Najważniejsze daty:
1878 - Cypr przechodzi pod brytyjską administrację
1914 - aneksja Cypru przez Wielką Brytanię
1955 - powstanie EOKA (Cypryjskiej Organizacji Wyzwolenia Narodowego)
1957 - biskup Makarios III żąda niepodległości
1960 - Cypr uzyskuje niepodległość; gwarancje dla tureckiej mniejszości
XII 1963 - początek krwawych starć między cypryjskimi Grekami i Turko-cypryjczykami
1964 - przybycie oddziałów ONZ (UNFICYP)
1974 - inspirowany przez Ateny zamach stanu skierowany przeciwko prezydentowi Cypru Makariosowi III; turecka interwencja zbrojna; podział wyspy
1977 - śmierć ojca cypryjskiej niepodległości biskupa Makariosa III
1983 - turecka część wyspy deklaruje niepodległość, jako Turecka Republika Północnego Cypru (uznawana tylko przez Turcję i kilka organizacji)
1999 - początek negocjacji pod egidą ONZ, mających doprowadzić do ponownego zjednoczenia wyspy;
luty 2003 - prezydentem Cypru został Tassos Papadopoulos, przeciwnik kompromisu z Turko-cypryjczykami
2004
kwiecień - grecka część wyspy odrzuciła w referendum plan zjednoczenia (plan Ammana)na warunkach stawianych przez ONZ z turecką częścią, Turcy cypryjscy głosowali za przyjęciem planu (greko-cypryjczycy chcą zjednoczenia, ale na innych warunkach)
1 maja - Cypr stał się członkiem UE
2008
1 stycznia - Cypr wszedł do strefy euro
19 lipca - Turcja opowiedziała się za cypryjską federacją dwóch społeczności - greckiej i tureckiej
W 1878 mocarstwa europejskie zmusiły sułtana do oddania Cypru pod kontrolę brytyjską, 1914 Wielka Brytania anektowała wyspę, co potwierdził formalnie traktat lozański z 1923 (od 1925 status kolonii). W latach 30. XX w. na Cyprze wybuchły zamieszki antybrytyjskie, żądano samorządu, jednak większą popularność zdobywała idea zjednoczenia (Enosis) z Grecją. W 1950 arcybiskup Makarios III został głową cypryjskiego Kościoła prawosławnego i stanął na czele ruchu na rzecz Enosis. W 1955 powstała Cypryjska Organizacja Wyzwolenia Narodowego (EOKA), której celem była walka zbrojna o wyzwolenie Cypru spod rządów brytyjskiego i przyłączenie do Grecji. Stosowała metody terrorystyczne, atakowała obiekty administracji brytyjskiej, czego rezultatem było wprowadzenie stanu wyjątkowego. Jednocześnie zaostrzył się konflikt między grecką i turecką grupą etniczną, a uczestniczyły w nim aktywnie Grecja i Turcja.
Po serii długotrwałych rozmów (1960) Grecja, Turcja i Wielka Brytania zostały gwarantami niepodległości Republiki Cypryjskiej (m.in. z prawem utrzymywania na wyspie kontyngentów wojskowych). Prezydentem został arcybiskup Makarios III, wiceprezydentem — przedstawiciel ludności tureckiej. Od 1960 Cypr należy do ONZ. Konstytucja z 1960 określała zasady współżycia mieszkańców obu narodowości, jednak 1963 doszło do otwartych walk między nimi — 1964 ONZ wysłała na Cypr swoje wojsko. Negocjacje między przedstawicielami obu grup narodowych trwały latami i nie przyniosły widocznych skutków. W 1974 doszło na Cyprze do zamachu stanu dokonanego z poduszczenia greckiego rządu „czarnych pułkowników”, rząd turecki odpowiedział desantem wojska, które zajęło północną część wyspy. Interwencja ONZ i negocjacje nie przyniosły rezultatu. W 1975 zostało proklamowane Federalne Państwo Tureckiej Republiki Cypryjskiej w części Cypru okupowanej przez wojsko tureckie. Po śmierci Makariosa III prezydentem Cypru został S. Kiprianu, przywódca prawicowej Partii Demokratycznej (do 2003). W latach 80. wojska ONZ nadzorowały wymianę uchodźców, liczne konferencje i negocjacje nie przyniosły rozwiązania problemu. W 1983 ONZ wezwała Turcję do wycofania swoich wojsk z Cypru, strona turecka odpowiedziała utworzeniem z Federalnego Państwa Tureckiej Republiki Cypryjskiej — Republiki Tureckiej Cypru Północnego z prezydentem R. Denktaşem i rządem tymczasowym. Proklamowanie separatystycznego państwa Turków cypryjskich zostało potępione przez Radę Bezpieczeństwa ONZ. Państwo to zostało uznane jedynie przez Turcję. Pomimo prób mediacji ONZ problem cypryjski nadal znajduje się w impasie, a podział wyspy utrwala się. Sprowadzanie osadników z Turcji powoduje zmiany w proporcjach demograficznych ludności Cypru. W latach poprzedzających wstąpienie Cypru do UE podjęto najpoważniejszą próbę zjednoczenia wyspy (tzw. plan Annana). Projekt przewidujący powstanie państwa konfederacyjnego, przyjęty przez Turków, odrzucili Grecy cypryjscy. W rezultacie w 2004 do UE weszła tylko grecka Republika Cypryjska. Wybory parlamentarne 2006 wygrała ponownie koalicja centrolewicowa, rządząca od 2001. W części tureckiej 2005 doszło do zmiany partii rządzącej i prezydenta, po raz pierwszy od podziału wyspy. Wybór przedstawiciela lewicy D. Christofiasa (II 2008) na prezydenta Republiki Cypryjskiej umożliwił na odwilż w stosunkach wewnątrzcypryjskich. Od 1 I 2008 Republika Cypryjska wprowadziła do obiegu euro.
Ruchy separatystyczne na Cyprze
Aby zrozumieć, w jakich warunkach kształtuje się separatyzm i jak dochodzi do konfliktów etnicznych oraz co w zasadzie powoduje, że przemoc jest środkiem osiągnięcia celu, należy przeanalizować historię Cypru od początku. Trzeba zaznaczyć też, że Cypr jest jednym z ostatnich epizodów walki chrześcijan i muzułmanów w rejonie Morza Śródziemnego i jednym z ostatnich śladów ekspansji tureckiej w Europie.
Grecy zamieszkują Cypr już od XIII wieku p.n.e. Przez ponad 2 tys. lat wyspa ta znajdowała się pod wpływem kultury greckiej, rzymskiej i bizantyjskiej. W 1191 r. została zajęta przez krzyżowców, co doprowadziło do jej odseparowania od prawosławnej Grecji. W 1570 r. wyspę podbili Turcy. Osiedliła się tam ludność całkowicie odmienna od rdzennej, która szybko się asymilowała i dostosowała do etnicznej struktury wyspy. Turcy nie prowadzili przymusowej ani systematycznej islamizacji zajętego obszaru. Mimo to znaczna część Cypryjczyków przyjmowała tą wiarę, aby nie być postrzegana jako ludność drugiej kategorii. Przez blisko 300 lat panowania Turcy doprowadzili do upadku i częściowego wyludnienia. Spowodowało to niezadowolenie ze strony Greków, którzy w 1821 r. wzniecili powstanie. Turcja w ramach odwetu nakazała powiesić patriarchę Konstantynopola na bramie jego stambulskiego pałacu oraz arcybiskupa na drzewie na rynku w Nikozji. Ponadto zabito 3 biskupów i 400 notabli greckocypryjskich. W wyniku tych działań zaczęła się szerzyć idea przyłączenia Cypru do Grecji, czyli enosis (Meghali Idea).
W czasie trwania wojny turecko-rosyjskiej w latach 1876-1878 rozpoczęła się okupacja brytyjska Cypru. Miała ona na celu uniemożliwienie Rosji umocnienie się na Bałkanach. Wielka Brytania w porozumieniu z Francją chciały uniemożliwić temu mocarstwu przejęcie kontroli nad cieśninami na Morzu Śródziemnym. W wyniku umowy z sułtanem tureckim Wielka Brytania miała przeciwstawić się traktatowi rosyjskiemu z San Stefano. W zamian za to miała dostać pod władanie Cypr. 4 czerwca 1878 r. Anglia i Turcja podpisują tajną konwencję cypryjską, w ramach której ci pierwsi obejmowali Cypr (administrację, obronę), przy jednoczesnym zagwarantowaniu Turkom wolności religijnej oraz płacenie im odszkodowania za utracone dochody z wyspy w wysokości 92.800 funtów rocznie, przy jednoczesnym zastrzeżeniu, że w momencie gdy Rosja odda Turcji tereny podbite w Armenii, umowa ta starci ważność.
Turcja była przez długi czas popierana przez Wielką Brytanię. Stopniowo traciła sympatię Londynu ze względu na coraz większe ekonomiczne i polityczne wpływy niemieckie nad Bosforem. 5 listopada 1914 r. Wielka Brytania oficjalnie anektowała Cypr, kiedy to Turcja stanęła po stronie mocarstw centralnych. Rząd brytyjski uważał, że prędzej czy później Turcja zaatakuje Anglię, dlatego za wszelką cenę dążył do porozumienia z Bułgarią i Grecją. Stąd w trakcie trwania I wojny światowej Brytyjczycy poufnie proponowali Grekom Cypr w zamian za możliwość usytuowania baz morskich na Krecie. Natomiast oficjalnie już w 1915 r. Grecja za udział w wojnie po stronie Ententy miała otrzymać Cypr. Do rozmów włączyła się Francja, która w konwencji francusko-brytyjskiej z 1920 r. zaznaczyła, że bez jej zgody Anglia nie może dokonywać żadnej cesji wyspy. Wielka Brytania otrzymała Cypr na mocy traktatu pokojowego z Sevres z 1920 r. lecz dopiero 3 lata później Turcja uznała aneksję w traktacie lozańskim. Od 1 maja 1925 roku wyspa oficjalnie nosiła status kolonii brytyjskiej.
