1. Podstawowe cechy pedagogiki społecznej

Pedagogika społeczna wyraża się w czterech cechach, które skrótowo możemy określić punktem widzenia pedagogiki społecznej. Są to: globalność, dynamika, kompensacja i wartościowanie.

Globalność wyraża się w tym, że pedagogika społeczna spożytkowując wyniki innych nauk urzeczywistnia syntezę(wiedzy) o człowieku ¹. Oznacza to zainteresowanie „pełnym człowiekiem” i uwzględnianie „pełnych wpływów”, a więc wpływu warunków bytu o kręgu kultury na człowieka w różnych fazach jego życia, wpływu ludzi na zapewnienie bytu wartościom² . Globalność oznacza uwzględnienie zarówno spraw indywidualnych, jak i zbiorowych, oznacza także zarówno dostarczanie podniet rozwojowi, jak i usuwanie przeszkód w jego przebiegu.

Dynamika wyraża się w twórczym, to jest aktywnym i poszukującym stosunku do rzeczywistości. Pedagogikę społeczną interesuje nie tylko opis statyczny aktywności wychowawczej w określonym czasie i przestrzeni, ale także jej przebieg i sposób oraz znaczenie środowisk(warunków) dla jej jakości. Podstawową kategorią pojęciową jest przetwarzanie środowisk siłami człowieka w imię ideału.

Trzecią cechą wyznaczającą punkt widzenia pedagogiki społecznej, a ściśle obszar jej aktywności jest kompensacja, która zdaniem H. Radlińskiej stanowi główne zagadnienie pedagogiki społecznej³. Rozumiana jako świadome uzupełnianie procesu selekcji społecznej i biologicznej⁴ może stanowić dobre uzasadnienie dla podejmowania działań wyrównujących braki indywidualne i społeczne. Jednak w pedagogice społecznej proces ten nie wiąże się jedynie z adaptacją do warunków i możliwości, a raczej z takim uzupełnianiem braków, aby zaistniały warunki społeczne i biologiczne do „dostarczania podniet” dla rozwoju. W związku z tym jest ona ściśle powiązana z profilaktyką i takim wymiarem pomocy w rozwoju.

Cechą pedagogiki społecznej, swoistą także z racji jej przynależności do nauk pedagogicznych⁵ jest więc narmatywność i wartościowanie. Normatywność rozpatruje się w dwu wymiarach:

Jako punkt odniesienia przetwarzania środowisk- ”siłami społecznymi- w imię ideału”

Jako uzasadnienie dla konstruowania różnorodnych narzędzi oceny⁶, niezbędnych pracownikowi socjalnemu w jego codziennej pracy, które wywodzą się z kategorii wzoru i wzorca.

Ta cecha pedagogiki jest najbardziej istotna dla dyscypliny i równocześnie najbardziej kontrowersyjna w podejmowanych dyskusjach, ale najlepiej definiująca wychowawcze podejście do pracy socjalnej czy też jej wymiar edukacyjny. Najistotniejszą cechą wychowania-pisze Radlińska-jako gałęzi twórczości kulturalnej stanowi wartościowanie i uczenie wyboru⁷. Wartościowanie jest istotnym elementem wszelkiej aktywności, a poszukiwanie racji wartościujących dla działań określa swoistość podejścia pedagogicznego we wszystkich jego wymiarach i dziedzinach. Wartościowanie nie jest prostym procesem ewaluacji lecz wymaga stałego poszukiwania odniesień, mogących stanowić uzasadnienie dla podjętych wyborów. Wartościowanie , rozumiane jako kompetencja nabywania m.in. w procesie kształcenia, sprzyja podejmowanym wyborom, ich trafności i adekwatności.

2. Analiza elementarnych pojęć według A. Kamińskiego

1. Wychowanie

Pedagogika społeczna jako nauka praktyczna musi wypracować takie postrzeganie procesu wychowawczego, które w maksymalnym stopniu ułatwi zrozumienie jej zadań rzeczowych. Punktem wyjścia jest uprzytomnienie sobie, że człowiek to istota bio – socjo – kulturalna i że te trzy sfery ludzkiej osobowości stanowią wzajemnie przenikającą się jedność, ale cechują się odrębnością sytuacji wychowawczych. Rozwój biologiczny wymaga właściwej pielęgnacji, wyrównywania braków organizmu, pobudzania rozwoju przez korzystne warunki środowiska. Rozwój społeczny polega na kolejnym wrastaniu w grupy społeczne, których członkiem staje się jednostka, oraz na przyswajaniu sobie w tych grupach odpowiednich ról społecznych ( np. syna, ucznia, pracownika, emeryta ). Rozwój kulturalny to wrastanie w wartości kultury materialnej i duchowej przez przyswajanie pożądanych modeli kultury ( np. higieny, dobrej roboty, wartościowego czytelnictwa ).

