ARCHITEKTURA

Architektura powstała gdy człowiek miał jakieś większe pragnienia niż tylko dach nad głową. Ok. 10 tys. lat temu człowiek zajął się rolnictwem.

Miasto - forma osadnicza, w której znaczna część ludności pracuje w rzemiośle, usługach lub handlu

Czynniki miastotwórcze:

• Czynnik warunków przyrodzonych / przyrodniczych

• Ukształtowanie terenu

• Dostępność do wody

• Klimat

• Urodzajność gleb

• Czynnik warunków gospodarczych

• Czynnik warunków komunikacyjnych

• Czynnik obronności

Najstarsze miasto to Catal Hoyuk w Turcji powstałe ok. 5600 lat temu. Domy były zbudowane obok siebie, połączone ścianami - jak plaster miodu.

Tam został znaleziony obsydian, z którego ci ludzie robili narzędzia.

Innym miastem, które uznaje się także za najstarsze to Jerycho.

Mohenjo - daro - miasto w Pakistanie, między rzeką Indus i Ganges, ok. 3 tys. lat p.n.e. Damy z cegły palone, skanalizowane. Miasto z cegły na podstawie jakiegoś planu.

Najstarsze cywilizacje powstały przy rzekach.

Mezopotamia:

Ur Ło - miasto w Mezopotamii, w którym urodził się Abraham. Mało organiczny kształt, posiadało uliczki, budowane były tam domki atrialne (który w środku ma ogródek). W środku miasta był święty krąg, który był otoczony murem, a w którym znajdowały się (…??...) Kapłani sprawowali tam misteria.

Babilon:

W późniejszych czasach Hammurabi podbija Mezopotamię i powstaje Babilon. W środku Temenos otoczony murem (kształt prostokąta).

Asyria:

W Asyrii były dwa miasta Dur Scharrukin oraz Borsippa. W obydwóch święty krąg, w kształcie prostokąta, występują uliczki. Całe miasto otoczone kwadratowym murem (czasem nie dokładnie kwadratowy).

Miasto Dur Scharrukin było miastem króla Sargona II. Który swój zamek na górce umieścił, który otoczony był dwoma murami. Zamek osadzony był na skraju królestwa.

Egipt:

Na początku chowano faraonów w Mastabach (pierwsze świątynie). Duże uwagę przywiązywano do życia po śmierci.

Pierwszym architektem na świecie był Inhotep.

( i w tym miejscu mamy sobie przypomnieć coś o piramidach dolnych i górnych)

Ludzie, którzy budowali piramidy to Kahun, które było zbudowane w pobliżu piramid.

Była tam praca najemna - bardzo dobrze płatna, nie prawa jest, że było niewolnictwo, ludzie nie byli bici. Miasto to było podzielone na miasto większe i mniejsze. Większe dla VIP - ów, a mniejsze dla robotników.

Później w Luxorze powstały świątynie. Najdalej było Sacrum - świątynia, do tego obudowywane były następne części, stawiane przed świątynią. Każdy faraon coś tam dobudowywał.

Świątynia Luxoru

Miejsce to jest do dzisiaj miejscem modlitw Egipcjan. Luxorską świątynię budowali w III i w II w. p. n. e. Tutenhamon, Horemheb i Ramzes II. Później została ona poświęcona Aleksandrowi Wielkiemu. W latach po śmierci Chrystusa została przekształcona w kościół Chrześcijański i świątynię koptyjską. Po latach świątynia została zabudowana i przytłoczona przez powstające miasto. Szejk Yusuf Abu al-Hajjaj zbudował na niej meczet. Dzieki temu meczetowi, który zachował się przez długie lata, odnaleziono świątynię.
Jako że Luxor jest częścią starożytnych Teb, w świątyni odbywało się wiele religijnych festiwali, z których najważniejszym był festiwal Opet. Świątynia ta była po prostu idealnym miejscem do odprawiania różnego rodzaju rytuałów.

Wielka Świątynia Abu Simbel

Świątynie tą wydrążono w skale w XIII w. p. n. e. . Miała być miejscem poświęconym Faraonowi Ramzesowi II. Przy niej znajdują się także mniejsze świątynie poświęcone Nefretari i bóstwu Hathor. Ten Dom Uwielbienia znajduje się w strategicznym miejscu, przy jednym z zakrętów Nilu.
Przed wejściem do świątyni stoją cztery gigantyczne posągi przedstawiające Ramzesa II, ubranego w charakterystyczne egipskie nakrycie głowy i podwójną koronę. Posągi mierzą 20 m wysokości, kiedy fasada świątyni jest wysoka na 30 m. W skale wyrzeźbione zostały także postaci niektórych żon i dzieci faraona, jednak są one zdecydowanie mniejsze od postaci króla.
Główne wejście prowadzi do ogromnej sali, w której znajduje się posąg Ozyrysa. Ciekawostką jest ustawienie świątyni: co roku 22 lutego i 22 października poranne promienie słońca odbijają się od ścian świątyni w niewiarygodny sposób oświetlając cztery posągi Ramzesa II.

Świątynia Ramzesa III w Luxorze

Do świątyni wchodzi się Wysoką Bramą za którą znajdują się: po północnej stronie kaplice poświęcone m.i. Nitoket, od południa kaplica Amun. Na wschodzie znaleźć możemy komnatę ozdobioną freskami przedstawiającymi zwycięstwa Ramzesa, upamiętniającymi m.i. bitwy z Sardynią i Kretą.

Świątynia Deir el Bahari

Dom Uwielbienia Deir el Bahari poświęcony został Hatszepsut. Do przepięknie usytuowanej w „zakątku ciszy” świątyni prowadzą trzy aleje sfinxów. Godne podziwu są też tarasy otaczające monumentalną budowlę, która została odremontowana w 1906 roku w celu zachowania wszystkich ważnych relikwii związanych z Hatszepsut. Ściany świątyni ozdobione są rzeźbami Ozyrysa i scenami rodzajowymi z czasów Hatszepsut.