Do 1930 r. Brytyjczycy swoją politykę w stosunku do Cypru kierowali przeciwko dążeniom do enosis. Chcieli tego dokonać przez poprawienie warunków życia. Uważali, że mieszkańcy będą woleli podlegać silnie rozwiniętemu państwu, niż biednej Grecji. W tej walce używali głównie Turków. Jednak swoje działania kierowali przeciwko nim, choćby w sferze religijnej. Ci w ramach ruchu oporu utworzyli w 1944 r. KATAK - Stowarzyszenie Mniejszości Tureckiej na Wyspie Cypr, a 1945 r. KMTHP - Narodową Partię Ludową Cypru. Obie te partie połączyły się w 1949 roku tworząc KTP - Partię Cypryjsko-Turecką.
Sytuacja uległa zmianie w 1950 roku, gdy liderem kościoła na Cyprze został arcybiskup Makarios III, jeden z zagorzałych zwolenników enosis. Wśród Greków cypryjskich udało mu się na powrót wzbudzić nadzieję na przyłączenie do Grecji. Aby tego dowieść, w tym samym roku zorganizowano plebiscyt, w którym ludność grecka na Cyprze opowiedziała się za przyłączeniem. Jednak wyniki tego plebiscytu nie zostały uznane przez władze brytyjskie oraz Turcję. Dla Anglików wyspa ta, razem z Gibraltarem i Maltą, tworzyła łańcuch baz morskich o znaczeniu zarówno militarnym, jak i handlowym, więc nie mieli zamiaru oddać Cypru. Aby odzyskać autonomię, Grecy powołali podziemną armię EOKA (Organizacja Narodowa Bojowników Cypryjskich). Rekrutacja rozpoczęła się w 1952 r. Na jej czele stanął Georgios Grivas „Dighenis”. Organizacja ta mogła liczyć na wsparcie ze strony Grecji, która szkoliła jej bojowników i wywiad oraz dostarczała na wyspę broń łodziami rybackimi, kutrami, pocztą. W wyniku przejęcia przez Brytyjczyków greckiego statku „Agios Georgios” wiozącego broń i amunicje dla EOKA, rozpoczęcie akcji zbrojnej planowane na 1956 r. przyśpieszono na 1 kwietnia 1955 r. Było to spowodowane strachem przed aresztowaniem członków organizacji. Początkowo Cypryjczycy sabotowali brytyjskie organizacje wojskowe. EOKA m.in. zbombardowała koszary, pojazdy wojskowe. Dochodziło również do morderstw greckich policjantów na Cyprze, podejrzanych o współpracę z Wielką Brytanią. Ze strachu przed śmiercią brytyjscy informatorzy rozpoczynali współpracę z Grivasem.
W sierpniu 1955 Brytyjczycy doprowadzili do spotkania przedstawicieli Greków i Turków w celu rozpoczęci negocjacji. Spotkanie to zakończyło się fiaskiem, gdyż ich zdania na temat przyszłości Cypru były odmienne. Grecy chcieli niepodległości, Turcy natomiast opowiadali się za utrzymaniem status quo. Londyn mianował nowego gubernatora wyspy o nadzwyczajnych uprawnieniach. Był nim marszałek John Harding. Wprowadził on stan wojenny, godzinę policyjną oraz nakaz zdania broni pod groźbą kary śmierci. Na wiosnę 1956r. Makarios został deportowany i internowany na Seszele za przechowywanie broni. Od tego momentu rozpoczęła się regularna wojna domowa. W wyniku przewagi militarnej Brytyjczyków, Grivas postanowił zmniejszyć ryzyko zbrojnych akcji EOKA. Wycofał się w góry Troodos, gdzie podzielił swoje oddziały. Walka przyjęła charakter partyzancki. Przechwytywali oni małe patrole lub pojedyncze pojazdy. W tym czasie miejscy nacjonaliści likwidowali Turków i komunistów greckich skupionych wokół partii AKEL. Nie byli oni łatwym celem dla Brytyjczyków. Z tego też powodu akcja „Pepperot” została skierowana przeciwko partyzantom z Troodos. W wyniku tego zginęło 30 osób, a sam Grivas ledwo uszedł z życiem. W odwecie miejska partyzantka EOKA dokonała najgwałtowniejszych zamachów w przeciągu całej wojny. Ich działania nie spotkały się z uznaniem wielu członków organizacji, którzy zaczęli udzielać anonimowych informacji władzom brytyjskim. Za ich sprawą zlokalizowano kryjówkę najbliższego współpracownika Grivasa - Grigorisa Afxentiou i jego ludzi w klasztorze Macheras w Troodos. Grivas, aby przerzucić ludzi z gór, doprowadził do zawieszenia broni w marcu 1957, uwalniając jednocześnie Makariosa 28 marca.
Turcy w tym czasie wyszli z propozycją podziału wyspy: 2/3 dla Grecji, 1/3 dla nich. Propozycja ta została odrzucona. Wkrótce potem Grecy zerwali rozejm. W odpowiedzi Turcy za zgodą Wielkiej Brytanii powołali Organizację Bojową Turków Cypryjskich - TMT (organizacja tureckiego oporu) inaczej VOLKAN. Służyli swą pomocą Brytyjczykom poprzez patrole i zamachy na Greków. Nowy gubernator Cypru, Hugh Foot, wzmocnił działania mające na celu utrudnienie funkcjonowania EOKA. Nakazał kontrolę przesyłek i zakaz sprzedaży niektórych środków chemicznych, by tym sposobem uniemożliwić produkcje bomb. Grivas postanowił zmienić taktykę. Jego nowym sposobem walki stało się niepłacenie podatków i manifestacje uliczne. Sprawiło to zaostrzenie konfliktu grecko-tureckiego. Dochodziło do licznych zamieszek, a groźba wybuchu regularnej wojny domowej była realna. Aresztowano ok. 2000 ludzi podejrzanych o współpracę z EOKA. W ramach zemsty Grecy dokonywali zamachów na brytyjskich dowódców. 26 września 1958 roku raniono generała D. A. Kendrew i zamordowano żonę jednego z brytyjskich żołnierzy, żądając jednocześnie wycofania wojsk brytyjskich.
Aby zapobiec dalszemu rozlewowi krwi, władze zainicjowały rozmowy na temat niepodległości Cypru. Na mocy porozumienia w Zurychu (11 lutego 1959) oraz w Londynie (17-19 lutego 1959) starcia ustały, a wyspa miała otrzymać suwerenność 19 lutego 1960 roku. Cypr miał się stać republiką będącą częścią Wspólnoty Narodów, rządzoną przez reprezentantów dwóch narodów, uznając dwunarodowość wyspy. Brytyjczycy zachowali natomiast tzw. Soveregin Base Areas (SBAs) w Akrotiri i Dhekelia. Każde z państw miało prawo interweniować w przypadku zagrożenia niepodległości wyspy. Grecja miała zachować 950 żołnierzy a Turcja 650. Konstytucja przewidywała, że prezydentem miał być Grek, a wiceprezydentem Turek. Turcy również otrzymali prawo weta wobec decyzji parlamentu bądź rządu. Ich udział w administracji i policji miał wynosić 30%, 40% w armii. Katastrofalna konstytucja paraliżowała państwo, ponieważ w sztuczny sposób dzieliła władzę między Greków i Turków, na ogół niechętnych do współpracy.
Zgodnie z tym prezydentem 14 grudnia 1956 r. został Makarios III, a wiceprezydentem dr Fazil Kucuk, zastąpiony w 1960 r. przez Raufa Denktasza. Dnia 16 sierpnia 1960 r. Cypr odzyskał niepodległość. Grivas został awansowany i uznany za bohatera narodowego. Zarówno EOKA jak i VOLKAN nie oddały broni.
Kryzys odrodził się, gdy w listopadzie 1963 Makarios zaproponował reformę konstytucji, aby móc bez przeszkód wejść w unię z Grecją (obowizująca konstytucja zabraniała unii z jakimkolwiek państwem). Chciał on też ograniczyć tureckie prawo weta i wyrównać liczbę urzędników w proporcji 1:4 oraz stworzyć armię cypryjską o charakterze mieszanym, a nie - jak do tej pory - złożonej z jednostek jednonarodowościowych. Kolejnym postulatem było zawieszenie działalności samorządów terytorialnych i przejęcie ich kompetencji przez wyznaczone instytucje. Turcja sprzeciwiła się tym zmianom. Dlatego też 21 grudnia 1963 r. do akcji powróciła EOKA, wzniecając rozruchy. W przeciągu kilku dni zginęło 300 osób i zniszczono 100 wiosek tureckich. Turcy prowadzili loty ostrzegawcze nad Cyprem, gotowi w każdej chwili zaatakować. Brytyjczycy utworzyli w stolicy tzw. „zieloną linię”, przedzielającą ją na dwie części, na której żołnierze brytyjscy wymusili zawieszenie broni. W innych rejonach wyspy walki trwały do 27 marca 1964 r., kiedy to na wyspę dotarli żołnierze UNFICYP (siły pokojowe ONZ na Cyprze). Miały one za zadanie zapewnienie przestrzegania zawieszenia broni, utrzymanie strefy buforowej, nadzór nad respektowaniem prawa i porządku na wyspie. Makarios zdawał sobie sprawę, że siły ONZ powstrzymają Turcję przez atakiem.
