Jakub Migacz
Rozdział II
KWESTIE TERMINOLOGICZNE ORAZ PRÓBY UPORZĄDKOWANIA POJĘĆ
1. Wprowadzenie
W literaturze omawiającej zagadnienia społecznych zjawisko patologicznych można spotkać różne podejścia O przyjęciu w tej pracy zasady definiowania pojęć na początku rozważań zdecydowały względy merytoryczne. Przy tak bowiem złożonej i mało zbadanej sferze rzeczywistości społecznej jaką są społeczne zjawiska patologiczne, uporządkowanie pojęć staje się niezmiernie ważną kwestią.
Treść pojęć - czytamy u Beczkiewicza - nie są stałe, lecz ulegają zmianom, przenikają się.
Analiza pojęć i ich badanie, sztuka operowania nimi wymaga zawsze świadomości zmienności tych pojęć, ich wzajemnego przenikania i uzupełniania się.
Tego rodzaju stwierdzenie utwierdza na w przekonaniu o ważności dyrektywy uściślania pojęć również w toku badania rzeczywistości społecznej, a w szczególności, gdy ta rzeczywistością jest sfera zjawisk patologicznych.
2. Różnorodność i nieścisłość pojęć
Różnorodność i dowolność używanych pojęc, określeń, nazw jest wielce niepożądane z kilku powodów:
utrudnia jednoznaczne porozumienie
wprowadza niejasność znaczeniową
Zaciemnia, rozmywa przedmiot zainteresowań
Utrudnia, a w wielu przypadkach wręcz uniemożliwia prowadzenie analiz porównawczych
Pozbawia rozważania naukowości
Różnorodność i niejednoznaczność terminologiczna uniemożliwia precyzyjne skatalogowanie tych zjawisk, ustalenie ich źródeł i sposobów przeciwdziałania.
Analizę nieścisłości i niekonsekwencji w używaniu pojęć patologia społeczna i zjawiska patologiczne.
Po przez pojęcie „patologia społeczna” rozumiemy jako określenie zjawiska patologicznego, natomiast pojęcie „patologia życia społecznego” odnosi się tylko do rzeczywistości społecznej, której przedmiotem rozważań jest człowiek.
A. Kurowski na przykład, operując pojęciem „patologia społeczna”, nie próbował go definiować, lecz w zamian określił kryteria zjawisk patologicznych. Natomiast można wnioskować, iż autorowi chodziło tutaj nie o patologie jako dziedzinę wiedzy, ale raczej o sferę zjawiska patologicznego.
U J. Bafii w pierwszym sformułowaniu patologia społeczna utożsamiana jest m.in. z zachowaniami niezgodnymi z prawem, natomiast w drugim - z refleksją naukową, a więc to samo określenie w różnych kontekstach oznacza co innego.
L. Lernell określenie „patologii” rozumiał nie naukę (wiedzę) o procesach społecznych i stanach chorobowych ale samą chorobę. Patologia społeczna jako choroby społeczeństwa.
W Związku Radzieckim zjawiska patologiczne nazywano najczęściej odchyleniami społecznymi, jak pisał W.N. Kudriawcew - do odchyleń społecznych zaliczali także patologię społeczną. Przyjmując nasz terminologii, trudno się zgodzić na włączenie do odchyleń społecznych patologii społecznej, czyli refleksji naukowej nad odchyleniami społecznymi. Lecz z jednej strony na różnorodność używanych do określenia rzeczywistości patologicznej a z drugiej uświadamiają nam rozbieżność i nieścisłości występujące w stosowaniu tych pojęć.
3. Podstawowe pojęci z zakresu omawianej problematyki
Problematyka wydaje się upoważniać do stwierdzenia że najbardziej uprawnionymi i najczęściej używanymi pojęciami są: patologia społeczna, zjawiska patologiczne, dewiacja, dezorganizacja, dezintegracja i dysfunkcjonalność. Istnieją także pojęcia które nie przyjęły się z uwagi na zbyt wąskie ujmowanie przedmiotu zainteresowań patologii społecznej.