Świątynia Narmuthis

W tej chwili ulokowana w Fayoum świątynia jest całkowicie rozkopana. Zbudowana przez Amanemheta III, strzeżona przez sfinksy i kamienne lwy świątynia poświęcona jest Sobekowi, Ernutetowi i Horusowi. Jej ściany ozdobione są malowidłami przedstawiającymi życie Amanemheta III i IV.

Kreta (Grecja)

Powstaje tu pierwsza cywilizacja, która bardzo szybko doszła do dużego bogactwa - cywilizacja kreteńska. Miasto Knossos przypominało labirynt; bardzo nieregularny rozkład uliczek. Miasta nie miały murów obronnych.

Kolumny u dołu węższe a u góry szersze.

W ok. 1100 r. p.n.e. na Kretę najeżdżają obce ludy: Dorowie, Jonowie

Na północ od Krety była wyspa wulkaniczna Tera, na której wybuchnął wulkan i fale sejsmiczne spowodowane wybuchem pobudziły fale wodne które zalały Kretę.

W 470 r. p.n.e. nastąpił koniec wojen perskich. Od tego roku nastąpił „OKRES KLASYCZNY”, okres rozwoju. Trwa to do roku 323 r. p.n.e.

W 323 r. p.n.e. - początek „OKRESU HELLENISTYCZNEGO” w czasie, którego Grecy porozchodzili się po całym świecie, np. do Indii. Okres trwa od 146 r. p.n.e., wtedy Grecja staje się częścią Rzymu.

Ateny - Akropol

Akropol:

• Nike

• Pinakoteka

• Partenon ( stylu doryckim, Świątynia Ateny dziewicy)

• Propyleje

• Erchtejon (kariatydy) - Wierzyli, że tam stał pałac króla Kerkopsa, oraz bożka Erechteusza, który miał postać węża.

• Teatr Dionizosa - Grecy byli twórcami teatrów. Teatr ten ma ok. 2,5 tys. lat. Były ku czci boga Dionizosa, boga wina. Na ołtarzu zabijali kozła ofiarnego. Wokół tańczą ludzie, którzy proszą o nie zabijanie kozła. I tak powstał teatr.

Porządek Grecki

Styl dorycki - (kolumny nie miały żadnych barw, wyrasta ze stylobatu wyglądały ciężko, wysokość równa od 4 do 6 średnicom, trzon zdobiły kanelury - rowki, dolna średnica kolumny większa od górnej) Trzon kolumny lekko zwężał się ku górze, a w około jednej trzeciej wysokości był lekko wybrzuszony (entasis). Głowica czyli kapitel rozpoczyna potężny, płaski echinus pozbawiony ozdób. Na echinusie leży abakus (kwadratowa płyta). Na Abakusie wspiera się belkowanie (architraw, fryz, gzyms). Na architrawie doryckim nie było żadnych ozdób. Dopiero na fryzie były ozdoby (tryglify - wspomnienie końca belek stropowych - niebieskie i metopy - płyciny ozdobione płaskorzeźbą - czerwone). Nad fryzem jest gzyms (wieńczy belkowanie). Od prawego gzymsu wznosi się gzyms dachowy. Stanowi ramę dla płaskiego trójkąta rozwartokątnego. Ten trójkąt to fronton. Tympanon to pole środkowe między tymi dwoma frontami. Porządek dorycki dominował w Grecji właściwej.

Kolumna dorycka z belkowaniem:
a. abakus (inaczej plintus)
b. echinus
c. trzon z kanelurami
d. anuli

e. scamillus
f. architraw (epistyl)
g. metopa
h. tryglif
i. geison (gzyms wieńczący

W greckich koloniach wykształcił się styl joński (dominował w Azji mniejszej). Cechy charakterystyczne:

• lekkość, smukłe proporcje, bogate zdobienia

• baza oparta na plincie: w wariancie attyckim trójczłonowa złożona z dwóch torusów i trochilusu między nimi, albo w wariancie małoazjatyckim - wieloczłonowa, dowolnie zestawiona z torusów i trochilusów

• trzon kolumny ozdobiony 24 kanelurami połączonych listewkami (stegami), żłobkowanie jest węższe niż w stylu doryckim. Mniej wyraźnie jest zaznaczony entasis, zwężenie trzonu poniżej głowicy jest też mniejsze

• głowica - najbardziej charakterystyczny element wyróżniający styl joński ukształtował się w VI w. p.n.e., zbudowana jest z ozdobnej, opisywanej często jako przypominającej baranie rogi, woluty. Kształt woluty wywodzi się z rolowanej nad wejściem maty. Powyżej woluty abakus o profilowanych krawędziach, często dość bogato zdobiony

• belkowanie złożone z trójczłonowego architrawu na którym opiera się w wariancie attyckim bogato zdobiony fryz ciągły (w porządku doryckim fryz zdobiony był metopami rozdzielonymi tryglifami). Fryz zdobiony był reliefem z scenami mitologicznymi, historycznymi. Jego ozdobą jest rząd wystających kostek. Powyżej fryzu znajdowała się najwyższa część belkowania - gzyms wieńczący, często niższy niż w porządku doryckim, ale o bardziej skomplikowanej formie. Górną jego część stanowiła listwa zdobiona kimationem, antemionem lub plecionką, zakończona na ogół ząbkowaniem.

Styl koryncki:

• smuklejsze proporcje i bardziej ozdobna głowica niż w porządku jońskim

• baza - jako w porządku jońskim, czyli trójczłonowa złożona z dwóch torusów i trochilusu między nimi,

• trzon kolumny, jak w stylu jońskim, ozdobiony 24 kanelurami połączonych listewkami (stegami), kolumna o smuklejszych proporcjach

• głowica - najbardziej charakterystyczny element wyróżniający styl koryncki, ma kształt koszyka (kalatosu) uformowanego z dwóch rzędów liści akantu mocno rozchylonych na zewnątrz, powyżej liści znajdują się cztery pojedyncze woluty podtrzymujące abakus. Pomiędzy tymi wolutami znajdują się jeszcze cztery pary mniejszych wolut, spomiędzy których wyprowadzona jest palmeta lub inny motyw roślinny

• belkowanie podobne jak w stylu jońskim, czyli złożone z trójczłonowego architrawu na którym opiera się zdobiony fryz ciągły. Powyżej fryzu znajdowała się najwyższa część belkowania - gzyms wieńczący, często podparty wspornikami, jest to dodatkowy element w porównaniu porządku korynckiego z porządkiem jońskim.

