oprac wroc0904 45L4CYZS6MK4VD4IYUNYIEAUDKV3LJJXEXDUABI


1. Periodyzacja ustroju Polski.

  1. Państwa plemienne i powstanie państwa polskiego od VIII do X wieku.

  2. Monarchia patrymonialna od drugiej połowy X wieku do 1320 r.:

    1. monarchia wczesnośredniowieczna 1138 r.

    2. Rozbicie dzielnicowe od 1138 do 1320 r.

  3. monarchia stanowa od 1320 r. do 1454 r.

  4. rzeczpospolita szlachecka:

    1. demokracja szlachecka 1454 do 1652 r.

    2. oligarchia magnacka od 1652 do 1764 r.

    3. początek monarchii konstytucyjnej od 1764 do 1794 r.

  5. Rządy zaborcze na ziemiach polskich 1795 do 1918 r.

    1. księstwo warszawskie,

    2. królestwo polskie,

    3. wolne miasto Kraków,

    4. Galicja

  6. II Rzeczpospolita 1918 do 1939 r.

  7. Rządy okupacyjne na ziemiach Rzeczpospolitej od 1939 do 1944-45 r.

  8. Polska ludowa 1944 do 1989 r.

  9. III Rzeczpospolita po 1989 r.

2. Patrymonialna koncepcja państwa - piastowskie zasady dziedziczenia tronu i władzy.

Pozycja monarchy.

Patrymonialna koncepcja państwa ujmowała państwo jako dziedziczną własność dynastii panującej. Zgodnie z tym obowiązywały poddane zasady dziedziczenia .

Parymonium - ojcowizna, państwo jako własność rodu. Interes własny i rodu traktował jako jedno. Regalia ziemi polegała na uznaniu za własność monarchy wszystkich ziem nie należących do możnych (puszcza, wody, zamieszkałe tereny przez wolną ludność chłopską ponoszącą świadczenia na rzecz monarchy).

Pozycja monarchy zależała od czynnika centralizacji, jedność państwa utrzymywała się mimo podziałów jak długo dominował czynniki centralizacyjne. Monarcha - uosobienie władzy państwowej, czynnik stabilizacji politycznej, zapewniający względne bezpieczeństwo, wymiar sprawiedliwości i powściągający samowolę możnych - posiadał ugruntowany autorytet wśród szerokich rzesz ludności.

Piastowskie zasady dziedziczenia tronu i władzy. Dzielnice ulegały podziałom między wszystkich zstępnych linii męskiej, podziału który nie musiał być równy dokonywał zwykle ojciec. Z braku synów czy wnuków mogli być powołani do dziedziczenia męscy krewni boczni. Mieli oni prawo do tronu, jeśli zostali wyznaczeni przez poprzednika (desygnacja) lub powołani w drodze elekcji. Formą desygnacji była adopcja przez księcia dzielnicowego. Inną formą była sukcesja która polegała na umowie na przejęcie, zawierana między dwoma książętami, mocą której dzielnica zmarłego wcześniej przechodziła na drugiego. Zapewnieniu tronu służyła także darowizna, zawierająca przyznanie dziedzictwa obdarowanemu, czasem z zastrzeżeniem dożywocia dla darczyńcy (darowizna Pomoża wschodniego przez Mszczuja II na rzecz Przemysława II) Przy sukcesji dzielnic widoczne jest typowe dla państwa patrymonialnego pomieszanie przeważających form prywatnoprawnych z publicznymi.

Elekcja odbywała się wówczas gdy zmarły Książe nie pozostawił zstępnych męskich. Ich prawa do tronu jako „dziedziców przyrodzonych” były na ogół respektowane. W pozostałych wypadkach ostateczna decyzja należała do panów duchownych i świeckich. Mogła ona mieć charakter elekcji potwierdzającej, kiedy wiec feudalny akceptował osobę desygnowanego księcia, bądź elekcję uroczystą, solenną, kiedy wiec sam decydował o powołaniu księcia.

3. Urzędy w monarchii patrymonialnej.

Wyższych urzędników określano zwykle mianem komesów - rekrutowali się z rodzin możnowładczych , którzy monopolizowali prawo piastowania urzędów.

Nie odróżniano urzędów dworskich od państwowych, w czym znajdował m. in. Wyraz patrymonialny charakter władzy monarszej. Najwyżsi urzędnicy dworscy byli zarazem najwyższymi urzędnikami w zakresie administracji państwowej.

Komes nadworny - najważniejszy dygnitarz w XI w. , zastępował panującego w różnych dziedzinach zarządu państwem oraz w sprawowaniu sądów. Szczególnej wagi nabrała jego funkcja dowodzenia wojskiem, dlatego przyjęła się dla niego nazwa wojewody.

Cześnik - zarządzał piwnicami władcy,

Stolnik - zajmował się stołem władcy, oraz łowczy i koniuszy.

Na Śląsku zamiast wojewody na czoło wysunął się naczelnik dworu i zarządca dóbr książęcych - komornik wielki. Tu też powstał wysoki urząd marszałka - dawnego koniuszego. Zaczął on zdobywać uprawnienia w zarządzie dworem tam gdzie nie było urzędu komornika.

Urząd kanclerza - drugie po wojewodzie stanowisko na dworze istnieje od XII w. Prowadził korespondencję władcy, a sprawując pieczę nad pieczęcią uwierzytelniał nią przedstawione monarsze dokumenty sporządzone - jeszcze w XII w. - przez zainteresowanych odbiorców. W miarę rozwoju i upowszechniania się dokumentów pisanych w XIII w. powstała kancelaria, która sama zaczęła przygotowywać dokumenty. Początkowo w kancelarii pracowali kapelani w XIII w. zastąpili ich fachowi notariusze, pracujący pod kierunkiem protonotariusza, późniejszego podkanclerza.

Skarbnik - czuwał nad skarbem monarszym oraz archiwum w którym znajdowały się dokumenty panującego.

Mincerze - zarządzali mennicami gdzie przechowywane były zapasy pieniędzy i kruszców, mieli uprawnienia w zakresie skarbowości. Ściągali oni dochody z regaliów, płynące w pieniądzu. Pod ich kontrolą odbywała się wymiana pieniędzy, posiadali jurysdykcję w tym zakresie. Ścigali i karali fałszerzy monet. Z czasem utracili te kompetencje i zajęli się wyłącznie wybijaniem monet.

Rozwój hierarchii urzędniczej prowadził do tworzenia jako nowych urzędów stanowisk zastępców. Tak więc poza podkomorzym powstał urząd podczaszego, podstolego, podłowczego. Liczba urzędników w poszczególnych dzielnicach była różna. Były i inne urzędy występujące sporadycznie jak miecznika, kuchmistrza itp.

Urzędy lokalne:

  1. chorąży -sprawował rycerstwo i wiódł je do kasztelana,

  2. wojski - który zastępował kasztelana w sprawach wojskowych,

  3. sędzia grodowy

  4. włodarz - zajmował się sprawami gospodarczymi

4. Kształtowanie się wielkiej własności ziemskiej w monarchii patrymonialnej.

W XI w. własność ziemska możnych nie była jeszcze rozległa. Większość swoich dochodów czerpali oni z udziału w dochodach państwa. Tak więc panującą formą eksploatacji był wyzysk scentralizowany. W drugiej połowie XI i XII w. monarchowie w oparciu o regle ziemi, nadawali wsie, opola, nawet kasztelanie kościołowi. Mniejsze posiadłości otrzymywali możnowładcy i rycerze, początkowo często jako beneficja (nadane czasowo) . Z czasem nadane beneficja zaczęły przekształcać się we własność dziedziczną zwaną alokacją i rosnąć poprzez nowe nadania, kupno itp. Równolegle z nadaniem monarchowie od schyłku XII w. kształtowali własne domeny. Domena władcy stanowiła jego własność ziemską . rozwój domeny przypada na XIII w. kiedy książęta podobnie jak panowie feudalni zaczęli osadzać w swoich dobrach ludność na prawie niemieckim i przenosić na nie istniejące już osady.

