Rzeczpospolita

Żona nie ingeruje w firmę męża i nie odpowiada za jej długi

Jeśli firmę prowadzi tylko jeden z małżonków, to zgoda drugiego nie jest wymagana przy transakcjach, nawet gdy łączy ich wspólność majątkowa. Od tej zasady są jednak wyjątki dotyczące nieruchomości i darowizny

PAWEŁ GAŁKA

Kontrahent przedsiębiorcy ma całkowitą jasność tylko wówczas, gdy jego partner nie pozostaje w związku małżeńskim albo gdy pozostaje ze swym małżonkiem w rozdzielności majątkowej. Małżonek partnera nie odpowiada wówczas za jego długi. Tu jednak skoncentrujemy się na sytuacji standardowej: gdy przedsiębiorcę łączy z małżonkiem wspólność majątkowa małżeńska, tzw. ustawowa.

Powstaje ona automatycznie z chwilą zawarcia małżeństwa, chyba że wcześniej narzeczeni podpisali intercyzę. Zasady odpowiedzialności małżonków za długi, kwestię zgody małżonka na zaciąganie zobowiązań itd. normuje ustawa z 25 lutego 1964 r. - kodeks rodzinny i opiekuńczy (DzU nr 9, poz. 59 ze zm). Odrębnie, poza kodeksem rodzinnym i opiekuńczym (dalej: k. r. o.) jest unormowana odpowiedzialność małżonka za tzw. należności publicznoprawne ciążące na mężu czy żonie (grzywny, kary, podatki, niezapłacone składki na ZUS itd.).

Intercyza lub orzeczenie sądu

Małżonkowie mogą zrezygnować ze wspólności także w trakcie małżeństwa, przyjmując rozdzielność majątkową, ograniczyć wspólność, ale także ją rozszerzyć. Dla wprowadzenia tego rodzaju odstępstw od systemu wspólności ustawowej konieczne jest zawarcia notarialnie umowy majątkowej małżeńskiej -intercyzy.

Niezależnie od tego każdy z małżonków może w czasie małżeństwa domagać się przed sądem ustanowienia rozdzielności majątkowej (art. 52 k. r. o.). Wspólność ustaje automatycznie wskutek rozwodu, orzeczenia przez sąd separacji, a także ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków lub ogłoszenia jego upadłości (art. 53 k. r. o.).

Przy rozdzielności sytuacja jest jasna. Kontrahent może ściągnąć ewentualne długi tylko z majątku przedsiębiorcy osobistego. Nie ma też potrzeby troszczenia się o to, czy dana transakcja wymaga akceptacji jego męża lub żony. Przedsiębiorca powinien powiadomić go o intercyzie i jej zakresie.

Bez zgody nieważne

Jeśli kontrahent pozostaje we wspólności ustawowej, dla jego partnera zasadnicze znaczenie ma:

• ¦ rodzaj transakcji,

• ¦ zgoda małżonka kontrahenta.

Są bowiem transakcje, które - jeśli drugi małżonek nie wyrazi na nie zgody -są nieważne.

Zgody drugiego małżonka wymaga dla swej ważności (art. 37 § 1 k.r.o.):

• ¦ sprzedaż nieruchomości lub prawa użytkowania wieczystego, obciążenie ich hipoteką, prawem używania, a także oddanie ich w najem, dzierżawę, do bezpłatnego używania,

• ¦ sprzedaż, darowizna, obciążenie, odpłatne nabycie (kupno) i wydzierżawienie przedsiębiorstwa albo gospodarstwa rolnego,

• ¦ sprzedaż, darowizna, obciążenie hipoteką lub (kupno) spółdzielczego własnościowego prawa domieszkania domu, lokalu użytkowego,

• ¦ Sdarowizna nieruchomości i ruchomości, np. samochodu należącego do majątku wspólnego, z wyjątkiem drobnych darowizn zwyczajowo przyjętych.

Zawarcie każdej ze wskazanych umów bez zgody małżonka jest bezskuteczne, chyba że zostanie potem potwierdzone przez drugiego małżonka. Małżonek może zwrócić się do sądu o zezwolenie na dokonanie danej czynności.