3.1. Pojęcia „patologia społeczna” i „społeczne zjawiska patologiczne” w literaturze przedmiotu
Patologia z punktu etymologicznego („pathos” - cierpienie, choroba; „logos” - nauka, wiedza), to nauka o cierpieniach lub chorobach. J. Aleksandrowicz definiuje pojęcie choroby jako antytezę zdrowia.
A. Podgórecki twierdzi iż patologia społeczna to wiedza o cierpieniach społecznych, to byłoby to podejście wyraźnie subiektywne. Słowo „cierpienie” jest pojęciem odnoszącym się do sfery psychicznej jednostek, więc do sfery subiektywnej, natomiast definicja patologii społecznej jako wiedza o chorobach społecznych, powinna ewaluować bardziej w kierunku obiektywizmu. Z dwóch definicji: patologii patologia społeczna jako wiedza o cierpieniach oraz patologia społeczna jako wiedza o chorobach społecznych. Dlatego tez określenie patologia społeczna posiada znamiona pojęcia syndromatycznego, tzn. niejednoznacznie rozumianego, wyrażającego różne treści
Przegląd definicji
F. Znaniecki do zjawisk patologicznych zaliczał nierównomierny rozwój kultury, nieprzystosowanie społeczne, dysharmonie, konflikty, szybkie zmiany społeczne, nienormalność formę częściowej podnormalności, bądź formę częściowej nadnormalności.
R. Merton rozwijając teorię anomii Durkheima, przejawy patologii społecznej, określał mianem dewiacji społecznej. Wg. Merona dewiacje rozumiał indywidualne sposoby nieprzystosowania osób, sklasyfikowane na podstawie akceptacji lub odrzuceniu dwu elementów struktury społecznej: kulturowo określonych celów i zinstytucjonalizowanych środków do osiągania tych celów.
J. Szczepański nie używa pojęcia „patologia społeczna” używa określenia „dezorganizacja społeczna” który oznacza według niego „zespół procesów społecznych powodujących, że w ramach pewnej zbiorowości zachowania odchylające się od normy i ocenianie negatywnie przekracza dopuszczalne optimum i zagrażają ustalonemu przebiegowi procesów życia zbiorowego”
A. Podgórecki, definiował „patologie społeczna w następujący sposób „ przez patologię życia społecznego należy rozumieć refleksje nad objawami i przyczynami powstania i istnienia problemów społecznie szkodliwych oraz nad środkami zaradczymi wobec nich stosowanych.
E. Rubington, M. Winberg, charakteryzując patologię społeczną, nawiązywali do analogii odnosząc się do organizmu, podejście to wiąże się z normatywną koncepcją społeczeństwa: to, co jest, definiuje się w odniesieniu do tego, co być powinno.
J. Wódz, za zjawiska patologiczne będziemy uważać:
a) te zjawiska społeczne, które są niezgodne z wzorami zachowań zawartymi w systemach normatywnych badanej społeczności;
b) te zjawiska społeczne, które występują z zwiększającym się nasileniem ilościowym;
c) te zjawiska, które są dysfunkcjonalne, mają wyraźnie zakłócający wpływ na poszczególne, istotne w danej zbiorowości elementy dokonujących się zmian społecznych;
Z. Beczkiewicza, patologia społeczna jako synonim tego co jest faktycznie społecznie szkodliwe bez względu na to co poszczególni ludzie, jak i ogólne poglądy o tym sadzą.
A. Rajkiewicz; ”patologię społeczną definiuje się w polityce społecznej jako zespół zjawisk godzących w ogólnie przyjęte czy uznane wartości, w obowiązujące normy postępowania i zachowań, w ład prawny, w godność, zdrowie i mienie człowieka, w środowisko przyrodnicze, w prawa natury, w prawa ekonomiczne i socjologiczne”
W. Banaszuk, proponował zastąpić definicję zjawisk patologicznych definicją akcentującą ich dysfunkcjonalność względem wymogów historycznie określonego i kulturowo zorientowanego postępu.