W drodze przywłaszczenia przez pana feudalnego własności ziemskiej powstawała feudalna renta gruntowa. Znane są trzy rodzaje renty w zależności od rozwoju sił wytwórczych:

Na rzecz kościoła chłopi świadczyli dziesięcinę. W miarę rozwoju gospodarki własnej panującego, w obrębie domeny monarszej zaczęły powstawać w XIII w. osobne ośrodki zarządu gospodarczego w postaci dworów monarszych - stanowił centrum włości jednostki gospodarczej dóbr książęcych. Książęta rozbudowali swoje domeny stając się największymi właścicielami ziemskimi w swoich dzielnicach. Rozszerzając je obejmowali własną administracją gospodarczą tereny już zaludnione oraz osadzali osadników na pustkowiach. Jednocześnie w drugiej połowie XII w. szybko wzrastała własność panów świeckich i duchownych. Możni świeccy opierali swe znaczenie na posiadanych dobrach dziedzicznych. Korzystali również z możliwości jakie dawały im piastowane urzędy, zwłaszcza ziemie, na których rozciągało się regle panującego i uzyskiwali nowe posiadłości z nadań książęcych. Wielka własność świecka rozwinęła się najsilniej w Małopolsce, gdzie potężne możnowładztwo odgrywało decydując rolę w życiu politycznym dzielnicy. Własność duchowna rosła zarówno z nadań monarszych, jak z licznych - zwłaszcza u schyłku XII i pierwszej połowy XIII w. darowizn możnowładców. Wzrastając wielka własność ziemska była zazwyczaj rozproszona. W ciągu XIII w. zwłaszcza kościół przeprowadził akcję komasacji dóbr, zespalając je w zwarte włości, stanowiące całość terytorialną.

5. Immunitety i ich podział.

Immunitet ekonomiczny (skarbowy) polegał na zwolnieniu ludności zamieszkałej w dobrach prywatnych od określonych w przywileju danin i posług na rzecz księcia. Zwolnienie takie określano jako wolność. Immunitet odgradzał chłopa od samowoli urzędników książęcych dokonujących często nadużyć przy ściąganiu danin a zarazem umożliwiał panu monopolizacje wyzysku chłopa. Przywileje immunitetowe doprowadziły więc do decentralizacji wyzysku, stanowiąc formę poboru produktu dodatkowego w ręku właściciela dóbr. Immunitet sądowo - administracyjny powodował przejmowanie przez pana funkcji władzy państwowej w stosunku do ludności osiadłej w jego dobrach. Immunitet ten ograniczał lub wyłączał sądownictwo urzędników książęcych nad ludnością zależną osiadłą w dobrach, które uzyskały immunitety. Odtąd sprawy sądowe podlegały sądowi właściciela dóbr lub wyznaczonemu prze niego sędziemu. Ulegała również zniesieniu władza administracyjna urzędników książęcych nad ludnością w dobrach immunizowanych. Obowiązywał zakaz wjazdu urzędników książęcych na teren dóbr immunizowanych. Immunitety sądowe miały istotne znaczenie gospodarcze, ponieważ kary płacone głównie w pieniądzu stawały się dodatkowym źródłem dochodu pana. Z chwilą nadania immunitetów - ekonomicznego i sądowego - prawa przysługujące władzy państwowej w stosunku do ludności przechodziły na instytucję kościelną lub na pana świeckiego. Odtąd w jego osobie łączył się właściciel ziemi i nosiciel władzy politycznej, następowało powiązanie funkcji państwowej z feudalną własnością ziemi. Najwcześniej bo już w XII w. uzyskiwały immunitety klasztory. Następnie zaczęto nadawać przywileje immunitetowe ogólne na rzecz biskupstw. Obejmowały one wszystkie dobra jednego lub kilku biskupstw.

6. Kształtowanie się stanu rycerskiego.

Stan pojawia się wówczas gdy pewna klasa społeczeństwa feudalnego (lub jego część) uzyskiwała odrębne stanowiska prawne. W społeczeństwie feudalnym można rozróżnić stany uprzywilejowane (panujące), których przywileje gwarantowały prawo do eksploatacji, oraz stany nieuprzywilejowane, których prawa stwarzały pewne zapory przeciw nadmiernej eksploatacji ze strony stanów uprzywilejowanych.. Podstawowym uprawnieniem rycerzy była dziedziczna własność ziemi. Własność rycerska była zwolniona od ciężarów prawa książęcego, a w miejsce dziesięciny snopowej świadczyła na rzecz kościoła tzw. Dziesięcinę swobodną. Ponadto prawo otaczało życie i zdrowie rycerzy - szlachty wzmożoną ochroną. Stan rycerski ukształtował się po masowym zdobyciu immunitetów przez możnowładców i rycerzy. Ziemię immunizowaną nazywano posiadana na prawie rycerskim, wiążąc z nim obowiązek służby wojskowej. W XIII w. uformowały się specjalne uprawnienia rycerzy określane mianem prawa rycerskiego przez co ukształtowane zostało uprzywilejowane miejsce w kształtującym się społeczeństwie stanowym . Należały do nich następujące uprawnienia:

Również w dziedzinie prawa prywatnego rycerze posiadali pewne przywilej:

W drugiej połowie XIII w. uzyskiwali także specjalne przywileje, jak prawo nieodpowiednie, które polegało na wyłączeniu ich spod sądownictwa kasztelanów i poddaniu tylko sądownictwu władcy. W obrębie rycerstwa - szlachty wyróżniały się trzy warstwy:

  1. możnowładztwo,

  2. rycerstwo średnie

  3. rycerstwo drobne

do stanu rycerstwa - szlachty w Polsce należeli nie tylko panowie feudalni, ale wielu drobnych właścicieli ziemi na prawie rycerskim, należących do rodów rycerstwa - szlachty.

7. Powołanie i rozwój miast w Polsce do XVI wieku. Lokacja miast na prawie niemieckim.

Zaczątkami miast w Polsce były podgrodzia (X-XI w.) . dla procesów miastotwórczych zasadnicze znaczenie miało skupienie się na podgrodziach ludności rzemieślniczej. Jako wynik dalszego rozwoju wymiany powstawały w bezpośrednim pobliżu pod opieką grodów - miejsca targowe. Podgrodzia były ściśle powiązane, funkcjonalnie i przestrzennie z większymi grodami. Te ostatnie ośrodki polityczno - administracyjne, stwarzały grupy stałych konsumentów, zapewniających jednocześnie ochronę osiadłych na podgrodziu rzemieślników i kupców. Tak powstały charakterystyczne dla schyłku X i XI w. zespoły obronne, złożone z ufortyfikowanego grodu i umocnionego podgrodzia. Osada miejska wyróżniała się nie tylko charakterem zajęć mieszkańców. Różniła się ona od otoczenia elementami struktury przestrzennej czyli urbanistyką (od łac. Urbs =miasto). Największe podgrodzia w XI w. ze względu na liczbę ludności rzemieślniczej, odbywające się w nich stale targi i obwarowanie w postaci wałów i fos, wyodrębniających je od pozostałego terytorium a także od grodów, stanowiły już ośrodki typu miejskiego. Należały do nich Gniezno, Poznań, Wrocław, Kraków, Sandomierz, Płock, określane przez najstarszego kronikarza polskiego jako „główne siedziby” Królestwa i oznaczane mianem civitas lub urbs. Jeszcze przed lokacją na prawie niemieckim w początkach XIII w. Wrocław posiadła zaczątki wzorowanej na Zachodzie organizacji miejskiej, o czym świadczy istnienie sołtysa i otrzymywanie pouczeń z Magdeburga.

