„Pedagogika społeczna w obliczu realiów codzienności” A. Radziewicza - Winnickiego
Rozdział 15
„Strukturalizacja mechanizmów socjalizacyjno - identyfikacyjnych. Znaczenie wiedzy ogólnej kreatora o sztuce w kształtowaniu tożsamości jednostki. Warunki wzrostu bądź zanikania integracji społecznej.”
Opracowała: Natalia Dulowska
1. Pojęcie socjalizacji
Pojęciu socjalizacji przypisuje się różną treść. Obejmuje ono wiele zjawisk i jest procesem złożonym, w którym z jednej strony ma miejsce oddziaływanie środowiska, z drugiej jest to nabywanie zróżnicowanych kompetencji indywidualnych.
Często socjalizację traktuje się jako spontaniczne wrastanie w grupy społeczne. Wychowanie przy założeniu, że zawiera się w socjalizacji dotyczy wyłącznie węższego obszaru - to celowe, zorganizowane kształtowanie osobowości wg przyjętego w społeczeństwie wzorca wychowawczego.
Inna definicja socjalizacji: proces, a zarazem mechanizm wyznaczający typ społecznego uczestnictwa istoty ludzkiej w danym układzie społecznym.
Socjalizację można określić jako proces kształtowania w jednostce określonych, zdeterminowanych społecznie i kulturowo regulatorów zachowań, przebiegających w toku społecznego uczenia się, czyli gromadzenia doświadczenia zarówno indywidualnego, jak i społecznego.
Celem zasadniczym socjalizacji jest przygotowanie jednostki do pomyślnej i satysfakcjonującej egzystencji w życiu społecznym.
Ponadto socjalizacja jest zjawiskiem bezpośrednio niedostępnym obserwacji badacza. Przejawia się w zachowaniach jednostek czy grup społecznych podlegających jej wpływom, wyznacza ich dynamikę, zakres i formy oraz określa ich jakość. Zjawisko socjalizacji tworzy więc kontekst dla codziennych, powtarzalnych zachowań. Czyli nieobserwowalny proces socjalizacji aktualizuje się w jednostkowym bądź zmiennym dla szerszej zbiorowości stylu i sposobie życia.
1.1. Socjalizacja a przystosowanie
Florian Znaniecki wskazuje na konieczność rozróżnienia pojęć socjalizacja i przystosowanie. Przystosowanie (adaptacja) oznacza percypowanie, zinternalizowanie i pełnienie ról przypisanych bez modyfikowania. Natomiast uspołecznienie (socjalizacja) poza cechami wymienionymi wyżej implikuje selektywne, krytyczne i przetwarzające uczenie się innych kultur. Socjalizacja jest więc pojęciem szerszym. Adaptacja oznacza proces konformistycznego identyfikowania jednostki z grupami i rolami społecznymi. Socjalizacja to proces w toku którego jednostka ze swoimi specyficznymi, biologicznymi i psychicznymi dyspozycjami staje się dojrzałą (uspołecznioną) jednostka wyposażoną w dynamiczne podtrzymywanie zdolności i umiejętności skutecznego działania w określonej strukturze, jak i w jej poszczególnych elementach.
1.2. Wymiary socjalizacji
Proces socjalizacji przebiega równocześnie na wielu współwarunkujących się poziomach, które określić można mianem wymiarów procesu socjalizacji. Wymiary te wraz ze wskazaniami, instytucjonalnymi formami tworzą poprawne typy, modele procesu socjalizacji.
Wymiary socjalizacji:
Socjalizacja językowa (tworzą go społeczne uwarunkowania kształtowania się i przeobrażenia języka oraz jego funkcje)
Socjalizacja płci (określa proces rozwoju psychoseksualnego i dojrzewania do tożsamości i identyfikacji płciowej, dzieje się to na podstawie obyczajowości erotycznej, stereotypów płci, edukacji seksualnej, uwarunkowań biologicznych, itp.)
Socjalizacja moralna (wprowadzenie w funkcjonujący w danym układzie społeczno-kulturowym świat norm i wartości)
Socjalizacja kulturowa (proces, którego celem jest kształtowanie właściwego rozumienia własnej kultury oraz kultur odmiennych)
Socjalizacja polityczna (kształtowanie kryteriów i standardów wartościowania odnoszących się do systemu społeczno - politycznego, określa również postawy wobec narodu własnego i innych, a także innych grup etnicznych)
Socjalizacja religijna (autoidentyfikacja w ramach światopoglądu religijnego oraz jej znaczenie dla innych zjawisk z pozareligijnego obszaru życia)
Socjalizacja ekologiczna (prowadzi do poczucia jedności człowieka ze światem przyrody)
1.3. Socjalizacja w poszczególnych fazach cyklu życia człowieka
Toczą się dyskusje na temat znaczenia socjalizacji w poszczególnych fazach życia człowieka, w których przewagę zyskują raczej zwolennicy prymatu dzieciństwa, zwłaszcza wcześni funkcjonaliści oraz zwolennicy teorii psychoanalitycznej Freuda.