Początkowo kolumny doryckie były drewniane. Im starsze tym kolumny większe, bliżej siebie ułożone, szersze głowice. Ateny są w stylu jońskim, ale Akropol w Doryckim. Świątynie Greckie miały schody na około. Najważniejszym miejscem w Grecji, była świątynia boga bogów Zeusa (ale nie jestem pewny). Dookoła świątyń powstawały z czasem miasto. Innym bardzo ważnym miejscem była góra Garnoss, gdzie był bóg Apollo. Budowa taka jak miasto. Największym skarbem tego miasta była świątynia kapłanki Pytu, która przepowiadała przyszłość.

Milet

Milet to pierwsze miasto, które zostało zaprojektowane, przez Hipodamosa. Podzielił teren na siatkę pod kątem prostym, na bloki zabudowy. Na każdej działce był jeden domek. Był tez rynek (Agora ratusz). Miasto miało trzy dzielnice, każda miała własny rynek. Był gimnazjon, czyli szkoła chłopców.

Priene

Nie daleko leżało miasto Pienie. Młodsza niż Milet, ale identycznie zaprojektowana. Oba miasta były najpierw zniszczone, a potem wg planu zbudowane.

Pavia

W średniowieczu była to stolica germańskiego państwa Longobadów, obecnie jest to miasto we Włoszech. Też widoczne w tym mieście cargo i dekumanos.

Ostia

Miasto założone w IV w.p.n.e., kiedyś zagranica rzymska, później wewnątrz państwa rzymskiego. Najstarsza część tego miasta to obóz wojskowy. Liczne kamienice.

Knidos

W Azji Mniejszej było miasto Knidos, Tak samo budowane.

Roma

Rzym powstał w 746 r. p.n.e. Bardzo nieregularny kształt.

Kapitol (wzgórze) był siedzibą władzy rzymskiej - senatu. Teren był bardzo wilgotny, wodnisty, osuszono go i zrobiono system melioryzacyjny. Rzymianie w architekturze brali trochę od greków i Etrusków.

Było Koloseum (kolos - wielki) gdzie były bitwy gladiatorów, był też Cyrcus Maximus z wyścigami rydwanów, oraz łaźnie czy Forum Romanum. W czasach cesarskich były zespoły forum cesarskich. Po kolei poszczególny cesarz budował swoje phorum.
Rzymianie zakładali „Costrum Romanum”, czyli obozy wojskowe, takie miasta z dwoma głównymi ulicami, północno - południowa to „KARDO”, a wsch. - zach. „DEKOMANDOS”, która była dłuższa. Kształt był zaczerpnięty od Etrusków. Było tu Pretorium, czyli budynek dowódców z placykiem do odpraw. Gdy wojsko się przesuwało dalej, to na terenie „Costrum Romanum” powstawało miasto, dla zwykłych ludzi, a na miejscu Pretorium powstawały Agory itd.

Florencja

Miasto pierwotne budowane w kształcie prostokąta, z dwoma gł. ulicami (bo to był obóz wojskowy). Im dalej tym miasto młodsze, bardziej nieregularne kształty ulic i całego miasta. Miasta Pavio i Ostia (??) tak samo budowane. Świątynie rzymskie miały schodki tylko z przodu.

Panteon - Świątynia wzniesiona przez Marka Agryppę w środkowej części Pola Marsowego. Do dzisiaj zachowała się jej oryginalna kostrukcja rozbudowana przez cesarza Hadriana, która powstała w II wieku n.e. Na początku panteon miał prostokątny plan podstawy, ale Hadrian zbudował świątynię na planie koła w latach 118-128. Składa się ona z 3 części: kolumnowego portyku, prostokątnego przedsionka i okrągłej celli sklepionej kopułą. W portyku znajduje się 8 korynckich kolumn. Rotunda ma średnicę 43,30 m oraz taką samą wysokość i była największą, jaką wybudowano w Rzymie.

Był bardzo duży bo miał dużo łuków, które były specjalnością Rzymian. W Cyrcus Maximus odbywały się wyścigi rydwanów.

W Watykanie był Cyrk Watykański gdzie Piotr Apostoł został ukrzyżowany głową w dół. W miejscu gdzie został scięty św. Paweł, powstała Bazylika św. Pawła za Murami (??).

Budowano Akwedukty Akwe (woda) dukt (przewóz)

Bazylika rzymska: rodzaje:

• Duża sala wielofunkcyjna, sąd

• Starochrześcijańska

• Kościół z wyższą nawą główną, niż nawy boczne, minimum 3 nawy

• Papież może dać Kościołowi „tytuł' bazyliki np.

• Bazylika św. Pawła z Murami

• Bazylika Matki Boskiej Większej

• Bazylika św. Jana na luteranie

Pompeje

Nad Pompeje nadciągała chmura trujących gazów, potem pył wulkaniczny o głębokości 7 m. W 1748 r. zaczęto odkupywać Pompeje, odkryto całe miasto, oraz kości ludzkie. Domy były głównie atrialne, było forum.

ŚREDNIOWIECZE

Miasta zaczęły się wyludniać, bo handel zaczął upadać - handel był gł. czynnikiem dla którego ludzie zamieszkiwali w miastach. Brak stabilizacji terytorialnej. Były wojny między Francją i Niemcami, potem był sojusz i od tego momentu zaczęła kształtować się architektura.

Florencja

We Florencji odrodziła się architektura - renesans. Była tęsknotą za antykiem, uczucie pustki. To też okres odchodzenia wielu władców od chrześcijaństwa, pozycja Kościoła spada.

W 1418 r. zorganizowano konkurs, na zbudowanie kopuły w świątyni. Zbudowana kolumna miała 43 m. Budowano tez szpitale, które pełniły rolę przytułku dal ludzi „niechcianych”, „niepotrzebnych”.