Przeniesienie miasta na prawo niemieckie, określane w nauce mianem „progu lokacyjnego”, wprowadzało wykształcone formy organizacyjne i prawne, wspólne dla Europy Zachodniej i Środkowej, do istniejących w Polsce osad typu miejskiego. Wykształcone miasto wyróżniało się od reszty otaczającego terytorium:

  1. strukturą zawodową ludności,

  2. strukturą przestrzenną i formą zabudowy, jak również umocnieniami odgradzającymi miasto od otaczającego terytorium,

  3. organizacją odrębnych władz i sądów miejskich,

  4. odrębnym położeniem prawnym ludności miejskiej.

Wszystkie te elementy występują w miastach na prawie niemieckim. Miasto lokowane wznoszono zazwyczaj obok - lub w pewnym oddaleniu - od dawnej osady miejskiej, przejmując zwykle jej miano. Dawna osada spadała wówczas do roli przedmieścia lub wsi. Charakterystyczny układ urbanistyczny miasta na prawie niemieckim charakteryzował się rynkiem w centrum i wychodzącego od niego prostopadłymi ulicami. Podstawa ustroju był dokument lokacyjny, stanowiący wyraz prawny wyodrębnienia miasta z pozostałego terytorium, a mieszczaństwa jako stanu od pozostałej ludności kraju. Jeżeli lokacji nadawał sam panujący, to ograniczało się to do wydania dokumentu lokacyjnego na ręce zasadźcy. Pan feudalny dla wydania dokumentu lokacyjnego potrzebował specjalnego przywileju monarchy. Taki przywilej lokacyjny władcy stanowił podstawę przyznania miastu odrębnego prawa sądowego. W zależności od tego kto wydał dokument rozróżniamy miasta książęce (potem królewskie), z reguły większe i miasta prywatne. Znaczenie lokacji polegało na wyłączeniu miasta spod władzy urzędników monarszych i poddaniu go pod władze dziedzicznego wójta, którym zostawał zwykle zasadźca. Powołaniu urzędu wójta towarzyszyło nadanie prawa niemieckiego mieszkańcom miasta. Dokument lokacyjny zawierał:

Pierwsze lokacje miejskie na Śląsku w początkach XIII w. (Złotoryja przed 1211, Lwówek przed 1217, Środa przed 1235)

8. Położenie ludności wiejskiej w monarchii patrymonialnej. Lokacje wsi.

W miarę postępów feudalizmu coraz większa liczba wolnej ludności wiejskiej popadała w zależność. Położenie ludności wiejskiej zależało od sposobu powstania zależności i stopnia uzależnienia rozróżniamy szereg grup ludności niewolnej i zależnej. W uzależnieniu ludności wolnej dużą rolę odegrała władza państwowa, a więc władca nadający ziemie z ludnością na nich osiadłą, komesi wykorzystujący swoje stanowiska dla uzależnienia chłopów na zawłaszczonych terenach. Obok tego odbywało się uzależnienie w drodze ekonomicznej.

Wieśniacy książęcy - podporządkowani bezpośrednio księciu. Gospodarujący samodzielnie członkowie opoli, których ziemie podporządkowano regle ziemskiemu panującego. Zachowali oni prawo do ziemi jako własności podległej. Posiadali znaczną samodzielność gospodarczą i osobistą.

Przypisańcy - ludność włączana stopniowo przez monarchę do jego domen lub nadawana panom duchownym i świeckim. Zwłaszcza kościół otrzymywał od monarchów rozległe nadania ziemi wraz z ludźmi. Była to ludność zależna ale i niewolna, związana ze sposobem utrwalania więzów jej podległości poprzez spisanie w dokumencie nadawczym. Przypisańcy nie mogli opuścić dóbr, do jakich zostali przypisani, co ułatwiało ich wyzysk.

Zakupi - ludność wiejska uzależniona w drodze ekonomicznej powstałej w wyniku zadłużenia się, kiedy dłużnik oddawał siebie lub wraz z rodziną w zastaw, zobowiązując się do pracy w majątku wierzyciela aż do uiszczenia długu.

Komendacja - zależność oparta na opiece feudalnej. Poszukujący pomocy gospodarczej oraz opieki przed samowolą urzędników monarszych czy rycerzy wykorzystujących swą przewagę, wolni chłopi oddawali się w opiekę panów duchownych i świeckich. Zwłaszcza biskupstwa i klasztory chętnie przyjmowały komendację. Chłop zachowywał dalej swoje gospodarstwo ale już jako własność podległą , w zamian za świadczenie renty feudalnej.

Lokacja wsi na prawie niemieckim. Zezwolenie lokacyjne monarchy miało formę przywileju. Zwykle było związane z wcześniejszym nadaniem immunitetu dla właściciela dóbr oraz zrzeczenia się przez władcę niektórych regaliów ograniczających swobodę gospodarczą pana feudalnego. Na podstawie zezwolenia lokacyjnego zawierał on umowę z organizatorem wsi - zasadźcą. W rezultacie tej umowy pan wystawił formalnie jednostronny akt w postaci dokumentu lokacyjnego, który stanowił odtąd podstawę organizacyjną wsi. Odbiorcą dokumentu był zasadźca , a jego zasadniczą treść stanowiło wyłączenie mieszkańców wsi spod mocy prawa pospolitego i nadanie im prawa niemieckiego. Dokument lokacyjny uwalniał lokowaną wieś od sądownictwa i ciężarów na rzecz władcy (co było konsekwencją wyłączenia spod prawa polskiego), określał też prawa i obowiązki zasadźcy i chłopów. Podobnie odbywała się lokacja i w dobrach monarszych, z tym że tu zezwolenie lokacyjne i immunitet były bezprzedmiotowe.

9. Monarchia stanowa - istota i nowa koncepcja państwa.

Monarchia stanowa w Polsce była monarchią nierównoprawnych stanów. Dominującą rolę odegrał w niej stan szlachecki, który stopniowo urastał do roli hegemona. Przyczyna tkwiła w braku utworzenia się solidarnego stanu mieszczańskiego w skali kraju czy nawet prowincji lub ziemi. Każde miasto działało z osobna, tocząc walki konkurencyjne z innymi miastami i odwołując się nieraz o pomoc do czynników feudalnych. W tej sytuacji monarchia nie mogła znaleźć oparcia w miastach i musiała układać się ze szlachtą. Dodatkowym wzrostem szlachty jest fakt nie nastąpieni wyodrębnienia szlachty wyższej - ogół szlachty ukształtował się jako stan formalnie równy i jednolity. Przewaga elementów publicznoprawnych ujawniła się w szczególności w przywilejach stanowych, w zwycięstwie - po wygaśnięciu Piastów - zasady elekcyjności królów oraz w rozwoju reprezentacji stanowej w postaci sejmów walnych, sejmów prowincjonalnych i sejmików ziemskich. Państwo wyodrębnione od osoby monarchy.

10. Zasada sukcesji tronu w monarchii stanowej.

Po bezpotomnej śmierci Kazimierza Wielkiego tron przeszedł na jego siostrzeńca Ludwika Węgierskiego z dynastii Andegawenów. Ludwik miał jedynie córki które nie mogły dziedziczyć trony wówczas poraz pierwszy została wykorzystana zasada elekcji. Ludwik zwołał przedstawicieli stanów do Koszyc, gdzie w 1374 r. szlachta zgodziła się na objęcie tronu przez córkę ludwika po jego śmierci w zamian za nadanie szlachcie przywileju koszyckiego. Na męża Jadwigi możnowładcy polscy wysunęli Władysława Jagiełłę - 1386 była to elekcja osoby króla, nie dynastii. Kiedy stała się aktualna sprawa następstwa tronu po Jagielle, musiał nadać kolejne przywileje szlachcie w zamian za zgodę na wskazanie dziedzica starszego syna Jagiełły, Władysława, a po śmierci jego w 1444r jego brata Kazimierza Jagielończyka. Osobę kandydata ustaliła najpierw rada królewska, a potem obioru dokonał zjazd elekcyjny, w skład weszła - obok rady królewskiej - szlachta i przedstawiciele miast. Zwycięstwo zasady elekcyjności ułatwiło utrwalenie się publicznoprawnej konstrukcji władzy królewskiej.

