Ziemie polskie pod okupacją radziecką
Po stronie wschodniej zostało 50% terytorium II RP. Według noty z 17 września 1939 r. państwo polskie i jego rząd przestały istnieć, a interwencja armii czerwonej miała na celu ochronę braci Ukraińców i Białorusinów mieszkających na terenie Polski, a pozostawionych własnemu losowi i pozostałych bez obrony. W wyniku zniknięcia państwa polskiego straciły ważność traktaty obowiązujące pomiędzy ZSRR i RP, a więc przede wszystkim pakt o nieagresji. Kolejnym skutkiem takiego postawienia sprawy było to, że żołnierze polscy nie mają statusu jeńców, których chroni prawo międzynarodowe, ale członkami zbrojnych band. Ziemie okupowane są naprawdę niczyje, bezpańskie, można je zatem przypisać każdemu.Wszędzie władze radzieckie podejmowały akcje przeciwko Polakom pod hasłami walki z imperializmem, burżuazją - hasłami walki klasowej. Nowa władza przynosiła nowy porządek - dyktaturę proletariatu. Do haseł walki klasowej dołączone zostały hasła antypolskie - imperialistyczna Polska miała być państwem gnębiącym mniejszości narodowe i własną klasę pracującą.
Jednocześnie władze radzieckie rozpoczęły niemal natychmiast akcję wymierzoną przeciwko polskiej inteligencji. Już w październiku 1939 roku NKWD dokonało aresztowania 230 tysięcy jeńców, tych którzy dostali się w ręce armii czerwonej we wrześniu. Aresztowania objęły także tych, którzy próbowali przedzierać się na Węgry, do Rumunii, na Litwę czy Łotwę. Aresztowania objęły także elity cywilne, wg władz sowieckich wrogo nastawione do nowego porządku. Wśród tej grupy znaleźli się politycy, przedstawiciele władz lokalnych, sędziowie, przedstawiciele wymiaru sprawiedliwości, księża, profesorowie, pisarze, działacze społeczni, związkowi. Aresztowania objęły także żydów polskich.
Zachowując pozory prawa aresztowanych poddawano sądom i skazywano za działalność na rzecz państwa polskiego, co w świetle prawa sowieckiego było przestępstwem przeciw rewolucji i interesom proletariatu. Oskarżonym odmawiano prawa do obrony, stosowano tortury, pojawiały się fałszywe oskarżenia.
Skazanych wywożono w głąb ZSRR, umieszczając w łagrach. W roku 1940 akcja wysiedleńcza (zsyłki) objęła polskich właścicieli ziemi - chłopów, którzy otrzymali majątki w wyniku reformy rolnej z 1925 roku. Chłopów wysiedlano, a majątek przejmowało państwo radzieckie. Tych, których objęto wysiedleniem, dawano pół godziny na spakowanie dobytku, najczęściej w środku nocy. Warto sobie uświadomić czas tej akcji - luty 1940 roku. Wysiedlono wówczas ponad 300 tysięcy ludzi. Podobne akcje zastosowano wobec Polaków po zajęciu republik nadbałtyckich w czerwcu 1940 roku.
Aresztowani, skazani na zesłanie swoją podróż do łagrów odbywali w bydlęcych lub towarowych wagonach, często po kilka tygodni. Już same transporty bez podstawowych środków do życia, z powodu mrozu czy upału, głodu, chorób cechowały się dużą śmiertelnością. Pomoc dla zesłanych była karana przez eskortę. Tych którzy przeżyli transport umieszczano w łagrach - obozach pracy niewolniczej, podlegających komisarzowi spraw wewnętrznych - Ławrientijowi Berii.
Sieć łagrów była tajemnicą, dlatego nawet do dnia dzisiejszego nie jest znana ich liczba. Znamy około 130 łagrów, w których rozmieszczeni byli Polacy. Do tych najbardziej okrutnych miejsc zsyłek zaliczyć możemy łagry na półwyspie Kola, w rejonie Archangielska, na wybrzeżu morza Białego, wzdłuż linii kolejowej Kołtas - Workuta, na Uralu, w rejonie Norylska, Jakucka, Irkucka, Władywostoku. Jednakowo traktowano mężczyzn i kobiety. Mimo ciężkich warunków klimatycznych pracowano - prace przerywano wówczas, gdy temperatura spadała do 40 stopni poniżej zera, często jednak termometr nie miał odpowiedniej skali. Z obozów tych właściwie nie było możliwości uciec - uciekinierzy nie mogli liczyć na pomoc ludności, byli wydawani władzom. Najbardziej nieludzkie warunki panowały na Kołymie w kopalniach złota oraz na Czukotce w kopalniach ołowiu. Z 10 tysięcy ludzi przeżyło tam niecałe 200 osób, które były ludzkimi wrakami.
