić późniejszy szok towarzyszący likwidacji w Polsce tzw. realnego socjalizmu.
Józef Pajestka
lansował radykalne ujęcia reformatorskie; w omawianym okresie próbował dokonać syntezy nie tylko gospodarki socjalistycznej, lecz także rozwoju społeczno-gospodarczego, sięgając aż do problemów globalnych.
Jan Mulejża
zajmuje się teorią i praktyką funkcjonowania mechanizmów gospodarczych,
opublikował Innowacje w przemyśle (1981) i Funkcjonowanie gospodarki polskiej (1984).
Leszek Balcerowicz
opracował oryginalny, społeczny projekt reformy gospodarczej w latach 1978-1981,
jego tzw. terapia szokowa - przywrócenie rangi pieniądza i zduszenie inflacji - została uznana za sukces.
Uwagi końcowe
Bilans otwarcia po zakończeniu II wojny światowej był wyjątkowo tragiczny. Skala potrzeb przewyższała wielokrotnie możliwości skromnej kadry ekonomistów. Odbudowa zniszczonej gospodarki w nowych granicach państwa i przy narastającej presji ze strony władz, aby tworzyć zręby ustroju socjalistycznego, narzuciła w dość oczywisty sposób priorytety podziału dostępnych kadr. Administrację państwową, przemysł i transport należało zasilić dobrymi praktykami, a szkolnictwu dać nauczycieli w celu wykształcenia w trybie pilnym młodej kadry ekonomistów.
Jak istotny wpływ na rozwój myśli ekonomicznej w Polsce wywierają zmiany w sytuacji politycznej, mogliśmy się przekonać na przykładzie zrywu po październiku 1956r. Nawet najbardziej dogmatyczni marksiści zaczęli modyfikować swoje poglądy, a wielu z nich przeszło nawet na pozycje krytyki i naraziło się na zarzut rewizjonizmu. Znakomita jednak większość uwierzyła w możliwość zreformowania gospodarki socjalistycznej i podjęła trud tworzenia alternatywnych programów rozwoju społeczno-gospodarczego. To wtedy pojawiły się i upowszechniły koncepcje głoszone przez Oskara Langego i Michała Kalickiego. Wydawało się, że przynajmniej częściowa synteza ekonomii marksistowskiej i zachodniej jest możliwa.
Okresy wzrostów napięcia politycznego, związane z trudnościami gospodarczymi, pobudzały środowiska ekonomistów do dyskusji nad polityką reform, które zracjonalizują gospodarkę bez podważania jej podstaw ustrojowych. Wiele koncepcji weszło do praktyki gospodarczej jak np. poglądy na temat rachunku ekonomicznego w socjalizmie, roli mechanizmu rynkowego i metod kierowania przedsiębiorstwem.
Skutkiem obecnej transformacji ustrojowej jest stworzenie warunków do przywrócenia polskiej myśli ekonomicznej zasad pluralizmu poglądów bez uciekania się do aktów przemocy administracyjnej.