11. Pozycja króla w monarchii stanowej.

Król był skrępowany wpływami możnowładców, poddawał się ograniczeniom ustawowym w wydanych przywilejach, głównie na rzecz szlachty. Władza królewska ograniczona była również statutami, zajmującymi się przeważnie prawem sądowym ustawodawstwo w zakresie prawa sądowego zaczęły wcześniej wykonywać sejmy walne i sejmiki ziemskie.

Kompetencje króla w dziedzinie zarządu państwem:

12. Instytucja stanów.

Społeczeństwo feudalne dzieliło się na hermetycznie zamknięte grupy zwane stanami, o określonej pozycji materialnej, zasadniczo bez możliwości wzajemnego przenikania się. Różniły się one także prawnie, każdy bowiem rządził się własnym, tylko dla niego przeznaczonym prawem. Wyróżniamy przede wszystkim cztery stany:

    1. rycersko- szlachecki,

    2. duchowny,

    3. mieszczański,

    4. chłopski.

Najwięcej było chłopów, najmniej licznym stanem był stan duchowny, ale największą zamożnością i znaczeniem cieszyły się szlachta i duchowieństwo. Rycerstwo późniejsza szlachta podlegała prawu ziemskiemu, duchowieństwo kanonicznemu, mieszczaństwo miejskiemu, chłopstwo - określonemu przez pana gruntu - prawu dworskiemu.

Do stanów : szlacheckiego, mieszczańskiego i chłopskiego wchodziło się głównie przez urodzenie z rodziców, mających określoną przynależność stanową. Szlachcicem można było zostać początkowo przez : pasowanie na rycerza, z nobilitacji monarchy, nobilitującej uchwały sejmu. Duchownym - po ustaleniu się ostatecznym w kościele katolickim celibatu - można było zostać przez złożenie ślubów zakonnych lub przyjęcie świeceń kapłańskich.

13. Urzędy w monarchii stanowej.

Dawne terytoria dzielnicowe - ziemie, które utrzymały pełną hierarchię urzędów ziemskich z wojewodami na czele zaczęto nazywać w XV w. województwami. Terytoria mniejszych dzielnic, w których nie utrzymał się urząd wojewody nazywano ziemie.

Wojewoda - stal na czele rady panów województwa. W XV w. przewodniczył na sejmiku elekcyjnym powoływanym do przedstawiania królowi kandydatów na wakujące urzędy sądowe. Z funkcji sądowych pozostało mu uczestnictwo w sądzie wiecowym. Według statutów Kazimierza Wielkiego - prawo udzielania azylu osobom zagrożonych arbitralnym sądem króla, a przede wszystkim starosty. Powoływał woźnych sądowych i sprawował sądownictwo nad nimi.

Kasztelanowie - utracili w skutek immunitetów swoje uprawnienia skarbowe i większość sądowych. Pozostałe utracili po wprowadzeniu funkcji starosty. Jednak godność kasztelanów dawała dostęp do rady królewskiej dlatego należała do najwyższych.

Podkomorzy - przejął on sądownictwo w sprawach granic posiadłości. W razie pospolitego ruszenia należało do niego sprawdzenie czy rycerze samowolnie nie zmienili chorągwi. W Wielkopolsce uczestniczył w procesach o naganę szlachectwa oraz zasiadał w skład sądu ziemskiego. W całej Koronie był zastępcą sierot i ubogich wdów przed sądami. Następował po nim sędzia ziemski. Wszystkie te urzędy określano jako dygnitarskie

Niższe urzędy ziemskie :

Pozostali urzędnicy sądowi:

Starosta - w jego rękach pozostawał zarząd prowincjonalny kraju z wyjątkiem Małopolski. Był zaufanym człowiekiem króla, zastępował go i wykonywał w jego zastępstwie funkcje władcy. Mógł on w razie zagrożenia zwołać pospolite ruszenie w swoje prowincji i dowodził nim, sprawując jurysdykcję nad osobami które wchodziły w jego skład. Pozostawał również zwierzchnikiem zamków (grodów) na czele których stali podporządkowani mu urzędnicy - burgrabiowie.

W związku ze stałą obecnością króla w Małopolsce nie było potrzeby powoływania zarządcy, funkcję zostały podzielone między inne urzędy o określonej kompetencji:

urzędnicy ziemscy zwłaszcza zasiadający w sądach ziemskich, powoływani po powiatach urzędników, którzy zastępowali ich w funkcjach urzędowych nazywano w Wielkopolsce i na Mazowszu - żupami, w Małopolsce - komornikami.

Urzędy centralne:

14. Związek Polski i Litwy - charakter prawny, etapy.

Unia z Polską w szczególności związane z nią przyjęcie katolicyzmu, miało odebrać Krzyżakom pretekst do najazdów na Litwę, wzmocnić sojusz polsko - litewski wymierzony przeciwko zaborczemu Zakonowi, ale także ułatwić panom litewskim utrzymanie panowania nad przeważającą liczebnie prawosławną ludnością ruską w granicach Wielkiego Księstwa.

Związek państwowo prawny Polski z Litwą datuje się od r. 1386, kiedy Jagiełło poślubił Jadwigę i został obrany królem Polski.

    1. pierwszy etap stosunków polsko - litewskich - akt w Krewie z 1385 r. w którym Jagiełło zobowiązał się w zamian za oddanie mu ręki Jadwigi i tronu polskiego przyjąć ze swymi poddanymi chrzest, oraz ziemie Litwy i Rusi przyłączyć do Korony. Panowie małopolscy potraktowali ten akt jako inkorporację co natrafiło na sprzeciw panów litewskich, którzy obawiali się odsunięcia od współudziału we władzy przez panów polskich - zdążali do utrzymania odrębności politycznej Litwy.

    2. drugim etapem było ponowne zawarcie związku z Polską przez Litwę w 1401 r. po przez zawarcie - unii wileńsko - radomskiej. Zgodnie z jej postanowieniem Witold miał sprawować rządy na Litwie jako samodzielny władca, pozostając wobec Jagiełły w stosunku zbliżonym do lenna. Stan ten miał trwać do śmierci Witolda po czym władza miała powrócić w ręce Jagiełły jako wielkiego księcia.

    3. ostatnim aktem zacieśnienia więzi polsko - litewskich była - unia w Horodle z 1413 r. wprowadzała odrębnego wielkiego księcia na Litwie, ustanawianego przez króla polskiego za wiedzą i zgodą panów litewskich i rady koronnej. Wprowadzała wspólne sejmy i zjazdy polsko-litewskie dla rozstrzygania wspólnych spraw. Miała charakter przywileju ziemskiego na rzecz panów i bojarów litewskich., wprowadziła na Litwie urzędy wojewodów i kasztelanów.

    4. unia polsko-litewska zachwiała się po pokoju melneńskim w 1422 r. z Krzyżakami, kiedy Litwa odzyskała ostatecznie Żmudź a zakon przestał stanowić dla niej większą groźbę.

    5. Po objęciu tronu na Litwie przez Kazimierza Jagielończyka związek Polski z Litwą uległ przejściowo zerwaniu. Panowie litewscy bronili niezależności państwowej i integralności terytorialnej Wielkiego Księstwa. Całość granic potwierdził im nadany przywilej w 1447r. co spowodowało na nowo zawiązanie się więzi między oba państwami. Od tego czasu aż po unie lubelska z 1569 r. miała ona charakter unii osobistej (personalnej) . Oba państwa zupełnie samodzielne, łączyła jedynie osoba wspólnego monarchy.

15. Stan szlachecki - geneza, przywileje. Sposoby nabyci szlachectwa. Utrata szlachectwa.

Szlachta, uprzywilejowany stan społeczny w państwach typu feudalnego powstały w XIII-XIV w., wywodzący się z rycerstwa, zwykle feudalni właściciele ziemscy.