2. Pojęcie identyfikacji
Identyfikacja (z łac. idem - ten sam) oznacza utożsamienie się jednej osoby z inną osobą lub pewną grupą osób, oznacza także proces utożsamiania się jednostki z wykonywaną funkcją lub rolą społeczną.
Jednym z pierwszych z socjologów, który posłużył się tym terminem był Ch. Cooley - sugerował on, że istnieje zjawisko, które określić można jako identyfikację z grupą, wyrażające się zaimkiem „my” lub „nam”.
Identyfikację wzmacnia współpraca członków wewnątrz grupy oraz poczucie odrębności w stosunku do otaczającego świata zewnętrznego.
Podstawę identyfikacji (w rozumieniu nauk społecznych) stanowią silne więzi uczuciowe łączące osobę utożsamiającą się z kimś innym (np. rodzice - dzieci, uczeń - nauczyciel). W przypadku identyfikacji jednostki z grupą społeczną czynnikiem tym jest wspólnota celów i zasad działania.
Psychospołeczny sposób rozumienia identyfikacji występuje w trzech kontekstach:
Utożsamianie jednej osoby z drugą, polegające na przeniesieniu stosunku uczuciowego żywionego do pierwszej osoby na inną (np. podświadome utożsamienie się przez pacjenta poddawanego psychoanalizie z ojcem i przejawienie wobec terapeuty stosunku podporządkowania, podobnie jak w stosunku od własnego ojca)
Utożsamienie się z inną osobą, najczęściej będącą obiektem silnych i pozytywnych uczuć ze strony osoby identyfikującej się - polega na przeżywaniu jej sukcesów i porażek jako własnych doznań (np. identyfikacja ojca z synem, na którego przelał on swoje niespełnione ambicje, czytelnika z bohaterem książki)
Utożsamianie się jednostki z określoną osobą bądź całą grupą społeczną - jednostka uznaje siebie za członka danej grupy, osoba uznaje wtedy cele, zwyczaje i normy grupy, traktuje je jako własne oraz następuje identyfikacja z systemem wartości danej grupy osób.
2.1. Identyfikacja jako kategoria psychologiczna
Identyfikacja związana jest tutaj ściśle z teorią psychoanalityczną i jej rozumieniem struktury osobowości człowieka. W ramach tej struktury istnieją trzy obszary: id, ego i superego. Obok mechanizmów rozwojowych (jak np. dojrzewanie biologiczne) działa jeszcze mechanizm identyfikacji. Polega on na tym, że w pewnych okolicznościach typowe reakcje bądź zachowania w określonej sytuacji bodźcowej innych ludzi zostają przyswojone i stają się elementami struktury charakteru jednostki identyfikującej się z daną osobą. Okolicznościami sprzyjającymi identyfikacji są m.in. utrata bliskiego obiektu, fakt zagrożenia ze strony danej osoby („identyfikacja z agresorem”).
Psycholodzy twierdzą, że podstawową rolę w kształtowaniu postaw identyfikacyjnych spełnia struktura „ja”. Gdy człowiek do obszaru „ja” włącza osoby i przedmioty spoza „ja” następuje zjawisko identyfikacji, czyli traktowania siebie jako włączonych do „ja” osób i przedmiotów. Kształtowanie postaw identyfikacyjnych zdaniem psychologów społecznych zależy zatem od dwóch grup warunków: zewnętrznych i wewnętrznych (zdeterminowane osobowościowo).
Podsumowanie:
Termin „identyfikacja” jest bardzo często używany w psychologii, zwłaszcza psychoterapii. Zawdzięcza on swoją egzystencję w naukach psychologicznych psychoanalitykom Psychoanalitycy nadużywając tego terminu doprowadzili do tego, że obecnie bywa on stosowany przez psychologów w różnym znaczeniu. W dużym uproszczeniu można zaryzykować stwierdzenie, że w ujęciu psychologicznym najczęściej zwraca uwagę na fakt identyfikacji z rolą jednostki. Proces Ren ma miejsce, gdy osobnik nie tylko przyswaja określoną rolę, lecz również przyjmuje ją jako własną. Łączy to z dążeniem do osiągnięcia koniecznych umiejętności, zgodnych z normami przypisanymi do pełnienia tej roli.