Władze sowieckie szczególna „opiekąâ€ť objęły polskich jeńców wojennych, dla których zorganizowano specjalne obozy odosobnienia. Były to obozy w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. W tych obozach umieszczono blisko 16 tysięcy ludzi, z czego blisko 9 tysięcy oficerów, resztę stanowili żołnierze ochrony pogranicza, policjanci. Wobec uwięzionych w tych obozach władze sowieckie zaplanowały systematyczną akcję eksterminacyjną. Jeńców w niewielkich grupach, liczących od 60 do 250 osób wywożono. O ich losie nic więcej nie wiadomo. Symbolem polskich żołnierzy z tych obozów jest miejsce kaźniwlesie Katyńskim pod Smoleńskiem. Zbiorowemogiły odnalezione zostały w roku 1943. Jest to cmentarz blisko 4,5 tysiąca ludzi. Inne miejsca kaźni, gdzie znaleziono groby polskich oficerów i żołnierzy to Miednoje, Charków.
Przejęcie terytoriów RP przez władze sowieckie doprowadziły do całkowitej zmiany sytuacji. Wszelkie fabryki, zakłady pracy, majątki ziemskie, banki przejmowało państwo radzieckie, wprowadzona została nowa waluta - rubel. Umożliwiono wymianę 1:1, co doprowadziło do zubożenia polskiego społeczeństwa, gdyż rubel miał znacznie niższą siłę nabywczą od złotówki. Konta bankowe, oszczędnościowe zostały zablokowane. Zniknęły towary ze sklepów i magazynów, wykupywane przez Rosjan. Armia Czerwona i urzędnicy sowieccy dokonywali rabunku polskiego mienia ogłaszając rekwizycje. Polacy nie mogli znaleźć zatrudnienia w zakładach radzieckich. Na wiosnę 1940 roku młodzież polską z terenów zabranych wcielono do armii czerwonej (cały rocznik). Podobny pobór przeprowadzono w roku następnym, a akcją mobilizacyjną objętych zostało 150 tysięcy ludzi. W armii czerwonej poddani oni zostali akcji uświadamiającej, indoktrynacyjnej. Tych, którzy nie zostali objęci akcją mobilizacyjną czy zsyłkową, a mogli stanowić zagrożenie dla umacniania władzy proletariatu, wcielano do batalionów budowlanych.
Podjęta została szeroko zakrojona walka z polskością na terytoriach zagarniętych. Pojawił się zakaz używania języka polskiego, oficjalnie za urzędowe zostały uznane języki białoruski i ukraiński, faktycznie rolę tę spełniał rosyjski. Likwidacji uległy polskie księgarnie, biblioteki i czytelnie. Kościoły i klasztory zamykano, przeznaczając na magazyny. Bardzo często celowo skazywano je na niszczenie tworząc magazyny produktów chemicznych. Majątek kulturowy polski został skazany na rabunek i zniszczenie. Zamykano muzea, archiwa, cenne rzeczy wywożono w głąb ZSRR. Zmienione zostały nazwy miast, ulic. Wprowadzono nowy program nauczania, wskazujący na sukcesy Związku Radzieckiego. Na szeroką skalę prowadzona była działalność indoktrynacyjna i propagandowa, przy zastosowaniu radia, kina, gazet.
NKWD działało skuteczniej od policji niemieckiej. Jednocześnie podejmowało współpracę z Gestapo.
Zaistniała sytuacja ożywiła działalność komunistów polskich w ZSRR, którzy zgromadzeni byli przy Kominternie. Tutaj działali tacy ludzie jak Bolesław Bierut, Jakub Berman, później Wanda Wasilewska. Stalin zaprosił polskich komunistów do bliższej współpracy po klęsce Francji. Wówczas to zaczyna pojawiać się gazeta w języku polskich o charakterze propagandowym, pod ścisłą kontrolą władzy radzieckiej - Nowe Widnokręgi. Wybrano także grupę polskich oficerów, która została umieszczona w specjalnym obozie pod Moskwą, co stanowiło zalążek polskiej armii, która miała w przyszłości odegrać ewentualną rolę w tworzeniu nowej radzieckiej Polski. Wśród tych oficerów znalazł się podpułkownik Zygmunt Berling.
Zestawienie wysiedleń
Data |
Kierunek deportacji |
Kategorie ludności deportowanych. |
Luty 1940 |
Ural, Syberia |
Polscy osadnicy, służba leśna, urzędnicy |
Kwiecień 1940 |
Kazachstan |
Rodziny jeńców, aresztowanych i skazanych |
Czerwiec 1940 |
Północne obszary ZSRR, Archangielsk, Krasnojarsk |
Uciekinierzy z centralnej i zachodniej Polski |
Maj - czerwiec 1941 |
Kazachstan i Syberia |
Uciekinierzy z obszaru Wileńszczyzny, robotnicy wykwalifikowani |
Dopiero agresja niemiecka w czerwcu 1941 roku na ZSRR zatrzyma masowe zsyłki Polaków.