W Polsce przekształcenie się rycerstwa w szlachtę nastąpiło w XIV-XV w. Stan szlachecki przejął stare przywileje rycerskie, m.in.: prawo własności posiadanej ziemi, ochronę prawną w postaci wysokiej kary za zabicie (główszczyzna) bądź zranienie (nawiązka) rycerza (szlachcica), prawo wyboru instytucji kościelnej przy świadczeniu dziesięciny, prawo do wynagradzania za czas pełnienia służby wojskowej, zwolnienie od ciężarów na rzecz księcia i jurysdykcji urzędników książęcych (immunitet).

Początkowo przejście do stanu szlacheckiego odbywało się poprzez koligacje, nabywanie ziemi bądź też na drodze sądowej przez udowodnienie szlachectwa przy pomocy świadków. W XVI w. podstawowego znaczenia nabrało szlachetne urodzenie i przynależność do rodów posiadających własne herby i zawołania. Wejście do stanu szlacheckiego mogło nastąpić jedynie w drodze Nobilitacja, uszlachcenie, prawna forma wejścia do stanu szlacheckiego nieszlachcica i jego potomków. W Europie Zachodniej znana od XIII w., w Polsce od XIV w. Pierwotnie dokonywana przez króla bądź rody rycerskie, miała formę adopcji herbu przez nobilitowanych. W 1413 w Horodle miało miejsce słynne przyjęcie do herbów katolickich bojarów litewskich, bądź Indygenat, w dawnej Polsce przyznanie cudzoziemcowi szlachectwa polskiego. Początkowo prawo indygenatu posiadał król. Po raz pierwszy przyznane synom Stefan Batorego: Andrzejowi kardynałowi i Baltazarowi, oraz jego braciom (1578). Od 1641 prawo indygenatu posiadał wyłącznie sejm walny (z mocą wsteczną do 1607).

Szlachta była zróżnicowana ze względu na stan majątkowy. Najbogatsza była szlachta małopolska, korzystająca z nadań ziemi dokonywanych przez książęta i królów, najuboższa zaś na Mazowszu i Podlasiu, gdzie miała nieduże gospodarstwa i nie posiadała ludności poddanej.

W ramach stanu szlacheckiego wytworzyły się grupy: magnateria, do której należały latyfundia ziemskie, szlachta średnia - reprezentowana przez właścicieli jednej lub kilku wsi, szlachta zagrodowa - dysponująca niewielkimi gospodarstwami i szlachta gołota, która utraciła ziemię. Podstawą ekonomicznego utrzymania szlachty były folwarki ziemskie obrabiane przez chłopów zobowiązanych do świadczenia pańszczyzny. W XV-XVI w. szlachta stała się warstwą rządzącą w państwie, była inicjatorem reform ustrojowych, gospodarczych i kulturalnych.

Rozróżniamy przywileje :

  1. generalne - rozciągające się na cały kraj,

  1. prowincjonalne lub ziemskie - obejmujące szlachtę jednej prowincji lub ziemi.

16. Stan duchowny i jego pozycja w państwie.

Duchowieństwo wyodrębniło się na podstawie sprawowanych w kościele funkcji. Stan ten był dostępny dla wszystkich, chcących i mogących spełniać rygory związane z przyjętymi święceniami, jednak tak naprawdę rozdział stanowisk kościelnych zależał od pochodzenia społecznego kandydata. Duchowni dzielili się na:

W pełni uprzywilejowani byli duchowni wyżsi Kościoła katolickiego między innymi:

Uprzywilejowany charakter duchowieństwa uzewnętrznił się najpierw w posiadaniu rozległych dóbr ziemskich, objętych immunitetami zwalniającymi ludność w nim osiadłą od danin, służebności i sądu książęcego. Powiększało to dochody kościoła który racjonalnie korzystał z pracy poddanych. Własność ziemska, dziesięciny, privilegium immunitatis i privilegium fori oraz korzyści wynikające ze sprężystej organizacji kościelnej, karności i wykształcenia zapewniały wyższemu duchowieństwu katolickiemu w Polsce stałą obecność w najwyższych organach państwa i duży wpływ na bieg jego spraw. Gorsze było natomiast położenie niższego duchowieństwa, które niejednokrotnie bardziej związane było z ludem niż ze stanem feudalnym, do którego formalnie należało.

17. Pozycja stanu mieszczańskiego.

Mieszczanin był człowiekiem wolnym zgodnie z zasadą głoszącą że powietrze miejskie czyni człowieka wolnym. Wchodził do tego stanu przez urodzenie ale i przez zamieszkanie na stałe w mieście (rok i dzień) oraz pracę w zawodzie miejskim (rzemiosło, handel). Przynależność stanowa miała charakter dożywotni i dziedziczny. Statut obywatelski w mieście mieli tylko bogaci kupcy i rzemieślnicy cechowi, mający własne warsztaty. Pozostali nazywani byli mianem mieszkańców i nie byli dopuszczani do głosu w sprawach miasta . ze względu na posiadany majątek społeczeństwo miejskie dzieliło się na:

mieszczanie stanowili wprawdzie stan ale zatomizowany, gdyż miasto, stanowiące odrębność całości, dbało przede wszystkim o siebie. Miasta nie dopracowały się ogólnostanowej linii polityki.

Mieszczanie, którzy w XIV w. zawiązywali mieszczańskie i mieszczańsko - szlacheckie konfederacje dla załatwienia ważnych spraw, np. bezpieczeństwa na drogach, uczestniczyli w elekcji władców zostały w połowie XV w. usunięte ze sceny politycznej. Było to możliwe skutkiem zbyt nagłego rozwoju przywilejów szlacheckich, słabszego rozwoju gospodarczego w miastach niż na folwarkach, braku ogólnopolskiej linii politycznej mieszczaństwa. W związku z tym mieszczanie ponieśli następujące porażki:

18. Stan chłopski w monarchii stanowej.

Był to okres dominowania czynszów w stosunkach między chłopem i panem. Szczególna formą ich upowszechniania był lokacja na prawie niemieckim. Ludność wsi była zróżnicowana majątkowo. Stosunkowo zamożną - i najliczniejszą - warstwą stanowili kmiecie, posiadacze samodzielnych, najczęściej łanowych gospodarstw rolnych. Obok kmieci we wsi znajdowali się zagrodniczy, posiadający ułamek łanu ziemi i dorabiający pracą nakładczą u kmieci. Najuboższą warstwą ludności tworzyła czeladź. W połowie XIV wieku znaczna większość chłopów posiadała prawo wschodu, a prawa chłopów do ziemi ulegały na ogół wzmocnieniu. Ciężar chłopów na rzecz panów cechowała znaczna różnorodność szczegółów. Zaznaczyła się stała tendencja do wzrostu pieniężnej części czynszu oraz redukcji innych ciężarów, co świadczyło o postępach utowarowienia gospodarki chłopskiej. Prócz części pieniężnej renty płacono w pieniądzu pordle, które za K. Wielkiego stało się dorocznym podatkiem od łanu chłopskiego, a częściowo i dziesięciny kościelne.

19. Władza królewska w Rzeczpospolitej szlacheckiej. Elekcja Jagiellonów a wolna elekcja.

Król w Rzeczpospolitej uważany był za dzierżawcę władzy najwyższej, a jednocześnie od XVI w. za osobny stan sejmujący obok senatu i izby poselskiej.

Ograniczenie władzy królewskiej w dobie Rzeczpospolite szlacheckiej:

W czym się przejawiały

Treść ograniczeń

W sposobie powoływania na tron

Król obierany dożywotnio; od 1573 r. w drodze elekcji viritim

W stosunku do sejmu

Król jeden - obok senatu i izby poselskiej - z trzech „stanów sejmujących” nie mógł samodzielnie wydawać konstytucji, nakładać podatków, dysponować majątkiem państwa

W artykułach henrykowskich (od 1573)

Podstawowe zasady ustrojowe bezwzględnie obowiązujące króla, który zaprzysięgał je wstępując na tron; ich naruszenie mogło spowodować wypowiedzenie mu posłuszeństwa przez szlachtę.