2.2. Identyfikacja jako kategoria socjologiczna
W podejściu socjologicznym interpretowanie identyfikacji zwraca uwagę na fakt, że członek danej grupy może identyfikować się (w różnym stopniu) z innymi jej członkami lub w pewien sposób jako całością. Niektórzy twierdzą, że podstawą tej identyfikacji może być na przykład konformizm. Proces identyfikacji zachodzi szybciej i staje się bardziej widoczny, gdy mamy do czynienia z konformizmem zewnętrznym lub gdy wszystkie osoby danej grupy mają np. ten sam wiek, zainteresowania, zawód, itp.
Zdaniem Ossowskiego pojęcie identyfikacji komplikuje się z chwilą wprowadzenia pojęcia grupy odniesienia, będącej źródłem norm i wzorców. Jeśli jednostka nie uczestniczy w grupie odniesienia, lecz do niej aspiruje, należy odróżnić w postawach jednostki identyfikację realną od potencjalnej. Sposób patrzenia Ossowskiego jest bliski koncepcji intencjonalnego współdziałania Znanieckiego. Mówi on, że w niektórych specyficznych wypadkach intencjonalne współdziałanie może wchodzić w konflikt z identyfikacją np. gdy chłop głosuje wyborach na konserwatystów - wyłamując się tym z intencjonalnego współdziałania, niekoniecznie zrywając ze swym środowiskiem, ale nadal się z nim utożsamiając.
„Identyfikacja z”
Solidarność z grupą rozumienia dystrybutywnego - identyfikacja jednostki z grupą wyraża się w solidarności z poszczególnymi jej członkami, jest to identyfikacja celów i postaw jednostki z celami i postawami grupy (poszczególnych jej członków), np. grono przyjaciół.
Solidarność z grupą rozumienia kolektywnego - stosunek do poszczególnych członków jest wynikiem określonego stosunku do grupy, identyfikacja z celami i postawami postulowanymi przez członka grupy, np. partia polityczna, sekta.
W socjologii mimo często nieokreślonych sposobów patrzenia identyfikacja postrzegana jest zawsze w relacji członek grupa. Wtedy przyjmujemy, że utożsamianie się jednostki z grupą suponuje uprzednie uświadomienie sobie przez jednostkę istnienia grupy jako pewnej całości systemu i uznanie się za jej członka.
Stopnie identyfikacji jednostki z grupą:
Identyfikacja pełna - taki stosunek do grupy, w którym funkcje z tego tytułu wykonywane uznaje się ze najważniejsze w życiu
Identyfikacja częściowa - dane funkcje są ważne, ale nie najważniejsze
Z analizy związków łączących jednostki w grupie da się wyróżnić potrójną płaszczyznę wzajemnych powiązań:
Płaszczyzna wartości i norm grupowych
Płaszczyzna czynności wspólnych grupy
Płaszczyzna identyfikacji z grupą
Na tych trzech płaszczyznach kształtują się i bezpośrednio z nich wynikają określone siły zwartości wewnętrznej. Te wielorakie siły określamy terminem więź społeczna. Dana zbiorowość jest grupą społeczną, jeśli istnieją w niej więzi społeczne. Integracja z grupą oznacza podtrzymywanie i rozwijanie więzi społecznych w grupie.
Tym samym identyfikacja, integracja i socjalizacja są dla socjologów pojęciami bardzo zbliżonymi, ściśle ze sobą związanymi, które nie mogą bez siebie istnieć.
W odróżnieniu od klasyfikacji typu psychologicznego, usiłującej za pomocą testów uchwycić pewne cechy osobowości jednostki i prognozy przyszłych zachowań, klasyfikacje społeczne oparte na procesach identyfikacji stwierdzają jedynie, że w danej fazie życia, w określonych warunkach społecznych identyfikuje się z pewnymi grupami ludzi, ewentualnie wartościami
i w związku z tym nadaje się do pełnienia takiej, a nie innej funkcji.
2.3. Identyfikacja jako kategoria pedagogiczna
Identyfikacja w sensie stricte pedagogicznym to kategoria zaproponowana przez
A. Rdziewicza - Winnickiego. Jest ona związana z tradycyjną rolą wychowania postulującą prowadzenie celowej, świadomej i intencjonalnej działalności wychowawczej w grupach społecznych różnego typu. Podkreśla się znaczenie prowadzenia działalności integracyjnej - tj. tworzenia z jednostek grup o określonym stopniu zwartości.
Pedagogika stara się badać procesy wychowawcze nie w izolacji, ale uwzględniając całą złożoność ich uwarunkowań, zwłaszcza czynniki związane z podłożem organicznym oraz bodźce rozwojowe pozostające poza zakresem planowania. Proces wychowania polega na systematycznym przekształcaniu motywacji wychowanków, która w konsekwencji prowadzi do powstania procesu utożsamiania się z pewną grupą osób (identyfikacji). W działaniach pedagogicznych celowe byłoby przyswojenie określonego zespołu zachowań, wartości i wzorów, a także stworzenie dogodnych warunków do rozwoju procesów identyfikacyjnych.