2. Środowisko życia i jego przetwarzanie

Środowiskiem nazywamy te elementy otaczającej struktury przyrodniczej, społecznej i kulturalnej, które działają na jednostkę stale lub przez dłuższy czas, albo krótko, lecz ze znaczną siłą, jako samorzutny lub zorganizowany system kształtujących ją podniet. Otoczeniem natomiast jest obejmująca nas struktura szersza, zarówno trwała jak i zmienna, zarówno oddziałująca jak i nie oddziałująca na jednostkę. Inaczej mówiąc środowisko jest tą częścią otoczenia, która wywiera na jednostkę jakiś wpływ. W pedagogice społecznej ujmujemy środowisko od strony zbiorowości jako typowe dla niej środowisko społeczne. Ten punkt widzenia pozwala dostrzec, to, co jest w danej społeczności wspólne. Takie powtarzalne warunki tworzą ludzkie skupiska terytorialne ( wieś, osada, miasto ), a także nie terytorialne kręgi środowiskowe skupiające określone rodzaje styczności społecznych ( rodzina, szkoła, zakład pracy ). Typologia środowiska opracowana przez Helenę Radlińską rozróżniała trzy pary środowisk ⁸:

- bezpośrednie i szersze ( przestrzennie )

- obiektywne ( to, po co jednostka sięgać może, np. instytucje pomocy, z których dotychczas jednostka nie korzystała )

- subiektywne ( to, którego wpływ odczuwamy materialnie i nie materialnie nazywane „niewidzialnym” )

Środowiskiem wychowawczym nazywamy dwa rodzaje środowisk o celowo ukierunkowanych oddziaływaniach wychowawczych:

a) środowiska społeczne – szkoła, dom dziecka, dom kultury itp.

b) środowiska naturalne – rodzina, gr. rówieśnicza, zakład pracy itp.

3. Potrzeby ludzkie – indywidualne i społeczne

Na ogół pojęcie potrzeb ludzkich oznacza brak czegoś, wprowadzający jednostkę w niepożądany stan, będący zwykle motywem do działania w kierunku odpowiedniej zmiany tego stanu, czyli zaspokojenia potrzeby. Potrzeba prowokuje dwojaką motywację: psychiczną ( przeżycie ) i rzeczową ( dążenie do przedmiotowego zaspokojenia ). Spośród licznych klasyfikacji potrzeb najwięcej uznania zdobywa propozycja psychiatry amerykańskiego A. Maslowa. Maslow rozróżnia dwa rodzaje potrzeb ⁹: potrzeby wynikające z niedostatku oraz potrzeby ludzkiego rozwoju. Potrzeby z niedostatku są podstawowymi ( pierwotnymi ) wspólnymi dla całego ludzkiego gatunku. Wymienia się kilka kategorii potrzeb niedostatku: potrzeby zaspokajające różnego rodzaju głody fizjologiczne ( jedzeniowy, seksualny, przestrzeni, snu itp. ), potrzeby bezpieczeństwa ( schronienia, ochrony przed agresją ), potrzebę przynależności i identyfikacji ( przyjaźni, wymiany myśli, życia społecznego, życia towarzyskiego ), potrzebę szacunku ( wobec samego siebie i uznania u innych ) oraz miłości ( uczuciowego oparcia ). Niezaspokojenie potrzeb niedostatku powoduje choroby, np. staje się przyczyną nerwic. Potrzeby rozwoju stanowią nie „gatunkową” ( jak poprzednie ) lecz indywidualną właściwość jednostki ludzkiej, która przez osiąganie określonych wartości realizuje swą ludzką istotę i osiąga pełnię bytu. Zaspokojenie potrzeb niedostatku zapobiegało chorobie – ale nie zapewniało zdrowia. Dla pełnego zdrowia ( zwłaszcza psychospołecznego ) potrzebne jest zaspokojenie potrzeb rozwoju. Główną z nich jest potrzeba samorealizacji wyrażająca się w potrzebach: wiedzy, piękna.

Potrzeby społeczne. Mówiąc o potrzebach społecznych mamy na myśli te, które odczuwają członkowie wielu różnych grup społecznych, masy ludzkie i o których społeczeństwo sądzi, że w ich zaspokajaniu muszą dopomóc jednostce instytucje publiczne.