Miasto budowane na planie centralnym, na planie koła.

Bardzo modne były kaplice grobowe, np. grobowiec rodziny Potzi, wzniesiono dla pamięci tej rodziny. Prostokąt z 6 kolumnami. Stał się wzorem dla kościołów w całej Europie Środkowej. Przykładem takiej budowli jest Kaplica Zygmuntowska.

Kościół św. Wawrzyńca w Lorenca - zbudowany prze Filipa Burnaleskiego. W prostokącie wiele łuków, linie poziome (spokój, harmonia). Boczne nawy jako Alfa i Omega.

Innym geniuszem architektury był Leone Alberti. Jego kościół w Rimini miał niedokończoną fasadę. Do Rimini przyjechał na zaproszenie księcia Malatesty, aby przeprojektować fasadę. I zaproponował żeby w tym Kościele, na miejscu sarkofagu zbudować jego sarkofag. Kaplica//kościół miał wiele wnęk, w których chowani byli najbliżsi ludzie Malatesty.

Pałace renesansowe w kształcie kwadratu. Im wyżej tym budowla bardziej delikatna, np. Krakowski Wawel w tym stylu jest.

Florencja była centrum sztuki. Ok. 1500 r., pod koniec renesansu do Rzymu przyjeżdża Doneto Bramante, który zaprojektował kościół centralny, na planie koła, z kopułą, kolumnami, schody do okoła. Nazywa się Tenpetto.(??)

Bazylika (od greckiego βασιλικός królewski) - pierwotnie budowla w starożytnej Grecji, w której urzędowali archontowie. Następnie w starożytnym Rzymie hala targowo-sądownicza na głównym rynku (forum).

Bazylika starożytna była to budowla na planie prostokąta, która mogła być jedno- lub wielonawowa, kryta lub odkryta, z wejściem na krótszym lub dłuższym boku, z absydą lub bez, parterowa lub piętrowa.

Wyróżnia się dwa typy bazyliki rzymskiej:

• orientalną, która miała wejście (lub wejścia) na dłuższym boku, a jej wnętrze było podzielone na nawę środkową i przejście, które biegło wokół niej i

• grecką, która miała wejście na jednym z krótszych boków z absydą naprzeciwko.

Chrześcijanie, nie chcąc korzystać z pogańskich świątyń i budować podobnych, zaadoptowali bazylikę grecką na swoje świątynie.

BAZYLIKA ŚW. PIOTRA NA WATYKANIE (wł. San Pietro in Vaticano) - zbudowana w latach 1506-1626 rzymskokatolicka bazylika na placu św. Piotra na Watykanie. To największy kościół na świecie (powierzchnia: 23,000 m²) i jedno z najważniejszych świętych miejsc chrześcijaństwa. Wedle tradycji stoi na miejscu ukrzyżowania i pochówku św. Piotra, uznawanego za pierwszego papieża - jego grób leży pod głównym ołtarzem. W bazylice i w jej podziemiach znajdują się także groby innych papieży w tym Papieża Polaka - Jana Pawła II. Historia budowli; Bazylika została zbudowana przez Konstantyna Wielkiego ok. 324 r. jako świątynia memorialna nad grobem świętego Piotra. Była to duża (122,0 x 64,0 m), pięcionawowa bazylika zakończona poprzeczną nawą - transeptem z przylegającą do niej absydą w osi nawy głównej. Od wschodu poprzedzało ją duże atrium z fontanną umieszczoną w jego części centralnej (z fontanny zachowała się rzeźba szyszki pinii umieszczona w niszy na dziedzińcu Szyszki na Watykanie. Bazylika, położona poza murami Rzymu, stała się miejscem pielgrzymek dla wyznawców chrześcijaństwa. Po jej ograbieniu przez arabskich piratów (w 846) papież Leon IV podjął decyzję o otoczeniu bazyliki i przylegających do niej budynków murem obronnym. W ten sposób powstało tzw. "miasto leonowe

Miasta średniowieczne. Lokacja miasta średniowiecznego musiała spełniać podstawowe warunki obrony. Na obszarze dawnego kmperium rzymskiego w miejscu starych rzymskich miast i obozów powstały nowe miasta np. Aosta .. Początkowo miały one prawidłowy układ obozu, orientowany według stron świata, przecięty dwiena prostopadłymi arteriami oraz szereg prostokątnych działek. Z biegiem czasu układ zabudowy stawał sięcoraz bardziej swoboeny, zatracał siędawny, prosty przebieg ulic. Rozplanowanie miasta Sredniowiecznego ściśniętego murami obronnymi akcentowało główny element kompozycyjny układu - prostokątny rynek - znajdujący się przy głównych ulicach różniżcych sięod innych szerokością i zabudową oraz sposobem przeprowadzenia . Stanowił on podstawowy węzeł komunikacyjny wewnątrz miasta. Rynek otoczony wieńcem domostw najznakomitszych obywateli, skupiał najważniejsze budowle publiczne: kościoły, sukiennice, ratusz. Znakomitość ratusza podkreślały wierze ratuszowe, stając się ważnym akcentem sylwety średniowiecznego miasta. Wąskie, tworzące siatkę prostokątów i wieloboków uliczki oblepione ciasną obudową prowadziły z rynku ku bramom. Bezpieczeństwo miasta, jego zamożność i ważność reprezentowały mury obronne z całym systemem wież, bram i baszt - obwarowane na zewnątrz wałami z fosą napełnioną wodą i ogrodzone częstokołem. Grube, potężne i wysokie mury miały na górze od wewnątrz uskok tworzący kryte przejście dla straży miejskiej, wieńczyły je zębate wycięcia - zwane blankami. Drewnianą konstrukcję wysuniętą na wspornikach na zewnątrz muru - zwano hurdycją. Ułatwiała ona pionową obronę przed napastnikami przez otwory w podłodze. Konstrukcję o podobnej zasadzie, ale murowaną wysuniętą na konsolach zwano machikułą

Na zaproszenie Papieża, Bramante zaczyna budować (renowacja) Bazylikę.