Wszystkie inne umowy każdy z małżonków może zawierać samodzielnie, bez zgody drugiego z nich. Zgoda ma jednak zasadnicze znaczenie, gdy chodzi o szanse kontrahenta na ewentualne przymusowe ściągnięcie swej należności.

Gdy małżonek nie wyraził zgody

Każdy z małżonków ma prawo samodzielnie zarządzać majątkiem wspólnym, choć sąd z ważnych powodów może go tego pozbawić (art. 40 k.r.o.). Co do zasady więc zgoda drugiego małżonka nie jest potrzebna. Małżonek może jednak zablokować transakcję dotyczącą majątku wspólnego. Wolno mu to zrobić, zgłaszając sprzeciw (art.36k.r.o.). Nie może jednak zablokować czynności w bieżących sprawach życia codziennego lub zmierzających do zaspokojenia potrzeb rodziny, a także podejmowanych przez męża czy żonę w ramach działalności zarobkowej. Sprzeciw musi dotrzeć do wiadomości kontrahenta, zanim w ogóle dojdzie do transakcji.

Brak zgody małżonka na zaciągnięcie zobowiązań w sytuacji, gdy nie jest ona konieczna dla ważności umowy, oznacza dla wierzyciela, że może ściągnąć przymusowo swą należność tylko z majątku osobistego oraz walorów wskazanych w § 2 art. 41 k. r. o., tj.:

• ¦ z wynagrodzenia za pracę

• ¦ innych dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej,

• ¦ z korzyści z praw autorskich, praw pokrewnych (np. artystów wykonawców), czyli tantiem, prawa własności przemysłowej (do znaków towarowych, wynalazków, wzorów użytkowych) oraz innych praw przysługujących twórcom.

W wypadku tego rodzaju osobistych długów majątek wspólny małżonków jest dla wierzyciela niedostępny. Nie może też oczywiście ściągnąć swego długu z majątku osobistego małżonka, który kontrahentem nie jest.

Wierzyciele jednak dobrze wiedzą, że choć umowy majątkowe ustanawiające rozdzielność są i będą coraz częstsze, nadal regułą jest ustrój wspólności majątkowej. Najczęściej zaś jedynym znaczącym majątkiem osób pozostających w związkach małżeńskich jest majątek dorobkowy, wspólny. Dlatego zwłaszcza profesjonaliści, tacy jak banki, towarzystwa leasingowe, przedsiębiorcy,często uzależniają podpisanie umowy, np. pożyczki, kredytu, od zgody drugiego małżonka lub żądają, by zobowiązanie małżonkowie zaciągali wspólnie. To samo dotyczy umów poręczenia (żyrowania cudzych kredytów, pożyczek).

Tak samo, jak długi zaciągnięte bez zgody małżonka, mogą być egzekwowane długi dotyczące majątku osobistego jednego z małżonków i jego długi powstałe przed powstaniem wspólności, czyli w praktyce przed ślubem. Nie można dochodzić swych roszczeń z majątku wspólnego.

Gdy małżonek się zgodził

Zgoda małżonka na zaciąganie zobowiązań i zawieranie transakcji innych niż te, które tego wymagają dla swej ważności, oznacza, że należność może być wyegzekwowana majątku osobistego oraz walorów wskazanych wyżej w §2 art. 41 k. r. o. należących do małżonka, który zobowiązanie zaciągnął, oraz z majątku wspólnego. Niedostępny dla wierzyciela jest tylko majątek osobisty małżonka dłużnika.

Gdy więc np. drugi małżonek zgodzi się na podżyrowanie weksla przez męża czy żonę, bank może -w razie niewypłacalności dłużnika -ściągnąć należność z majątku wspólnego, małżeńskiego poręczyciela i osobistego i praw żyranta wskazanych w art. 42 §2 k. r. o.

Gdy kontrakt podpisali oboje

Dla wierzyciela sytuacja jest jeszcze najkorzystniejsza, gdy stronami umowy są oboje małżonkowie. Wtedy egzekucja komornicza może być prowadzona zarówno z majątku wspólnego, jak i z majątków osobistych i wspomnianych praw majątkowych każdego z małżonków.