4. Kultura

W ujęciu wychowawcy kultura stanowi zespół wartości ( intelektualnych, estetycznych, społecznych, gospodarczych itp. ) norm ( moralnych, prawnych ) oraz wzorów i wzorców ( zachowań, instytucji ), które pragniemy propagować i do których chcemy wprowadzać jednostki i grupy społeczne przez wzmaganie i budzenie odpowiednich zainteresowań i potrzeb. Z socjologicznego punktu widzenia kulturę stanowi „ogół wytworów działalności ludzkiej – materialnych i niematerialnych, wartości i uznawanych sposobów postępowania, zobiektywizowanych i przyjętych w dowolnych zbiorowościach przekazywanych innym zbiorowością i następnym pokoleniom” ( wg J. Szczepańskiego¹⁰ ).

5. Wzory i wzorce

Wzór jest strukturą odtwarzającą bądź regularność rzeczywistych ludzkich zachowań, bądź regularność rzeczywistego funkcjonowania danej instytucji. Poszczególne klasy i warstwy społeczne charakteryzują właściwe im wzory zachowań i instytucji, nie rzadko odmienne w każdej z tych klas i warstw np. wzór mieszkania polskiej rodziny drobno – mieszczańskiej. Wzory z biegiem czasu ulegają zmianom. Wzorzec – to struktura teoretyczna innego rodzaju. Jest ona skonstruowana z cech pożądanych ludzkiego zachowania lub z pożądanych form i sposobów funkcjonowania instytucji. Wzory pokazują jaka jest rzeczywistość danej dziedziny życia społecznego, kulturalnego, wychowawczego zaś wzorce – jaka mogłaby być ta rzeczywistość przy świadomym korygowaniu istniejących wzorów życia. Konstruktorami wzorców są:

a) Zainteresowane społeczności, postulujące korzystniejszy bieg zachowania osób i funkcjonowania instytucji

b) jednostki lub grupy odpowiedzialne za daną dziedzinę życia i pragnące zmienić istniejące wzory zachowań i instytucji ( rodzice, nauczyciele, politycy ).

6. Diagnoza społeczna

Pojęcie diagnozy społecznej należy w pedagogice społecznej do fundamentalnych. Diagnoza oznacza rozpoznanie badanego stanu rzeczy na podstawie zebranych objawów i znanych ogólnych prawidłowości, przez przyporządkowanie stwierdzonych objawów do określonego ich typu albo gatunku. Dodając przymiotnik „społeczna” oznacza ukierunkowanie rozpoznania na społeczne uwarunkowania losów jednostki, które znajdują wyraz w najbliższym jej środowisku – głównie w rodzinie, a także w szkole, miejscu pracy, środowisku sąsiedzkim. Diagnostyka społeczna stosowana jest dla rozpoznania przyczyny niezadawalających stanów jednostki ludzkiej – jej niedostosowania społecznego, zaburzeń w zachowaniu się, wykolejeń, degradacji społecznej. Zadanie polega na wysnuciu z objawów – przyczyny lub przyczyn takiego stanu rzeczy. Diagnozę społeczną przeprowadzamy za pomocą wywiadu środowiskowego, przeprowadzonego przez wychowawcę, pracownika socjalnego z daną jednostką na terenie jej domu rodzinnego, niekiedy także dopełnionego wywiadami w szkole, miejscu pracy. Wywiad taki jest oparty na kwestionariuszu, opracowanym dla potrzeb danej instytucji, uwzględniającym specjalne sytuacje danej kategorii osób badanych. Diagnozę społeczną indywidualnych przypadków stosują najczęściej instytucje opieki społecznej które pragną rozpoznać swych klientów dla zastosowania właściwych środków pomocy. Najliczniej praktykują wywiady środowiskowe opiekunowie społeczni. Diagnoza społeczna ukierunkowuje warsztat pracy poradni wychowawczo – zawodowych resortu oświaty, głównie w zakresie pomocy dzieciom, którym trudno jest w szkole. Praktykują ją poradnie zdrowia psychicznego, sądownictwo – nade wszystko kuratorzy sądowi nieletnich oraz inspektorzy sądowi rodzin patologicznych.

7. Kompensacja społeczna, opieka, pomoc wspierająca rozwój

Kompensacja społeczna oznacza wyrównywanie braków środowiskowych, utrudniających pomyślny bieg życia jednostki lub grupy. W pracy wychowawczej, opiekuńczej, kulturalnej kompensacja ma charakter zaplanowany w wyniku przeprowadzonej diagnozy społecznej i odniesienia danej osoby czy instytucji do określonego wzorca zachowań. Przykłady kompensacji społecznej:

a) rodzina zastępcza lub opiekuńcza, w której umieszczone zostało osierocone dziecko

b) kurator sądowy sprawujący opiekę nad wykolejającym się nieletnim, którego rodzice nie mogą zapewnić właściwej opieki wychowawczej

c) dom rencistów dla osamotnionych osób starszych itp.

