Pedagogika Społeczna
Rozdział 2
Geneza powstania oraz fazy przeobrażeń polskiej pedagogiki społecznej
Pedagogika społeczna- doświadcza szczególnych utrudnień wśród wielu dziedzin naukowych; toczą się wokół niej nieustające debaty dotyczące jej statusu teoretycznego, problematycznego wyróżnienia jako odrębnej subdyscypliny w pedagogice itd.
Niejasność przedmiotowa w opinii Danuty Urbaniak - Zając kryje dwojaką rzeczywistość. Po pierwsze w nazwie tej subdyscypliny (pedagogika społeczna) zawiera się rodzaj praktyki społecznej, określony system zorganizowanych działań, stanowiących istotną część sektora społecznego, systemu świadczeń i ofert skierowanych do osób potrzebujących wsparcia, pomocy, porad, zorganizowanej opieki itp. Po drugie jest to bogata refleksja teoretyczna dotycząca m.in. owych działań oraz uwarunkowań sprzyjających ich podejmowaniu.
Franz Hamburger- ta subdyscyplina - w ocenie wielu - nie jest w stanie udzielić pełnej i wyczerpującej odpowiedzi na szereg pytań o jej tożsamość. Wydaje się być przedsięwzięciem prawie niemożliwym jej strukturalne i całościowe przedstawienie czy też sporządzenie wewnętrznego opisu. Uznaje jednak jej tożsamość jako dyscypliny naukowej uwypuklając w jej definicji specyficzne podejście pedagogiki odnoszącej się do wielowymiarowych relacji między jednostką a społeczeństwem.
Pedagogika społeczna analizuje uwarunkowania konfliktów oraz tworzy m.in. koncepcje rozwiązywania powstałych animozji bądź konfliktów; jest ona w równym stopniu nauką oraz działaniem praktycznym.
Lothar Bohnisch- pedagogika społeczna jest nie tylko dyscypliną rodem z nauk społecznych i nauk o wychowaniu w sensie ogólnym, lecz również teorią szczególnych instytucji praktycznych- przede wszystkim pomocy dla młodzieży i pracy socjalnej. Zajmuje się takimi konfliktami uwarunkowanymi strukturalnie i instytucjonalnie, które pojawiają się w toku socjalizacji dzieci i młodzieży; konfliktami między subiektywnymi pobudkami i zasobami dzieci oraz młodzieży a społecznymi i instytucjonalnymi wymogami stawianymi przez rodzinę, szkołę, świat zawodowy i społeczność. Próbuje wyjaśnić owe konflikty, formułować prognozy dotyczące problemów będących ich skutkiem i tworzyć w tym kontekście podstawy pomocy wychowawczej.
Ewa Marynowicz - Hetka- W działaniu pedagoga społecznego ważne miejsce zajmują aspekty aksjologiczne. Pedagogika społeczna jest zespołem przekonań, wyrażanych w postaci zadań oceniających i w istocie odzwierciedlających system wartości podmiotu; zespołem twierdzeń o prawidłowościach, o konfiguracjach zdarzeń, o opisie rzeczywistości, czy też jakąś przestrzenią pomiędzy teorią a praktyką, którą klasyfikować by można jako pedagogię.
A. Przecławska, W. Theiss- klasyczna pedagogika społeczna , prezentowana przez H. Radlińską, R. Wroczyńskiego, A. Kamińskiego, przyjmowała i respektowała główne idee:
Idea podmiotowości- twórcą świata społecznego, struktury dynamicznej i zmiennej są siły ludzkie
Idea sprawiedliwości społecznej- wszyscy ludzie powinni mieć równy dostęp do warunków rozwoju; szansę tą daje ład społeczny oparty na demokracji
Idea pomocniczości- społeczeństwo ma obowiązek niesienia pomocy w rozwoju wszystkim potrzebującym jednostkom, grupom, środowiskom społecznym
Idea edukacji społecznej- wychowanie jest jednym z elementów życia społeczno-kulturowego
Wzlot myśli i poglądów wielu myślicieli końca XIX i początków XX wieku był z jednej strony zdeterminowany przez polski pozytywizm, stanowiący silnie akcentowaną filozofię działania w sferze pomocy, opieki, pomocniczości, przekształcania środowiska społecznego za pomocą podejmowanych działań opiekuńczo- wychowawczych, z drugiej zaś przed ideologię odrodzenia narodowego, walkę niepodległościową.