W praktyce kontrahenci żądają zgody małżonka albo zawarcia umowy przez męża i żonę, gdy istnieje ryzyko, że należność nie zostanie spłacona. Kontrahenta więc nie interesuje zgoda drugiego małżonka, jeśli np. ktoś za gotówkę kupuje samochód, telewizor, akcje czy obligacje czy zaciąga niewielki kredyt konsumpcyjny.

Oboje małżonkowie odpowiadają solidarnie za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich w sprawach wynikających z zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny, bez względu na to, czy łączy ich wspólność majątkowa, czy np. wskutek umowy majątkowej małżeńskiej została wyłączona (art. 30 k. r. o.).

Wierzyciel musi wykazać

Wierzyciel, który w związku ze zgodą małżonka na zaciągnięcie zobowiązania może egzekwować należność także z majątku wspólnego, musi wykazać, że małżonek taką zgodę rzeczywiście wyraził (art. 787 k. p. c.). Na nim też spoczywa wykazanie okoliczności pozwalających na ściągnięcie z majątku przedsiębiorstwa będącego wspólnym dorobkiem długów małżonka wynikających z prowadzenia tego przedsiębiorstwa (art.787k.p c.). Okoliczności te może wykazać dokumentem urzędowym albo prywatnym. Wedle k.p.c. dokument prywatny (np. pisemna zgoda na poręczenie) stanowi dowód tego, że osoba, która go podpisała, złożyła oświadczenie zawarte w tym dokumencie (art. 245 k.p.c.).

Wszystkie wskazane okoliczności pozwalające na egzekwowanie długu także z majątku dorobkowego wierzyciel musi wykazać, gdy ubiega się w sądzie o nadanie klauzuli wykonalności, np. wyrokowi zasądzającemu należność na jego rzecz, ugodzie zawartej przed sądem polubownym. To samo dotyczy banku składającego wniosek o nadanie klauzuli wykonalności bankowemu tytułowi wykonawczemu. Chodzi o dokument wystawiony przez bank, w którym wskazał on na podstawie swych ksiąg kwotę niespłaconego kredytu. Ma ona taką samą moc, jak wyrok sądu zasądzający należność. Inaczej więc niż inni wierzyciele, bank nie musi dla wszczęcia egzekucji komorniczej uzyskać na swą rzecz wyroku sądowego.

Wszyscy wierzyciele, którzy zawierają umowę z jednym tylko małżonkiem, jeśli dbają o swe interesy i chcą mieć pewność, że będą mogli swą należność wyegzekwować przez komornika także z majątku dorobkowego, muszą zadbać o uzyskanie we właściwej formie zgody drugiego z małżonków. Jeśli zaś umowa dotyczy przedsiębiorstwa prowadzonego samodzielnie przez jednego małżonka (choć objętego wspólnością), musi to jasno z niej wynikać.

Gdy transakcja dotyczy firmy

Szczególne zasady odnoszą się do zobowiązań wynikających z prowadzenia firmy w sytuacji, gdy działalność zarejestrowana jest wyłącznie na imię jednego małżonka, ale przedsiębiorstwo - składające się na nie nieruchomości, ruchomości i prawa - należą do majątku dorobkowego, wspólnego.

Przedmiotami służącymi do wykonywania zawodu i prowadzenia działalności zarobkowej, a więc wchodzącymi w skład takiego przedsiębiorstwa, małżonek ten zarządza samodzielnie. Jest to wyjątek od reguły, że majątkiem wspólnym może samodzielnie zarządzać każdy z małżonków. Zgoda małżonka jest potrzebna tylko w sytuacjach wskazanych wart. 37 § 1 k.r.o. (sprzedaż, obciążenie albo kupno nieruchomości związanych z działalnością zarobkową jednego z małżonków, sprzedaż, obciążenie lub wydzierżawianie całej firmy albo gospodarstwa rolnego).

W odniesieniu do innych przedsięwzięć dotyczących majątku firmy zgoda jest bezprzedmiotowa, skoro z mocy przepisu ustawy - art. 36 § 3 k.r.o., małżonek zarządza nimi samodzielnie. W prowadzeniu firmy ma więc pełną autonomię. Drugi małżonek nie może się sprzeciwić działaniom prowadzącego firmę. Jego sprzeciw został w tych wypadkach wyraźnie wyłączony (art.36§ 1 k.r.o.).