W czerwcu 1964 r. ogłoszono pobór na Cyprze. Dowodzenie przypadło w udziale Grivasowi. Rozpoczął on ofensywę na ważne punkty przerzutu broni dla Turków - miasteczko Mansura i Kokkina. W ramach odwetu tureckie lotnictwo rozpoczęło naloty bombowe na Cypr. Grivas zmuszony był wstrzymać ofensywę.
W ciągu kolejnych trzech lat nad pokojem panowała ONZ. W kwietniu 1967 r. władza w Grecji przeszła w ręce junty wojskowej, wrogo nastawionej wobec Makariosa. 15 listopada 1967 r. Grivas zaatakował tureckie Agios Teodoros i Kofinu, aby przeciwdziałać dalszemu tworzeniu się enklaw, w których gromadzono broń. Turcja w odwecie rozpoczęła mobilizację i przygotowania do lądowania na Cyprze. Makarios, aby załagodzić konflikt, wymógł na juncie odwołanie Grivasa, zakończenie ofensywy i wycofanie wojsk. Dzięki temu oraz mediacji USA, udało się konflikt chwilowo zażegnać.
W kolejnych latach Makarios ponownie próbował zmienić konstytucję, aby ograniczyć prawa Turkom. Przeciwko niemu działał rząd ateński, z którym popadł w konflikt, próbując na własną rękę nawiązać współpracę ze Związkiem Radzieckim, aby zrezygnować z przyłączenia Cypru do Grecji na rzecz niepodległości. Doszło do powstania EOKA-B na czele z Grivasem, która była negatywnie ustosunkowana do prezydenta. Swoje poparcie dla tej organizacji okazały Stany Zjednoczone, mając nadzieję na złagodzenie konfliktu w wyniku ostatecznego podziału Cypru. W odpowiedzi Makarios utworzył w 1974 r. podległą sobie Jednostkę Rezerwy Taktycznej. W jej skład wchodzili komuniści i socjaliści, zaopatrzeni w broń radziecką. 2 lipca 1974 r. Makarios zażądał, aby oficerowie z Gwardii Narodowej opuścili wyspę. W odpowiedzi przeprowadzono nieudany zamach stanu, gdyż biskup uciekł z wyspy. Nowym prezydentem został Nikos Sampson, weteran z EOKA, dowódca sił atakujących enklawy tureckie. Turcy postanowili wykorzystać sytuację i 20 lipca 1974 r. rozpoczęli inwazję. Piechota utworzyła przyczółek w rejonie Kyrenii, a spadochroniarze zajęli turecką część Nikozji. Walczyli siłą 40 tys. żołnierzy, 300 dział i czołgów przeciwko 18 tys. żołnierzy Gwardii Narodowej, 950 regularnym żołnierzom greckim i kilkuset bojownikom z EOKA-B. Dokonano wielu krwawych zbrodni, których ofiarami stali się cywile. Strach przed okrucieństwem najeźdźców wypędził z domów 180 tys. Greków.
21 lipca lotnictwo tureckie popełniło pomyłkę, która zadecydowała o losach wojny. Przez przypadek samoloty zaatakowały własną flotę, zatapiając niszczyciel „Kocatepe” i ciężko uszkadzając dwa pozostałe. Powodem jest fakt, że Grecy posiadali takie same. Cypryjczycy greccy nie mogli oczekiwać pomocy ze strony Aten, gdyż wszelkie działania przeciw Turcji miały spotkać się z odpowiedzią USA. 22 lipca w wyniku wyczerpania Turcy zgadzają się na zawieszenie broni. 23 lipca Nikos Sampson podał się do dymisji i opuścił wyspę. Jego miejsce zajął umiarkowany Glaukos Klerides.
W tym samym czasie w Stanach miała miejsce afera Watergate. W związku z odwróceniem uwagi USA od problemu Cypru, Turcja zażądała podziału. Po odmowie wznowiła ataki i w 48 godzin zajęła 1/3 wyspy. 16 sierpnia podpisano zawieszenie broni, wyznaczając granicę na linii „Attyli”. Grecja, aby okazać swoje niezadowolenie z polityki USA, wystąpiła z NATO. Na terenach zajętych przez Turków powstało nieuznawane przez nikogo procz Turcji państwo - Republika Turecka Cypru Północnego.
W grudniu 1974 powrócił Makarios i ponownie objął urząd prezydencki przy poparciu rządu ateńskiego. Rozpoczęto grecko-tureckie negocjacje trwające 3 lata i nie przynoszące żadnych rezultatów. Turcja opowiadała się za powstaniem dwóch niezależnych państw, z których każde miałoby własne siły zbrojne, budżet i komunikację. Problemem był los 200 tys. uchodźców greckich w tureckiej części wyspy. Rokowania pokojowe osłabły, gdy Turcy zaczęli przeprowadzać czystki etniczne, wysiedlając Greków z wiosek i miast cypryjskich. W wyniku śmierci Makariosa (3 sierpnia 1977), prezydentem został Spyros Kyprianou. W listopadzie 1980 r. doszło do rozmów grecko-tureckich przy asyście ONZ. Głównym problemem byli uchodźcy, a także reformy konstytucji, mające na celu poprawienie warunków Turków. Żądali oni równego statusu, jednakowej reprezentacji w rządzie, a także rotacyjnej zmiany prezydenta. Rok później przyjęto ten postulat oraz ustalono, że 30% wyspy będzie pod kontrolą turecką. W maju 1983 roku ONZ nakazało opuszczenie wyspy przez wojska tureckie. W wyniku tego i za zgodą Ankary, Rauf Denktasz ogłosił niepodległość Tureckiej Republiki Północnego Cypru. Aby zaznaczyć swą niezależność, zmieniono walutę, wydano miejscowe paszporty oraz zasiedlano wyspę ludnością turecką w liczbie 45 tys. aby zmniejszyć dysproporcje demograficzne. Sytuacja nie uległa poprawie nawet w 1988 roku, gdy prezydentem został skłonny do kompromisu z Turkami Georges Vassiliou. W 1992 r. Rada Bezpieczeństwa ONZ wydała rezolucję potępiającą Turków cypryjskich, nakazując redukcję 40 tys. armii tureckiej, zmniejszenie wydatków na cele obronne strony greckiej, oddanie pod kontrolę ONZ Famagusty oraz przeprowadzenie spisu ludności. W 1993 r. władzę objął Klerides, który całą swą politykę oparł na idei połączenia wyspy. Miała powstać federacja dwóch republik, lecz strona turecka odrzuciła te postulaty.
Głośne zdarzenie miało miejsce w 1996 roku. Gdy greccy demonstranci usuwali zasieki na granicy w Dherlinie, zostali zaatakowani przez Turków z organizacji nacjonalistycznej „Szare Wilki”. Kilka dni później zastrzelono bezbronnego Greka, który na znak protestu zdejmował turecką flagę na maszcie granicznym. Ponadto Cypr kupił w 1996 roku od Rosji czołgi T-80, wozy bojowe (BWP-3) i pociski dalekiego zasięgu S-300. Turcy zagrozili, że zbombardują wyrzutnie, jeżeli te zostaną zainstalowane. Ale jednocześnie wywiad turecki szukał sposobu, żeby je przechwycić. Odkąd w 1996 r. w Turcji do władzy doszli islamiści z N. Erbakanem na czele, konflikt grecko-turecki się zaostrzył. Wydawało się, że porozumienie jest niemożliwe. Turcja najwyraźniej dążyła do przyłączenia Cypru Północnego. Jednak w 1993 r. doszło do formalnego przymierza grecko-tureckiego. Tzw. Wspólna Doktryna Obronna mówi, że Grecja przyjdzie Cyprowi z pomocą, gdyby Turcja użyła siły lub próbowała zaanektować północną część wyspy. Jednak 2 lata później, w roku 1995, doszło do kolejnego zaognienia konfliktu. W Pafos wybudowano bazę lotniczą i morską dla lądujących na wyspie wojsk greckich i przeprowadzono pierwsze manewry „Nikoforos” - Zwycięzca. Turcja w odwecie chciała zastraszyć Greków cypryjskich i od 1997 r. samoloty tureckie regularnie przelatują nad Nikozją na niskiej wysokości. Cypr ostatecznie zrezygnował z rozmieszczenia pocisków na wyspie i oddał je Grecji (na Kretę), a następnie w 1998 r. rozpoczął negocjacje w sprawie przystąpienia do Unii Europejskiej i wobec tego problem Cypru Północnego stał się bardzo poważny.
