Zabytki miejscowości dolnośląskich
l i t e r a   B

Bagieniec - d. woj. wałbrzyskie
- Zamek pierwotny, renesansowy, wzniesiony w 2. poł. XVI w., modernizowany w poł. XVIII w., uległ gruntownej przebudowie w pocz. XIX w. Założony na prostokącie, trzykondygnacjowy, zachował w pierwszym trakcie parteru kilka sklepionych kolebką pomieszczeń. Całość otaczała zachowana częściowo fosa z wodą.

Bagno - d. woj. wrocławskie
- Pałac barokowy, wzniesiony w 1734 r., restaurowany w XIX w., remontowany w 1966 r. Murowany, założony na prostokącie, trzytraktowy, trzykondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym z lukarnami. Elewacje dzielone pilastrami spoczywającymi na wysokim cokole. We wnętrzu barokowa, drewniana klatka schodowa i kominek pochodzące z 1. poł. XVIII w.

Barcinek - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Św. Michała. Pierwotny wzniesiony przed 1517 r., rozbudowany ok, 1600 r., restaurowany w wieku XIX i w 1959 r. Orientowany, murowany, salowy, z dwuprzęsłowym prezbiterium (powiększonym od wschodu). Jedno przęsło prezbiterium sklepione krzyżowo-żebrowo, od płd. w nawie kamienny portal, w nim gotyckie drzwi z okuciami. Zachowana póznorenesansowa chrzcielnica, barokowy ołtarz i szereg nagrobków z końca XVI w.
- Oficyna dworska, barokowa, zbudowana w 1772 r., restaurowana w XIX w. Założona na prostokącie, dwutraktowa, dwukondygnacjowa,nakryta czterospadowym dachem łamanym.

Bardo - d. woj. wałbrzyskie
- Miejscowość wymieniana jako gród kasztelański już w 1096 r., później w XIII w. pełni rolę osady targowej w dobrach należących do klasztoru Cystersów w Kamieńcu Ząbkowickim, a w XIV w. otrzymuje prawa miejskie. Od tego też czasu począł się tutaj rozwijać ruch pielgrzymkowy dzięki posążkowi Matki Boskiej, uchodzącemu za cudowny. Właśnie grupy pielgrzymów przez całe wieki były jedyną podstawą rozwoju niewielkiego miasta. Dopiero w 2. poł. XIX w. Bardo zaczyna nabierać pewnego znaczenia jako miejscowość letniskowa dzięki uzyskanym połączeniom kolejowym z Wrocławiem, i Kłodzkiem.
- Kościół parafialny Nawiedzenia NMP. Pierwotny, wymieniany jako kaplica klasztoru Cystersów w Kamieńcu, uległ zniszczeniu w czasie walk z husytami w 1421 r. Obecny, barokowy, wzniesiony został w latach 1686 -1704 przez architekta Michała Kleina z Nysy, remontowany po pożarze w latach 1711 -1712, restaurowany w 1852 r., powiększony o kruchtę zach. w 1864 r. Murowany, jednonawowy, z rzędami kaplic bocznych i emporami ponad nimi, z półkolistą absydą zamykającą prezbiterium, z dwuwieżową fasadą od południa. Wnętrze, nakryte sklepieniami kolebkowymi na gurtach, zachowało bardzo bogaty wystrój, m.in. romański drewniany posążek Matki Boskiej na tronie z końca XII w., gotycką rzeźbę Matki Boskiej Bolesnej z przełomu XIV i XV w., barokowy ołtarz główny - dzieło Richtera z Wrocławia z 1715 r., prospekt organowy z 1759 r, - H. Hartmanna z Barda Śl., ołtarze boczne i rzeźby z 1777 r. - Ludwika Jaszke, obrazy - Jana Liszki; a w zakrystii szereg cennych naczyń kościelnych i szat liturgicznych z okresu od XVI do XVIII w.
- Obok od wschodu barokowy budynek probostwa, wzniesiony w latach 1712 -1716, restaurowany w XIX w. Murowany, dwuskrzydło- wy, dwutraktowy, z krużgankiem komunikacyjnym, trzykondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym, z facjatką. Elewacje podzielone pasami ustawionymi na boniowanym parterze. Wnętrza nakryte sklepieniami żaglastymi na gurtach.
- Domy mieszkalne (ul. Główna 23 i 31), barokowe, z XVIII w., przebudowane w pocz. XX w., pierwotnie pełniły funkcję zajazdów dla pielgrzymów. Murowane, dwu- i trzytraktowe, z sienią przelotową, dwu- i trzykondygnacjowe o układzie kalenicowym.
- Most na Nysie, wzniesiony w latach 1516 -1589, gruntownie przebudowany w pocz. XX w. Murowany, czteroprzęsłowy, przesklepiony kolebką. Filary wzmocnione ostrogami od strony nurtu rzeki, balustrady płaskie bez ozdób.