W paktach konwentach (od 1573 )

Szczegółowy układ zawierany z kandydatem na króla na sejmie elekcyjnym, a zaprzysięgany przez monarchę po jego wyborze

W instytucji senatorów - rezydentów (od 1606 )

Jedna czwarta senatorów - rezydentów musiała stale przebywać u boku króla. Rady ich miał król zasięgać we wszystkich ważniejszych sprawach. Senatorowie - rezydenci składali sejmowi sprawozdanie ze swojej działalności.

W nieusuwalności urzędników

Urzędnicy mianowani dożywotnio nie mogli być odwołani przez króla, nawet jeśli nie wypełnili swych obowiązków.

W niezależności sądów szlacheckich

Sejmiki wybierały kandydatów na sędziów i podsędków sądów ziemskich, a od 1578 r. sędziów (deputatów) do Trybunału Koronnego. W sądzie asesorami byli senatorzy.

W ograniczeniach w dziedzinie prawa prywatnego

Zakaz zawierania związku małżeńskiego bez zgody sejmu (1573), zakaz nabywania dóbr dla siebie i rodziny (1631), zakaz wyjazdów za granicę (1641).

Rozwój pełnej elekcji hamował fakt, że dynastia Jagiellonów posiadała dziedziczne prawa na Litwie. Przez czas istnienia tej dynastii sejmy walne, pragnące utrzymać związek z Litwą, wybierały zawsze Jagiellonów na tron polski. Ostatni z Jagiellonów - Zygmunt August został koronowany za życia swego ojca co spowodowało opozycję szlachty; sejm zwołał (1550). Że nie wolno za życia króla obierać jego następcy.

Wolne elekcje, nie ograniczone względami na dynastię, zaczęły się od 1572 r. w czasie bezkrólewia w 1572 r. przyjęto zasadę elekcji viritim, tj. że cała szlachta ma prawo wyboru króla bezpośrednio. Jednak długotrwałe bezkrólewie zakłócało normalny bieg życia państwowego. W tym celu uregulowano organizacje państwową w czasie bezkrólewia. Władzę w państwie na ten okres obejmowały konfederacje kapturowe szlachty. Na czele państwa w czasie bezkrólewia stal interrex stały prymas; reprezentował on państwo na zewnątrz i kierował administracją. Do niego należało przygotowanie elekcji. W obrębie jego można wyodrębnić trzy fazy:

  1. sejm konwokacyjny, posłowie ziem wiązali się w konfederację generalną, zatwierdzano skład sądów kapturowych funkcjonujących w czasie bezkrólewia.

  2. sejm elekcyjny, wysłuchiwał obcych posłów przedstawiających kandydatów na króla i układał pakta konwenta.

  3. sejm koronacyjny.

21. Sejm: geneza, struktura, skład, kompetencje, porządek obrad. Rodzaje sejmów.

Sejm, w Polsce od XV w. najwyższy organ władzy ustawodawczej. Nazwa od starosłowiańskiego słowa "sjem" lub "snem", które oznaczało zjazd ludności. W okresie piastowskim nie odbywały się już zjazdy całej ludności, książę zwoływał zjazd rycerstwa, w którym uczestniczył wraz ze swoją radą.

Po zjednoczeniu Polski utrzymano tradycję zjazdów dzielnicowych, w których brał udział król i jego rada. Zjazdy te dały początek sejmikom prowincjonalnym. Od XV w. obok zjazdów prowincjonalnych król zwoływał także zjazdy krajowe, które nazywano sejmem wielkim lub sejmem walnym.

Po konstytucjach z 1493, 1496, 1504 i 1505 sejm stał się najwyższą instytucją władzy w państwie polskim. Konstytucja z 1505 określiła sejm jako zgromadzenie trójstanowe, w którym król reprezentował prawa korony, senat duchowne i świeckie władze rządzące, izba poselska szlachtę.

Początkowo liczba senatorów (87) znacznie przewyższała liczbę posłów (40), w miarę uzyskiwania przewagi w państwie przez szlachtę proporcje te uległy zmianie. W 2. połowie XVI w. sejm liczył 140 senatorów i 170 posłów. Obradom senatu przewodniczył król, izbie poselskiej marszałek.

Do kompetencji sejmu należało głównie: uchwalanie konstytucji (ustaw) w sprawach wydatków i dochodów państwa, wielkości podatków, liczebności wojska oraz podejmowanie decyzji o wojnie, przymierzach politycznych i sojuszach wojskowych. Zwoływanie sejmu należało do praw i obowiązków króla. W okresie interregnum (bezkrólewia) obowiązek ten przechodził na prymasa. Sejm zwyczajny zbierał się co 2 lata na okres 6 tygodni, sejm nadzwyczajny mógł być zwołany w dowolnym terminie na okres 2 tygodni. Miejscem obrad sejmu był początkowo Piotrków, od unii polsko-litewskiej (1569) zaś Warszawa na przemian (co trzeci raz) z Grodnem. Wprowadzenie liberum veto spowodowało upadek znaczenia sejmu począwszy od połowy XVII w. Dla wyeliminowania liberum veto i zasady jednomyślności zawiązywano tzw. sejmy pod laską konfederacji (konfederacja), gdzie obowiązywała zasada większości przy podejmowaniu ustaw (Sejm Czteroletni, sejmy rozbiorowe).

22. Szlachecki ruch egzekucyjny.

Ruch egzekucyjny skupił w połowie XVI wieku szerokie rzesze szlachty, a jego zwolennicy wychodzili z założenia, że ponad wszelką władzą w Królestwie stoi prawo. Domagali się więc przywrócenia go wszędzie tam, gdzie zostało ono przez panującego naruszone lub złamane. Ich postulaty służyły więc egzekucji, czyli wykonaniu praw. Żądali ujednolicenia wszystkich ziem pozostających pod władzą Jagiellonów, to znaczy unii Polski z Litwą i zniesienia odrębności Prus Królewskich, a poza tym połączenia Mazowsza z Koroną, oraz rozłożenia ciężarów finansowych na całą monarchię. Zgodnie z postanowieniem statutu Aleksandra 1504 wnioskowali, aby unieważnić zastawy i darowizny z królewszczyzn. Ponieważ przywrócenie dóbr monarszych zasiliłoby znacznie skarb państwa, pozwoliłoby to pokryć wydatki na potrzeby wojskowe. Przypominali także o częstym łamaniu zasady zakazującej łączenia kilku stanowisk państwowych w jednym ręku.

Egzekucjoniści poddawali w wątpliwość przywileje kościoła i domagali się nałożenia większych podatków na duchowieństwo, które dotąd ponosiło takie same ciężary jak szlachta. Ruch egzekucyjny stanowczo występował przeciwko wykonywaniu wyroków sądowych przez królewskich starostów. Problem ten zaostrzył się wraz z rosnącymi wpływami reformacji w Polsce. Szlachta domagała się zapewnienia swobód wyznaniowych i uniezależnienia od Rzymu.

Zygmunt August początkowo odrzucał te postulaty opierając się na wybranym gronie senatorskim. Zatarg ze szlachtą zaostrzył się w 1559, kiedy to sejm wobec odkładania przez króla egzekucji praw, odmówił uchwalenia podatków na potrzeby wojny o Inflanty. Zygmunt August udał się więc na Litwę, gdzie przebywał do 1561. Trzyletnia nieobecność władcy, przerwa w zwoływaniu sejmu i obradach sądów królewskich naruszyła dość poważnie stabilność państwa.