Opieka – to czynność świadczona w tych wszystkich sytuacjach życiowych, w których ludzie dotknięci nieszczęśliwym układem wydarzeń losowych nie umieją albo nie mają dość sił, aby samodzielnie przezwyciężyć piętrzące się przed nimi trudności. Zwykle czynnik realizujący opiekę przejmuje niejako odpowiedzialność za „podopiecznego” – w tym właśnie opieka różni się od świadczeń doraźnych w sytuacjach wymagających akcji ratowniczej na skutek wypadku losowego, klęski żywiołowej. Pomoc wspierająca pomyślny rozwój obejmuje poczynania służące nie tylko osobom zagrożonym w rozwoju, lecz także całej populacji danego terenu. Wspomaganie rozwoju ma charakter profilaktyczny, zapobiegawczy, że zachęca do spożytkowania różnych urządzeń i placówek na równi ze wszystkimi. Urządzenia i placówki wspomagające rozwój dzieci młodszych i starszych to: przedszkola, ogrody jordanowskie, place zabaw, drużyny zuchowe i harcerskie, świetlice, koła zainteresowań itp. Placówki wspomagające rozwój przeznaczone dla młodzieży to: kluby, młodzieżowe domy kultury, koła krajoznawczo – turystyczne, kluby sportowe. Zbliżone placówki funkcjonują dla ludności pracującej oraz osób starszych.

8. Opieka społeczna, służba społeczna, praca socjalna

Opieka społeczna – określana też jako służba społeczna była córką filantropii. Rozwój kapitalizmu, miast, w tak wielkim stopniu nasilał nieprzezwyciężalne trudności życiowe wśród wzrastającej liczby rodzin, że samorządy lokalne i rządy państw uznały za niezbędne wsparcie dobroczynności prywatnej – pomocą środków publicznych.

Praca socjalna – oznacza działalność państwa, związków zawodowych i zakładów pracy na rzecz pracujących i ich rodzin. Obejmuje opiekę nad matką i dzieckiem, stołówki, kasy zapomogowo pożyczkowe, a także działalność kulturalno – oświatową prowadzoną w świetlicach i klubach wiejskich.

9. Pracownicy socjalni, pracownicy kulturalni

Praca socjalna i praca kulturalna – zawodowa i ochotnicza – to praca szczególna, w której fachowość zyskuje pełnię sukcesu tylko wówczas, gdy jest wsparta zaangażowaniem psychicznym pracownika i społecznika w realizowane zadania, w pomoc ludziom, których potrzeby ma zaspokajać.

3. Analiza elementarnych pojęć według W. Ciczkowskiego

W dziejach polskiej pedagogiki społecznej można wyodrębnić trzy zasadnicze okresy: lata 1908-1948; 1957 – przełom lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych ; lata osiemdziesiąte – po czasy najnowsze. Przyjęcie tego podziału umożliwiło wyodrębnienie i analizę ośmiu podstawowych pojęć pedagogiki społecznej z punktu widzenia ich aktualności. Są to następujące pojęcia: środowisko, wychowanie, wychowanie równoległe, siły społeczne, pokolenie historyczne, diagnoza społeczna, profilaktyka wychowawcza, kompensacja społeczna. Z pierwszego okresu pochodzą propozycje H. Radlińskiej – twórczyni tej dyscypliny pedagogicznej, z II – przemyślenia A. Kamińskiego i R. Wroczyńskiego i z III – opracowania J. Lepalczyk, E. Trempały, S. Kawuli, E. Marynowicz-Hetki, E. Mazurkiewicza, W. Theisa, B. Smolińskiej-Theiss i In.

„Środowisko” Helena Radlińska określa jako „zespół warunków, wśród których bytuje jednostka i czynników kształtujących jej osobowość, oddziaływując stale lub przez dłuższy czas”¹¹.Wyodrębnia ona następujące odmiany środowiska: bezpośrednie i szersze, obiektywne i subiektywne, materialne i niewidzialne. Zadaniem pedagogów społecznych jest zachęcanie ludzi do wejścia w środowisko szersze, ułatwianie subiektywizowania wartości środowiska obiektywnego, organizowanie środowiska niewidzialnego (idee, obyczaje, postawy psychiczne, wartości kulturowe) jako siły przekształcającej życie, zmiany postawy biernej w stosunku do środowiska na postawę obronna i czynną (twórczą)¹².W. Wroczyński proponuje, aby definiując środowisko z wychowawczego punktu widzenia brać pod uwagę nie czas trwania oddziaływań – jak to widzi H. Radlińska – lecz siłę tych oddziaływań¹³. Z kolei A. Kamiński łączy w sformułowanej przez siebie definicji kryterium czasu trwania (za H. Radlińską) i siłę oddziaływań (za R.Wroczyńskim). Wprowadza tez definicję „środowiska wychowawczego”, której nadaje następującą postać: „Środowisko wychowawcze jest częścią obiektywnego środowiska społecznego człowieka (wraz z jego podłożem przyrodniczym i kontekstem kulturowym), tworzą je osoby, grupy społeczne i instytucje pełniące zadania wychowawcze i pobudzające jednostki i grupy dzieci i młodzieży, dorosłych do przyswajania wartości moralnych i zgodnych z nimi zachowań społecznych”¹⁴.

