1. Geneza i ewolucja ASEAN
Region Azji Południowo - Wschodniej odgrywa w stosunkach międzynarodowych coraz większą rolę. Początkowo nawiązanie współpracy było utrudnione. Region Azji Południowo - Wschodniej był obszarem historycznie podzielonym, bez ukształtowanej regionalnej tożsamości. Na trudności te nałożyły się również rywalizacja i dominacja Stanów Zjednoczonych i państw europejskich oraz konflikty między nowo powstałymi państwami.
W połowie lat 60 XX wieku, w regionie tym wystąpiły nowe zjawiska, które wpłynęły w znaczący sposób na rozwój współpracy. Rywalizacja USA o dominację, rozwój komunizmu, wzrastająca rola Japonii, stały się podstawą do nawiązania współpracy między państwami. Nieporozumienia między krajami Azji Południowo - Wschodniej nie były już tak częste, powstała idea zinstytucjonalizowania kontaktów, która poprzez wspólne uczestnictwo w organizacji ułatwiłaby komunikowanie się i zapobieganie ewentualnym konfliktom. Na uwadze miano również kwestie ekonomiczne. Współpraca w tym obszarze umożliwiłaby rozwój gospodarek narodowych, a także przyczyniła do osłabienia zależności od rynków zachodnich. Rozwój współpracy regionalnej w II połowie lat 60 przebiegał na trzech płaszczyznach: 1) zaczęły powstawać organizacje wyspecjalizowane pod egidą USA i Japonii, np. Organizacja Ministrów Oświaty Azji Południowo - Wschodniej czy Ministerialna Konferencja ds. Rozwoju Ekonomicznego, 2)w 1966 reaktywowano Stowarzyszenie Azji Południowo - Wschodniej ( ASA), 3) wreszcie powzięto wysiłki na rzecz utworzenia organizacji, w pełni samodzielnej, opartej na zasadzie współpracy ekonomicznej i społeczno - kulturalnej.
08.08.1967 roku, ministrowie spraw zagranicznych pięciu państw : Filipin, Indonezji, Malezji, Tajlandii i Singapuru powołali do życia Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo - Wschodniej. Moment powołania tego ugrupowania świadczył o jego politycznych celach. W związku z postkolonialną przeszłością państw, walka między USA i krajami europejskimi o wpływy w Azji, współpraca ASEAN była nakierowana na zapewnienie pokoju, stabilności i rozwoju tej części świata. Powołanie do życia organizacji miało bardzo duże znaczenie dla każdego z członków. Malezja liczyła na osłabienie ekonomicznej i politycznej zależności od Wielkiej Brytanii oraz odrodzenie stosunków z Indonezją i Filipinami. Z kolei Filipiny chciały rozszerzenia powiązań handlowo - ekonomicznych z sąsiadami oraz większej samodzielności w polityce zagranicznej. Zainteresowanie Indonezji wiązało się z obawą, iż odmowa udziału w planowanej organizacji mogłaby doprowadzić do jej izolacji. Zaś za udziałem Singapuru przemawiała chęć nawiązania stosunków z sąsiednimi państwami i uzyskanie korzystnej pozycji w regionie. Państwa członkowskie z góry założyły brak dominacji któregokolwiek z nich w Stowarzyszeniu. Priorytetami organizacji stały się: partnerstwo, równość, całkowita suwerenność uczestników.
Pierwsze lata istnienia ASEAN poświęcono na rozwijanie i udoskonalanie koncepcji i metod ugrupowania. Lata 70 stanowiły istotny moment w ewolucji ugrupowania. Jako jedną z głównych dziedzin współpracy wprowadzono problematykę polityczną. Przyczyniło się to do umocnienia i konsolidacji współpracy regionalnej. Koniec lat 70 przyniósł ponowną zmianę priorytetów ASEAN. Dominująca dotąd polityka gospodarcza zeszła na drugi plan. Ważnym kierunkiem współpracy stała się sfera bezpieczeństwa i harmonizowanie działań o charakterze militarnym, co związane było głównie z rosnącym zainteresowaniem Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego tym regionem. W latach 80, w obliczu poważnych kryzysów gospodarczych ASEAN podjęło ideę neutralizacji i dezatomizacji Azji Południowo - Wschodniej. Kwestie bezpieczeństwa i współpracy zdominowały działania stowarzyszenia.