Egzekucja praw godziła w interesy magnaterii i duchowieństwa:

Zygmunt Stary 1506-1539

Zygmunt II August

(Ostróg, Ossoliński, Sienicki)

23. Liberum veto. Zerwanie i nie dojście sejmu.

Liberum veto [liberum weto] (łc. liberum `wolne', veto `sprzeciwiam się', `wolne nie pozwalam') (z łacińskiego dosłownie - "wolne «nie pozwalam»"), prawo zezwalające jednemu posłowi na zerwanie sejmu i unieważnienie także wszystkich wcześniejszych jego uchwał. Funkcjonowało w Polsce w XVII i XVIII w. Wyrosło z prawa jednomyślności wymaganej do podejmowania uchwał sejmowych. W praktyce wiązało się z wpływami wielkich rodów magnackich na sejmikach i sejmach, a także z interwencją państw obcych w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej.

Jako pierwszy zerwał sejm wykorzystując prawo liberum veto poseł trocki W. Siciński w 1652. W 1669 zerwano sejm przed upływem czasu przewidzianego na obrady, a w 1688 nawet przed wyborem marszałka. W 1. poł. XVIII w. sejmy zrywane były bardzo często, za Augusta II zakończyły się uchwałami tylko cztery sejmy, za Augusta III jeden.

Środkiem zaradczym przeciwko liberum veto było chwilowe zawieszenie czy odraczanie obrad sejmu lub zawiązywanie konfederacji, w czasie trwania której obowiązywała zasada większości głosów, a sejm skonfederowany nie mógł być zerwany. Po 1764 prawo liberum veto praktycznie wyszło z użycia, zniesione ostatecznie przez Konstytucję 3 Maja.

24. Sejmiki i ich rodzaje. Rządy sejmikowe w XVII - XVIII w.

Sejmik, w Polsce od XV w. organ samorządu ziemskiego, zgromadzenie obywateli (szlachty) danej ziemi, województwa lub powiatu. Udział w sejmiku był dobrowolny. Zazwyczaj uczestniczyli w nim wojewoda i kasztelan, urzędnicy ziemscy oraz szlachta zamieszkała na danym terytorium. W miarę rozwoju demokracji szlacheckiej i parlamentaryzmu następowało zróżnicowanie sejmikow w zależności od pełnionych przez nie funkcji, np. sejmiki gospodarskie decydowały o wysokości nakładanych podatków lokalnych i wybierały deputatów do trybunału skarbowego.

Rodzaje sejmików: :

  1. Sejmik deputacki, sejmik trybunalski, w dawnej Polsce zjazd szlachty dokonujący wyboru przedstawicieli (deputatów) do Trybunału Koronnego (od 1578) i do Trybunału Litewskiego (od 1581). Do 1768 sejmik deputacki dla Korony odbywał się w pierwszy poniedziałek po święcie Narodzenia Najświętszej Maryi Panny (8 września), a dla Litwy w poniedziałek przed dniem św. Bartłomieja (24 sierpnia).

  2. Sejmik generalny, generał, sejmik główny, sejmik większy, w dawnej Polsce zjazd senatorów i posłów oraz chętnej do wzięcia udziału w obradach szlachty z danej prowincji. Na sejmik generalny przedstawiano i rozpatrywano uchwały sejmików powiatowych, przede wszystkim jednak wypracowywano i uzgadniano wspólne stanowisko w sprawach, które miał rozpatrywać najbliższy sejm. Sejmik generalny dla Małopolski zbierał się w Korczynie, dla Wielkopolski w Kole, dla Prus Królewskich w Grudziądzu lub Malborku, dla Mazowsza w Wołkowysku lub w Słonimiu. Instytucja sejmiku generalnego najdłużej przetrwała na Mazowszu i w Prusach Królewskich (do XVIII w.).

  3. Sejmik przedsejmowy, w dawnej Polsce zgromadzenie zwoływane w celu wyłonienia posłów na sejm walny oraz uchwalenia instrukcji dla posłów. Zbierał się w terminach podanych w uniwersale królewskim, w Koronie zazwyczaj 6 tygodni, na Litwie 4 tygodnie przed sejmem walnym. W praktyce nie przestrzegano wyznaczonych terminów i sejmik przedsejmowy na Litwie wyprzedzał na ogół koronny.

  4. Sejmik relacyjny, w dawnej Polsce sejm zwoływany po sejmie walnym w celu przedstawienia przez posłów relacji z zakończonych obrad. Przedstawiane sprawozdania dotyczyły uchwał podjętych przez sejm oraz działań podejmowanych przez poszczególnych posłów. Na sejmik relacyjny zapadały także decyzje dotyczące sposobu wypełnienia uchwał sejmowych.

  5. Sejmik elekcyjny, wybierał 4 kandydatów na opróżniony urząd sędziowski ziemski, spośród których król dokonywał nominacji. Zbierał się w razie wakansu urzędu.

  6. Sejmik kapturowy, od 1572 r. zorganizowany na zasadzie konfederacji, powoływał władze konfederacji i sąd kapturowy dla województwa (ziemi) na czas bezkrólewia.

  7. Sejmik gospodarczy, wyodrębnił się od początku XVII w. podejmował uchwały w sprawach ziemi, repartycji podatków uchwalonych przez sejm; wybierał poborców podatkowych i kontrolował ich działalność; nakładał podatki wojewódzkie; decydował o wydatkach ze skarbu wojewódzkiego; uchwalał zaciąg żołnierza powiatowego, wyznaczał jego dowódców; od poł. XVII w. wybierał komisarzy do Trybunału Skarbowego.

25. Artykuły henrykowskie i pakta konwenta.

Pacta conventa, w dawnej Polsce umowa zawierana pomiędzy królem elektem i wyborcami. Zobowiązywała króla do wykonania postulatów uchwalonych na sejmie konwokacyjnym. Postulaty dotyczyły spraw z zakresu polityki zagranicznej, obronności, nakładania podatków, finansowania oświaty, sprowadzania cudzoziemców do kraju i przekazywania im urzędów itp. Pacta conventa oraz artykuły henrykowskie opracowane zostały po raz pierwszy przez sejm w 1573 i zaprzysiężone przez Henryka III Walezego. Od wyboru na tron Zygmunta III Wazy (1587) artykuły henrykowskie i pacta conventa zespoliły się w jedną całość. Każdy król elekt zobowiązany był zaprzysiąc pacta conventa jako warunek objęcia tronu.

Pacta conventa osłabiały stanowisko króla w państwie, ich głównym celem była jednakże ochrona Rzeczypospolitej przed wykorzystywaniem jej sił w interesach dynastycznych wybieralnych monarchów. W 1768 pacta conventa weszły w skład uchwalonych przez sejm praw kardynalnych

Artykuły henrykowskie, najważniejsze zasady ustrojowe Rzeczypospolitej, spisane w formie 21 artykułów przez szlachtę zebraną, podczas bezkrólewia 1573, w Kamieniu pod Warszawą. W odróżnieniu od pacta conventa, zawierających osobiste zobowiązania elekta, artykuły henrykowskie stanowiły rodzaj stałej ustawy zasadniczej zaprzysięganej przez wszystkich nowo wstępujących na tron polski monarchów, począwszy od Henryka III Walezego. Zawierały m.in. zasadę powoływania królów wyłącznie w drodze wolnej elekcji oraz zobowiązania króla do: zwoływania sejmu co dwa lata na 6 tygodni, nienakładania nowych ceł i podatków ani niezwoływania pospolitego ruszenia bez zgody sejmu, niepodejmowania decyzji dotyczących wojny i pokoju bez zgody senatu.