Szansę na zakończenie konfliktu dawało rozszerzenie Unii. Bruksela chciała przyjąć wyspę zjednoczoną. W związku z tym w kwietniu 2004 r. odbyło się referendum. Turcja - odrzucając fundament swej polityki zagranicznej i sprzeciwiając się przywódcy Turków cypryjskich, Raufowi Denktaszowi, namawiała do głosowania za zjednoczeniem. Jednak referendum zakończyło się fiaskiem. 65% Turków głosowało za przyjęciem planu, ale „nie” powiedziało 75% Greków. Nie spodobał im się m.in. zapis, że turecka część wyspy przekaże greckiej tylko 7% terytorium i nie wszyscy Grecy będą mogli powrócić do swych domów. Jest to równoznaczne z przystąpieniem do Unii Europejskiej 1 maja 2004 roku tylko greckiej części wyspy. Zgodnie z decyzją podjętą na szczycie w Kopenhadze w 2002 roku, cały Cypr został włączony do Unii Europejskiej, jednakże na północnej części wyspy zawiesza się obowiązywanie prawa wspólnotowego.
Rodzaje ruchów separatystycznych na Cyprze
W celu lepszego zrozumienia problemu, jakim są ruchy separatystyczne oraz konflikty etniczne na Cyprze, warunków, w jakich się kształtują oraz zasad ich funkcjonowania. Konieczne jest poznanie, pokrótce historii Cypru, który stał się ostatnim miejscem w rejonie Morza Śródziemnego, w którym odbywały się walki chrześcijan i muzułmanów oraz gdzie zachowały się ślady ekspansji tureckiej.
Do XII w p.n.e. obszar Cypry jest zamieszkiwany przez Greków. Wyspa przez ponad 2 000 lat, było pod wpływem kultury i tradycji greckiej, rzymskiej oraz bizantyjskiej. W 1191 roku obszar Cypru został opanowany przez Krzyżowców. W wyniku tego Cypr znacznie oddalił się od kultury prawosławnej Grecji. W 1570 roku na obszar Cypru wkroczyli Turcy, co spowodowało, przybycie na ten obszar ludności, cechujące się zupełnie inną kulturą i zwyczajami niż rdzenni mieszkańcy. Ludność ta jednak w bardzo szybki tempie dostosował się do miejscowych zwyczajów oraz łączyła się do struktury etnicznej wyspy. Turcy nie zmuszali miejscowej ludności do przyjęcia islamu, nie prowadzono żadnych zadań mających na celu przymusową islamizację. Wielu mieszkańców Cypru dobrowolnie przechodziło na islam, głównie, dlatego by nie być postrzeganych za gorszych, a ludzi drugiej kategorii. Turcy porze okres 300 panowania na tym obszarze, spowodowali liczne wyludnienia oraz częściowy upadek państwa, taka sytuacja doprowadziła, do powszechnego niezadowolenia wśród Greków, co doprowadziło w 1821 roku do wybuchu powstania. Turcja w celu rozprawienie się z buntownikami, na bramie pałacu w Stambule powiesiła patriarchę Konstantynopola oraz na jednym z rosnących drzewie na rynku w Nikozji, powiesiła arcybiskupa. Oprócz tego zamordowano trzech biskupów oraz 400 notabli grecko-cypryjskich. W wyniku tych zajść narodziła się idea połączenia Grecji i Cypru, czyli utworzenia enosis (Meghali Idea).
W latach 1876-1878 Turcja prowadziła wojnę z Rosją, na Cyprze w tym okresie rozpoczęła się brytyjska okupacja, której celem miało być zahamowanie rosnącej potęgi Rosji na Półwyspie Bałkańskim. Wielka Brytania zawarła porozumienie z Francją, państwa te nie chciały doprowadzi do opanowania przez Rosję, cieśnin Morza Śródziemnego. Wielka Brytania podpisała układ z sułtanem tureckim, na mocy, którego Wielka Brytania miała być przeciwko zawarcia traktatu rosyjskiego w San Stefano. Wielka Brytania miała za to dostać pod swoje zwierzchnictwo Cypr. Wielka Brytania i Turcja podpisały 4 czerwca 1878 roku tajną konwencją cypryjską. Na mocy tej konwencji, Anglicy stawali się głównym zwierzchnikiem Cypru, jej administracji oraz armii. Jednocześni Turcja miała zagwarantowaną wolność wyznania oraz miała otrzymywać określoną kwotę pieniędzy w ramach odszkodowania, za poniesione straty po utracie Cypru. Ustalona kwota miała wynosić na rok 92 800 funtów. Konwencja przewidywała również, że w przypadku, gdyRosja odda Turcji obszary na tereni Armenii, podpisana konwencja zostanie unieważniona.
Turcja przez bardzo długo czas była cieszyła się poparciem Wielkiej Brytanii. Zachwianie tych stosunków nastąpiło w momencie, gdy zwiększały się wpływy ekonomiczne i polityczne Niemiec, nad Bosforem. 5 listopada 1914 roku wielka Brytania oficjalnie przejęła panowanie nad Cyprem, turcja w tym czasie stała się sojusznikiem mocarstw centralnych. Wielka Brytania przewidywała, że Turcja już wkrótce podejmie próbę ataku na Anglię, dlatego starał się umocnić swoja pozycje poprzez zawarcie korzystnych układów
z Bułgarią oraz Grecją. W czasie I wojny światowej Wielka Brytania, w celu uzyskani porozumienia z Grecją oraz możliwości lokalizacji baz morskich na Krecie, proponowała jej Cypr. W 1915 roku Grecja brała udział
w wojnie opowiadając się po stronie państw Ententy, w zamian za to miała otrzymać Cypr. Francja włączyła się w prowadzone rozmowy, Francja w podczas konwencji w 1920 roku, zaznaczyła, że musi wyrazić zgodę,
co odstąpienia wyspy. Podpisany w 1920 roku podpisano traktat pokojowy na mocy, którego Wielka Brytania otrzymała Cypr. Podpisany trzy lata później traktat lozański, uznawał przez Turcję aneksja wyspy. Od 1 maja 1925 roku Cypr stał się oficjalnie kolonia brytyjską. Do roku 1930, polityka Brytyjczyków prowadzona na Cyprze, skierowana była przeciwko enosis. Głównym ich celem, stała się poprawa warunków bytowych na wyspie. Twierdzili oni, że jeśli osiągną wysoki poziom rozwoju gospodarczego, wówczas mieszkańcy będą, opowiadali się za przynależności do Wielkiej Brytanii, jako stabilnego mocarstwa, a nie do słabo rozwijającej się Grecji. W celu realizacji tego planu, Anglicy głównie wykorzystywali do tego Turków, kierowali jednak przeciwko nim wiele działań, głównie na tle religijnym. Turcy w celu sprzeciwu, w 1944 roku utworzyli Stowarzyszenie Mniejszości Tureckiej na Wyspie Cypr (KATAK). W 1945 roku powstała Narodową Partię Ludową Cypru (KMTHP), obie organizacje zostały połączone w 1949 roku w Partię Cypryjsko-Turecką (KTP). Sytuacja na Cyprze uległa zasadniczej zmianie, po objęciu w 1950 roku, zwierzchnictwa nad kościołem
w Cyprze, przez arcybiskup, Makarios III, który był zwolennikiem enosis. Doprowadził on do wzbudzenie wśród Greków cypryjskich nadziei na ponowne włączenie do Grecji. W 1950 roku przeprowadzono plebiscyt,
w którym większość cypryjskich Greków opowiedział się za ponownym przyłączeniem do Grecji. Plebiscyt nie został uznany przez Brytyjczyków oraz Turcję. Dla Wielkiej Brytanii, obszar Cypru z Gibraltarem oraz Maltą, stanowił obszar lokalizacji baz morskich, które pełniły funkcje militarne oraz handlowe. Dlatego starali się oni zachować zwierzchnictwo nad tym terenem. Grecy cypryjscy w celu odzyskania niezależności założyli tajną armię EOKA (Organizacja Narodowa Bojowników Cypryjskich). W 1952 roku rozpoczął się poręce naboru do armii. Przywódcą armii został Georgios Grivas "Digheius". Organizacja otrzymała poparcie Grecji oraz wsparcie z jej strony głównie poprzez prowadzenie szkoleń dla bojowników i członków wywiadu. Grecja dostarczał również broń dla armii EOKA. Z powodu przejęcia przez Brytyjczyków jednego ze statków greckich
"Ajos Georgios", który miał dostarczyć broń i amunicję dla armii EOKA. 1 kwietnia 1955 roku rozpoczęto akcje zbrojna, która była planowana dopiero na 1956 rok, przyspieszenie akcji zbrojnej wynikała z obawy przez licznymi aresztowaniami członków Organizacji Narodowej Bojowników Cypryjskich. Początkowo prowadzone były akcje uniemożliwiające działanie brytyjskiej armii. Członkowie armii EOKA doprowadzili do zbombardowania koszar, wielu pojazdów wojskowych. Zamordowano również wielu greckich policjantów, których podejrzewano w kolaboracje z brytyjskimi władzami. Wielu brytyjskich informatorów, z powodu obawy przez członkami cypryjskiej organizacji zaczynali współpracę z dowódcą armii Grivasem. W sierpniu 1955 roku doszło z inicjatywy Brytyjczyków doszło do spotkania przedstawicieli władz greckich i tureckich, które miały rozpocząć prowadzenie negocjacji. Spotkanie niestety zakończyło się niepowodzeniem, nie doszło do ustalenie żadnych konkretnych decyzji odnośnie przyszłości wyspy. Grecja domagała się odzyskania niepodległości, Turcja domagała się utrzymania na wyspie status quo. Wielka Brytania natomiast, domagała się powołania nowego gubernatora wyspy, który posiadałby znacznie większe uprawnienia. Do tej pory stanowisko to sprawował marszałek John Harding, który wprowadził na wyspie stan wojenny, obowiązującą godziną policyjną oraz zakaz posiadania broni, za której posiadanie groziła kara śmierci. W 1956 roku Makarios, za posiadanie
i przechowywanie brani został skazany na deportację, został wywieziony na Seszele. Od tego czasu rozpoczęły się regularne działania wojenne. Wielka Brytania, posiadał znaczną przewagę militarną nad armią EOKA. Dowódca armii EOKA, Grivas w celu ograniczenia zbrojnych akcji, doprowadził od wycofania armii z góry Trodos, podzielił również armię na dwa oddziały. Prowadzone walki miały charakter regularnej partyzantki. Oddziały prowadzili akcje zbrojne, przechwytujące pojazdy brytyjskie oraz małe patrole. W tym samym czasie trwała akcji nacjonalistów, którzy mordowali Turków oraz komunistów greckich, członków partii AKEL. Walka z oddziałami partyzanckim armii EOKA, okazała się bardzo trudna dla Brytyjczyków, którzy działali w ramach akcji "Pepperot". W wyniki prowadzonej akcji zgniło około 30 osób, dowódca armii Grivas, ocalał. Partyzanci, z EOKA, w ramach odwet, rozpoczęli serię krwawych zamachów, które nie spotkały się z poparciem wszystkich członków armii, dlatego wielu z nich rozpoczęło współpracę z władzami brytyjskimi. Dzięki ich, informacją armii brytyjskiej udało się dotrzeć do jednego za najbliższych współpracowników Grivas, był nim Georgiosa Axfentiou, który wraz ze swymi ludźmi poddał się w klasztorze Makheris w Trodos. W marcu 1957 roku doszło do zawieszenie broni. Turcy w tym czasie wysunęli propozycję podzielenia Cypru na część grecką oraz turecką.