W 1984 roku ASEAN powiększyło się o nowego członka - Brunei. W 1995 roku przyjęto Wietnam. Kolejne rozszerzenia miały miejsce w 1997 roku, kiedy to przyjęto Laos i Birmę, następnie w 1999 roku jako 10 członka przyjęto Królestwo Kambodży. W ten sposób założyciele Stowarzyszenia spełnili wizję organizacji grupującej wszystkie 10 krajów Azji Południowo - Wschodniej.
2. Cele i zadania:
Cele nowo powstałej organizacji zostały zawarte w tzw. deklaracji z Bangkoku. Główne cele i zamiary stowarzyszenia to:
przyspieszenie rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego regionie przez współpracę w duchu równości i partnerstwa,
promowanie regionalnego pokoju i stabilizacji przez trwałe respektowanie sprawiedliwości i reguł prawa w stosunkach między krajami w regionie i dochowywanie zasad Kart Narodów Zjednoczonych,
promowanie aktywnej współpracy i wzajemnej pomocy w dziedzinie ekonomicznej, społecznej, kulturalnej, technicznej i administracyjnej,
dostarczanie pomocy w sferze szkolenia i wyposażenia krajów regionu w dziedzinach takich jak: edukacja, technika i administracja,
współpraca w celu efektywniejszego wykorzystania rolnictwa i przemysłu, rozwoju handlu, a także ulepszenia transportu i komunikacji między państwami regionu oraz wzrostu standardu życia ludności,
promowanie studiów nad problemami regionu Azji Południowo - Wschodniej,
utrzymywanie współpracy z istniejącymi międzynarodowymi i regionalnymi organizacjami o podobnych celach oraz analiza wszelkich możliwości bliższej współpracy między nimi
Oficjalnym zadaniem ASEAN jest działanie na rzecz rozwoju gospodarczego, społecznego i kulturalnego państw członkowskich. Rozwój współpracy między nimi w dziedzinie gospodarczej, socjalnej, technicznej, kulturalnej, naukowej i administracyjnej i prowadzenie w tym zakresie badań ma tez duże znaczenie ze względu na umożliwienie wspólnego kształcenia oraz szkoleń. Współpraca między regionami ma zagwarantować i utrzymać stabilność polityczną i ekonomiczną oraz rozwiązywać problemy wewnątrz regionu.
W 1971 Konferencja Ministrów zaaprobowała podjęcie realizacji 121 kolejnych programów w dziedzinie transportu morskiego, lotniczego, telekomunikacji, meteorologii, turystyki, produkcji żywności, nauki oraz masowych środków przekazu .
Traktat o wzajemnych stosunkach i współpracy (TAC) przedstawia fundamenty jakimi kierują się państwa członkowskie: wzajemny szacunek dla niezależności, suwerenności, równości, terytorialnej niepodzielności i narodowej tożsamości wszystkich narodów; prawo każdego kraju do prowadzenia niezawisłej polityki, wolnej od zewnętrznej ingerencji, przewrotu lub przymusu; nieingerowanie w wewnętrzne interesy, rozstrzyganie różnic lub sporów w pokojowy sposób; zrzeczenie się gróźb lub siły jako sposobu rozstrzygania sporów, prowadzenie efektywnej współpracy.
Celami ASEAN jest także prowadzenie skuteczniejszej współpracy w rolnictwie i przemyśle, zwiększenie obrotów gospodarczo-handlowych, poprawa sytuacji transportowej i podnoszenie poziomu życia ludności, prowadzenie ścisłej i wzajemnie korzystnej współpracy z międzynarodowymi i regionalnymi organizacjami, które mają podobne cele takie jak ASEAN oraz poszukiwanie metod ściślejszej współpracy.