Pedagogika społeczna posiada rozdrobnioną strukturę, ponieważ rozwijała się intensywnie w ścisłym powiązaniu z tworzeniem wielowymiarowej praktyki realizowanej na bieżąco. Nie posługuje się trwałym, ustalonym raz na zawsze aparatem pojęciowym. Obcy jest jej dogmatyzm czy jakiekolwiek nawet tendencje do wykluczania krytyków powątpiewających w pragmatyczną skuteczność prowadzonych działań. Przejawia się powszechna otwartość na kolejne inicjatywy i propozycje reprezentantów innych dyscyplin oraz praktyków.
Jest naukową dyscypliną akademicką, zgodnie z intencjami zawartymi w tomie pod tytułem „Pedagogika społeczna jako dyscyplina akademicka”.
Niezbędnym warunkiem jej powstawania i wzrastania w życie codzienne był nowy, odmienny od poprzedniego myślenia o społeczeństwie i otaczających jednostkę zdarzeniach występujących w intensywnie rozwijającym się życiu publicznym.
Wiek XVIII - rodzi się myśl, że istnieją pewne - bliżej niesprecyzowane - prawa determinujące zachowania ludzkie, a w konsekwencji zjawiska społeczne.
Rewolucja francuska doby oświecenia uprzytomniła, że nawet radykalna zmiana ustroju politycznego nie likwiduje zasadniczych problemów, a społeczeństwo stanowi odrębną strukturę i rządzi się swoimi prawami, chociaż immanentnie związane jest z państwem. Wbrew oczekiwaniom trzeciego stanu zniesienie przywilejów urodzenia i ogłoszenie równości obywateli (równość powszechna) nie położyła kresu nierównościom społecznym.
Pozytywiści XIX wieku posługiwali się jakimś rodzajem społecznej utopii. Nurt pozytywistyczny powstawał w sytuacji głębokich przemian społecznych, których obserwatorami a zarazem świadkami byli pozytywiści. Dzień pracy jednostki zaczął wyznaczać rytm pracy przemysłowej. Stopniowo zaczął przeważać miejski styl życia, w którym zanika tradycyjna kontrola społeczna, a ludzie kontaktują się ze sobą wyłącznie w określonym celu. Zyskiwaniu poczucia wolności towarzyszyło osamotnienie, zagubienie. Pojawił się nowy typ osobowości - znerwicowane - schizoidalnej, potrzebującej, a zarazem oczekującej na jakąkolwiek pomoc społeczną. Taka sytuacja sprzyjała wyzwalaniu się różnych form dewiacji i patologii społecznych. Rewolucja przemysłowa zrodziła poważną kwestie socjalną, wywierającą głęboki wpływ na nasilającą się interwencję społeczną końca XIX i początku XX wieku. Pojawiają się w tym czasie zwolennicy prowadzenia na szeroka skalę działań o charakterze opiekuńczo - pomocowym, zabezpieczających egzystencję osób potrzebujących trwale pomocy.
Pod koniec XIX wieku pojawiają się w Polsce ambitniejsze próby podjęcia szeroko zakreślonej problematyki pedagogicznej i konstruowania zrębów środowiskowej refleksji naukowej wywierającej znaczący wpływ na sposób widzenia zagadnień wychowania, kształcenia i nauczania.