Propozycja ta został jednak odrzucona. Grecy w niedługim czasie zawarli porozumienie. Turcy w odpowiedzi na taki przebieg sytuacji, mając poparcie wielkiej Brytanii, utworzyli Organizacje Bojową Turków Cypryjskich (TMT), organizacja ta była turecka organizacją oporu, inaczej nazywana VOLKAN. Członkowie tej organizacji, pomagali Brytyjczykom, organizowali zamachy oraz uczestniczyli w patrolach. Powołany na stanowisko gubernatora sir Hugh Foot, doprowadził do zaostrzenie działań prowadzonych przeciwko członkom EOKA, rozporządził kontrole przesyłek oraz wprowadził zakaz sprzedawania, niektórych rodzajów środków chemicznych, miało to zapobiec produkcji bomb. Przywódcza armii EOKA postanowił zmienić taktyka walki
z Brytyjczykami. Zaczęto organizować uliczne demonstracje, zaprzestano płacenia podatków. Spowodowało to zaostrzenie konfliktu miedzy Grecja a Turcją. Coraz liczniejsze stawały się walki uliczne i zamieszki, istniało zagrożenie wybuchem regularnej wojny domowej. Aresztowanych zostało około 2000 ludzi, którzy podejrzewani byli o współpracę z armią EOKA. Grecy w ramach odwetu, dokonywali licznych krwawych zamachów, głownie na brytyjskich dowódcach. 26 września 1958 roku dokonano zamachu na generała D. A. Kendrew, udało mu się jednak przeżyć. W celu zaprzestani walk, rozpoczęły się pierwsze próby podjęcia negocjacji, których głównym celem miała być sprawa niepodległości Cypru. 11 lutego 1959 roku w Zurychu oraz 17-19 lutego 1959 roku w Londynie zostały zawarte porozumienia na mocy których, działania wojenne zostały zakończone, Cypr od 19 lutego 1960 roku miał stać się niezależny, co oznaczałby, że wyspa stanie się jedna z republik Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Władza na Cyprze będzie sprawowana przez dwóch reprezentantów, posiadałaby ona status państwa dwunarodowego. Brytyjczycy w ramach tego porozumienia nadal posiadali zwierzchnictwo nad Soveregin Base Areas ( SBAs), w Akrotiri i Dhekelia. Każde z państw biorących udział w porozumieniu zdeklarowało się do pomocy w przypadku zagrożenie suwerenności Cypry. Nadana konstytucja, mówiła, że stanowiska prezydenta ma objąć Grek a premiera Turek. Udział Turków
w życiu politycznych, administracji a policji wynosił 30-40%, konstytucja stworzyła bardzo niekorzystna sytuacje na Cyprze, doprowadziła ona od sztucznego podziału na Greków i Turków, którzy nie przejawiali chęci do współpracy. 14 grudnia 1956 roku, stanowisko prezydenta objął Makarios III a wiceprezydentem, dr Fazil Kusuk, którego w 1960 roku zastąpił Raufa Denktasza. Cypr 16 sierpnia 1960 roku odzyskał niepodległość. Grivas został uznany za bohatera narodowego. Mimo odzyskania niepodległości EKOA oraz VOLKAN nie ogłosiły złożeni broni. Konflikt narodził się na nowo w listopadzie 1963 roku, kiedy prezydent Makarios, wysunął propozycję przeprowadzenie reformy konstytucyjnej, która umożliwiłaby mu wejście w unie z Grecją.
Turcja sprzeciwiła się tym zmianom gdyż gwarantowały one większe prawa Grekom. 21 grudnia 1963 roku doszło do wznowieni działalności EOKA, rozpoczęły się zamieszki i rozruchy. W czasie kilku dni śmierć poniosło 300 osób a około 100 tureckich wiosek zostało zniszczonych. Turcy w odpowiedzi na ataki EOKA, prowadzili nad Cyprem loty ostrzegawcze, które miały pokazać Grekom, że są w każdej chwili gotowi na atak. Brytyjczycy w stolicy utworzyli "zieloną linie", która podzieliła miasto na dwie części, w których zarządzono zawieszenie brani. Na wielu obszarach wyspy, walki trwały do 28 marca 1964 roku, wtedy też na teren Cypru przybyła armia UNFICYP, siły pokojowe ONZ na Cyprze. Ich zadaniem miała być kontrola, przestrzegania zawieszenie broni, żołnierze mieli utrzymywać strefę buforową na obszarze wyspy, mieli również prowadzić kontrolę nad przestrzeganie prawa i porządku. Obecność żołnierzy UNFICYP, powstrzymywała Turcję przed atakiem. W czerwcu 1964 roku rozpoczął się na Cyprze nabór do armii, której dowódcą został Grivas. Rozpoczęła się akcja zbrojna, prowadzona przez Grivas, w miejscach przerzutów broni przez Turków m.in.
w miasteczkach Mansura i Kokaina. Turcy w ramach odwetu, rozpoczęła serię nalotów na wyspę. Grivas podjął decyzje o zakończeniu ofensywy. Po tym konflikcie przez trzy lata nad pokojem na Cyprze kontrole sprawowało ONZ. W 1967 roku, w Grecji władze przejęła junta wojskowa, która była niekorzystnie nastawiona do Makarios.
15 listopada 1967 roku turecki Agios Teodoros i Kofinu, zostały zaatakowane przez Grivas, atak ten miła na celu przeciwstawienia się powstawaniu enklaw, w których była gromadzona broń i amunicja. Wojska tureckie rozpoczęły mobilizacje, rozpoczęło się lądowanie tureckich samolotów na Cyprze. Z inicjatywy Makarios, odwołano Grivas, co doprowadziło do przerwania ofensywy oraz wycofania wojsk. Mediatorami w zakończeniu konfliktu były również Stany Zjednoczone.
Makarios, próbował w kolejnych latach dokonać jeszcze raz zmian w konstytucji, co miało doprowadzić do ograniczenia przysługujących prawa Turkom. Wkrótce doszło do utworzenia EOKA-B, której przywódcą został Grivas, organizacja występowała przeciwko prezydentowi. Organizacja zyskała poparcie Stanów Zjednoczonych, które chciały w ten sposób załagodzić konflikt na Cyprze i doprowadzić do jego podziału. Prezydent w odpowiedzi na powołaną jednostkę, utworzył w 1974 roku, Jednostkę Rezerwy Taktycznej, do której należeli komuniści oraz socjaliści, którzy otrzymali broń pochodząca ze Związku Radzieckiego. 2 lipca 1974, prezydent nakazał aby oficerowie z Gwardii Narodowej, opuścili teren wyspy. Dokonano nieudanego zamachu stany na prezydenta, który opuścił wyspę. Stanowisko prezydenta objął Nikos Sampson, były członek armii EOKA. 20 lipca 1974 roku Turcy wykorzystując sytuacja zamieszania w państwie, rozpoczęli ofensywę na Cyprze. W okolicach Kyrenii, stacjonowała turecka piechota a Nikozja została opanowana przez spadochroniarzy. Rozpoczęły się regularne działania wojenne, mające bardzo krwawy przebieg. 21 lipca, wojska tureckie popełniły poważna pomyłkę, które przesądziły losach wojny. Tureckie lotnictwo przez przypadek zaczęło bombardować własną flotę, zatopili własnego niszczyciela "Kocatepe", spowodowane było to tym, ze Grecy posiadali takie same niszczyciele. 22 lipca doszło do zawieszania broni, dzień później prezydent Nikos Sampson podał się do dymisji i wyjechał z wyspy. Stanowisko prezydenta objął Glaukus Kleridesa, zajmujący umiarkowane stanowisko. Stany Zjednoczone, które, zajęte były aferą Watergate, przestały interesować się sprawami Cypru, wykorzystali to Turcy, którzy w tym czasie, zażądali dokonani podziału Cypru, odmówiono jednak tego dokonania tego procederu. W związku z tym Turcja rozpoczęła ofensywę, w przeciągu 48 godzin 1/3 terytorium wyspy została opanowana przez tureckie wojska. 16 sierpnia walki zostały zawieszone wyznaczona również została granica, które biegła na linii "Attyli". Grecja, aby pokazać niezadowolenie wobec prowadzone przez USA polityki, dokonała przystąpienia do NATO. Na terenie opanowanym przez Turków powstało niepodległe państwo Turkish Nothern Republic of Cyprus (TRNC).