ASEAN za pomocą ARF ( Regionalnego Forum ASEAN) ma na celu budowę środków zaufania i pokojowego rozwiązywania sporów. Ma to zapewnić stabilność, neutralność i wolność a także pozbawić możliwości używania broni jądrowej oraz zwiększyć szanse działania w stosunku do polityki obronnej i stworzyć strefę pokoju.
3. Struktura organizacyjna
Naczelnym organem ASEAN jest Konferencja Ministrów. Biorą w niej udział ministrowie spraw zagranicznych państw członkowskich. Od lat 70 spotykają się dwa lub trzy razy w roku. Formułują wytyczne dla organizacji i koordynują działania podejmowane w ramach ASEAN. W 1976 roku utworzono Wysoką Radę, która ma za zadanie rozwiązywanie sporów politycznych między państwami członkowskimi na zasadzie arbitrażu. Zgromadzenie Szefów Rządów ASEAN pełni rolę organu decyzyjnego. Zbiera się raz na trzy lata na spotkaniach oficjalnych. Raz do roku odbywają się spotkania nieoficjalne. Szefowie rządów podejmują decyzje dotyczące przyszłości organizacji, wprowadzenia współpracy na nowe tory. Przed szczytem Szefów Rządów zbiera się Łączona Konferencja Ministerialna, w skład której wchodzą ministrowie różnych branż. Organem, który kieruje bieżącą działalnością ugrupowania jest Stała Komisja. Odpowiada za utrzymanie stosunków ASEAN z zagranicą oraz nadzoruje prace Sekretariatu. Zbiera się cztery razy w roku. W jej skład wchodzą minister spraw zagranicznych kraju udzielającego jej siedziby, Sekretarz Generalny oraz Dyrektorzy Narodowych Sekretariatów ASEAN. Sekretariat (Dżakart) powołany został w celu zapewnienia koordynacji pomiędzy poszczególnymi organami ASEAN, kontroli wcielanych w życie decyzji oraz przygotowywania i obsługi posiedzeń i zebrań. Działa jako organ administracyjny. Prezentuje projekty i działalność ASEAN. Na jego czele stoi Sekretarz Generalny, wybierany przez Szefów Rządów, spośród kandydatur rekomendowanych przez Spotkanie Ministrów. Do organów pomocniczych należą Komitety. Są one tworzone w państwach, które współpracują z ASEAN oraz przy wybranych organizacjach międzynarodowych. W ich skład wchodzą szefowie misji dyplomatycznych państw ASEAN, akredytowani przy państwach trzecich lub organizacjach międzynarodowych. Komitety prowadzą rokowania w imieniu ASEAN z państwami trzecimi lub organizacjami międzynarodowymi, a także utrzymują kontakty ze środowiskami biznesu i władzami lokalnymi państwa przyjmującego. W ramach organizacji funkcjonują również Spotkania Ministrów Gospodarki, którzy bezpośrednio kierują współpraca gospodarczą i integracją w ramach ASEAN. Ministrowie pełnią również obowiązki sądu apelacyjnego w rozwiązywaniu sporów gospodarczych.
4. Działalność ASEAN
W działalności ASEAN wyróżnia się trzy okresy:
1967-1974- dominacja problematyki politycznej,
1974- 1979- dominacja problematyki ekonomicznej ( szybki rozwój form integracyjnych, współpraca gospodarcza z rozwiniętymi krajami Pacyfiku- Japonią, Australią i Nową Zelandią).
1979- dominacja problematyki politycznej związanej z ekspansją komunizmu na Półwyspie Indochińskim).