R. Smolińska-Theiss zastanawia się nad interpretacją pojęcia „środowisko” dzisiaj. Uważa, iż ze względu na fakt, że rzeczywistość wychowawcza nie jest stanem lecz zmieniającym się procesem, nie można wytyczyć granicy między człowiekiem, a środowiskiem a tym bardziej przeciwstawiać te elementy, Tym samym załamują się podziały na: indywidualne o społeczne, obiektywne i subiektywne. „Człowiek zakorzenia się w środowisku i w historii, jest kreatorem życia społecznego, a zarazem nosicielem treści i wartości istniejących w doświadczanym i przeżywanym przez niego świecie”¹⁵

Pojecie wychowawcze według H. Radlińskiej obejmuje trzy nawzajem uzupełniające się sfery rozwojowe człowieka:

1. Wzrost ( w tym znaczeniu rozwój osobniczy) dotyczy rozwoju zadatków genetycznych: wzrostu psychicznego i fizycznego, mającego charakter autonomiczny

2. wrastanie, czyli wchodzenie jednostki w różne środowiska społeczne. Przebieg wzrastania uzależniony jest od przebiegu wzrostu. Postawa jednostki wobec środowiska przechodzi rewolucję z uległej w obronna a następnie czynna. Jednostka dojrzała czerpie wzory wrastania z dziedzictwa wartości trwałych i wzmacnia je własnymi siłami.

3. Wprowadzanie odbywa się przez pomoc udzielana generacji młodszej lub ludziom dorosłym poszukującym sposobów rozwiązywania zadań stawianych przed nimi. Wprowadzanie zapoznaje obyczajami, wierzeniami, wiedza, uczy sprawności, przygotowuje do zawodu i życia w społeczeństwie.

Skuteczność wprowadzania – jak podkreśla h. Radlińska – zależy od przebiegu wzrostu i wrastania tj. od istnienia przeżyć pozwalających na zrozumienie, naśladowanie czy spożytkowanie proponowanych wartości. Do zakresu wychowania należy wszystko to, co wspomaga wzrost, wrastanie i wprowadzanie. Na całokształt wpływów wychowawczych składają się oddziaływania intencjonalne i nieintencjonalne. Wychowanie wnosi w życie wkład własny przez to, że łączy ze sobą pokolenia i kultury oraz ukazuje zadania proponowanych zadań i stosowanych metod¹⁶.

Wychowanie jest- w pewnym sensie- służbą nieznanemu (podobnie jak wszelka twórczość ludzka). „Wychowawcy nie mogą sobie wyobrazić układu życia, do którego przygotowują, ani narzędzi pracy, które weźmie do ręki nowe pokolenie. Staje się to jasne wobec szybkiego tempa pracy, wszechstronności i rozległości przemian zachodzących współcześnie na wszystkich polach. Urzeczywistnianie ideałów odbywa się w kształtach nieprzewidzianych. Dlatego tzw. <<nowe wychowanie>> podkreśla konieczność przygotowania do swobodnej twórczości indywidualnej i zespołowej, wpatrując się w możliwości które tkwią w dziecku, nie we wzorcu życia obmyślonym dla dziecka. <<Nowe>> teorie godzą się pod tym względem z tradycją polską”¹⁷ .

Termin wychowanie równoległe wprowadził do polskiej pedagogiki społecznej R. Wroczyński. Mianem tym określił „szeroki strumień wpływów wychowawczych oddziałujących na młodą generację poza szkołą”. Pojęcie „wychowanie równoległe” jest zdaniem R. Wroczyńskiego pojęciem szerszym od „wychowania pozaszkolnego”. Dostrzega także znaczenie wychowania równoległego w kontekście edukacji permanentnej, której poświęca wiele uwagi. Wyjaśnia to tym, że człowiek ulega wpływom tych samych instytucji funkcjonujących poza szkołą w różnych fazach swego rozwoju aż do późnej starości¹⁸.