Plan:

To się zawaliło, potrzebowali innego architekta. Skombinowali Rafaela Santi.

Podłużne, na planie prostokąta.

I tak nic z tego nie wychodzi. Aż przychodzi Michał Anioł, który wraca do wyglądu Bazyliki Bramantego. Papież umiera, jego następca każe Madernie dobudować początek Bazyliki, żeby nie miała kształtu pogańskiego.

Po 60 latach kolejny papież, wzywa architekta Beminiego, który ma za zadanie stworzyć coś co zatrzyma „widza” daleko od kościoła aby z daleko widział kopułę. I wpadł na pomysł aby stworzyć Przestrzeń Publiczną (place, aleje).

Najpierw trapez, który miał za zadanie przybliżyć pielgrzymom kościół (wydaje się że jest blisko), dalej jest plac z obeliskami, fontanny, gdzie ludzie się kręcą zanim dojdą do kościoła.

Później plac ten został przedłużony.

BAROK

Pojawiają się kopuły - nowa jakość. Nazywany jest kontrreformacją.

Na północy Italii żył Andrzej Palladio, który wpłynął na architekturę, budował on np. kościół w Wenecji. Pojawia się gdy renesans ewoluuje w barok. On szukał piękna „szkiełkiem i okiem”, buduje chłodno, gł. wille podmiejskie, bardzo oszczędnie.

Z czterech stron schody. Z swoją architekturą szedł pod prąd. Stał się prekursorem klasycyzmu. (Willa Kapra)

Kraje chrześcijańskie poszły w barok, a kraje protestanckie w styl Palladiego.

Okres kontrreformacji:

Dużą rolę odgrywają Jezuici. Zaczęli oni swoje rządy, nie słuchając papieża.

• Kościół In Gesu w Rzymie:

• szeroka nawa główna, bez naw bocznych, ale zamiast tego rząd koleb (pół walce) kopuła - obowiązkowa. Fasada w bramie, złocie (ale nie jest to złoto).

II połowa XVII w., ten sam czas co powstaje plac św. Piotra, Franciszek Boromini, który buduje kościół św. Karola na czterech fontannach (1667 r.), pierwsza falowana fasada (sfalowanie, skomplikowane kształty) z którą kryje się mały kościółek.

• We Wiedniu jest Kościół św. Karola

• Nie wielki

• Owal w środku

• Długa fasada (wieże, kolumny)

Okres podwyższonej religijności - BAROK

Zaczyna się budowanie pałaców. Np. Pałac francuski budowany dla Ludwika XIV, Wersal.

Wersal

Powst. Pomiędzy wejściem a ogrodem honorowym. Ogrody symetryczne z kanałem z wodą, rzeźby, fontanny, zieleniec.

Dalej powstaje miasto Wersal.

Karl Shure

Innym pałacem, który był wzorowany na Wersalu był pałac w mieście Karl Shure, budowany przez Badeniego.

Także Piotr I, car Rosji, przenosi stolicę do Sanktpetersburga, budują to architekci wzorujący się na Wersalu - promieniste drogi (bez sensu, ale musiały być).

Fortyfikacje

Fort (wł.) - fortyfikacja (budowla obronna) polowa lub stała, budowana od XVII do początków XX w. Były elementem twierdz nazywanych od nich fortowymi. I wojna światowa wykazała niedostateczną odporność na ogień nowoczesnej artylerii np. Grubej Berty. Forty były budowane jeszcze w okresie międzywojennym, ale w czasie II wojny światowej nie odegrały większej roli. W Polsce typowymi twierdzami tego typu są:

• Poznań - Twierdza Poznań

• Kraków - Fort 2 Kościuszko

• Przemyśl

• Forty w Warszawie

Forty były budowlami o obrysie zamkniętym zdolnymi do samodzielnej i długotrwałej obrony. W skład fortów wchodziły schrony, stanowiska ogniowe artylerii i piechoty, magazyny, wieże obserwacyjne i artyleryjskie itp.

Szybki rozwój artylerii oblężniczej zmusił do zastąpienia ich początkowo fortami rozproszonymi, a następnie grupą warowną i rejonem umocnionym.

Typy fortów:

• fort piechoty

• fort pancerny

• fort jednostkowy

• fort łącznikowy

• fort rozproszony

• fort zaporowy

Kaponiera - element fortyfikacji broniący wnętrza fosy. Była to niska budowla ziemna ukryta w przeciwskarpie lub skarpie na załamaniach linii przebiegu fosy. Prowadzono z niej ogień wzdłuż rowu w jednym lub obu kierunkach. Kaponiera była połączona z fortem przejściem pod dnem rowu (poterna). W fortyfikacjach bastionowych kaponierą nazywano budowlę ziemną umieszczoną w poprzek rowu, służącą do prowadzenia ostrzału i jako wyjście na zewnątrz

Bastion (beluarda) - w dawnych fortyfikacjach o narysie bastionowym podstawowy element umocnień wznoszony na załamaniach obwałowania twierdzy (na wysuniętych narożnikach). Występuje w twierdzach na planie trójkąta, romboidu, pięcioboku o otwartej postawie. Dwa najbardziej wysunięte boki tworzyły narożnik zwany węgieł. Boki stykały się pod kątem (zwykle zawartym pomiędzy 60^o a 120^o). Bastiony połączone były kurtynami. Część bastionu od strony nieprzyjaciela nazywano czołem, boczne części to tzw. barki. Podstawa pięcioboku (od wewnętrznej strony twierdzy) nazywana była szyją. Fortyfikacje tego typu pojawiły się we Włoszech w XVI wieku. W XVII wieku barki przy szyi bastionu zostały cofnięte, a czoło ich zostało zaokrąglone i umocnione (tzw. orylonem). Bastiony nisko położone budowano jako pełne i zaopatrywano w nadszaniec (kawaler), co umożliwiało obserwację i obstrzał. Bastiony stanowiły główny punkt obrony całego wieloboku fortecznego. Na ich szczycie (na barkach) lub wewnątrz (w kazamatach) ustawiano działa służące do ostrzału przedpola oraz wzdłuż kurtyn i fos.