W działalności ASEAN obok zagadnień gospodarczych, technicznych i kulturalnych wiele miejsca zajmują też zagadnienia polityczne. ASEAN ma ambicje stania się mocnym blokiem gospodarczym, wywierającym istotny wpływ na rozwój gospodarki państw członkowskich. Dotychczasowe wysiłki w tym kierunku nie przyniosły jednak rezultatów ze względu na trudności gospodarcze tych państw. Wprawdzie ASEAN udało się podjąć wiele przedsięwzięć na rzecz rozwoju kompleksowej współpracy gospodarczej, społecznej i kulturalnej między państwami członkowskimi, dotyczyły one jednak zazwyczaj niektórych dziedzin.
I tak w 1971 r. Konferencja Ministrów zaaprobowała podjęcie realizacji 121 konkretnych programów w dziedzinie transportu morskiego, lotnictwa, telekomunikacji. Ważnymi wydarzeniami lat 70. było przyjęcie Deklaracji o Jedności ASEAN oraz układ o przyjaźni i współpracy, w którym zobowiązano się do pokojowego rozwiązywania sporów. w lutym 1977 roku podpisano układ w sprawie ustanowienia pewnych preferencji celnych, dotyczących 71 towarów (m.in. ropa naftowa) w wymianie towarowej pomiędzy państwami członkowskimi. W 1978 r. utworzono 5 ośrodków rozwoju szkolnictwa. Podjęto realizację kilku programów badawczych z zakresu technologii żywności. Pod aspiracjami ASEAN prowadzona jest też wymiana nauczycieli i studentów. W tym samym roku utworzono też Fundusz Kulturalny, którego zadaniem jest finansowanie przedsięwzięć służących rozwojowi kultury.
7 marca 1980 r. ASEAN podpisało układ z EWG. Na jego podstawie organizacje te przyznawały sobie wzajemnie klauzulę największego uprzywilejowania. Przewiduje on też wzrost wymiany handlu między nimi, zacieśnienie współpracy gospodarczej.
Podczas IV spotkania szefów rządów w Singapurze dniach 27-28 stycznia 1992 r. postanowiono natomiast, że państwa ASEAN utworzą strefę wolnego handlu, która będzie wdrażana dzięki Porozumieniu o wspólnym efektywnym planie ceł preferencyjnych.
Likwidacja Organizacji Paktu Azji Południowo- Wschodniej, zwycięstwo komunistów Wietnamie, Laosie i Kambodży oraz powstanie partyzantki antyrządowej w Tajlandii i Malezji spowodowały pojawieniu się tendencji do zacieśniania współpracy wojskowej między członkami ASEAN oraz między nimi, Japonią i USA. Ich efektem było podpisanie dwustronnych porozumień wojskowych, których celem jest zwalczanie ruchów partyzanckich na terenach pogranicznych. USA zaczęło wywierać wpływ na ASEAN w celu przekształcenia jej w blok militarny. Państwa ASEAN sprzeciwiły się jednak tej koncepcji. W latach 1984-86 nasiliły się trudności gospodarcze w poszczególnych państwach. Następował też wzrost napięć społecznych. Wszystko to nie pozwalało ASEAN stać się regionem dynamicznie rozwijającym się i tym samym spowodowało nasilenie głosów za przekształceniem organizacji w blok militarny.
Na V spotkaniu w Bangkoku w 1995 r. przywódcy ASEAN uzgodnili, iż należy przyśpieszyć integrację gospodarczą oraz pogłębić współpracę ekonomiczną. Położono także nacisk na współpracę z Chinami Południowymi i ONZ oraz ustalono, że trzeba robić wszystko, by uczynić Azję Poł.-Wchodnią atrakcyjnym rejonem dla inwestycji.
Kolejne spotkanie miało miejsce w listopadzie 2001 roku w Bandar Seri Begawan. Tu za cel priorytetowy uznano zapobieganie kryzysowi gospodarczemu walkę z terroryzmem. Ósme spotkanie odbyło się w listopadzie 2002 w Phnom Pehn. Potwierdziło ono współpracę z Chinami, Japonią i Republiką Korei oraz wyraziło poparcie dla programów walki z HIV, AIDS, malarią i gruźlicą. Podobne założenia padły na kolejnym spotkaniu na Bali- deklaracja współpracy z Chinami, Japonią, Koreą i Indiami.