Długi w biznesie

Długi związane z działalnością firmy prowadzonej przez jednego małżonka wierzyciel może ściągać:

• ¦ z jego majątku osobistego,

• ¦ z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa, także gdy należą one do majątku wspólnego,

• ¦ z wynagrodzenia za pracę lub innych dochodów uzyskanych przez dłużnika z innej działalności zarobkowej,

• ¦ z korzyści z praw autorskich, praw pokrewnych (np. artystów wykonawców), czyli tantiem, prawa własności przemysłowej (do znaków towarowych, wynalazków, wzorów użytkowych) oraz innych praw przysługujących twórcom.

Różnica w porównaniu ze wskazaną wyżej odpowiedzialnością za inne osobiste długi małżonków jest taka, że długi wynikające z działalności gospodarczej małżonka mogą być ściągnięte także z przedmiotów należących do majątku wspólnego, wchodzących w skład przedsiębiorstwa. Dotyczy to zarówno ruchomości, jak i nieruchomości.

Zobowiązania bez związku z umową

Tylko z majątku osobistego oraz wskazanych wyżej praw majątkowych może być egzekwowane zobowiązanie małżonka, niewynikające z umowy czy innej czynności prawnej (art. 41 § 2 k.r.o.).

Chodzić może o zasądzone przez sąd odszkodowanie i rentę dla ofiary wypadku drogowego spowodowanego przez jednego małżonka, zawinionego przez firmę wypadku przy pracy, o alimenty przyznane przez sąd jego dzieciom z poprzedniego małżeństwa lub pozamałżeńskim i byłej żonie. Do tej grupy zalicza się również obowiązek zwrotu korzyści uzyskanych bez podstawy prawnej -zwrotu bezpodstawnego wzbogacenia.

Można powiedzieć, że aktualna rodzina takiego dłużnika jest chroniona kosztem poprzedniej, kosztem ofiar wypadków drogowych lub wierzycieli domagających się zwrotu bezpodstawnie uzyskanych korzyści.

Kiedy nie pomoże intercyza

Intercyza działa na przyszłość. Małżonkowie mogą wobec osób trzecich, w tym wierzycieli, powoływać się na tę umowę, jeśli jej zawarcie i rodzaj były tym osobom wiadome. Małżonkowie nie unikną np. ściągnięcia długów małżonka, które mogą być egzekwowane tylko z majątku osobistego, rozszerzając wspólność tak, by np. kupione przez męża przed ślubem mieszkanie znalazło się w majątku wspólnym. Wierzyciel może ściągnąć to, co mu winien mąż, przeprowadzając licytację tego mieszkania (art. 776§2 k.p.c.). Podobnie będzie, gdy żona wyraziła zgodę na zaciągnięcie przez męża zobowiązania, a także gdy mąż odpowiada za zobowiązania powstałe w związku z prowadzeniem przez niego samodzielnie przedsiębiorstwa, należącego jednak do majątku wspólnego.

Jeśli małżonkowie podpisali intercyzę ograniczającą lub wyłączającą wspólność ustawową, wierzyciel może egzekwować dług męża w pierwszym wypadku z majątku wspólnego, a w drugim - z przedmiotów majątkowych wchodzących w skład przedsiębiorstwa, tak jakby intercyzy nie było.

Małżonkowie jednak mogą się bronić przed komornikiem, jeśli umowę podpisali przed zaciągnięciem przez męża danego zobowiązania i była ona wiadoma kontrahentowi. Jej skutki będą wówczas dla niego wiążące.

Na ryzyko wierzyciela

Obronie małżonków służą tzw. powództwa przeciw egzekucyjneprzewidziane w k.p.c., a wnoszone do sądu. Jednakże art. 822 k.p.c. nakazuje komornikowi wstrzymanie się z egzekucją, jeśli dłużnik lub jego małżonek poinformuje go, że dany przedmiot, dobro itp. nie może być w konkretnej sytuacji objęte egzekucją ze względu na intercyzę. Musi wówczas okazać tę umowę i przedstawić niebudzący wątpliwości dowód na piśmie, że zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej oraz jej rodzaj były wierzycielowi wiadome.