Elementy sugerujące konieczność podjęcia intencjonalnych działań w grupie można odnaleźć w teorii osobowości społecznej F. Znanieckiego. Odróżnia on pojęcie uspołecznienia od przystosowania. Przystosowanie oznacza partycypowanie, zinternalizowanie i pełnienie ról przypisanych bez ich modyfikowania. Uspołecznienie zaś (pojęcie szersze) poza tym implikuje selektywne, krytyczne uczenie się tych ról i ich pełnienie. Uspołecznienie to proces bardziej „twórczy”, a przystosowanie - konformistyczny.
Identyfikacja a internalizacja
Są to procesy różne, choć ściśle ze sobą sprzężone i uzupełniające się. Identyfikację rozumiemy jako stosunek jednostki do grupy, internalizację jako jej reakcję na reprezentowane przez grupę wartości. (Często mówimy, że jednostka w procesie uspołecznienia identyfikuje się z grupa przez internalizację jej wartości, norm, wzorów.) Uzupełnianie się obu tych procesów wynika z tego, że identyfikując się z grupą czy rolą jednostka z konieczności reaguje na normy i wzory. Pojawia się również termin socjalizacja identyfikująca, która umożliwia jednostce przejawianie względnie spetryfikowanych wzorców uczestnictwa stabilizującego w małej grupie, jak również szerszej makrostrukturze społecznej.
Procesy identyfikacji w ujęciu pedagogicznym mają duże znaczenie w kształtowaniu określonych systemów wartości i postaw światopoglądowych u dzieci i młodzieży. Talcott Parsons pisze, że funkcja wychowania w szkole polega na wyborze i rozmieszczaniu uczniów w ich rolach społecznych. To pociąga za sobą konsekwencję między uczniami, którą określa jako pewnik osiągnięcia sukcesu. Ujawni się on w przyszłości w przygotowaniu uczniów do pełnienia określonych ról zawodowych.
Problem szczególnie interesujący pedagogów społecznych to kształtowanie i integrowanie społeczności lokalnej (region, osiedle), w obrębie zróżnicowanych grup mieszkańców, w tym głównie dzieci i młodzieży, poprzez stymulowanie określonych procesów identyfikacyjnych w środowisku lokalnym za pośrednictwem np. kształtowania pewnego typu więzi społecznej. Więź społeczna jawi się w dwóch płaszczyznach: obiektywnej i subiektywnej. Więź obiektywna to liczna, wzajemne współzależności i związki między ludźmi, więź subiektywna - manifestowanie w postawach, działaniach jednostek poczucia wzajemnej, szczególnej łączności. Zjawisko więzi społecznej może wynikać również ze źródeł naturalnych lub wtórnych. W pierwszym przypadku mamy namyśli np. samo miejsce urodzenia, warunki geograficzne, które wywierają wpływ na jednostki i grupy tworząc pewne stałe zbiorowości. Mówiąc o więziach wtórnych mamy na myśli te, które powstały na skutek stanowienia aktów prawnych, rozporządzeń czy instytucjonalnych form współpracy.
Aktywizacja społeczności lokalnej - składają się nań: inicjatywy i przedsięwzięcia, praktykowanie wzajemnych świadczeń, usług, itp. Występować one mogą w różnej intensywności mierzonej częstotliwością, rozmiarem, zasięgiem czy zakresem inicjowanych przedsięwzięć. Poprzez identyfikację jednostki lub grupy społecznej z określonym systemem wartości można wyzwolić aktywność spontaniczną wielu mieszkańców, wyrażającą się w poczuciu wspólnoty i codziennych zachowaniach.
2.4. Socjopedagogiczna koncepcja identyfikacji
(teoria a przesłania praktyczne)
Wpływ grupy na zakres powstawania procesu identyfikacji celów, jakie każdy z członków sobie stawia oraz sposobów i rodzajów zachowań zależy od wielu czynników, m.in.:
Spoistości grupy
Atmosfery panującej w grupie (jednomyślność, rozbieżność poglądów)
Indywidualności danego osobnika, jego sugestywności, podatności na wpływy, krytycyzmu, samodzielności myślenia
Pozycji zajmowanej przez jednostkę
Procesy socjalizacyjno - identyfikacyjne przebiegają (podobnie jak procesy adaptacyjno - identyfikacyjne) w trzech płaszczyznach:
Normatywnej (gdy dotyczy dostosowania się członka grupy do norm i wzorów grupowych)
Komunikatywnej (gdy dotyczy wymiany informacji)
Funkcjonalnej (związanej z wykonywaniem zadań i prac grupowych)
Identyfikacja jest procesem, któremu może podlegać jednostka przez naśladownictwo bądź też uczestniczenie w doświadczeniach i emocjach innych ludzi. Jest to zarówno świadome, jak i nieświadome utożsamianie się z określoną (bądź fikcyjnie stworzoną) drugą osobą czy grupą, a także poczucie więzi i solidarności jednostki z członkami grupy. W wyniku wytworzenia się procesu identyfikacji następuje stan równowagi między potrzebami psychicznymi człowieka a określonymi wymogami grupy.