W 1974 roku na wyspę powrócił Makarios, który znów został prezydentem, posiadając poparcie rządy greckiego w Atenach. Od tego czasy prowadzone były negocjacje grecko-tureckie, które trwały trzy lata, niestety nie przyniosły żadnych efektów. Turcja domagała się powstania dwóch niepodległych państw, które posiadałyby własne armię, budżet, administracje oraz komunikacje. Bardzo poważnym problemem stał się los uchodźców greckich, w tureckiej części Cypru. Prowadzone rozmowy pokojowe, zostały przerwane, gdyż Turcy rozpoczęli liczne czystki etniczne, które doprowadziły do wysiedleń Greków z tureckiej części wyspy. W sierpniu 1977 roku zmarł Makarios. Nowym prezydentem został Spyros Kypriam. W listopadzie 1980 roku ponownie podjęto próby porozumienia grecko-tureckiego tym razem z udziałem ONZ. Na pierwszym palnie, pojawiła się problem uchodźców, oraz reformy konstytucyjnej, która gwarantowałaby większe prawa Turkom. Ostatecznie dokonano, zmian w konstytucji, które dawały takie same prawa Turkom jak i Grekom, ustalono również, że 30% wyspy będzie kontrolowana przez Turków. W 1983 roku ONZ nakazało wojskom tureckim opuszczenie wyspy. Rauf Denktasza w porozumieniu z władzami w Ankarze ogłosił niepodległość Tureckiej Republiki Północnego Cypru, która została uznawana tylko przez Turcję. Aby podkreślić niezależność Tureckiej Republiki Północnego Cypru, dokonano zmiany waluty, wprowadzono paszporty, oraz dokonano osiedlenia 45 000 ludności tureckiej, aby wyrównać różnice demograficzne. W 1988 roku prezydentem został Georges Vasilious, który był bardzo pozytywnie nastawiony do porozumienia z Turkami, jednak nie doprowadziło to do żadnych zmian
w stosunkach grecko-tureckich.
W 1996 roku miało miejsce jedno z bardzo głośnych wydarzeń. W czasie, gdy demonstranci greccy, porządkowali zasieki na granicy w Dherlinie, zostali napadnięci przez Turków będących członkami organizacji nacjonalistycznej "Szare Wilki". Za kilka dni od tego zdarzenia jeden z Greków zdejmujących z masztu turecką flagę, został zastrzelony
W 1996 roku Cypr zakupił od Rosji, czołgi T-80, wozy bojowe (BWP-3), pociski dalekiego zasięgu S-300. Turcy, którzy wyrazili wyraźny sprzeciw przeciwko tej transakcji, zagrozili, że w przypadki dokonania mincarzu wyrzutni, dokonają zbombardowania ich. W 1996 roku władze w Turcji przejęli islamiści, od tego czasu konflikt grecko-turecki znacznie się zaostrzył. Obecnie istnieją małe szanse na porozumienie, Turcja stara się przyłączyć Cypr Północny.
W 1993 roku doprowadzono do podpisania, porozumienia grecko-tureckiego (Wspólna Doktryna Obronna), na jej mocy porozumienia w przypadki, gdy Cypr będzie zagrożony przez Turcję, Grecja będzie interweniować, głównie odnosiło się to do północnej części wyspy. W 1995 roku doszło do ponownego zaostrzenia konfliktu, z powody powstania bazy lotniczej oraz morskiej na wyspie Patos, gdzie lądowały greckie wojska. Turcje w ramach odwetu zaczęła regularne przeloty nad Nikozją, mające na celu zastraszenie Greków. Cypr zrezygnował z lokalizacji pocisków na wyspie, przekazał je Grecji, zostały rozmieszczone na Krecie.
W 1998 roku Cypr podjął rozmowy z władzami Unii Europejskiej w sprawie przystąpienia.
Nadzieją na poprawę stosunków grecko-tureckich jest rozszerzenie Unii Europejskiej, która wyrażała chęć przyjęcia Cypru jako całej wyspy. W związku z planowanym rozszerzeniem, w kwietniu 2004 roku na Cyprze przeprowadzono referendum. Turcja, sprzeciwiają się rządowi Turków cypryjskich na czele, którego stoi Raufow Denktaszowi, opowiedział się za udziałem w głosowaniu i zjednoczeniem. Referendum jednak zakończyło się niepowodzeniem, 65% Turków opowiedziało się za zjednoczeniem i przystąpieniem do Unii, niestety aż 75% głosowało przeciwnie. Taka sytuacja, sprawia, że członkiem Unii Europejskiej stała się 1 maja 2004 roku tylko grecka część wyspy.
I. Historyczne uwarunkowania konfliktu
Grecy zamieszkiwali wyspę już w XII wieku p.n.e. W 649 roku po Chrystusie Cypr najechali Arabowie i rządzili nim przez około trzysta lat, do momentu przejęcia władzy przez Bizancjum. W 1191 roku wyspę podbili Krzyżowcy, wyparci właśnie z Palestyny. Przez te lata Cypr był właściwie odcięty od swoich greckich korzeni. W 1570 roku Cypr podbiła Turcja. Tak doszło do powstania grecko-tureckiej struktury społeczności cypryjskiej. Należy jednak powiedzieć, że przez długi czas nie było żadnych większych konfliktów na tle narodowościowym. W 1878 roku Wielka Brytania zwróciła uwagę na geostrategiczne zalety wyspy, dającej możliwość kontroli wschodniego basenu Morza Śródziemnego: w efekcie starań brytyjskiej dyplomacji Kongres Berliński ustanowił administrację wiktoriańskiego imperium na wyspie, a w 1914 roku Anglia oficjalnie zaanektowała wyspę (co potwierdził oficjalnie traktat lozański z 1923 roku).
W 1925 roku Wielka Brytania oficjalnie uznała Cypr za swoją kolonię. Ustanowiono dwie bazy wojskowe na terenie Dhekeli i Akritori, które odtąd miały być suwerennym terytorium brytyjskim. Mniej więcej w tym czasie na wyspie zaczęła zdobywać większą popularność idea enosis (gr. „unia, związek, jeden”), propagująca przyłączenie Cypru do Grecji. Powodowała ona wzrost nacjonalistycznych nastrojów wśród cypryjskich Greków. Pod wpływem brytyjskich obietnic przyłączenia Cypru do Grecji w zamian za przystąpienie do koalicji antyhitlerowskiej, uległy one znacznej eskalacji. Po zakończeniu wojny grecki rząd w Atenach bezskutecznie próbował nakłonić Wielką Brytanię do spełnienia swojej obietnicy.
W 1950 roku arcybiskupem Cypru został Makarios III. Był on gorącym zwolennikiem enosis, co na nowo rozbudziło nadzieję Greków. Tym razem zdecydowali się oni urzeczywistnić marzenia o niepodległości Cypru siłą. W 1952 roku, pod przywództwem Georgisa Grivasa, rozpoczęto rekrutację do Narodowej Organizacji Greckich Bojowników (EOKA). Wysiłki EOKA (m.in. akcje terrorystyczne i sabotażowe skierowane przeciwko przedstawicielom administracji brytyjskiej na Cyprze oraz mieszkańcom kolaborującym z rządem Wielkiej Brytanii) były mocno wspierane przez rząd grecki w Atenach. We wrześniu 1955 roku Brytyjczycy zostali zmuszenie do rozpoczęcia negocjacji z Grivasem. Nie przyniosły one jednak żadnego skutku, gdyż żądania greckie i tureckie blokowały się wzajemnie. Grecy chcieli niepodległości wyspy, podczas gdy ludność turecka optowała za utrzymaniem status quo, licząc na przyłączenie w niedalekiej przyszłości całości wyspy do Turcji. Anglia postanowiła zaostrzyć politykę wobec Cypru. W 1956 roku Makarios został deportowany na Seszele, a Grivas wraz ze swoimi oddziałami musiał się ukrywać się w górach Trodos.
Po okresie walk wewnętrznych, w marcu 1957 roku Grivas ogłosił zawieszenie broni. Było ono jednak krótkotrwałe i napięcie znów wzrosło. Rząd turecki, za zgodą Brytyjczyków, utworzył organizację bojową (VOLKAN, pełna nazwa: TMT - Turk Mudafa Teskilat - Organizacja Tureckiego Oporu, na jej czele stanął Rauf Denktasz). Publiczne manifestowanie niezadowolenia z sytuacji przez EOKA prowadziło zazwyczaj do krwawych walk ulicznych i zamachów na życie brytyjskich oficerów. Wielka Brytania po raz kolejny zdecydowała się na rozmowy pokojowe. Od 1957 powstały brytyjskie plany odnośnie przyszłości wyspy - np. Plan Hugo Foota przewidywał nadanie wyspie samodzielności przy pozostawieniu statusu kolonii, z kolei Plan Mcmillana mówił o niepodległości Cypru. Etap ten został zakończony podpisaniem w 1959 roku traktatu pokojowego w Londynie. Na mocy jego postanowień Cypr uzyskał niepodległość, ale Akritori i Dhekelia nadal pozostały brytyjskimi bazami wojskowymi, wyłączonymi spod kontroli cypryjskiej.