M. Lipka, „pod pojęciem patologii społecznej rozumie się określony stan postaw, zachowań , które są szkodliwe dla historycznie uwarunkowanego postęu i powoduje ujemne następstwa dla wszechstronnego rozwoju jednostki, grupy lub całego społeczeństwa[…]”
M. Jarosz, patologia społeczna jako zbiór zjawisk których cechuje ich dysfunkcjonalność;
W. N. Kudriawcew stosował pojęcie” odchylenia społecznego jako odstąpienie, odejście od wymogów społecznych norm, pojmowanych bardzo szeroko.
J. Bafi, „patologia życia społecznego jest socjologią także tych czynów społecznie niebezpiecznych, które nie zostały zakwalifikowane jako przestępstwa z uwagi na mniejszy stopień ich społecznego niebezpieczeństwa.
Pojęcie „zjawisk społecznych” omówił Z. Beczkiewicza, wyróżnił dwa jego znaczenia. W znaczeniu 1) pojęcie to autor odniósł do sfery stosunków międzyludzkich, zjawiska społeczne w znaczeniu podmiotowym i przedmiotowym. 2) obejmuje wszelkie zjawiska dotyczące społeczeństwa, tj. zarówno te , które wywołują ludzie i ich instytucje swoimi działaniami lub brakiem należytych działań, a dotyczące ludzi (społeczeństwa), jak również te, które siły sprawcze są poza ludźmi i ich instytucjami, lecz dotyczą ludzi (społeczeństwa), np. choroby, epidemie, klęski żywiołowe.
Beczkiewicza wyróżnił dwa rodzaje zjawisk społecznie szkodliwych: 1) społecznymi zjawiskami szkodliwymi, zjawiska społeczne zagrażające ludziom (społeczeństwu), np.. narkomania, gwałt, kradzieże, rozboje. 2) zjawiska społecznie szkodliwymi, obejmując nimi takie grupy zjawisk jak : choroby, epidemie, klęski żywiołowe. Pierwsze są w ścisłym znaczeniu, tj. podmiotowo i przedmiotowo, drugie są społecznymi tylko przedmiotowo, tzn. dotyczą ludzi (społeczeństwa), ale ich siły sprawcze są poza społeczeństwem.
Przedmiotem zainteresowań patologii społecznej powinny być tylko te zjawiska patologiczne, których podmiotem sprawczym i przedmiotem oddziaływania są ludzie i ich instytucje, a więc „społecznie zjawiska szkodliwe”.
J. Sztumski, termin „problem społeczny w wąskim znaczeniu to „tylko te zjawiska spośród stanowiących przedmiot zainteresowań socjologii lub innej nauki społecznej, które wywołują rezonans w świadomości ludzi danego społeczeństwa i społeczeństw, problemy nie dające się pogodzić z normami, „problemy społeczne nazywamy to, co w danym społeczeństwie staje się zjawiskiem niepożądanym czy kłopotliwym […]”
Mówiąc ogólnie, za społeczne zjawiska patologiczne będziemy uważać takie zjawiska, które odbiegają od pewnych przyjętych dla danej rzeczywistości zobiektywizowanych kryteriów.
Trzy zasadnicze nurty ujmowania zjawisk patologicznych i ich definiowania: 1. nurt subiektywny/normatywno - relatywistyczny A. Podgórecki; 2. nurt zobiektywizowany, Z. Beczkiewicza i W. Banaszuk; 3. nurt ambiwalentny/relatywistyczno - zobiektywizowany, M. Lipka, W. N. Kudriawcew;
3.2. Sposoby ujmowania społeczeństwa a traktowanie społecznych zjawisk patologicznych
Spróbujemy spojrzeć na społeczeństwo z pozycji dwóch najbardziej typowych ujęć 1. kierunek strukturalno-funkcjonalny, ukazuje społeczeństwo jako twór „ładu społecznego”, „równowagi i harmonii społecznej (E. Mastyk-Musiał); 2. kierunek sprzeczności konfliktów społecznych ujmując społeczeństwo historycznie i dialektycznie.