W odróżnieniu od „wychowania”, „kształcenia” czy „socjalizacji” społeczny zakres stosowalności pojęcia identyfikacja jest szerszy. Przy czym dostrzec można dwa aspekty zagadnienia. W pierwszym dochodzi do identyfikacji jednostki z inną osobą i grupa osób będących wzajemnym obrazem odniesień ludzi do siebie (np.: w hierarchicznym układzie grupy - uległość lub dominacja). W drugim ukazują nam się związane z aspektem pierwszym (w więc określonymi skutkami i procesami) symboliczne elementy komunikujące, spajające członków grupy. Takimi elementami są np.: wszelkie werbalizacje norm postępowania, język, symbole np. polityczne, mity i wiele innych. Taki wspólny element komunikacji czy też symbol mogą stać się w społecznym kontekście przedmiotem identyfikacji.
Na proces identyfikacji z zakładem pracy, szkołą, itp. wpływa zarówno sama działalność, jak i charakter zainteresowania osobnika problemami danej struktury organizacyjnej wykraczające poza ściśle określone zadania związane z wykonywaniem obowiązków służbowych i piastowaniem określonego stanowiska. Jest to utożsamianie się z celami i zadaniami danej instytucji, których część osoba identyfikująca się traktuje jako własne, a które przesądzają o jej dalszych losach życiowych. Działalność instytucji (jak i pewne jej symbole, elementy komunikujące bądź inne osoby wchodzące w jej skład) stanowić będą wówczas o oczekiwaniach jednostki, jej aspiracjach, postawach, współdecydują o formach, trybie i rodzaju spędzania czasu wolnego.
Rozdzielna identyfikacji (a aspekcie psychologicznym) - podobnie jak współdziałanie rozdzielona jest między różne zbiorowości np. lokalne, miejsca pracy, nauki. Identyfikacja z obiektem wpływa na określone zachowania i ich rezultaty, i odwrotnie. Zaangażowanie się w sferę działania może prowadzić do wytworzenia się odpowiedniej identyfikacji.
Rola - procedury prowadzące do sytuacji, w których zachowania jednostek przyczyniają się do powodzenia całości organizacji; najczęściej pod tym pojęciem rozumie się wyodrębnienie ogólnej sumy kulturowych wzorów współgrających z danym statutem. Rola obejmuje więc postawy, wartości i zachowania przypisane przez społeczeństwo zarówno danej osobie, jak i pozostałym osobom posiadającym dany status. Może ona obejmować także uprawnione oczekiwania tych osób w odniesieniu do zachowań osób zajmujących wobec nich inny status w ramach tego samego systemu.
Identyfikacja zależy jednocześnie od oczekiwań jednostki i stopnia, w jakim te oczekiwania i aspiracje zostały zrealizowane (stopień zadowolenia), od poszczególnych grup elementów edukacyjnych, kulturowych, miejsca nauki i pracy, itp. Identyfikacja zachodzi w skutek pozytywnego (zadawalającego jednostkę) wyobrażenia o sobie, własnej sytuacji, swoich prawach i obowiązkach. Wyobrażenia o sobie osoba zmienia i rozwija w skutek społecznych doświadczeń, staje się świadoma oczekiwań i ocen innych ludzi.
Traktując identyfikacja jako zmienną niezależną (tzn. wyznaczającą kierunek działania osobnika), można wyszczególnić dwa warianty możliwych zachowań. Pierwszy czyni omawianą zależność bardziej pośrednią i zakłada, że identyfikacja jednostki wpływa na określoną postawę, a następstwem jest dane zachowanie się jednostki. Drugi - utożsamia identyfikację z poczuciem satysfakcji (zadowolenia) z zastanej sytuacji w danej grupie czy instytucji, a co za tym idzie przyjęcie postawy dominującej w danym środowisku w kategoriach przez innych oczekiwanych.
Osobnik buduje przeważnie wyobrażenia o sobie „utożsamiając się” w wyobraźni z różnymi reprezentantami poszczególnych grup społecznych, które traktuje jako grupę odniesienia. Jeśli uzna on własną sytuację (status) za zadowalającą, odpowiadającą jego oczekiwaniom bądź potrzebom jest wysokie prawdopodobieństwo, że wystąpi zjawisko identyfikacji. Kształt wyobrażenia jednostki o sobie nie jest zależny tylko od jej swobodnego wyobrażenia, duże znaczenie ma nacisk społeczny wyobrażeń akceptowanych w danym środowisku, w którym odbywa się proces adaptacyjno - identyfikacyjny jednostki.
