Agnieszka Paduch

Agnieszka Pietrzak

Vilfredo Pareto „Uczucia i działania. Fragmenty socjologiczne”

Krążenie elit

W swoim dziele Pareto mówi o abstrakcyjnym systemie społecznym, w którym działają przeciwstawne sobie siły. Ów system społeczny, nazywany przez Pareto „agregatem społecznym” składa się z „molekuł”, czyli jednostek, które są w ciągłym ruchu. Wewnątrz tego systemu społecznego dokonują się ciągłe zmiany. Jedne jednostki wzbogacają się, inne natomiast ubożeją. Jednostki zmieniają swoje położenie i przynależność do warstw społecznych, dlatego organizacja społeczna przypomina żywy organizm.

Według Pareto w społeczeństwie zachodzą dwa rodzaje zmian dotyczące rozkładu bogactwa. Pierwsza z nich polega na dziedziczeniu majątku po śmierci krewnego. Dochód wtedy się nie zmienia, a zmienia się jedynie osoba dysponująca owym majątkiem. Jest to zmiana wywołana ruchem ludności. Drugim rodzajem zmiany, jest zmiana wywołana ruchem bogactwa. Polega ona na tym, iż niektóre jednostki bogacą się i przechodzą do warstw wyższych, a niektóre ubożeją i spadają do warstw niższych. Jak pisze Pareto, każda warstwa pozyskuje mniej więcej tyle samo jednostek ile ich traci. Zmiany powodowane ruchem ludności mogą być kompensowane przez zmiany powodowane ruchem bogactwa. Wynikiem końcowym jest zerowa zmiana całkowita - kształt krzywej obrazującej rozkład bogactwa nie zmienia się.

Pareto w swojej pracy wyróżnia dwie skrajne sytuacje, które w rzeczywistości nigdy nie zachodzą. I tak, każda jednostka znajduje się w warstwie odpowiadającej jej zdolnościom, a każda warstwa dysponująca określonym dochodem jest zamkniętą kastą i nie ma żadnej wymiany pomiędzy warstwami. Trzeba jednak zwrócić uwagę, że podział właścicieli dochodów nigdy nie jest doskonały. Jednostka, która odziedziczy fortunę znajdzie się w wyższej warstwie, niż znalazłaby się dzięki swoim zdolnościom.

Co ważne, Pareto wyróżnia w swojej pracy funkcje lub rodzaje zajęć, a nie jednostki. Są to:

1. zajęcia bezpośrednio wiążące się z wytwarzaniem dóbr ekonomicznych;

2. zajęcia pośrednio współdziałające z produkcją dóbr ekonomicznych lub użyteczne dla agregatu społecznego; obejmują opiekę;

3. bezczynność - Pareto wspomina tu o dwóch wyjątkach, gdzie nie stosuje się owego pojęcia. Są to dzieci, które w przyszłości będą wytwórcami i starcy, którzy byli już wytwórcami w przeszłości;

4. zajęcia, których celem jest przywłaszczenie sobie (środkami legalnymi lub nie) dóbr należących do innych.

W dalszej części swojej książki, Pareto dokonuje charakterystyki tego, co nazywa „piramidą społeczną”. Według niego rozkład ten można przedstawić graficznie za pomocą tzw. bączka. Jest to kształt jedynie przyjęty przez Pareto, stworzony natomiast został przez Ottona Ammona. U podstawy bączka znajdują się biedni, u szczytu - bogaci.
Kształt ten zależy, zdaniem Pareto, bądź od rozkładu fizjologicznych i psychologicznych cech ludzi, bądź wyborów ludzi (a więc jest ściśle związany z ekonomią). Schemat bączka wygląda następująco:

Prawdopodobnie najważniejszą cechą tego schematu jest to, że jego kształt jest niezmienny. To, co ulega zmianie to układ molekuł agregatu społecznego, a więc położenie poszczególnych jednostek, które się przemieszczają, stale zmieniają swoje położenie. Według Pareto jest to typowa sytuacja, gdyż jednostki bogacą się i ubożeją, w związku z czym raz znajdują się u stóp baczka, a raz u góry. Kształt bączka nie zmienia się jednak w związku z tym, że zawsze jakieś jednostki są bogate, a inne biedne i z tym, że zawsze liczba jednostek, jakie składają się na bączka jest mniej więcej jednakowa.