Ostatni szczyt odbył się w dniach 29- 30 listopada 2004 roku w Vientiane. Poruszono wówczas kwestie dotyczące: terroryzmu, Półwyspu Koreańskiego, sytuacji w Iraku i na Środkowym Wschodzie. Sprzeciwiano się handlowi ludźmi, szczególnie kobiet i dzieci; przyjęto półroczny plan, który mówił o dalszej realizacji procesu integracji regionalnej i o rozwoju państw ASEAN.
Jak widać działalność ASEAN pogłębia się, a dążenia integracyjne są coraz silniejsze. W październiku 2003 roku podpisano Deklarację o Porozumieniu ASEAN II- Porozumienie z Bali ustanawiającą Wspólnotę ASEAN. Z Chinami podpisano Ramowe Porozumienie o ścisłej współpracy gospodarczej, które weszło w życie w 2003 r. Stanowi ono podstawę negocjacji dla ustanowienia strefy wolnego handlu ASEAN- Chiny, która ma zacząć od 2010 r. dla starszych członków i od 2015 dla nowszych członków ASEAN. Podobne ramowe porozumienia zawarto z Indiami i Japonią.
5. Współpraca z zagranicą
Początkowo ASEAN starał się nie wnikać w sferę polityki, ponieważ Organizacja zajmuje się problemami ekonomicznymi i społecznymi. Punktem Zwrotnym było przyjęcie Deklaracji o neutralizacji Azji Południowo- Wschodniej w listopadzie 1971 roku. Jednak do otwartego wytyczenia celów politycznych poszło (...) dopiero w Deklaracji Zgody z 1976 roku. Działania te potwierdziły, że ASEAN jest ugrupowaniem polityczno- gospodarczym posiadającym rozwijający się potencjał militarny. Jednym z najważniejszych politycznych instrumentów umocnienia pokoju i bezpieczeństwa w Azji Południowo- Wschodniej jest koncepcja przekształcenia regionu w strefę „pokoju , wolności i bezpieczeństwa. 27 listopada 1971 roku doszło do przyjęcia Deklaracji o neutralizacji Azji Południowo- Wschodniej. Jednak czym dokładnie była „strefa pokoju, wolności i neutralności”? Określano ja strefą, która jest wolna od ingerencji obcych państw po to by rozwijać współpracę między regionami. Wszelkie spory miały być rozstrzygane pokojowo.
Wraz z koncepcją neutralizacji działa koncepcja „odporności” tzn. „odporność” narodowa i regionalna. Koncepcję tą przyjęto w lutym 1976 roku, a szczegóły określa Deklaracja Zgody i Traktat o przyjaźni i współpracy. Istotą tego dokumentu było rozwijanie gospodarki co pozwoliłoby osłabić zagrożenia wewnętrzne, przez co umocniona zostanie sytuacja społeczno- polityczna w regionach.
Wyznaczniki współpracy gospodarczej:
• popieranie aktywnej współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach wspólnego zainteresowania w dziedzinie gospodarczej;
• efektywną współpracę na rzecz szerszego wykorzystania rolnictwa i przemysłu, rozwoju handlu, usprawnienia transportu i komunikacji oraz podniesienia poziomu życia ludności;
• utrzymywanie bliskiej współpracy z międzynarodowymi i regionalnymi organizacjami o podobnych celach i zadaniach.