Pedagogika uprawiana w orientacji pozytywistycznej oferuje wytwarzanie takiej wiedzy, która pozwala w sposób pewny przewidywać zachowania ludzi. W związku z tym postuluje bezpośredni związek z praktyką, ujawniającą się w projektowaniu działań edukacyjnych i oświatowych, za pomocą których można będzie skutecznie wywarzać pożądane stany w osobowościach ludzi, a szczególne w ich zachowaniach.
Aby nowa dyscyplina rzeczywiście powstała, musi ulec procesowi instytucjonalizacji, przede wszystkim w postaci dostrzeganego powszechnie wzrastania w organizacyjną i kulturową całość danej dziedziny naukowej.
W Polsce instytucjonalizacja pedagogiki rozpoczęła się w latach dwudziestych ostatniego wieku. Wyższe studia pedagogiczne rozpoczęto w roku akademickim 1926/27 na podstawie rozporządzenia ministra ds. wyznań religijnych i oświecenia publicznego z dnia 2 kwietnia 1926 roku. Ukończenie tych studiów dawało tytuł magistra filozofii w zakresie pedagogiki, uprawniający do specjalizacji naukowej i do nauczania przedmiotów pedagogicznych w seminariach nauczycielskich, liceach pedagogicznych i dla wychowawczyń przedszkoli.
Na proces pomyślnej instytucjonalizacji pedagogiki społecznej w Polsce wpłynęła zasadniczo decyzja o uruchomienia w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie w 1925 roku - dzięki staraniom Heleny Radlińskiej - Studium Pracy Społeczno- Oświatowej. Studium służyło potrzebom praktycznym, uczyło powszechnego „zastosowania wiedzy do życia” poprzez przygotowanie pracowników czynnych, tj. nauczycieli młodzieży pracującej i dorosłych, a także organizatorów i animatorów życia kulturalnego, instruktorów ochrony pracy i opieki społecznej oraz bibliotekarzy. Ostateczne Studium rozpoczęło swoją działalność w dniu 5 października 1925 roku. Radlińska terminem „pracownik oświatowy” obejmuje zarówno osoby pracujące w dziedzinie polityki i służby społecznej (np. inspektor ochrony pracy, kurator sądu dla nieletnich, wychowawca), jak też w obszarze oświaty (np. nauczyciel dorosłych, bibliotekarz, organizator życia kulturalnego). Kształceniem pracowników społeczno- oświatowych w Studium zajmowali się wybitni ówcześni specjaliści określonych dziedzin nauki. Z zespołem stałych wykładowców współpracowało wielu wybitnych przedstawicieli nauki, kultury sztuki, którzy prowadzili krótkie cykle wykładów, odczyty, udzielali konsultacji lub służyli informacjami, w czasie gdy słuchacze hospitowali w trakcie praktyk niektóre placówki kulturalne i oświatowe. Do Studium uczęszczały osoby z wyższym wykształceniem bądź studiujące, które posiadały co najmniej roczną praktykę społeczną. W ramach studiów można było uzyskać specjalizację z następujących dziedzin nauczania: nauczanie dorosłych, organizacja życia społecznego, bibliotekarstwo, opieka nad matka i dzieckiem. Celem nauki było wyposażenie słuchaczy w określone umiejętności zawodowe umożliwiające orientację w różnych dziedzinach nauki i życia społecznego. Ponadto starano się rozbudzić wśród słuchaczy szerokie zainteresowania intelektualne i aktywny stosunek do świata oraz otaczającej rzeczywistości.
Proces uprzemysłowienia i demokratyzacji społeczeństw towarzyszył wzrost znaczenia wykształcenia, które stało się główną droga prowadzącą do zajęcia korzystnego miejsca w hierarchii społecznej. Społeczeństwo zaczęło przejawiać cechy występujące w modelowej postaci EGALITARYZMU, zwłaszcza dotyczy to egalitaryzmu oświatowego, edukacyjnego. (EGALITARYZM jest doktryną społeczno - polityczną, która głosi potrzebę ujednolicenia przez wszystkich członków społeczeństwa oraz zrównanie ich warunków życiowych.)