Systemy obronne:

• Ścianowy (wzniesienie przeszkody) mur, płot

• System zatokowy

• System wieżowy: ustawiano ją przy np. morzach (zrzucać np. kamienie z góry), czasem są wolnostojące na środku zamku, gdzie chował się król w czasie pokonania murów przez wrogów

• System basztowy: ewolucja wierzy i powstaje baszta

• Basteja - budowla fortyfikacyjna, murowane lub ziemne umocnienie w formie niskiej, przysadzistej baszty obronnej. Zbudowana na planie koła lub podkowy, wysunięta przed mur obronny, była stanowiskiem ogniowym artylerii, blokującym dostęp do kurtyny. Basteja była formą pośrednią pomiędzy basztą a bastionem. Pojawiła się we Włoszech w XV wieku, stosowana do XVI wieku.

• System bastionowy:

• Mur (kurtyna) bastion, mur i bastion

• Rogi strzałkowe

• Tylko ziemne, bez podziemi; koniec XVI w.

• Kleszczowy bez podziału na kurtynę i bastion, żeby można było strzelać w obronie drugiego boku.

• Poligonalny: np. Poznań w 1828 r. miał być taką twierdzą

Wały ziemne otoczone fosą, w fosie bunkry, z których strzelano za fosę.

Pozostały system fortów rozproszonych naokoło Poznania, było ich 9 (oznaczone rzymskim literami)

Rys. fortu (kaponiera)

Kaponiera - element fortyfikacji broniący wnętrza fosy. Była to niska budowla ziemna ukryta w przeciwskarpie lub skarpie na załamaniach linii przebiegu fosy. Prowadzono z niej ogień wzdłuż rowu w jednym lub obu kierunkach. Kaponiera była połączona z fortem przejściem pod dnem rowu (poterna). W fortyfikacjach bastionowych kaponierą nazywano budowlę ziemną umieszczoną w poprzek rowu, służącą do prowadzenia ostrzału i jako wyjście na zewnątrz

Bastion (beluarda) - w dawnych fortyfikacjach o narysie bastionowym podstawowy element umocnień wznoszony na załamaniach obwałowania twierdzy (na wysuniętych narożnikach). Występuje w twierdzach na planie trójkąta, romboidu, pięcioboku o otwartej postawie. Dwa najbardziej wysunięte boki tworzyły narożnik zwany węgieł. Boki stykały się pod kątem (zwykle zawartym pomiędzy 60^o a 120^o). Bastiony połączone były kurtynami. Część bastionu od strony nieprzyjaciela nazywano czołem, boczne części to tzw. barki. Podstawa pięcioboku (od wewnętrznej strony twierdzy) nazywana była szyją. Fortyfikacje tego typu pojawiły się we Włoszech w XVI wieku. W XVII wieku barki przy szyi bastionu zostały cofnięte, a czoło ich zostało zaokrąglone i umocnione (tzw. orylonem). Bastiony nisko położone budowano jako pełne i zaopatrywano w nadszaniec (kawaler), co umożliwiało obserwację i obstrzał. Bastiony stanowiły główny punkt obrony całego wieloboku fortecznego. Na ich szczycie (na barkach) lub wewnątrz (w kazamatach) ustawiano działa służące do ostrzału przedpola oraz wzdłuż kurtyn i fos.

RENESANS

Miasta

W okresie renesansu miasta budowano na planie koła, na planie centralnym, przykładem może być miasto, wymarłe, miasto Palmanowa.

Innym jest miasto Katerburg, które Janie wygląda (plan centralny), ale występuje tu naładowanie urbanistyczne.

Architektura

Zmienia się architektura, styl życia, zmienia się barok na kameralny, bez kolumn, ale ze światło - cieniem - schyłkowy etap baroku i rokoko.

Kolory pastelowe, jakieś grzebienie, klimaty kameralne, moda na chińszczyznę, jest słodycz, przsłodzone, na planie owalu, fale; np. :

• Zwinger w Dreźnie

• Katedra św. Jure we Lwowie

Potem nadchodzi przesyt i zaczyna się epoka zachwytu antykiem, który był uważany za okres dojrzałości architektury. Głównie uważał tak prof. Winkelman. Zaczyna się klasycyzm, prostota, linie poziome, chłód. Porządek koryncki, inspiracja antykiem oraz A. Palladio, np.: Teatr w Niemczech, architektura jońska

Nie ciekawa epoka, bo jest to tylko naśladowanie dawnych epok. Była moda na budowanie budowli w stylu Panteonu i Akropolu, Łuk Triumfalny.

Architekci renesansu

• Leon Battista Alberti

• Michelangelo Buonarroti (Michał Anioł)

• Donato Bramante

• Filippo Brunelleschi

• Pierre Lescot

• Andrea Palladio

• Giuliano da Sangallo

• Leonardo da Vinci

Andrea Palladio (ur. 30 listopada 1508 w Padwie - zm. w sierpniu 1580 w Wiczency), włoski architekt i teoretyk architektury.

Urodził się w skromnej rodzinie rzemieślniczej, pod nazwiskiem Andrea di Pietro della Gondola, a zmienił je na Andrea Palladio pod wpływem swego mecenasa i poety, Giangiorgio Trissino. Palladio studiował architekturę, zabytki starożytnego Rzymu, dzieła słynnych architektów, takich jak Giulio Romano, Donato Bramante i Andrea Peruzzi, a także dzieło Witruwiusza.

Pierwszym poważnym zadaniem powierzonym Palladio była renowacja fasady Basilica a Vicenza (główne dzieło Palladia w Wiczency nowy wystrój XV wiecznego Palazzo della Ragione poprzez jego nową obudowę z kruzgankami i przekrycie hali Palazzo ogromną drewnianą kolebką o konstrukcji zbliżonej do odwróconego kadłuba fregaty) w 1549. W latach 1558 do 1566 zajmował się odbudowa i dokończeniem budowy XV wiecznej katedry w Wiczency. Następne prace powstawały w tej samej okolicy, były to rezydencje i budynki użyteczności publicznej, w tym pałace miejskie: Barbaran da Porto, Chiericati, Thiene, Porto, Valmarana, wille [pałace, rezydencje podmiejskie]: Capra czyli Rotonda w Wiczency czy willa Foscari [la Malcontenta]w Mestre k. Wenecji.