Można przyjąć, że ludzie tworzą warstwy społeczne na podstawie innych cech, nie tylko bogactwa, np. inteligencji czy pewnych konkretnych talentów. Wówczas prawdopodobnie bączek wyglądałby podobnie, gdyż istniałyby jednostki bardziej i mniej inteligentne itp. Trzeba jednak pamiętać o tym, że jednostki, które znajdują się wysoko na bączku dochodów, mogą znajdować się u podstawy bączka inteligencji, nie istnieje prosta zależność między bączkami przedstawiającymi różne cechy. Może się jednak zdarzyć, że dwa bączki będą do siebie bardzo podobne, jeśli chodzi o położenie poszczególnych jednostek. Chodzi mianowicie o bączek bogactwa i władzy. Jeśli podzielimy ludzi pod względem ich wpływów, to bączek władzy pokryje się z bączkiem bogactwa, gdyż według Pareto, klasy zwane wyższymi są na ogół najbogatsze.

Nie ma wątpliwości co do tego, że klasy wyższe reprezentują elitę, arystokrację, pozostaje jednak do rozstrzygnięcia kwestia czym właściwie jest elita według Pareto. Pojęcie elity podporządkowane jest tym przymiotom, którym się w niej szuka. Każda grupa społeczna posiada swoją własną elitą, która wyłoniła się z tej grupy. Może więc istnieć nie tylko elita świętych, ale także arystokracja rozbójników, złodziei itp. To, co nazwiemy elitą związane jest z pewnymi cechami, charakterystycznymi dla danej grupy, które zapewniają w danej grupie dobrobyt i dominację. Czym innym jest elita w grupie złodziei, gdzie wartościami nadrzędnymi są spryt i zdolności oszukiwania i maskowania się, a czym innym elita wykładowców uniwersyteckich, dla których najważniejsza jest wiedza i autorytet. W obu przypadkach jednak mamy do czynienia z elitą w paretowskim rozumieniu tego pojęcia.

Żadna elita nie będzie istniała wiecznie, trwanie każdej elity jest ograniczone - wszystkie arystokracje są skazane na upadek, mniej lub bardziej gwałtowny. Dlatego też zachodzi to, co Pareto nazwał krążeniem elit. Krążenie elit jest głównym pojęciem socjologicznym, jakie stworzył Pareto. Jest to odnawianie tych elit, które upadają, zastępowanie ich nowymi, które wchodzą na ich miejsce. Elity mogą upadać z dwóch powodów: pierwszym z nich jest wojna - wówczas następuje znaczna utrata elit bojowych, drugim zaś jest degeneracja jednostek w grupach elitarnych lub ich wymieranie.

Krążenie elit jest procesem ciągłym i nieuniknionym, a z drugiej strony niezwykle powolnym i zazwyczaj przysłoniętym innymi okolicznościami. Przez te swoje cechy, krążenie elit staje się niedostrzegalne dla większości ludzi, jedynie obserwacja historii w długich okresach pozwala dostrzec ogólny kierunek ruchu i zmiany, jakimi poddane są elity.

Do rozstrzygnięcia pozostaje pytanie skąd się wyłaniają nowe elity. Według Pareto środowiskiem, w którym pojawiają się nowe elity, są klasy niższe, głównie klasy wiejskie. Według Pareto może to być związane z tym, że w klasach niższych zachodzi selekcja już na poziomie dzieci: rodzi się ich dużo, ale do dojrzałości dochodzą tylko te szczególnie wytrzymałe bądź uzdolnione, podczas gdy w klasach bogatych, dzieci rodzi się mało, ale za to przeżywają wszystkie. Można więc powiedzieć, że dzieci z klas niższych, które przetrwają do wieku dorosłego są nie tylko już przygotowane do stania się nową elitą, ale też są w pewien sposób predestynowane, skoro już przetrwały pierwszą selekcję. Gdyby w klasach niższych nie odbywała się selekcja, nie byłyby one zdolne do wytwarzania elit i przeciętna jakość społeczeństwa by się obniżyła.