W okresie późniejszym zaczęto mówić o egalitaryzmie oświatowym i realizacji koncepcji masowego dostępu do edukacji i równości kształcenia, poprzez które zniwelowane miały być wszelkie występujące w społeczeństwie nierówności. Studium Heleny Radlińskiej w okresie międzywojennym jest właśnie jednym z przykładów podejmowania mobilnej próby wpływu na oczekiwany stan równości społecznej.
Przełom XIX i XX wieku to okres, w którym pedagogika wyodrębnia się jako samodzielna nauka spośród innych nauk społecznych, pedagogika społeczna zaś z wolna konstytuuje się jako jedna z jej subdyscyplin.
Terminem „pedagogika społeczna” w odróżnieniu od publicznej, państwowej „pedagogiki szkolnej” zaczęto najpierw posługiwać się w środowisku krakowskim. Wybitnym jej reprezentantem i twórcą teoretycznych podstaw był Stanisław Karpowicz.
Określone warunki społeczne i polityczne, aktywność społeczna i oświatowa licznego grona działaczy, intensywny rozwój nauk społecznych, w tym także pedagogiki, stały się wyznacznikiem dalszego rozwoju pedagogiki społecznej w Polsce w latach czterdziestych, pięćdziesiątych, rozwój przyjętych koncepcji i ich wdrażanie w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych ubiegłego wieku wyznaczają kolejne okresy rozwoju powojennej polskiej pedagogiki społecznej reprezentowanej m.in. przez A. Kamińskiego, I. Lepalczyk, R. Wroczyńskiego.
Pedagogika społeczna wyraźnie lokalizowała się w nurcie pedagogiki naukowej, ale duży wpływ wywierała na nią zwłaszcza w okresie międzywojennym, socjologia, a szczególnie socjologia wychowania.
Intensywny rozwój akademicki tej subdyscypliny nastąpił po II wojnie światowej. Począwszy od roku akademickiego 1962/63, pedagogika społeczna zostaje na trwałe wprowadzona do programu studiów na kierunku pedagogika, w wysokiej liczbie 60 godzin wykładów zakończonych egzaminem na czwartym roku. Najbardziej znana klasyfikacja związana z koncepcją prowadzenia studiów pedagogicznych z 1973 roku. Czas trwania studiów został skrócony do 4 lat. Wprowadzono odrębne plany dla studentów pedagogiki z zakresu pięciu specjalności: pedagogiki szkolnej, pedagogiki opiekuńczej, pedagogiki w zakresie pracy kulturalno- oświatowej, wychowania obronnego oraz pedagogiki specjalnej (w zakresie pięciu specjalności rewalidacyjnych).
Można wyróżnić trzy główne okresy w rozwoju tej subdyscypliny:
Związany z działalnością jej prekursorów, reprezentantów nauk społecznych, a także działaczy społecznych i oświatowych, ze szczególną rolą i pozycja Heleny Radlińskiej,. Był to okres związany początkowo z ideą tworzenia się nauki wzorowanej na przyrodoznawstwie i w dużej części reprezentatywny dla przejawiającej się tendencji pozytywistycznej. W latach dwudziestych ma miejsce instytucjonalizacja pedagogiki i zaczynają się początki jej profesjonalizacji. Pedagogika z wolna zaczęła się stawać - a zwłaszcza pedagogika społeczna - jedna z nauk społecznych specjalizujących się zarówno z badaniach empirycznych, jak i w działalności opiekuńczo- pomocowej.