Mają oni skłonność do uznawania stabilizacji i status quo za obiektywną wartość, a jedyną drogą ochrony tej wartości jest potępienie wszelkich oznak buntu i samowoli, a ogólniej mówiąc - zjawisk patologicznych.
R. Merton podejście funkcjonalne znalazła rozwinięcie u T. Parsonsa. Badacze ustosunkowani krytycznie do teorii strukturalno-funkcjonalnej (R. Dahrendorf, L. A. Coser)teoria konfliktu oparta na czterech założeniach: 1. ulega ono ciągłym przemianom, 2. cechuje je zawsze konflikt(a nie sprzeczność); konsens nigdy nie występuje; 3. każdy element przyczynia się do jego zmiany, 4. jest ono oparte na przymusie stosowanym wobec części jego członków.
Teoria sprzeczności i konfliktów oraz teoria porządku społecznego są zbyt jednostronne i w pewnym sensie niepełne. R. Dahrendorf stwierdzał, że społeczeństwo ma dwa oblicza: 1 jedno jest łagodne, pogodne, ułożone, a drugie - niepogodne, wyrażające sprzeczność sił i namiętności. Ponadto w każdym społeczeństwie obok ładu i porządku występują napięcia i konflikty.
3.3. Inne pojęcia najczęściej używane w literaturze przedmiotu
Najczęściej używanymi pojęciami z zakresu problematyki są: dezorganizacja społeczna, dysfunkcjonalność, dewiacja społeczna.
Określenie „dezorganizacja społeczna” oznacza dezorganizacje, której podmiotami sprawczymi oraz przedmiotami oddziaływania są ludzie i ich instytucje. M. Łoś, stwierdzał, że „dezorganizacja społeczna była zwykle definiowana jako osłabienie więzi grupowej i instytucjonalnych, załamywanie się kontroli społecznej, obniżenie się stopnia jedności grupowej, wzory zachowań i kontroli społecznej straciły swą moc”. M. Elliot i F. Meviill uważali, że „ dezorganizacja i organizacja to terminy względne, uzupełniające się, wyrażające dwa przeciwstawne aspekty tego samego funkcjonującego systemu”.
R. W. Winslow - przyjmuje definicje anomii Durkheima jako zakłócenie związków między funkcjonalnymi częściami systemu społecznego, uniemożliwiające osiąganie wspólnych wartości, dopuszczając możliwość wyłonienia się nowej ,bardziej spójnej formy organizacji. Społeczeństwo może podzielić normy i wartości, a równocześnie być w stanie ostrej anarchii i kryzysów. Thomas i Znaniecki proponowali badania procesow reorganizacji społecznej w miejsce badań dezorganizacji. Termin „dezorganizacji społecznej” - jak pisała K. Cygielska -„może też być używany dla oznaczenia stanu zakłócenia porządku społecznego[…]”, za prekursorów tego kierunku uważa się W. Thomasa i F. Znanieckiego, którzy dezorganizację społeczną kojarzą z konfliktem kultur - etnicznej i pokoleniowej.