Przez długi okres rozwinięte kraje kapitalistyczne traktowały państwa ASEAN jako rynek zbytu a nie partnera we współpracy przemysłowej. Z czasem gdy ASEAN ogłosiło się jako organizacja polityczno- gospodarcza zmieniło się podejście innych krajów, ponieważ zaczęła ona wywierać wpływ na sytuację w Azji Południowo- Wschodniej. Następnym krokiem było opracowanie katalogu współpracy z zagranicą, ustanowienie komitetów przy ambasadach, oraz wytyczono „punkty kontaktowe”. Wyznaczono koordynatorów dla poszczególnych kierunków współpracy z zagranicą: Indonezja dla Japonii i krajów UE, Malezja dla Australii i krajów Azji zachodniej, Filipiny dla Stanów Zjednoczonych i Kanady, a Singapur dla Nowej Zelandii, Tajlandia dla organizacji międzynarodowych.
Najważniejszym Partnerem dla Asuanu jest Japonia, ponieważ może ona czerpać surowce dla rozwijania swojego potencjału przemysłowego. Współprace pomiędzy krajami Stowarzyszenia a Japonią koordynowała instytucja Forum ASEAN- Japonia. Koordynacja ta obejmowała handel, inwestycje, transfer technologii i pomoc rozwojową. Obecnie współpraca obejmuje też kulturę i oświatę, szkolenia zawodowe, Transfer technologii i energii.
Istotnym partnerem dla państw ASEAN są Stany Zjednoczone, Australia, Nowa Zelandia i Kanada.
Australia jest „rynkiem zbytu artykułów rolno- spożywczych, a także potencjalnym dostawcą ropy naftowej.
Współpraca z Nową Zelandią obejmuje lecznictwo, weterynarię, zalesianie i przetwórstwo drewna.
Współpraca z Kanadą obejmuje handel, transport lotniczy, telekomunikację satelitarną oraz rybołówstwo. W 1977 roku podpisano porozumienie tzw. Wspólny Komitet Współpracy.
ASEAN współpracuje również z ONZ a dokładniej z Komisją Gospodarczo- Społeczną dla Azji i Pacyfiku (ESCAP). Obejmuje ona doradztwo w zakresie przemysłu, handlu, żeglugi i telekomunikacji.
ASEAN jest również partnerem Unii Europejskiej. UE jest trzecim partnerem po Japonii i Stanach Zjednoczonych. Inwestycje UE w krajach Stowarzyszenia sięgają do 28%. W ostatnim czasie intensyfikacji uległy prace nad liberalizacją wzajemnych obrotów handlowych i inwestycyjnych. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na Transregionalną Inicjatywę Handlową ASEAN-UE.
6. Karta ASEAN
Podczas XI szczytu ASEAN, który odbył się w grudniu 2006 r. w Kuala Lumpur w Malezji, uczestnicy spotkania podjęli decyzję o opracowaniu „konstytucji” ASEAN - „Karty Stowarzyszenia”. Karta miała określać prawne ramy organizacji, była opracowywana przez Grupę Wybitnych Osobistości, w skład której wchodzili byli przywódcy państw regionu. Projekt Karty został przedłożony na szczycie ASEAN w Cebu (Filipiny) w styczniu 2007r , a sama Karta była miała być gotowa w 2007 r. I tak się stało: 20 listopada 2007 r. 10 państw Stowarzyszenia Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN) przyjęło na szczycie w Singapurze Kartę ASEAN-u .
Jest to dokument stwarzający prawne ramy organizacji. Jej założenia to m.in. :
powstanie około 2015 roku Unii ASEAN-u jako instytucji opartej na wzorach Unii Europejskiej
zobowiązuje kraje regionu do promowania demokracji i praw człowieka
przewiduje też powołania specjalnej komisji, zajmującej się poszanowaniem
praw człowieka w krajach członkowskich.
karta toruje drogę do integracji gospodarczej i utworzenia strefy wolnego handlu pomiędzy jego członkami
7. Znaczenie ASEAN
Gospodarki krajów Azji Płd-Wsch rozwijają się niezwykle dynamicznie ,coraz częściej mówi się o integrującej się Azji Południowo-Wschodniej jako o kolejnym potężnym graczu na arenie światowej, zarówno pod względem gospodarczym, jak i politycznym. Proces jednoczenia Azji Południowo-Wschodniej w blok ASEAN+3 w chwili obecnej nie dorównuje ani integracji wewnętrznej, ani rozwojowi gospodarczemu Unii Europejskiej, jednakże w przyszłości, jako zintegrowana siła, stanie się dla krajów zachodnich bardzo poważnym konkurentem.