Reasumując proces krążenia elit, można go streścić w następujący sposób: elity wyłaniają się z niższych warstw dzięki naturalnej selekcji, której poddawani są od najmłodszych lat członkowie klas niższych. Wyłonione jednostki wznoszą się do warstw najwyższych stając się elitą w swojej klasie bądź grupie, tam się rozwijają i umacniają, następnie popadają w dekadencję, są unicestwiane i zanikają, a na ich miejsce wchodzą kolejne jednostki wyłonione z klas niższych.

Pareto uważał, że społeczeństwo jest heterogeniczne. Heterogeniczność według niego, polegała na tym, iż ludzie różnią się pod względem fizycznym, psychicznym czy moralnym. Wszyscy ludzie posiadają swoje cechy, które są nazywane zdolnościami. Dlatego dla Pareto elita to każda klasa ludzi, którzy w swej dziedzinie osiąga najwyższe wskaźniki.

Według Pareto społeczeństwo dzieli się na dwie warstwy - warstwę niższą i warstwę wyższą. Do warstwy niższej zaliczana jest nieelita. Warstwa wyższa zaś, do której zaliczana jest elita, dzieli się z kolei na elitę rządzącą i elitę nie rządzącą. Aby ułatwić klasyfikację społeczną jednostek Pareto używa pojęcia „etykietek”. Są one pewnego rodzaju wskaźnikami statusu. Dzięki nim jednostka jest przypisywana do konkretnej klasy.

Pareto we wcześniejszych swoich rozważaniach używa pojęcia krążenia elit. Podsumowując - krążenie elit rozpatrujemy jedynie, jeśli chodzi o elitę i nieelitę. Należy pamiętać, że arystokracje nie są trwałe i przemijają. Dlatego też klasa rządząca reprodukuje się nie tylko liczebnie, lecz także jakościowo, dzięki rodzinom pochodzącym z klas niższych.

Krążenie elit powoduje to, że elita rządząca jest w stanie ciągłego ruchu i powolnego przeobrażania się. Potężną przyczyną zaburzeń równowagi jest nagromadzenie się w klasach wyższych jednostek gorszych i na odwrót, co prowadzi zazwyczaj, jak pisze Pareto, do rewolucji.

Rozpatrując teorię Pareto dziś, ponad sto lat po jej stworzeniu, i odnosząc ją do naszej rzeczywistości, nasuwają się na myśl dwie główne refleksje. Po pierwsze, można uznać, że teoria krążenia elit doskonale odnosi się do polskiej rzeczywistości po 1989 roku, jeśli za elity uznamy rządzące klasy polityczne. Zmieniają się one bowiem stale, przy każdych kolejnych wyborach samorządowych lub parlamentarnych. Nowe elity, często stworzone wyłącznie na potrzeby danych wyborów, wypierają dotychczasowe klasy rządzące i rządzą do momentu, gdy zostaną wyparte przez kolejną elitę. Można tu również odnaleźć odniesienie do paretowskiego bączka, którego skład właściwie pozostaje niezmienny, jednostki jedynie zmieniają swoje położenie lokując się raz u jego podstaw, a innym razem u szczytu.

Teoria Pareto, pomijając nawet jej użyteczność, jest koncepcją wyjątkowo pesymistyczną. Zakłada bowiem to, że ludzie nie są i nigdy nie będą równi. Zawsze jakaś jednostka lub grupa jest lepsza od innych, lub w pewien sposób predestynowana do pełnienia władzy lub znajdowania się u szczytu piramidy społecznej. Niektóre jednostki nigdy nie znajdą się u szczytu piramidy, gdyż nie posiadają pewnych niezbędnych do tego cech. Implikuje to również fakt, że ludzie pozostają ze sobą w stałym konflikcie, gdyż każdy dąży do osiągnięcia jak najlepszej pozycji, a to jest możliwe tylko kosztem innych ludzi lub grup.

5

---