Przy boku króla utworzono ponadto specjalną radę, składającą się z 16 senatorów, tzw. rezydentów, powoływanych na sejmie co dwa lata. Mieli oni, zmieniając się co pół roku, w składzie 4 osób przebywać przy królu, stanowiąc organ zarówno doradczy, jak i kontrolny. Artykuły henrykowskie potwierdzały ponadto dawny zakaz nieodpłatnego wyprowadzania pospolitego ruszenia za granicę oraz obowiązek utrzymywania wojska kwarcianego przez króla. Wprowadzono do nich również postanowienia konfederacji warszawskiej 1573, dotyczące tolerancji religijnej. W razie nieprzestrzegania przez monarchę praw i przywilejów szlacheckich artkuły henrykowskie dawały szlachcie prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi (rokosz), utrzymywały również wszystkie dotychczasowe urzędy.

26. Instytucja senatorów - rezydentów.

Próbą utworzenia stałego organu sejmowego dla współdziałania z królem w rządzeniu państwem byli senatorowie - rezydenci. Instytucja ta została powołana przez artykuły henrykowskie, miała działać w okresie miedzy sejmami. Senatorowie - rezydenci byli powołani na dwa lata w liczbie 16, tak by w liczbie tej znajdowali się biskupi, wojewodowie i kasztelanowie. Czterech z nich mało przebywać stale u boku króla, zmieniając się co pół roku. Zadaniem ich było dawanie rad i sprawowanie kontroli, z czego składać mieli sprawozdanie na sejmie. W praktyce senatorowie - rezydenci zaczęli funkcjonować dopiero od 1607 r. kiedy rokosz Zebrzydowskiego spowodował dalsze ograniczenia władzy królewskiej. W 1641 r. liczbę senatorów- rezydentów podniesiono do 28.

27. Urzędy w Rzeczypospolitej.

W XIV w. zaczęły powstawać rady miejskie złożone z wybieralnych rajców. Początkowo radą miejską kierował wójt, wkrótce jednak doszło do wyemancypowania się jej spod jego władzy. Przewodniczącymi rady zostawali wybieralni rajcy nazywani burmistrzami. W XV w. praktycznie wszystkie polskie miasta miały rady miejskie, którym w funkcjonowaniu przeszkadzały urzędy dziedzicznego wójta. Bogatsze miasta decydowały się na wykup wójtostw. W miastach prywatnych były one likwidowane na rzecz właścicieli miast.

Od XVI w. władza administracyjna w mieście należała do wybieralnych burmistrzów. Zasadźcy wsi lokowanych na prawie niemieckim zapoczątkowali dziedziczny urząd sołtysa. Sołtys otrzymywał większy od osadników nadział ziemi, wynoszący od 2 do 10 łanów wolnych od czynszu, prawo rybołówstwa i łowów oraz utrzymywania karczmy, rzadziej młyna. Przypadała mu także jedna szósta czynszów płaconych przez mieszkańców wsi oraz jedna trzecia kar sądowych. Zarządzał wsią, sprawował niższe sądownictwo przy pomocy powoływanej przez siebie ławy. Pozostawał wasalem właściciela ziemi i był zobowiązany do pełnienia służby konno w orszaku pańskim. Wzrost zamożności sołtysów stał się źródłem niechęci ze strony szlachty, co uwidoczniło się w dokumentach pisanych począwszy od statutów Kazimierza III Wielkiego. Statut warcki Władysława II Jagiełły w artykule "o sołtysie krnąbrnym i nieużytecznym" dawał podstawę prawną do wykupu dziedzicznych sołectw, wreszcie ustawa sejmowa z 1568 zlikwidowała urząd dziedzicznego sołtysa, w jego miejsce właściciel wsi powoływał odwoływalnego wójta.

W dużych latyfundiach magnackich i w królewszczyznach powstawały urzędy oficjalistów dworskich obsadzane przez przedstawicieli zubożałej szlachty (administratorzy, ekonomowie, włodarze). Największą władzę w dobrach prywatnych posiadał właściciel ziemi, od którego decyzji nie było odwołania. W dobrach królewskich najwyższa władza należała do monarchy. W okresie panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764-1795) tworzono urzędy kolegialne, których przewodnictwo powierzano najczęściej dotychczasowym wysokim urzędnikom państwowym. Taki charakter miała Rada Nieustająca powołana przez sejm rozbiorowy w 1775. Centralnym organem kolegialnym władzy wykonawczej była także Straż Praw powołana na mocy Konstytucji 3 Maja z 1791. Urzędy i hierarchia urzędnicza przetrwały do III rozbioru (1795), a tytuły wojewody i kasztelana były używane w latach 1807-1813, w dobie Księstwa Warszawskiego.

Urzędy centralne:

29. Reformy ustrojowe sejmu „niemego” z 1717 r.

Sejm Niemy, jednodniowy sejm zwołany 1 II 1717. Zatwierdził układ pomiędzy konfederacją tarnogrodzką a królem Augustem II Mocnym. Poza marszałkiem sejmu S. Ledóchowskim i odczytującymi uchwały nie dopuszczono do głosu żadnego posła z obawy przed zerwaniem obrad.

Konstytucje Sejmu Niemego ograniczały wpływy saskie w Polsce, zmniejszały uprawnienia królewskie oraz wprowadzały ograniczone reformy ustrojowe. Na gwaranta dotrzymania ugody wyznaczono cara rosyjskiego Piotra I Wielkiego, mediatora pomiędzy zwaśnionymi stronami. Sejm Niemy zapoczątkował interwencje Rosji w wewnętrzne sprawy Polski.

30. Reformy ustrojowe z lat 1764-1789. Rada Nieustająca. Komisje Wielkie, Komisje porządkowe cywilno-wojskowe z 1789r. Wpływ ideologii Oświecenia.

Rada Nieustająca, powołany przez sejm rozbiorowy w marcu 1775 kolegialny organ stanowiący namiastkę rządu. W Radzie uczestniczyli: król, przedstawiciele senatu (18 senatorów) i szlachty (18 posłów). W okresach dwuletnich wymieniono 1/3 składu.

Dekrety Rady Nieustającej podpisywał król, który nie posiadał jednak prawa ich wstrzymania. Pierwszy skład wybrano na podstawie list sporządzonych przez ambasadorów Rosji, Austrii i Prus (O.M. Stackelberga, K. Rewitzkyego i G. Benoita). Ostateczną listę przygotowali Stackelberg i Stanisław August Poniatowski. Znaleźli się na niej kandydaci ambasadora rosyjskiego, z wyjątkiem trzech kandydatów z listy pruskiej.

Rada Nieustająca składała się z pięciu departamentów: spraw zagranicznych, policji i dobrego porządku, wojny, sprawiedliwości oraz skarbu. O powołanie Rady Nieustającej w równym stopniu zabiegał król Stanisław August Poniatowski mający nadzieję, że ukróci ona samowolę magnatów i szlachty, jak i Stackelberg upatrujący w niej wygodne narzędzie walki z królewskim programem reform. Skorumpowana i przekupiona przez Rosjan Rada Nieustająca została odrzucona zarówno przez magnaterię, jak i szlachtę, co w 1789 doprowadziło do jej obalenia. 1793 odtworzona ponownie na kolejnym sejmie rozbiorowym (grodzieńskim).

Komisje porządkowe cywilno-wojskowe powstały w 1789 r., zajmowały się sprawami terytorialnymi ziemi i województwa. Miały charakter organów samorządowych. Składały się z 15 komisarzy, wybieranych przez sejmiki co 2 lata spośród szlachty osiadłej w danym okręgu. Po reformie miejskiej w 1792 r. wprowadzono do każdej komisji porządkowej po 3 mieszczan. Do komisji należało:

Komisje wielkie - kolegialne zorganizowanie ministerstwa - złożone z członków wybieranych przez sejm. Były to komisje:

  1. Policji (dla miast),

  2. Wojska,

  3. Skarbu,

  4. Fundacji Narodowej.

Przewodniczyli komisji byli ministrowie nie należący do Straży. W skład każdej komisji wchodziło 14 lub 15 komisarzy wybieranych na 2 lata oraz po 6 plenipotentów miejskich.

Reformy ustrojowe z lat 1764 - 1789.: