POJĘCIE BUDŻETU PAŃSTWA
Współczesne definicje budżetu precyzują go jako scentralizowany fundusz publiczny służący gromadzeniu środków pieniężnych w związku z funkcjami państwa.
ROZWÓJ BUDŻETU PAŃSTWA
Dla rozwoju instytucji budżetu państwa decydujące znaczenie miały:
Rozwój stosunków towarowo-pieniężnych
Oddzielenie majątku państwa od majątku królewskiego (prywatnego)
Rozwój parlamentaryzmu
Rozwój socjalnych funkcji państwa (wojsko, policja, sądownictwo, administracja, itp.)
Rozwój gospodarczych funkcji państwa (interwencjonizm państwowy wg Keynes'a)
Rozwój międzynarodowych stosunków gospodarczych i finansowych
Procesy integracyjne zachodzące we współczesnym świecie (budżety ponadnarodowe m.in. Unii Europejskiej).
FUNKCJE BUDŻETU PAŃSTWA
W teorii wyodrębnia się następujące funkcje budżetu państwa:
Redystrybucyjną albo rozdzielczą
Stabilizacyjną zwaną wyrównawczą lub kompensacyjną
Alokacyjną
Fiskalną albo skarbową
Ustrojową
Demokratyczną
Kontrolną albo ewidencyjno-kontrolną
Bodźcową
Planowania
Prawną
Kredytową
Administracyjną
Koordynacyjną.
Do funkcji ekonomicznych należy zaliczyć zwłaszcza funkcję redystrybucyjną, stabilizacyjną, alokacyjną. Istota funkcji redystrybucyjnej polega na tym, że budżet jest narzędziem redystrybucji dochodu narodowego. Istota funkcji fiskalnej polega na przejmowaniu na rzecz państwa dochodu. Z punktu widzenia treści ekonomicznej funkcja alokacyjna w pełni pokrywa się z funkcją redystrybucyjną i jeśli wyodrębnia się tę funkcję, to po to, aby wyeksponować rolę budżetu w alokacji zasobów. Funkcja alokacyjna jest związana z wytwarzaniem przez sektor publiczny dóbr publicznych i dóbr społecznych.
Istota funkcji stabilizacyjnej budżetu polega na wykorzystaniu go jako narzędzia państwa w celu łagodzenia wahań cyklu koniunkturalnego oraz zapewnieniu zrównoważonego wzrostu gospodarki kapitalistycznej.
Istotę funkcji bodźcowej można sprowadzić do pozytywnego zachowania się podmiotów wobec stosowanych przez państwo instrumentów budżetowych, zwłaszcza w zakresie ciężarów podatkowych (ulgi, zwolnienia, udzielanie gwarancji i poręczeń, subsydiowanie funduszy pozabudżetowych; głównie jednak stymuluje negatywnie przez podatki).
Funkcja kontrolna polega na wykorzystaniu procesów i zjawisk pieniężnych do obserwacji oraz analizy zjawisk i procesów rzeczowych. Budżet jest narzędziem kontroli i koordynacji w takim zakresie, w jakim ujęte są w nim dochody i wydatki sektora publicznego.
Zdaniem T. Grodyńskiego istota funkcji kredytowej budżetu sprowadza się do ustalenia, czy państwo ma zdolność kredytową. Zdolności takiej nie ma państwo o nieuporządkowanym, niezrównoważonym budżecie.
Do funkcji politycznych budżetu zalicza się ustrojową, demokratyczną i prawną. Istota funkcji ustrojowej budżetu sprowadza się do określania, z reguły w ustawie zasadniczej (konstytucji), zakresu uprawnień władzy ustawodawczej i władzy wykonawczej w sprawach budżetowych (budżet jest atrybutem władzy).
Demokratyczna funkcja budżetu polega na zainteresowaniu społeczeństwa opracowywaniem i wykonywaniem budżetu i wpływie na to.
Budżet państwa jest instytucją istniejącą niezależnie od ustroju. Aby istniał budżet państwa, muszą być spełnione tylko dwa warunki:
Gospodarka musi mieć charakter pieniężny
Musi istnieć państwo jako instytucja.
ZASADY BUDŻETOWE
W literaturze wymienia się najczęściej następujące zasady budżetowe, zasadę:
Równowagi
Zupełności (powszechności)
Jedności formalnej
Jedności materialnej
Szczegółowości (specjalizacji)
Jawności
Przejrzystości
Realności
Uprzedniości
Gospodarności
Operatywności
Jednoroczności
Polityczności.
W rzeczywistości istnieją zasady budżetowe ponadczasowe i ponadustrojowe oraz zasady specyficzne dla danego ustroju. Do zasad ponadustrojowych należy zaliczyć zasady: równowagi, zupełności (powszechności), jawności, realności (jedności materialnej), gospodarności, jednoroczności, przejrzystości i operatywności.
Zasada zupełności wymaga ujęcia w budżecie wszystkich dochodów i wydatków państwa.
Zasada realności postuluje maksymalną precyzję w planowaniu dochodów i wydatków budżetowych.
Zasada jedności głosi, iż wszystkie dochody i wydatki państwa powinny być objęte jednym planem - budżetem.
Wedle zasady specjalizacji środki powinny być wydatkowane tylko do wysokości ustalonej w budżecie i w określonym czasie.
Zasada operatywności budżetu wymaga opracowania go w układzie podmiotowym.
Układ budżetu powinien być przejrzysty, co pozwala na rozpoznanie procesów zachodzących w obszarze budżetu państwa.
Zasada jawności głosi konieczność prezentowania dochodów i wydatków społeczeństwa.
Zasada gospodarności wymaga racjonalnego, a więc i oszczędnego wydatkowania środków budżetowych.