W okresie od 1560 do 1580 Palladio zbudowal kilka kościołów w Wenecji, w tym San Francesco della Vigna, San Giorgio Maggiore i Il Redentore. W 1567 zbudował słynny drewniany [z galerią krytą dachem ] most w Bassano nad rzeką Brentą [odbudowany po zniszczeniach II wojny światowej]. Ponadto zbudował murowany ceramiczny most wsparty na kamiennych kolebkach nad rzeką Tesiną w Torri di Quartesolo w 11 lat od pierwszych szkiców w 1569r [most wzorowany na antycznych rzymskich]. Jego ostatnim dziełem był Teatro Olimpico w Vicenzy, ukończony już po śmierci architekta, w sierpniu 1580.

Palladio był jednym z pierwszych nowożytnych architektów, który sformułował w formie traktatu i następnie stosował systemowe zasady organizacji i projektowania przestrzeni rezydencjonalnych. Był pod silnym wpływem architektury i sztuki starożytnej rzymskiej, wykorzystywał wiele rozwiązań znanych z budowli antyku.

Andrea Palladio jest autorem traktatów o architekturze. Jego dzieło I Quattro Libri dell'Architettura - Cztery Księgi o Architekturze - stało się źródłem inspiracji dla twórców epoki klasycyzmu.

Szczególnie silne oddziaływanie odniosły poglądy artysty w Anglii, gdzie jego kontynuatorzy, Inigo Jones, Christopher Wren i inni, stworzyli styl zwany palladianizmem

STYL ROMAŃSKI

Styl romański to prostopadłościany, półwalce (apsyda), półstożki, grube mury, małe okna.

(Apsyda (lub absyda) - w architekturze pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy lub wieloboku, dostawione addytywnie do bryły kościoła i otwarte do jego wnętrza. Zazwyczaj zamyka prezbiterium, czasem nawy boczne i ramiona transeptu lub westwerk. Występowała już w architekturze rzymskiej, stąd przejęta przez chrześcijaństwo. Apsydy półkoliste występowały od wczesnego chrześcijaństwa do romanizmu. Gotyk stosował przeważnie wieloboczne zamknięcia naw, czasem są też określane mianem apsyd.)

Bazylika to kościół, ma nawę główną wyższą niż nawy boczne - mogą być okna nad nawami bocznymi. W okresie gotyku modne stały się nawy halowe. W stylu romańskim nawa główna ma płaski strop, a nawy boczne czasem posiadają sklepienia, ale raczej płaskie stropy. Łuk romański jest łagodny (gotycki jest ostry). Sklepienie krzyżowe - są to dwa sklepienia łukowe, które się krzyżują.

Detale romańskie:

• portal - ozdobne obramowanie wejścia

• otwory glifione - otwór węższy od zewnątrz

• podwójne okienka przedzielone kolumną lub filarkiem (podwójne - biforium, potrójne - triforium)

• głowica kostkowa

• fryz arkadkowy

• lizeny (paski na murze)

• empory (balkoniki nad nawą boczną)

• bazy przy kolumnach mają czasem cztery żabki (takie listki) - starsze raczej nie mają, nowsze mają

Glif - ukośne ścięcie krawędzi. Dla elementu budynku - np. słupa, filaru, belki tzw. fazowanie. Przy otworze okiennym (czasem drzwiowym) ukośne poprowadzenie ościeży (powierzchni poprzecznej do płaszczyzny muru przy otworze okiennym lub drzwiowym) - glifowanie. Glifowanie przy otworach okiennych pozwala na lepsze oświetlenie wnętrza.

Lizena - płaski, pionowy występ w murze zewnętrznym. Ma znaczenie konstrukcyjne - występuje w miejscu narażonym na działanie rozporu (sił rozpierających) czyli w osiach, w których po stronie pomieszczenia przypadają łuki od sklepień. Lizena różni się od pilastra tym, że nie ma głowicy ani bazy. Układ lizen i rytm podziału pomieszczenia na przęsła zazwyczaj się pokrywa. Lizeny są charakterystyczne dla architektury romańskiej. W okresie wczesnoromańskim (XI - XII w.), w budownictwie z cegły występuje połączenie wąskich lizen prowadzonych przez całą wysokość budynku w połączeniu z arkaturą - tzw. lombardzki układ.

Empora (niem. Empore), chór muzyczny - element występujący najczęściej w kościele, rodzaj trybuny. Galeria wsparta na kolumnach lub filarach, otwarta do wnętrza kościoła. Umieszczona nad nawami bocznymi - tworząca osobne pomieszczenie dla np. kobiet, zakonników. Umieszczona nad kruchtą lub pomiędzy nawą a prezbiterium - przeznaczona na ogół dla śpiewaków i instrumentów muzycznych (najczęściej są to organy). Empora mogła okalać też cały kościół. W budownictwie świeckim budowano empory w salach zamkowych dla chóru i kapeli.

STYL GOTYCKI

Gotyk, styl w architekturze i sztukach plastycznych panujący w Europie w okresie dojrzałego i późnego średniowiecza. Stanowi szczytowe osiągnięcie kultury rycerskiej, mieszczańskiej a także dworskiej. Rozwijał się w kilku fazach od połowy XII w. i trwał do końca XV w. Nazwa gotyk pojawiła się w pismach
L.Ghibertiego a następnie
G. Vasariego jako negatywne określenie sztuki powstałej między
sztuką romańską a
renesansem, mylnie uważanej za wytwór barbarzyńskich
Gotów odcinających się od tradycji
antyku.