Ten okres następuje po zakończeniu II wojny światowej. Miał charakter zróżnicowany, bowiem pedagogika społeczna pierwszych lat powojennych była w jakiejś mierze kontynuacją pedagogiki przedwojennej zarówno pod względem nawiązywania do rozstrzygnięć teoretycznych, jak i programów nauczania. Od 1948 roku następuje konfrontacja nauki z nową rzeczywistością polityczną reżimu stalinizmu. Szczególnie dotkliwie odczuwana presja polityczna prowadzącą do stagnacji w rozwoju nauk społecznych w latach 1949-1956. Ten okres wywarł piętno nie tylko na rozwoju poszczególnych nauk, ale również na życiu akademickim i zupełnie odmienił oblicze szkół wyższych w PRL w okresie socjalizmu państwowego. Szkoły wyższe zatraciły samorządność i autonomię niezbędną do prawidłowego funkcjonowania. Obowiązujące ponure wówczas rozstrzygnięcia dotyczyły zarówno doboru pracowników dydaktyczno - naukowych, jak również planów i programów nauczania, standardów nadawania stopni i tytułów naukowych oraz swobody alokacji środków finansowych przeznaczonych na poszczególne kategorie wydatków. Podejmowano nieuzasadnioną restrukturyzację uczelni, wydziałów, katedr itp. Szkoła wyższa miała być kontrolowaną uczelnią tworzącą „nową inteligencję ludową” oraz „kuźnię kadr” dla rozwoju socjalistycznej gospodarki. Po 1956 roku następują bardziej pomyślne dla rozwoju nauk społecznych warunki polityczne. Pojawiły się możliwości w zakresie wyjazdów zagranicznych na stypendia i staże naukowe. Ważnym czynnikiem była trwałość starych mistrzów wśród kolejnych generacji badaczy nauk społecznych, którzy ukończyli studia wyższe po II wojnie światowej, w zupełnie nowym ustroju. Zjazd Polskich Pedagogów Społecznych w 1957 roku pod przewodnictwem R. Wroczyńkiego, a następnie otworzenie Katedry Pedagogiki Społecznej na Uniwersytecie Warszawskim, dało a w efekcie początek odrodzenia się subdyscypliny w okresie istnienia PRL. Był to okres budowania nowej, współczesnej pedagogiki społecznej.
Ostatni okres miał miejsce w Polsce po 1989 roku. Do najważniejszych zmian należy likwidacja cenzury oraz nowy sposób finansowania badań naukowych. Zmieniło się także życie wewnętrzne uczelni wyższych. Władze uczelni wybierane są demokratycznie, wyłącznie przez społeczność akademicką. Nowe ustawy umożliwiły tworzenie niepaństwowych szkół wyższych.. Nastąpiły przeobrażenia, m.in. : znaczny wzrost liczby studentów, wzrost aspiracji edukacyjnych społeczeństwa, zróżnicowanie systemu szkolnictwa wyższego, zmiany w zarządzaniu, opracowanie standardów zawodowych uwiarygodniających działalność kształceniową danej uczelni, ożywione kontakty naukowe pracowników i studentów, szczególnie widoczne w międzynarodowej wymianie naukowej. Niebywały wzrost zainteresowania pedagogiką (w tym pedagogika społeczną) przez rzesze studentów. Obserwujemy wzrost liczby samodzielnych pracowników naukowych reprezentujących pedagogikę, tj. osób legitymujących się stopniem doktora habilitowanego. Nastąpiła pozaakademicka profesjonalizacja zawodu pedagoga określonej specjalności. Od 1989 rozpoczął się wzrost działalności publikacyjnej, pojawiły się nowe bądź reaktywowano stare oficyny wydawnicze oraz nowe interesujące wydawnictwa i czasopisma o profilu pedagogiki społecznej.. Następuje także instytucjonalizacja pedagogiki społecznej.
Zwraca uwagę stale wzrastająca liczba osób zajmujących się pedagogiką społeczną i opublikowanych prac badawczych. Nadzieję budzi również fakt, że obecnie polscy pedagodzy społeczni mają wszelkie warunki, aby na równi z reprezentantami innych subdyscyplin nauk społecznych bard czynny i aktywny udział w rozwoju własnej dziedziny w nauce światowej.