Strefa Wolnego Handlu Azji Wschodniej, a w perspektywie utworzenie Wspólnoty Wschodnioazjatyckiej, oznaczałaby dla Europy powstanie potężnego partnera. Współpraca krajów zachodnich z ASEAN+3 rozwija się bardzo pozytywnie, jednakże trudno przewidzieć, jak będą układały się relacje między Zachodem a zintegrowanym blokiem ASEAN+3 w sytuacji, gdy ten uzyska tak silną pozycję.
Obszar ASEAN jest ważny ze względów politycznych - poprzez sąsiedztwo z Chinami jest dla nich naturalną strefą interesu. Ma także olbrzymie znaczenie ekonomiczne.''
Ze względu na łączną liczbę ludności, ASEAN tworzy jeden z największych rynków świata. Region ASEAN jest bardzo atrakcyjny dla inwestorów a międzynarodowe przedsiębiorstwa nie obawiają się wiązać z krajami Azji Wschodniej. Z pewnością konkurencyjność tego regionu będzie wzrastać wraz z postępującą tam liberalizacją. handlu. Dla Europy i USA oznacza to jeszcze ściślejsze powiązania z krajami ASEAN+3. Dziś Azja Wschodnia jest jednym z najszybciej rozwijających się regionów gospodarczych świata .
Organizacje w stosunkach międznarowdych. Istota - mechanizmy - działanie - zasięg. Wydanie 4, pod red. T.Łoś - Nowak, Wrocław 1999, s.260.
E.Latoszek, M.Proczek, Organizacje międzynarodowe we współczesnym świecie, Warszawa 2006, s.496 - 497.
P.Czubik, B.Kuźniar, Organizacje międzynarodowe, Warszawa 2002, s.147
E.Latoszek, M.Proczek, Organizacje międzynarodowe we współczesnym świecie, Warszawa 2006, s. 497.
tamże, s.499 - 500
E.Latoszek, M.Proczek, Organizacje międzyanrodowe we współczesnym świecie, Warszawa 2006, s.498
Encyklopedia Organizacji Międzynarodowych, pod red. Z. Doliwy - Klepackiego, Warszawa 1997, s. 459
www.synergy-grp.net
Organizacje w stosunkach międzynarodowych- Istota, mechanizmy działania, zasięg, pod red Teresy Łoś-Nowak, Warszawa 2004, s. 266
P.Czubik, B.Kuźniak, Organizacje międzynarodowe, Warszawa 2004,s.149 - 150
E.Latoszek, M.Proczek, Organizacje międzynarodwe we współczesnym świecie, Warszawa 2006, s. 504.
P.Czubik, B.Kuźniar, Organizacje międzynarodowe, Warszawa 2004,s. 150
E.Latoszek, M.Proczek, Organizacje międzynarodowe we współczesnym świecie, Warszawa 2006, s. 504.
www.synergy-grp.net
Z. Doliwa- Klepacki, Encyklopedia Organizacji Międzynarodowych, Warszawa 1997
www.msz.gov.pl
Z. Doliwa- Klepacki, Encyklopedia Organizacji Międzynarodowych, Warszawa 1997
tamże, s. 531
E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe we współczesnym świecie, Warszawa 2006
Z. Doliwa- Klepacki, Encyklopedia Organizacji Międzynarodowych.. 531
E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe we współczesnym świecie, s.502
P. Czubik, P. Kuźniar, Organizacje międzynarodowe, Warszawa 2004
E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe we współczesnym świecie, Warszawa 2006, s 443.
Izabela Bołoz ,,Znaczenie ASEAN+3 dla gospodarki światowej i Unii Europejskiej” ,03.07.2006
1