Pojęcie siły społeczne (zamiennie „siły ludzkie”) H. Radlińska sprowadza do uzdolnień i cech jednostek i grup społecznych, wyrażających się lub mogących się wyrazić w jakiejkolwiek dziedzinie aktywności. Pedagogika społeczna, zdaniem autorki, interesuje się rolą jednostek (grup) silnych, zdolnych do pracy w środowisku, ja pk i słabych, które trzeba wzmocnić i inspirować, a także wspomagać. Wspomaganie polega na usuwaniu przeszkód hamujących ich rozwój, dostarczaniu bodźców rozwojowych, udostępnianiu dorobku kulturalnego¹⁹. A. Kamiński wyróżnia siły jednostkowe (przywódcy opinii publicznej w środowisku, realizatorzy pragnień zbiorowych, promotorzy nowych form zaspokajania potrzeb ludzkich) i siły zbiorowe (dynamiczne grupy społeczne, wzorcowe instytucje, ruchy społeczne)²⁰. Kontynuatorki myśli pedagogicznej H. Radlińskiej i A. Kamińskiego- I. Lepalczyk i E. Marynowicz-Hetka zauważają, że inicjatywa uruchomienia sił społecznych (jednostkowych i zbiorowych) należy do instytucji działających w środowisku lokalnym. Instytucjonalizacja życia społecznego jako charakterystyczna cecha współczesności „sprawia, iż siły jednostkowe rosną wraz z rozwojem sił zbiorowych, nikną, niszczeją, gdy grupy społeczne, ruchy społeczne, placówki i instytucje ulegają patologizacji czy po prostu tylko zahamowaniu ulega ich prawidłowe funkcjonowanie”²¹. Zachodzi też związek – według B. Smolińskiej-Theiss – między siłami społecznymi a wartościami. Siły społeczne dynamizują życie w środowisku, ukierunkowane są na przekazywanie i rozwijanie wartości, takich jak: dobro, prawda, piękno, demokracja, sprawiedliwość, równość – stanowia siłę zdolna jednoczyć ludzi i uzewnętrzniać się w ich działaniu²².

H. Radlińska przyjęła z medycyny za pośrednictwem języka pracy społecznej (Mary Richmond) pojęcie diagnoza społeczna i wprowadziła je do teorii pracy socjalnej i kulturalnej. Za przedmiot diagnozy społecznej uznała: potrzeby psychiczne i społeczne, siły ludzkie, sytuacje społeczne (socjalne, wychowawcze, opiekuńcze). Szczegółową problematykę diagnozy społecznej stanowią takie zjawiska jak: sieroctwo, przyczyny powodzeń i niepowodzeń szkolnych, przyczyny i społeczne sposoby przeciwdziałania różnym rodzajom patologii społecznej, potrzeby kulturalne w środowisku lokalnym. W diagnozie wyodrębnia się stwierdzenie cech danego stanu oraz analizę i wnioskowanie²³. Według A. Kamińskiego określenie diagnozy jako społecznej oznacza ukierunkowanie rozpoznania losów jednostek na tle społecznych uwarunkowań, tworzonych przede wszystkim przez rodzinę, szkołę, miejsce pracy, środowisko sąsiedzkie. Może też diagnoza społeczna odnosić się do badania grup społecznych czy społeczności lokalnych²⁴.

Konsekwencją postawionej diagnozy jest m.in. profilaktyka. Definicję tego pojęcia spotykamy w pracach H. Radlińskiej, R. Wroczyńskiego i A. Kamińskiego. Autorzy ci są zgodni co do zadań profilaktyki. Podkreślają natomiast różne możliwości realizacyjne. H. Radlińska profilaktykę określa jako „zapobieganie klęskom społecznym i wykolejeniom jednostek”. E. Breitkopf wprowadza pojęcie „profilaktyki wychowawczej” traktując ją jako działalność wychowawczą zapobiegającą występowaniu zjawisk uniemożliwiających czy hamujących rozwój jednostek w różnych stadiach życia²⁵.

O istocie i funkcjach kompensacji społecznej H. Radlińska tak pisze: jest to :celowe wyrównywanie braków, uzupełnianie niepomyślnych składników sytuacji osobistej czy grupowej, stwarzanie warunków życia uznawanych za normalne. W subiektywne środowisko upośledzone wprowadza wartość środowiska obiektywnego. Wzmacnia słabych pomocą silnych, przy braku lub zerwaniu istniejących więzi zadzierzguje nowe. Kompensacja społeczna, działając z zewnątrz, spożytkowuje i wspomaga zjawiska samorzutnej kompensacji psychologicznej jednostek, poddając im treść społeczną i zapobiegając nadkompensacji (przerostowi cech wyrównujących)²⁶. Do instytucji eksponujących funkcję kompensacyjną A.Kamiński zalicza: rodzinę zastępczą lub opiekuńczą (dla dziecka osieroconego), klub młodzieżowy (stanowiący dla młodzieży „drugi dom”), kuratora sądowego (dla dziecka wykolejającego się, któremu rodzice nie mogą zapewnić właściwej opieki), dom rencisty (dla osób starszych osamotnionych). Ważne jest, jak podkreśla, aby w instytucjach tych był nawiązany kontakt psychiczny z jednostką lub grupą, aby odwołując się do mocnych stron osobowości uruchomić równocześnie autokompensację²⁷. Współcześnie kojarzone są z pojęciem kompensacji społecznej dwa inne pojęcia: rehabilitacja i rewalidacja.