Wyspa przyjęła konstytucję, zgodnie z którą Cypr miał mieć greckiego prezydenta i tureckiego wiceprezydenta. Pierwszego miała wybierać grecka, drugiego - turecka część społeczeństwa. Turkom przyznano również prawo weta wobec decyzji parlamentu lub rządu. Konstytucja ustaliła też parytety Turków i Greków w armii, policji i administracji. W 1959 roku Makarios został wybrany Prezydentem, a Turek Fazil Kuczuk (od 1960 roku Rauf Denktasz) wiceprezydentem. 16 sierpnia 1960 roku Cypr formalnie uzyskał niepodległość.
Wydawałoby się, że kiedy spełniło się marzenie Makariosa o niepodległości Cypru, nie ma już podstaw do dalszych konfliktów. Jednakże w bardzo krótkim czasie narastająca wrogość pomiędzy Grekami i Turkami coraz bardziej zagrażała kruchemu pokojowi na wyspie. Ani EOKA ani VOLKAN nie zostały rozbrojone po zawarciu traktatu pokojowego. Wykorzystały to rządy Turcji i Grecji. Grecy zwiększyli liczebność swojej armii, co zaniepokoiło Ankarę. Makarios podjął wysiłki, mające na celu zmianę konstytucji i pozbawienie Turków ich prawa weta. Spowodowało to wrogą reakcję Turków. EOKA wznowiła działania zbrojne (1963 rok) i krwawe starcia rozpoczęły się na nowo.
Sytuacja uspokoiła się trochę po ustanowieniu w Nikozji tzw. zielonej linii (także w 1963 roku), która podzieliła wyspę na dwie części. Brytyjscy żołnierze (zgodnie z konstytucją Wielka Brytania nadal miała prawo do interwencji, gdyby zagrożony został pokój na wyspie) wymusili zawieszenie broni. Również ONZ zaangażowała się w proces pokojowy. W 1963 roku Rada Bezpieczeństwa zadecydowała o wysłaniu specjalnych sił pokojowych UNFICYP, której celem było wspieranie budowania i utrzymywania pokoju. Siły te stacjonują na wyspie do dzisiaj.
Sytuacja pogorszyła się w 1967 roku. Władzę w Grecji przejęła junta wojskowa („czarni pułkownicy”). Stosunki Makariosa z wojskowymi z Aten nie układały się dobrze. Przywódca Cypru podejrzewał, że junta dogadywała się z Ankarą ponad głową Nikozji, oferując Turcji - w zamian za zgodę na przyłączenie Cypru do Grecji - kontrolę nad północną częścią wyspy. Makarios nie dążył do ograniczenia udziału Turków w administracji i armii. Grecki rząd w Atenach prowadził konspiracyjne rozmowy z EOKA-B, odłamem bojowników EOKA rekrutujących się z cypryjskiej Gwardii Narodowej, szkolenych w Grecji i popierających juntę. Negocjacje te miały doprowadzić do odsunięcia Makariosa od władzy. 2 lipca 1974 roku kiedy Makarios rozkazał oficerom Gwardii Narodowej opuścić wyspę, dokonali oni zamachu stanu i przejęli kontrolę nad państwem. Makarios zdołał uciec. Nikos Sampson, były członek EOKA został wybrany na nowego prezydenta.
Turcja zdecydowała się wykorzystać ten fakt jako pretekst do aneksji i 20 lipca 1974 roku nastąpiła inwazja na Cypr. Tureckie siły wylądowały w północnej części wyspy, w regionie Kyrenii. Do dzisiaj rząd turecki w oficjalnych oświadczeniach stwierdza, że była to operacja pokojowa, której celem było przywrócenie porządku konstytucyjnego. Grecki rząd w Atenach nie mógł pomóc buntownikom. Amerykanie ostrzegli bowiem, że każda akcja przeciwko Turkom będzie powodować amerykańską reakcję zbrojną (powodem tego było członkostwo Turcji w NATO - choć Grecja też była członkiem NATO, USA bardziej obawiały się osłabienia flanki NATO w Azji Mniejszej, poza tym posiadały instalacje wywiadowcze w północnej części Cypru). 22 lipca obie strony, zmęczone walkami, zgodziły się na zawieszenie broni. Pełniący obowiązki prezydenta Sampson zrezygnował z urzędu, a tymczasową głową państwa został mianowany Glakos Klerides. 12 sierpnia Turcja zażądała podziału Cypru (tzw. idea taksim, konkurencyjna wobec greckiego enosis).
Postulat ten spotkał się ze zdecydowanym sprzeciwem Greków, co spowodowało kolejny zmasowany atak ze strony Turcji, mimo toczących się w Genewie rozmów pokojowych. W rezultacie, Turcja przejęła bogate tereny turystyczne w okolicach Famagusty i plantacji cytrusowych w rejonie Morphou. W ciągu dwóch dni Turcy podbili jedną trzecią terytorium wyspy. 13 sierpnia ponownie doprowadzono do zawieszenia broni. W jego wyniku wyspę podzielono wg tzw. linii Attyli.
Na Cypr powrócił Makarios i w grudniu 1974 roku ponownie stanął na czele państwa. Negocjacje turecko-greckie trwające od 1974 roku nie dawały żadnych rezultatów, a 15 listopada 1983 roku okupowana przez Turków część terytorium ogłosiła niepodległość. Tego samego dnia na jej prezydenta wybrano Raufa Denktasza. Tak powstała Republika Turecka Cypru Północnego (RTCP). Jest ona uznawana jedynie przez Turcję, która pomaga Republice finansowo i militarnie. Akt powołania do życia RTCP został potępiony w rezolucjach Rady Bezpieczeństwa ONZ.
Podział wyspy nie rozwiązał problemów napięć pomiędzy Turkami a Grekami na wyspie. Wręcz przeciwnie, bardzo często dochodziło odtąd do różnych incydentów na faktycznej granicy. Bywa, że tureccy żołnierze strzelają do ludzi zbliżających się do linii demarkacyjnej, nie przejmując się zbytnio, czy intruz ma broń czy nie. Równie często obie strony dopuszczają się do prowokacji, np. kradnąc sobie nawzajem znaki graniczne. Bywa to powodem krótkotrwałych, ale gwałtownych starć.
Sytuacja na wyspie nie poprawiła się nawet, gdy w 1993 roku prezydentem został umiarkowany Georges Vassilious. Był on gorącym zwolennikiem ponownego zjednoczenia Cypru. Przedstawił również koncepcję utworzenia federacji, złożonej z dwóch równoprawnych części: greckiej i tureckiej. Propozycja ta została jednak odrzucona przez turecką stronę, która nadal liczyła na przyłączenie nowo powstałej republiki do Turcji, a ponadto obawiała się o swoją pozycję w państwie, w którym dominowali by Grecy. Konflikt Anno Domini 2006 pozostaje więc nadal nie rozwiązany.
II. Rezultaty tureckiej inwazji i okupacji
Pod turecką okupacją znalazło się 36 proc. terytorium i 70 proc. bogactw naturalnych wyspy. Republika Cypryjska, czyli część grecka, dynamicznie rozwinęła turystykę, przemysł transportowy oraz usługi bankowe i telekomunikacyjne. Dzisiaj Cypr należy do światowych liderów w tych dziedzinach.
Akcja turecka wywołała cały szereg negatywnych konsekwencji. Ofiary agresji to uchodźcy i osoby „zaginione”. Podczas ataku i okupacji za zaginionych zostało uznanych ponad półtora tysiąca osób. Z powodu bardzo negatywnego podejścia do tej sprawy strony tureckiej, niemożliwe jest przeprowadzenie dochodzeń, które mogłyby pomóc w ustaleniu faktów dotyczących losu tych osób. Niektóre z nich trafiły na listy więźniów, ale o większości słuch zaginął. Do dzisiaj wiele zbiorowych grobów nie zostało nawet prawdopodobnie odkrytych. Wielu ofiar nie zidentyfikowano. W 1981 roku, w oparciu o rezolucję ONZ, utworzono Komitet Osób Zaginionych (CMP). Pracuje on pod auspicjami Narodów Zjednoczonych. Jego celem jest zbadanie losów osób uznanych za zaginione. Niestety, tureckie władze nie są chętne do współpracy, a pojawiające się na każdym kroku trudności sprawiają, że nie udało się rozwiązać ani jednej badanej sprawy. W lipcu 1997 roku prezydent cypryjskich Turków Rauf Denktasz i przywódca Greków Glafcos Clerides podpisali porozumienie o wymianie informacji o zaginionych osobach. Obie strony miały desygnować swoich przedstawicieli odpowiedzialnych za wymianę informacji. Mieliby oni również pomagać w ewentualnym powrocie takich osób do rodzin. Inną inicjatywą było stworzenie międzynarodowego zespołu, którego zadaniem byłaby ekshumacja szczątków zabitych podczas okupacji. Została ona jednak odrzucona przez tureckie władze. Bardziej efektywne okazały się działania podejmowane samodzielnie przez stronę grecką. Jako przykład można przytoczyć ekshumacje grobów prowadzone przez organizacje pozarządowe, działające na rzecz ochrony praw człowieka. Przeprowadzono je w 1999 roku na dwóch cmentarzach w Nikozji. Ponadto, cypryjska rada ministrów opublikowała w 2000 roku oficjalną listę z nazwiskami zaginionych osób. Dodatkowo w maju 2003 roku opublikowano listę zaginionych podczas okupacji Turków. Została ona przekazana stronie tureckiej jako element wypełnienia postanowień układu z 1997 roku.
Drugim palącym problemem są uchodźcy. Podczas inwazji i późniejszej okupacji Grecy mieszkający na północy wyspy byli siłą wyrzucani z domów. Większość z nich spała parę tygodni pod gołym niebem zanim udało się zorganizować dla nich jakieś schronienie Europejska Komisja Praw Człowieka przy Radzie Europejskiej w swoim raporcie z 1997 roku uznała Turków odpowiedzialnymi za przymusowe wypędzenia Greków, odmowę zezwolenia im powrotu do domów oraz za przejęcia własności wypędzonych ludzi.
W następstwie inwazji z 1974 roku 20 000 greckich Cypryjczyków znalazło się w wrogiej Republice Tureckiej Cypru Północnego. Z dnia na dzień zostali oni odcięci od swoich bliskich i przyjaciół. Zostali tym samym narażeni na pogwałcenie podstawowych praw człowieka przez tureckie władze. Działanie takie miały na celu głównie zmuszenie Greków do opuszczenia swoich domów i wymuszenie ich ucieczki na południową część Cypru. 2 sierpnia 1975 roku, w rezultacie rundy rozmów prowadzonych w Wiedniu, podpisano Porozumienie Wiedeń III. Jego główne postanowienie zakładało, że Grecy cypryjscy, którzy pozostali w części tureckiej, mają prawo prowadzić normalne życie i w szczególności do połączenia się ze swoimi rodzinami. Stwierdzono również, że ONZ ma wolny dostęp do osób żyjących w RTCP. Turcja nie dotrzymała jednak zobowiązań wynikających z porozumienia.
Kontynuując wątek humanitarny, trzeba poruszyć temat tureckiej kolonizacji na podbitych terenach. Trwa ona nieprzerwanie od 1974 roku. Tureckie władze sprowadziły do północnej części Cypru, jak się szacuje, około 115 000 osadników. Niektórym z nich zapłacono za osiedlenie się na wyspie (w przeciwieństwie do południowej części, północny Cypr boryka się ze sporymi problemami ekonomicznymi). Turecka kolonizacja nie tylko zasadniczo zmieniła strukturę etniczną społeczeństwa Cypru, ale również wydaje się być kolejnym krokiem do aneksji tej części wyspy. Z tego powodu cierpią nie tylko Grecy, ale również Turcy. Tureckim imigrantom przyznano bowiem specjalne przywileje, co automatycznie niemal wytworzyło stan napięcia i dyskryminacji lokalnej „autochtonicznej” ludności. Turecka polityka kolonizacyjna została potępiona przez międzynarodową opinię publiczną, jako sprzeczna z Konwencją Genewską z 1977 roku, z Europejską Konwencją Praw Człowieka i Traktatem ustanawiającym Republikę Cypryjską. Zgodnie z tymi dokumentami kolonizacja ta jest po prostu nielegalna. Władze tureckie, aby uniknąć odpowiedzialności za swoje czyny, twierdzą, że osadnicy są sezonowymi pracownikami.
Nie można również pominąć aspektu nieodwracalnych zniszczeń zabytków greckiej kultury na zajętych terenach (ich historia sięga kilku tysięcy lat). Zajęcie przez Turków cypryjskich terenów spowodowało utratę przez społeczność grecką dostępu do ważnych pod względem archeologicznym i religijnym miejsc oraz obiektów o dużym znaczeniu dla ich kultury. Mimo obowiązywania Konwencji UNESCO z 1970 roku o środkach ochrony i przeciwdziałaniu nielegalnemu importowi i transportowi dóbr kultury, dziedzictwo Cypru zostało w poważnym stopniu zniszczone. Miało to służyć całkowitemu wymazaniu śladów greckich z obecnego tureckiego terytorium i stworzeniu czysto tureckiego regionu.
III. Reakcja międzynarodowej opinii publicznej na turecką agresję
Pomimo tureckich zapewnień, że inwazja z 1974 roku była operacją pokojową, międzynarodowa opinia publiczna odniosła się do tego faktu zupełnie inaczej. W licznych rezolucjach ONZ potwierdziła terytorialną integralność Cypru i uznała agresją turecką za sprzeczną z prawem międzynarodowym. Również ustanowienie RTCP było aktem nielegalnym i pogorszyło jedynie już i tak napiętą sytuację na Cyprze. Należy jednak otwarcie powiedzieć, że Turcja niewiele sobie robi z zaleceń ONZ i oficjalnie uznała istnienie republiki poprzez ustanowienie z nią stosunków dyplomatycznych w randze ambasadorów. Mimo wielu wysiłków cały czas nie udało się rozwiązać problemu i wydaje się, że Cypr nie będzie miał innego wyjścia jak uznać podział swojego terytorium.
IV. Ostanie wysiłki podejmowane w celu rozwiązania konfliktu
14 maja 2002 roku na wyspę przyjechał Sekretarz Generalny ONZ Kofi Annan. Miał on osobiście nadzorować rozwój negocjacji. Opuszczając Cypr 16 maja był głęboko przekonany, że do końca czerwca 2002 roku zapadną konkretne decyzje. Niestety, do tego czasu odbyły się już cztery rundy rozmów, ale nie udało się wypracować nawet platformy porozumienia. 11 grudnia 2002 roku Annan przedłożył konkretny plan rozwiązania konfliktu. Przewidywał on reunifikację wyspy. Obaj przywódcy przyjęli go jako podstawę do dalszych negocjacji. W międzyczasie cypryjscy Turcy organizowali manifestacje, podczas których domagali się akceptacji planu Annana. Krytykowali również prezydenta Denktasza za jego negatywne stanowisko wobec negocjacji. Annan wyraził swoje zadowolenie z faktu, że tureckie społeczeństwo jest tak przychylne koncepcji zjednoczenia Cypru. 7 stycznia 2003 roku rozpoczęły się spotkania komitetów technicznych. Wszystkie rozmowy miały zakończyć się do 28 lutego. Natomiast na początku marca miano przeprowadzić referenda w obu częściach. Denktasz nazwał jednak plan Annana zbrodnią przeciwko ludzkości. Rozmowy załamały się podczas negocjacji toczonych w Hadze.
W okresie 2 grudnia 2002-14 stycznia 2003 roku odbyła się kolejna runda rozmów, toczonych tym razem pod przewodnictwem specjalnego doradcy ONZ Alvaro de Soto. Rozpoczęły się one od spotkania prezydentów Glafkosa Cleridesa i Raufa Denktasza. Po spotkaniu ogłoszono, że obaj przywódcy zgodzili się co do następujących faktów: bez żadnych warunków wstępnych, od stycznia 2004 roku pod auspicjami ONZ prowadzone będą na Cyprze rozmowy pokojowe; negocjacje będą prowadzone do momentu osiągnięcia kompromisu, zadowalającego obie strony.
Oznaczało to po pierwsze, że Cypr pozostał podzielony na dwie wrogie części, po drugie - że tylko grecka część przystąpiła do Unii Europejskiej w maju 2004 roku.
V. Wnioski
Problem Cypru, mimo wysiłków podejmowanych przez środowisko międzynarodowe, pozostaje nadal nierozwiązany. Należy zauważyć, że im dłużej taki sztuczny polityczny twór, jakim jest Republika Turecka Cypru Północnego istnieje, tym trudniej jest przywrócić status quo na wyspie. Konflikt cypryjski stał się jeszcze bardziej skomplikowany na skutek towarzyszącej mu kolonizacji zajętych terenów. Ponadto w 2004 roku tylko grecka część Cypru stała się członkiem Unii Europejskiej. Turcja chcąc przystąpić do Unii będzie musiała rozwiązać problem istnienia nielegalnej republiki działającej pod jej kontrolą. W przeciwnym razie jej akcesja może zostać zablokowana przez cypryjskie weto.
Obie części dzieli również ogromna przepaść ekonomiczna. Grecki Cypr jest jednym z lepiej rozwiniętych krajów na świecie. Turecka część natomiast, mimo ogromnych zasobów bogactw naturalnych, boryka się z dużymi problemami gospodarczymi, których nie może przezwyciężyć, mimo pomocy finansowej płynącej z Turcji. Chęć przystąpienia Turcji do Unii Europejskiej może zostać wykorzystana jako doskonała podstawa do negocjacji. Jakiekolwiek nie byłyby okoliczności, kluczowym elementem dla rozwiązania sprawy Cypru jest dobra wola obu stron konfliktu. Zwaśnieni liderzy powinni być również świadomi, że ich decyzje wpływają na losy nie tylko terytorium wyspy, ale również na życie tysięcy Cypryjczyków, zarówno greckich jak i tureckich mieszkańców, Cypr to jedno z ostatnich miejsc na ziemi, które mur dzieli na dwie wrogie części.