Komornik ma obowiązek zawiadomić o tym wierzyciela. Jednakże na polecenie wierzyciela musi wykonać wstrzymaną czynność, np. zająć rzecz, która według intercyzy przeszła z majątku wspólnego do majątku odrębnego małżonka niebędącego dłużnikiem. Czyni to na ryzyko wierzyciela.

Drugiemu małżonkowi wolno bronić swego majątku przed komornikiem, wytaczając tzw. powództwo przeciwegzekucyjne. Może ono być oparte np. na zarzucie, że dany przedmiot należy do jego majątku osobistego (art. 840 - 843 k.p.c.). Jeśli ma on związek z prowadzeniem firmy przez męża lub żonę, drugi małżonek może w ten sposób nie dopuścić do zlicytowania przedmiotu należącego do majątku wspólnego, ale niewchodzącego w skład przedsiębiorstwa.

Kontrahent może się skarżyć

Warto zaznaczyć, że nie jest sposobem na uchronienie majątku przed wierzycielami także wyzbywanie się go na rzecz dzieci lub innych członków rodziny. Wierzycielom przysługuje tzw. skarga pauliańska (art. 527 k.c.). Mogą oni wystąpić przeciw dłużnikowi do sądu o stwierdzenie, że czynność taka jest w stosunku do nich bezskuteczna. To samo dotyczy sytuacji, gdy np. dłużnik i jego małżonek, spodziewając się ich zajęcia przez komornika, sprzedają nieruchomość, samochód komuś obcemu.

Wierzyciel może zgłosić do sądu takie żądanie, również gdy dłużnikiem jest tylko jeden z małżonków, a sprzedana czy darowana nieruchomość wchodzi w skład majątku dorobkowego obojga małżonków. Jeśli jest to dług tylko jednego z małżonków, egzekwowanie należności z majątku wspólnego wchodzi, oczywiście, w rachubę, tylko gdy małżonek wyraził zgodę na zaciągnięcie tego długu albo dług powstał w związku z działalnością gospodarczą jednego z małżonków i ma być ściągany z przedmiotów wchodzących w skład przedsiębiorstwa prowadzonego przez małżonka -przedsiębiorcę.

IZABELA LEWANDOWSKA

Stare zobowiązania wedle starych zasad

Przedstawione tu reguły odpowiedzialności za zobowiązania zaciągnięte przez jednego tylko małżonka bez wyraźnej zgody żony czy męża dotyczą zobowiązań powstałych po 20 stycznia 2005 r. Z tym dniem bowiem zmieniły się przepisy kodeksu rodzinnego opiekuńczego dotyczące stosunków majątkowych w rodzinie, a więc i odpowiedzialności za długi drugiego małżonka. Odpowiedzialność za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z małżonków przed tą datą, a także skutki zawartych przed 20 stycznia 2005 r. umów i innych czynności małżonków są nadal oceniane wedle starych przepisów. Odnoszą się do nich nadal m.in. przepisy pozwalające na wyłączenie lub ograniczenie komorniczej egzekucji z majątku wspólnego, które generalnie przestały obowiązywać (art. 43 § 2 i 3 k.r.o. w starym brzmieniu i uchylony już art. 767k.p.c.). Także przymusowe ściąganie przez komornika należności powstałych przed 20 stycznia 2005 r. odbywa się wedle starych zasad.