3. W poszukiwaniu nowych obszarów badawczych

Pedagogika społeczna zawsze zajmowała się środowiskiem życia i zawsze z tą samą intencją: tworzenia warunków rozwoju i twórczości jednostki.

Pedagogika społeczna stoi dziś przede wszystkim przed koniecznością reinterpretacji pojęcia środowiska wychowawczego. Niezbędność modyfikacji tego pojęcia wynika ze zmian jakie zaszły w ostatnich kilkudziesięciu latach i zachodzą aktualnie w świecie w skali globalnej, ze zmian, które zaszły w ostatnich latach w Polsce aż do rewolucji ustrojowej w 1989 roku oraz z postępu nauki, nowych teorii i koncepcji w naukach społecznych.

Zmiany te wyznaczają na nowo funkcje środowiska wychowawczego w życiu człowieka i pozwalają inaczej badać zachodzące w tym zakresie relacje.

Świat staje się coraz mniejszy a wynika to z sieci szybkiej komunikacji, łatwości przekraczania granic międzypaństwowych, wzajemnych powiązań gospodarczych i politycznych. Wydarzenia zachodzące w jednym krańcu kuli ziemskiej mogą mieć wpływ na to, co dzieje się na krańcu przeciwnym. W tej sytuacji środowiskiem wychowawczym człowieka jest nie tylko to, co dzieje się w jego bezpośrednim otoczeniu, ale wszystko co dociera do człowieka dzięki przekazowi pośredniemu oraz pod postacią skutków działań politycznych i gospodarczych.

W pedagogice społecznej jest miejsce dla wielu koncepcji teoretycznych oraz dla różnych metod i technik badawczych. Uprawianie każdej nauki społecznej wymaga jednak określenia wyjściowych założeń filozoficznych i metodologicznych. Nauki społeczne dzisiejszej doby zwracają się w stronę różnych orientacji i poglądów- od radykalnych, charakterystycznych, poprzez doktrynę katolickiej nauki społecznej, po- skrajnie liberalne idee modernizmu czy ruchu New Age.

Helena Radlińska już w początkach swojej działalności naukowej uplasowała pedagogikę społeczną w kręgu teorii pedagogiki humanistycznej. Przyjęła, iż nadrzędnym celem dyscypliny naukowej, którą budowała jest rozwijanie „sił ludzkich” zdolnych do zmieniania rzeczywistości. Siły ludzkie są i dziś czynnikiem współtworzącym środowisko wychowawcze czy czynnikiem przebudowy społecznej.

Znaczenie osoby ludzkiej, zasada podmiotowości włączona do szerokiej dyskusji związanej z pedagogiką alternatywną i krytyczną wpływają także na zmianę rozumienia środowiska wychowawczego. Coraz mniej miejsca zajmują w nim instytucje, a coraz więcej stosunki zachodzące między ludźmi.

Inne problemy pojawiają się gdy pedagogika społeczna usiłuje badać edukacyjne znaczenie poszczególnych elementów struktury środowiska, czy też perspektywy lokalnej i globalnej. W tym świetle pedagogika społeczna nadal może być teorią edukacyjnego działania w środowisku.

Najpełniejszej ilustracji podstawowych zadań i możliwości, które stają dziś przed pedagogiką społeczną dostarcza problematyka „małych ojczyzn ”²⁸. Termin ten określa psychofizyczną przestrzeń powstałą w wyniku głębokiego zaangażowania się człowieka w otaczający świat. Mała ojczyzna zakorzeniając człowieka w życiu społeczno-kulturowym, decyduje o jego tożsamości, wartości, o jego intelektualnym i moralnym „ wyposażeniu”. Warunkiem osiągnięcia satysfakcji, które daje mała ojczyzna jest dbałość o własne korzenie kulturowe. Jest to zadanie edukacji środowiskowej, fundamentalnego celu pedagogiki społecznej.

BIBLIOGRAFIA

1. A.Kamiński, Funkcje pedagogiki społecznej, PWN Warszawa 1980, rozdz. 2 ( podstawowe pojęcia)

2. W. Ciczkowski, „ Problemy Opiekuńczo – Wychowawcze” 1995, Nr 6 ( podstawowe pojęcia pedagogiki społecznej)

3. Pedagogika społeczna i praca socjalna. Przegląd stanowisk i komentarze, praca zb. pod red. E. Marynowicz- Hetka, J. Piekarskiego, D. Urbaniak- Zając, Katowice 1998

4. A. Przecławska, Pedagogika społeczna- tradycyjne odniesienie i współczesne wyzwania, w: Pedagogika społeczna jako dyscyplina akademicka. Stan i perspektywy, pr. zb. pod red. E. Marynowicz- Hetka, J. Piekarskiego, E. Cyrańskiej, Łódź 1998

5. S. Kawula, Pedagogika społeczna wobec wyzwań współczesności, w: Pedagogika społeczna jako dyscyplina akademicka. Stan i perspektywy, pr. zb. pod red. E. Marynowicz- Hetka, J. Piekarskiego, E. Cyrańskiej, Łódź 1998

6. A. Przecławska, W. Theiss, Pedagogika społeczna dyskusji ciąg dalszy, „ Problemy Opiekuńczo- Wychowawcze” , 1994, vol.24, nr 8

---

1. H. Radlińska, Egzamin z pedagogiki społecznej, w: W. Theiss, op. Cit. S.231↩

2. Ibidem s. 231↩

3. H. Radlińska, Postawa wychowawcy wobec środowiska społecznego, w: W. Theiss, op. Cit. S.163↩

4. Ibidem s. 150↩

5. Por.m.In. W. Theiss, op. Cit. S.69, J. Piekarski, Międzypokoleniowa transmisja wartości w środowisku rodzinnym małego miasta. Wychowawcze Studium relacji między generacyjnymi, Łódź 1992.↩

6. Por.m.in. Elementy diagnostyki pedagogicznej, pod red. I. Lepalczyk, J. Badury, Warszawa 1987;E. Marynowicz-Hetka, J. Piekarski, Rodzina i instytucje socjalno-wychowawcze, Łódź 1990.↩

7. H. Radlińska, Postawa…, op. Cit.s.163↩

8. Aleksander Kamiński „Funkcje pedagogiki społecznej” PWN Warszawa 1980 rozdz. II str. 36↩

9. ¹ Aleksander Kamiński „Funkcje pedagogiki społecznej” PWN Warszawa 1980 rozdz. II↩

10. tamże↩

11. H. Radlińska: Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego. W-wa 1935, s.20.↩

12. A. Kamiński: Zakres i podstawowe pojęcia pedagogiki społecznej Heleny Radlińskiej(w:) H. Radlińska: Pedagogika społeczna. Wrocław-Warszawa-Kraków 1961, s. XXXIV.↩

13. R. Wroczyński: Pedagogika społeczna. W-wa 1979, s. 78.↩

14. A. Kaminski: Studia i szkice pedagogiczne. W-wa 1978, s. 79.↩

15. B. Smolinska-Theiss: Źródła pracy socjalnej-od chrześcijańskiego miłosierdzia do liberalnej demokracji. „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 1994 nr 5.↩

16. H. Radlińska: Pedagogika społeczna, poz. Cyt. s. 20.↩

17. H. Radlińska: Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego. poz. cyt. s. 20.↩

18. R. Wroczyński: Pedagogika społeczna, poz. cyt. s. 203-206.↩

19. H. Radlińska: Pedagogika społeczna, poz. cyt. s. 369.↩

20. A. Kamiński: Pojęcie sił ludzkich, „Człowiek w pracy i osiedlu Biuletyn TWWP” 1979 nr 5.↩

21. I. Lepalczyk, E. Marynowicz-Hetka: Wzmacnianie sił społecznych środowiska lokalnego (w:) Pedagogica societatis, poz. cyt. s. 40-41.↩

22. B. Smolińska-Theiss: Źródła pracy socjalnej… poz. cyt., s. 367.↩

23. E. Mazurkiewicz: Sprawność działania socjalnego w pedagogice społecznej Heleny Radlińskiej. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1983, s. 61-63.↩

24. A. Kamiński: funkcje pedagogiki społecznej, poz. cyt. s. 68 i 72.↩

25. E. Breitkopf: Profilaktyka wychowawcza (w:) Pedagogika społeczna – poszukiwania i rozstrzygnięcia. „Studia Pedagogiczne” 1984 t. XLVI.↩

26. H. Radlinska: Pedagogika społeczna. Poz. cyt. s. 370-371.↩

27. A.Kamiński: Funkcje pedagogiki społecznej, poz. cyt. s. 76-77.↩

28. St. Ossowski: Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny(w:) St. Ossowski red. : Z zagadnień psychologii społecznej. Warszawa 1967, s.201-226↩