Dewiacja społeczna , semantycznie słowo „dewiacja” pochodzi od łacińskiego „devio” i oznacza schodzenie z drogi, odchylenie od kierunku. K. Cygielska stwierdziła, iż „ten kierunek bierze swój początek w teorii anomii stworzonej przez Durkheima, a rozwiniętej przez Mertona”. Pojęcie dewiacji na gruncie patologii społecznej bywa używane w wąskim i szerokim znaczeniu. W wąskim oznacza zachowania odbiegające od uznanych wartości i norm społecznych, a w szerokim - wiele innych zjawisk. Dewiacja w teorii Mertona oznacza indywidualne sposoby przystosowania, sklasyfikowania na podstawie akceptacji lub odrzucenia dwu kluczowych elementów sfery społecznej: 1kulturowo określonych celów, 2. zinstytucjonalizowanych środków. Wszechstronnie pojęcie dewiacji omówione zostało przez J. Kwaśniewskiego który dewiację rozpatruje w trzech płaszczyznach: 1. jako funkcję postrzegania i oceny rzeczywistości, 2. jako funkcję kontroli społecznej, 3. jako funkcję stygmatyzacji. Natomiast M. łoś definicję dewiacji wywodzi z teorii naznaczania społecznego, nazywa ją dewiacją reaktywną. Wyróżnia jeszcze trzy rodzaje dewiacji: ekonomiczną (dewiacja wywołana presją ekonomiczną), poznawczą (wywołana socjalizacją czy indoktrynacją) oraz fizyczną (wywołana defektami fizycznymi, kalectwem). Pojęcie dewiacji odnoszone jest zazwyczaj do zjawisk odbiegających od normy, a w szczególności do zachowań odbiegających od wartości i norm społecznych, a także rozumiane jest jako pewien kierunek refleksji naukowej nad zjawiskami odbiegającymi od normy.
Pojęcie „dysfunkcjonalności” według A. Podgóreckiego ma dwa aspekty a) wewnętrzną i b) zewnętrzną dysfunkcjonalność instytucji. Dysfunkcjonalność jest pewną negatywną rozbieżnością między celami i działaniami oraz celami i ogólnymi wartościami społecznymi. Dysfunkcjonalność ma wymiar społeczny tzn. odnoszona jest do sfery społecznej, a nie organizacyjno-prawnej. Cz. Czapow, dysfunkcjonalność to odwrotność funkcjonalności, tzn. funkcjonalność = socjalizacja, dysfunkcjonalność = zakłócenie w procesie socjalizacji. Najbardziej prosto i zrozumiale pojęcie dysfunkcjonalności określiła M. Sokołowska pisząc, iż rozumie się przez nią „zakłócenie w realizacji założonych celów instytucji, spowodowane realizacją innych”. Dysfunkcjonalności w ujęciu ogólnym (szerokim należy nadać znaczenie atrybutowe. Ponadto dysfunkcjonalność można ujmować w znaczeniu rzeczowym mniej ogólnym (wymiar wewnętrzny). Całość wyżej wymienionych pojęć jako taka, może mieć wymiar makro-, mezo- i mikrospołeczny, a zatem i dysfunkcjonalność przejawiać się może na tych poziomach.
4. Próba porządkowania pojęć
Przedstawione pojęcia posiadają jedną wspólną cechę: używane są do oznaczania i określania zjawisk, stanów przejawów, faktów społecznych odbiegających od jakiejś normy społecznej czy prawa w sensie prawidłowości. Rozróżnienie dwu sfer znaczeniowych omawianych pojęć: pierwsza to sfera refleksji naukowej, a druga sfera to właśnie owe zjawiska.
Trzy płaszczyzny analizy związku pomiędzy pojęciami a orientacjami teoretycznymi. Pierwsza płaszczyzna to poszukiwanie jednej wspólnej nazwy dla wszystkich zjawisk odbiegających od normy czy prawa. W skali globalnej, tzn. na wszystkich poziomach analizy, terminem najbardziej przydatnym do określenia negatywnych zjawisk, zachowań, faktów społecznych wydaje się pojęcie „społeczne zjawiska patologiczne” na poziomie mezospołecznym, a przede wszystkim na poziomie organizacji, instytucji, zakładu pracy - pojęcie „dysfunkcjonalności”, natomiast na poziomie mikrospołeczny - pojęcie „dewiacji”. Druga płaszczyzna analizy omawiających pojęć to wpływ orientacji teoretycznej na ich używanie., do tego kierunku należą przedstawiciele darwinizmu i psychologizmu społecznego (W. McDougall, Z. Freud, G. Tarde). Trzecia płaszczyzna analizy omawianych pojęć to różne podejścia do zjawisk i faktów społecznych odbiegających od normy czy prawa, stosowane w innych dyscyplinach naukowych. Chodzi tu o pojęcia funkcjonowania na gruncie ekonomii i teorii organizacji i zarządzania.