Majątek wspólny

Wspólność majątkowa, zwana też dorobkową, opiera się na regule, że przedmioty majątkowe nabyte, a więc przede wszystkim kupione w trakcie małżeństwa przez oboje małżonków, a także przez każdego z nich z osobna, tworzą ich majątek wspólny (dorobkowy). W art. 33 k.r.o. wyczerpująco wskazano, jakie dobra należą do majątku osobistego. Dopiero jeśli nie można ich zakwalifikować do tego majątku, oznacza to, że są częścią majątku wspólnego. Tylko przykładowo w art. 31 § 2 k.r.o. jako należące do majątku wspólnego wymienia się: ¦ pobrane wynagrodzenie za pracę każdego z małżonków oraz dochody z innej działalności zarobkowej, tj. z działalności gospodarczej, z umów-zleceń, o dzieło, umów menedżerskich itd., honoraria autorskie; a także ¦ dochody zarówno z majątku dorobkowego, jak i z majątków odrębnych każdego z małżonków; ¦ środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków; ¦ przedmioty zwykłego urządzenia domowego służące obojgu małżonków, także nabyte w drodze dziedziczenia i darowizny, chyba że spadkodawca albo darczyńca postanowił inaczej (art. 34 k.r.o.). Zasada, że wszystkie przedmioty nabyte w trakcie małżeństwa stają się dorobkiem małżonków, oznacza m.in., że jeśli np. mąż kupi wyłącznie na swoje nazwisko dom, mieszkanie za pieniądze uzyskane z dochodów z pracy lub prowadzonego przez siebie przedsiębiorstwa, to nieruchomości te wchodzą w skład majątku dorobkowego małżonków. Nie zmienia tego faktu wpisanie tylko męża jako właściciela w księdze wieczystej, chyba że udowodni, iż kupił nieruchomość za pieniądze pochodzące z jego majątku odrębnego (np. odziedziczone, uzyskane ze sprzedaży mieszkania kupionego przed ślubem). Do majątku wspólnego należy m.in. także prawo najmu.

Majątek osobisty

Przedmioty należące do majątku osobistego zostały wyczerpująco wymienione w art. 33 k.r.o. Tak więc majątek osobisty każdego z małżonków stanowią przede wszystkim dobra (w tym pieniądze): ¦ uzyskane przed ślubem (przed powstaniem wspólności ustawowej), ¦ odziedziczone i darowane już w trakcie małżeństwa, chyba że spadkodawca lub darczyńca zastrzegł wyraźnie, iż jego wola jest inna, ¦ prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom; chodzi o majątek - nieruchomości, maszyny itp., do których mają prawo jako wspólnicy spółek cywilnej, jawnej, partnerskiej, komandytowej i komandytowo-akcyjnej, ¦ przedmioty majątkowe służące zaspokajaniu wyłącznie osobistych potrzeb jednego z małżonków (np. ubranie); ¦ prawa niezbywalne przysługujące tylko jednemu z małżonków, np. dożywocie, prawo do alimentów; ¦ przedmioty uzyskane tytułem odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstrojuzdrowia albo zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; wyjątkiem jest renta należna jednemu z małżonków z powodu utraty zdolności do pracy zarobkowej lub zwiększenia jego potrzeb albo zmniejszenia widoków na przyszłość (taka renta objęta jest wspólnością); ¦ wierzytelności z wynagrodzenia za pracę lub innej działalności zarobkowej, z prowadzenia firmy, np. pensja należna, ale jeszcze niewypłacona (pobrana wchodzi do majątku dorobkowego); ¦ nagrody za osobiste osiągnięcia otrzymane przez żonę lub męża (np. nagroda w konkursie literackim); premia zaś czy nagroda związana z pracą traktowana jest jak wynagrodzenie i należy do majątku wspólnego; ¦ prawa autorskie i prawa pokrewne (artystów wykonawców), prawa własności przemysłowej (twórcy wynalazku, wzoru użytkowego); samo honorarium autorskie jednak czy tantiemy wchodzą w skład majątku dorobkowego.

Majątek w spółce

Udziały małżonka w spółkach: cywilnej, jawnej, partnerskiej, komandytowej i komandytowo-akcyjnej, uzyskane po 20 stycznia 2005 r., także gdy wspólnik pozostaje we wspólności, należą do jego majątku osobistego. Wcześniej wchodziły do majątku dorobkowego. Zasada, że udziały należą do majątku osobistego, dotyczy również sytuacji, gdy oboje małżonkowie są ich wspólnikami lub spółkę tworzą tylko oni.Oczywiście dochody z prowadzenia działalności gospodarczej w spółkach należą do majątku wspólnego. Majątek wspomnianych spółek podlega regułom wskazanym w kodeksie handlowym, a gdy chodzi o spółkę cywilną - w kodeksie cywilnym. Odrębne od k.r.o. reguły rządzą także odpowiedzialnością wspólników za zobowiązania tych spółek (por. np. art. 22 § 2 kodeksu spółek handlowych).

---