Poszczególne jednostki mogą w różnym stopniu identyfikować się z poszczególnymi elementami wynikającymi z sytuacji pracy, ponieważ na motywację działającego człowieka (czyli charakter i rodzaje potrzeb, oczekiwania) mają duży wpływ takie cechy jak: wiek, płeć, wykształcenie, kwalifikacje, staż, cechy osobowościowe, uczestnictwo w innych grupach społecznych. Konsekwencje jakie wynikają z faktu, że jednostka jest członkiem danej grupy czy środowiska zleżą od tego, jak szerokie są jej cele i zakres działalności.
Wpływ grupy na oczekiwane przez nią zachowanie się jednostki jest tym większy i wszechstronniejszy:
Im bardziej uniwersalne są cle grupy (im większą sferę życia obejmują)
Im szerszy zakres potrzeb osobistych członkowie grupy mogą w niej zaspokoić
Im silniejsza emocjonalna identyfikacja jednostki z grupą (im konsekwentniej jednostka przyjmuje daną grupę za układ odniesienia)
Większość przedstawicieli nauk społecznych podkreśla fakt, że jednostka kieruje się w swoim postępowaniu dążeniem do zaspokojenia własnych potrzeb. Im efektywniejsze te działania, tym większe zachodzi prawdopodobieństwo identyfikacji z określoną grupą bądź systemem wartości.
3. Socjalizacja - identyfikacja - adaptacja - integracja a wychowanie
Adaptację utożsamia się na ogół z integracją systemu, która może być postrzegana jako wzajemna adaptacja poszczególnych jej elementów.
Integracja i adaptacja są do pewnego stopnia tymi samymi pojęciami uwzględniającymi nieco odmienne punkty widzenia. To, co jest procesem adaptacji z punktu widzenia jednostki bądź grupy jest elementem integracji całego systemu, którego ta jednostka jest częścią. Oczekiwanym następstwem adaptacji jest integracja systemu jako pewnej całości. Dla reprezentantów nauk społecznych zarówno adaptacja jak i integracja mają charakter pewnej konwencji wyjaśniającej mechanizm tworzenia się różnych grup społecznych, ich spójności i żywotności. Inaczej mówiąc, to taki sposób połączenia różnych elementów każdego systemu, który z jednej strony utrzymuje jego stabilność i nie dopuszcza do rozerwania i dezintegracji, a drugiej współdziała z poszczególnymi elementami struktury w celu ułatwienia jej funkcjonowania jako całości. Wynikiem oddziaływania na siebie członków grupy poprzez socjalizację może być wzajemna adaptacja i wzrastające poczucie identyfikacji z grupą. Do osiągnięcia wspólnoty wzorów, norm, wyobrażeń niezbędne staje się wystąpienie procesu integracji. Jest to poczucie przynależności jednostki do danej grupy, któremu towarzyszy nabywanie określonych wartości, wzorów i norm (socjalizacja). Utożsamianie się z pozostałymi członkami zespołu może i powinno wystąpić poprzez intencjonalną działalność wychowawczą, prowadzoną wewnątrz danego zespołu (grupy) w procesie celowego i świadomego kształtowania osobowości człowieka (tj. wychowania). Uruchomione mogą być wówczas mechanizmy socjalizacyjno - adaptacyjne oraz identyfikacyjne jednostki. W wyniku prowadzenie określonej działalności wychowawczej można więc uzyskać stabilizację zespołu (grupy) jako całości. Warunkiem stabilizacji jest oczywiście identyfikacja jednostki z określonym systemem wartości obowiązującym w grupie. Rozwój poczucia identyfikacji powinien z kolei wzmocnić procesy integracyjne i odwrotnie.
4. Planowanie działań społecznych i pedagogicznych a socjotechniczne dyrektywy sprawcze
Jan Poplucz przed laty pisał, że proces pedagogiczny jest jednym z warunków wszelkiej sprawnej, a więc pedagogicznej działalności wychowawczej ściśle wiążącej się z socjalizacją jednostki. Proces ten jako działalność intencjonalną wyznaczają odpowiednie cele. Podstawą zaś zorganizowanej działalności jest planowanie. Planowanie (Jacek Wódz) to celowa działalność władcza polegająca m.in. na kształtowaniu przyszłości zgodnie z celami i ideałami społecznymi wyrażonymi przez reprezentantów władzy. Nie wolno utożsamiać planowania z prognozowaniem społecznym. Najczęściej dzieli się planowanie ze względu na przedmiot, który ma podlegać przeobrażeniom celowym i wydziela się zwykle planowanie przestrzenne (urbanistyka), planowanie gospodarcze (ekonomia) oraz planowanie społeczne (poszczególne dyscypliny nauk społecznych).
Planowanie społeczne bywa w naukach społecznych często przeciwstawiane planowaniu indywidualnemu. W literaturze można spotkać takie określenia jak np. planowanie zmian (przemian) społecznych. Dla podejmowanych przez pedagogikę społeczną rozważań szczególnie istotny wydaje się pozostawać psychokulturowy kontekst wszelkich przemian społecznych przebiegających w naszym kraju od końca ubiegłej dekady. Zmiany społeczne dokonują się za sprawą przeobrażeń układów formalnych ludzi i pewnych instytucji, które wyznaczają wzajemne relacje, nowe reguły czy też procedury działania. Można do nich zaliczyć m.in. prawo własności, prawo podatkowe, prawo do zakładania stowarzyszeń, partii, itp. O ich mniej lub bardziej pomyślnym przebiegu decydują postawy, przekonania, wzory i preferencje oraz wartości ludzi mentalnie przystosowanych lub nieprzystosowanych do intensywnie przekształcającego się systemu ekonomiczno - społecznego. Zasadniczą kwestią dla nauk społecznych (w tym również pedagogiki) stało się zmiana wzorców kulturowych i mentalnych, a tym samym tworzenie sprzyjających warunków do określonej realizacji zadań planowania społecznego - postulowanie celów związanych z rozwojem ogólnospołecznym oraz poszukiwanie metod, które ułatwią i przyspieszą ich realizację poprzez oczekiwany przebieg procesów socjalizacyjnych. Bardziej zinstytucjonalizowana i rozbudowaną formę niż w Polsce mają zróżnicowane warianty planowania społecznego w większości państw Europy Zachodniej, gdzie planowanie społeczne zdobyło sobie ugruntowaną pozycję w życiu publicznym. Jak podaje Antoni Rajkiewicz, planowanie społeczne (szczególnie w Niemczech) od lat obowiązuje na wszystkich nieomal szczeblach struktur państwowych, przede wszystkim w obszarach zamieszkujących przez społeczność lokalną, w sferze gospodarki komunalnej oraz dziedzinach zaspakajania potrzeb socjalnych i kulturalnych. Spełnia ono istotną rolę w przeciwdziałaniu skutkom dewiacji i patologii społecznej.
Istotny wpływ na rolę i status planowania mają pewne akty i regulacje międzynarodowe np. Europejska Karta Społeczna (1961, a ogłoszona '69), Deklaracja ONZ o postępie społecznym a także szereg dokumentów przyjętych na zorganizowanym przez ONZ Światowym Szczycie Rozwoju Społecznego.
Planowanie strategiczne - proces przygotowania określonych decyzji intencjonalnych działań, które mają służyć realizacji istotnych perspektywicznych interesów (celów) podmiotu planującego. Konieczność posiadania zweryfikowanej i rzetelnej wiedzy dotyczącej problemów stanowiących obiekt naszych zainteresowań wyróżnia planowanie strategiczne od innych rodzajów planowania.
We wstępnej fazie planowania strategicznego konstruuje się zazwyczaj model, typ idealny, wzorzec stanu oczekiwanego, pożądanego przy przyjętym założeniu i osiągalnego za pośrednictwem szeregu zabiegów (w tym również przedsięwzięć nowatorskich).
Do planowania zmian można z powodzeniem stosować wiedze z zakresu socjotechnik, zwanej również inżynierią społeczną czy socjologią stosowaną. To nauka teoretyczna, zajmująca się badaniem i analizowaniem racjonalnych celowo zorientowanych działań społecznych, skupia się głównie na paradygmatycznej skuteczności wdrożeń; to świadome, jednostkowe lub grupowe zastosowanie wiedzy naukowej (głównie z obszaru nauk społecznych) w celu uzyskania zamierzonego przekształcenia rzeczywistości społecznej, wystąpienia oczekiwanych i pożądanych przez kreatora zachowań przejawianych przez jednostkę. W obiegowo przyjętej nazwie o emocjonalnym zabarwieniu inżynieria społeczna już poprzez sam fakt manipulowania ludzkimi działaniami ma ona w sobie coś zagrażającego ludzkiej wolności i godności. Niektóre dyrektywy i sposób ich sformułowania mogą budzić społecznie moralną dezaprobatę. Mówi się nawet o makiawelizmie społecznym - o amoralnych skłonnościach wielu ludzi do manipulowania. Miałyby one polegać na wykorzystywaniu wiedzy socjotechnicznej oraz znajomości praw do rządzenia funkcjonowaniem jednostek w danych sytuacjach, a także zakładaniu możliwości stosowania kłamstwa, podstępu, zdrady, oszustwa na drodze do osiągnięcia jakiegoś ważnego dla eksperymentatora celu.
Socjotechnika może oddać nieocenione usługi jako instrument w zwalczaniu patologii społecznej. Jej celem jest uzyskanie określonych stanów instytucjonalnych. Są one warunkami i formami budowania i wdrażania programów socjotechnicznych. Podmiotem inwencji i aktywności socjotechnicznej staje się instytucja, a zarazem konkretna jednostka.
Zasady socjotechnicznych dyrektyw:
Zasada przewagi nagród nad karami.
Nagroda działa skuteczniej niż kara. Stosowanie kar i nagród wymaga zrozumienia ich funkcjonowania w określonej sytuacji społecznej. Badania dowodzą, że zbyt często w zakładach pracy występuje nadmiar kar, a niedostatek nagród. Uciekając się do kra można pomniejszyć zasób energii społecznej grupy pracowników bądź wyzwolić energię działającą przeciwko osobie manipulacyjnej zachowaniami.
Zasada przewagi tendencji integracyjnych nad tendencjami dezintegracyjnymi.
Integracja może dotyczyć jednego bądź wielu więzów łączących ludzi w społeczności zakładowej. Oznacza to, że ogół pracowników w danym zakładzie może być zintegrowany w wysokim stopniu jedynie pod jednym względem, a luźno w innej dziedzinie. Chodzi o to, by następowało zespolenie i scalenie grup ludzkich w zgodnym współdziałaniu, przy poszanowaniu autonomii każdej z nich. Integracja to także proces oddziaływania wzajemnego członków grupy nasienie. Cały system społeczny zakładu pracy powinien być spójny, jednak na tyle, aby nie stał się konserwatywny i przestarzały.
Zasada przewagi tendencji rozwojowych nad tendencjami zachowawczymi.
W każdym systemie społecznym dokonują się zwykle dwa podstawowe rodzaje zabiegów socjotechnicznych. Pierwsze mają an celu stymulowanie i pobudzanie systemu w kierunku jego wszechstronnego rozwoju. Drugie zmierzają do zachowania określonego tradycyjnego układu rzeczy, w którym cały system opiera swój byt. Oba rodzaje są niezbędne, ale nie może zachodzić przewaga drugich, gdyż następuje wtedy alienacja. System staje się celem samym w sobie. Tendencje rozwojowe musza mieć przewagę nad zachowawczymi. Zapobiega to skostnieniu i zwyrodnieniu całego systemu.
Zasada ograniczoności.
Wszystkie części systemu powinny współdziałać ze sobą. Praca wszystkich ogniw systemu musi być skoordynowana.
Zasada wieloszczeblowego charakteru zaradności pracowniczej.
Należy pobudzać inicjatywę ludzi we wszystkich ogniwach hierarchii służbowej. W praktyce może to oznaczać, aby przyznać poszczególnym grup[om wiele uprawnień w zakresie organizacji pracy, tak by członkowie grup mogli wymieniać między sobą wykonywane zajęcia, jeśli tylko końcowy ich wynik jest zadawalający. Sprzyja to przychylności do przełożonych i zadowoleniu z wykonywanej pracy.
Zasada równowagi, wzajemnej ingerencji między systemem a jego zewnętrznym środowiskiem.
System musi przystosować się do środowiska, zachowując przy tym swoją autonomiczność. Nadmierne podporządkowanie grozi utratą samodzielności w działaniu, nieużyteczności. Brak dostatecznie silnych więzów - zamyka go i alienuje.
Zasada sprzężenia zwrotnego.
Pracownicy uczestnicząc w korzyściach osiąganych dzięki własnej pracy, czerpiąc zadowolenia z pracy, zyskują jednocześnie bodziec do wysiłku, który jest tym większy, im korzystniej osiągają stosunek poniesionego przez nich wysiłku do rezultatów. Psychiczny koszt pracy jest dla pracownika tym mniejszy, im lepiej jest on traktowany.
Zasada zapewnienia szans samorozwojowych.
Należy pamiętać, że nadmierna kontrola i ingerencja z zewnątrz mogą łatwo zniszczyć twórcze możliwości jednostki. Trzeba zachować ostrożność przy zmianach składu osobowego zespołów już zintegrowanych. Każdy przełożony powinien poznać swoich pracowników - ich skłonności, zainteresowania, wyniki pracy, warunki domowe, itp. Jest to niezbędne, by sprawnie stosować zadania polityki personalnej. To obowiązek zapewnienia pełnych szans rozwojowych każdemu pracownikowi.