Styl gotycki był przede wszystkim stylem sakralnym opartym na systemie myśli religijnej związanej ze
scholastyką, jej zasadzie jedności i podporządkowania w traktowaniu świata jako tworu Bożego. Toteż jedną z podstawowych cech sztuki gotyckiej był uniwersalizm widoczny w obowiązującej wykładni podstawowych prawd wiary. Realizował ją język artystyczny operujący symbolem, alegorią, schematem i typem ikonograficznym. W gotyku budowle odznaczały się dużą lekkością w stosunku do budowli romańskich. Miały one wiele okien, wypełnianych zazwyczaj witrażami, strzeliste wieże, bogato zdobione portale. Cechami charakterystycznymi dla architektury gotyckiej jest stosowanie łuku ostrego, sklepienia krzyżowo-żebrowego i systemu łuków przyporowych, odciążających ściany budowli. Wnętrza kościołów zdobiły często freski, przedstawiające sceny biblijne. Kościoły były zazwyczaj na planie bazyliki (3 nawowe, z jedną nawą główną i dwoma bocznymi, bądź 5 nawowe z 4 nawami bocznymi).

CZASY NOWOŻYTNE

W Italii nigdy nie wygasła inspiracja antykiem, a gotyk się tam nie przyjął. Filippo Brunelleschi <czyt. Filip Bruneleski> mimo braku wykształcenia architektonicznego pchnął architekturę na właściwą drogę. Tworzył we Florencji. Zaprojektował kopułę na ośmiokącie foremnym. Kopułę tę wykonano bez żadnych rusztowań! 1418 rok - renesans w architekturze. Włosi kochają wieże wolnostojące. Szpital Niewiniątek - pierwszy obiekt renesansowy. Powstaje idea układu centralnego - najdoskonalszą figurą jest koło.

Kaplica grobowa rodziny Paccich przy kościele św. Krzyża - pierwsza taka kaplica, wykonana przez Brunelleschi'ego.

Kaplica Zygmuntowska przy Wawelu jest podobnie zbudowana:

• kolumny korynckie

• włoska architektura

• kaplica zaprojektowana przez Bartłomieja Berecci.

Kościół św. Wawrzyńca we Florencji został zaprojektowany przez Brunelleschi'ego

Modernizm - ogólne określenie prądów w architekturze światowej rozwijających się w latach ok. 1918-1975, zakładających całkowite odejście nie tylko od stylów historycznych, ale również od wszelkiej stylizacji. Architektura modernistyczna opierała się w założeniu na nowej metodzie twórczej, wywodzącej formę, funkcję i konstrukcję budynku niemal wyłącznie z istniejących uwarunkowań materialnych.

Postmodernizm, ogół prądów w architekturze przełomu XX i XXI w., następujących po modernizmie i odcinających się od jego koncepcji projektowych. W odróżnieniu od modernizmu postmodernizm nie ma ambicji awangardowych i przedkłada w architekturze komponowanie i kompilowanie nad poszukiwanie

Secesja (od łac. secessio - wycofanie się, odstąpienie) to styl w sztuce modernistycznej i kulturze powstały w Wiedniu, panujący od około 1890 do około 1910 roku. We Francji nazywany Art nouveau, w Anglii Modern Style, w Niemczech Jugendstil. W Polsce określany jako secesja lub Młoda Polska.

Istotę secesji było dążenie do stylowej jedności sztuki dzięki łączeniu działań w różnych jej dziedzinach, a w szczególności rzemiosła artystycznego, architektury wnętrz, rzeźby i grafiki. Charakterystycznymi cechami stylu secesyjnego są: płynne, faliste linie, ornamentacja abstrakcyjna bądź roślinna, która inspirowana byłą często wpływami sztuki japońskiej, swobodne układy kompozycyjne, asymetria, płaszczyznowość i linearyzm oraz subtelna pastelowa kolorystyka.

Architektura secesyjna, była odejściem od XIX-wiecznego historyzmu. Zaczęto projektować indywidualnie i funkcjonalnie domy. Połączono architekturę z malarstwem, rzeźbą oraz rzemiosłem artystycznym

EKLEKTYZM

Eklektyzm (z greckiego słowa eklektikós - "wybierający") - w architekturze XIX w. łączenie w jednej budowli w sposób swobodny elementów wybranych ze stylów historycznych. Początkowo było to niemal bezkarne łączenie różnych stylów, wchodzących w skład tzw. stylów historyzujących, czyli tych które były popularne jako style "neo-". Style te to: neorenesans, neobarok i neogotyk, czasem obserwuje się elementy klasycystyczne. Potem nastąpił pewiem ład i porządek, w miejskich kamienicach eklektycznych obserwuje się dużo cech renesansowych. Np. okna z charakterystycznymi ozdobami, kolumny i podobne. Z czasem zaczęto budować również tylko w określonym stylu historyzującym. Eklektyzm trwał od 2 ćwierci wieku XIX do początku wieku XX, w okresie trwania zbiegł się z secesją, i z budownictwem w stylach "neo"

Opera Garnier - budynek opery w Paryżu wybudowany w stylu second empire. Do roku 1989, kiedy została wybudowana Opera Bastylia określana była jako Opera Paryska. Aktualna nazwa Opera Garnier pochodzi od nazwiska architekta budynku - Charlesa Garniera. Powierzchnia budynku wynosi 11 000 m². Scena może pomieścić do 450 artystów. Wnętrze opery jest bogato zdobione (sufit widowni ozdobiony został w roku 1964 przez Marca Chagalla).

Wybudowana na polecenie cesarza Napoleona III jako część programu wielkiej rekonstrukcji Paryża prowadzonej przez Georgesa Haussmanna. Konkurs na projekt architektoniczny wygrał Charles Garnier, nieznany wówczas 35-letni architekt. Prace rozpoczęto w roku 1862, zakończono w 1874. Prace były przerywane przez burzliwe wydarzenia polityczne (Wojna francusko-pruska, Komuna Paryska), jak również problemy konstrukcyjne. W trakcie budowy odkryto podziemne jezioro poniżej budynku, co spowodowało konieczność wybudowania podziemnego zbiornika dla jego zabezpieczenia. Historia ta zainspirowała Gastona Lerouxa w umiejscowieniu kryjówki Upiora z noweli Upiór w Operze. Opera Garnier została oficjalnie otwarta w dniu 15 stycznia 1875 r.

---