Barkowo - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Marcina, wzmiankowany w 1335 r. Obec- ny, barokowy, wzniesiony w 1783 r. Murowany, nawa na planie elipsy, prezbiterium zakończone półkoliście, od zach. czworoboczna wieża. Ele- wacje zewnętrzne dzielone parami pilastrów, wnętrze nakryte sklepie- niami żaglastymi spływającymi na silnie wysunięty gzyms podparty pa- rami pilastrów. Wyposażenie wnętrza kościoła barokowe, współczesne czasowi jego budowy.

Batorów - d. woj. wałbrzyskie
- Kaplica Św. Anny, barokowa, wzniesiona w 2. poł. XVIII w. Murowa- na, prostokątna, zakończona półkoliście, nakryta dachem dwuspadowym z ośmioboczna sygnaturką. Elewacja frontowa gładka, zwieńczona szczy- tem z trójkątnym przyczółkiem i wolutowymi spływami.

Będkowice - d. woj. wrocławskie
Dwór renesansowy, wzniesiony wg daty na portalu w 1546 r., jako założenie obronne otoczone fosą z wodą, restaurowany w XVII i XVIII w., gruntownie przebudowany w 1844 r. Murowany, prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym. We wnętrzu kominek z XVII w. i malowany strop barokowy z lat 1720 -1730, Całość otacza fosa z wodą, połączenie zapewnia dwuprzęsłowy murowany most z XVIII w.

Białogórze - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Św. Andrzeja, wzmiankowany w 1346 r. Obecny, wzniesiony w początkach XVI w., przebudowany w 1675 r. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z czworobocznym prezbiterium, nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym.
- Na cmentarzu wieża bramna ze śladami dekoracji sgraffitowej oraz kilka kamiennych epitafiów z XVIII w.

Biały Kościół - d. woj. wrocławskie
Ruina kościoła, wzmiankowanego w 1264 r., niszczonego pożarami w latach 1643 i 1768, gruntownie przebudowanego w 1827 r., ponownie zniszczonego w 1945 r., zabezpieczonego jako trwała ruina w 1964 r. Pierwotnie była to budowla wzniesiona w stylu romańskim, orientowana, murowana z ciosów granitowych, jednonawowa, z wydzielonym prezbiterium, powiększonym w XIX w., i wieżą z emporą, wbudowaną we wnętrze zachodniej części nawy. Całość ozdabiał portal z rzeźbionym tympanonem i dekoracje o motywach roślinnych, zachowane obecnie w niewielkich fragmentach.

Biedrzychowice - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac obecny, barokowy, wzniesiono ok, 1730 r. rozbudowując pierwotny zamek renesansowy z ok. 1527 r. Gruntownie restaurowany w 1890 r., poddany został remontowi w 1966 r. Jest to monumentalne założenie o jedenastoosiowych fasadach głównych, akcentowanych podziałem pilastrowym, nakryte mansardowym dachem z lukarnami. Najokazalszą fasadę zach. podkreślają dodatkowo dwubiegowe, kamienne schody z tarasami ujętymi balustradami ozdobionymi wazonami. Wnętrza w części nakrywają sklepienia kolebkowe, w części zaś dekoracyjne plafony z malowidłami z XVIII w,, ilustrującymi sceny mitologiczne.
- Kościół filialny Św. Antoniego wzniesiono w 2. poł. XVII w. i powiększono ok. poł. XVIII w., a restaurowano w 1949 r. Budowla założona jest na wydłużonym czworoboku z nie wydzielonym, zakończonym trójbocznie prezbiterium, nakryta pozornym sklepieniem kolebkowym. Od płn. przylega czworoboczna, przechodząca wyżej w ośmiobok, wieża zwieńczona hełmem z latarnią. We wnętrzu zachowany jeden portal renesansowy, dwa barokowe z datami 1680 i 1741 oraz wyposażenie pochodzące z 2. poł. XVIII w.

Biedrzychów - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Jana Chrzciciela, wzmiankowany w 1335 r., gotycki, wzniesiony w XV w., przebudowany w 1593 r., restaurowany - w XVIII i XIX w., remontowany w 1960 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z trójbocznie zakończonym prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, w całości oskarpowany, z wieżą od zachodu. We wnętrzu późnorenesansowy ołtarz główny z pocz. XVII w. i barokowa ambona z końca XVII w.

Bielanka - d. woj. jeleniogórskie
- Ruina kościoła wzniesionego najpewniej w końcu XV w., przebudowanego wg daty w 1697 r., zniszczonego w 1945 r. Założenie orientowane, murowane, jednonawowe, z czworobocznym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym wspartym na konsolach.

Bielany Wrocławskie - d. woj. wrocławskie
- Dwór, wzniesiony w końcu XVI w., przebudowany w XIX w. Prostokątny, częściowo murowany, z częścią parteru i piętra w konstrukcji szkieletowej, dwutraktowy z sienią - na osi, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym.
- Obok póżnobarokowy spichrz z XVIIII w. Prostokątny, trzykondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym.
- Kościół parafialny Św. Andrzeja, wzmiankowany w 1351 r. Obecny, gotycki, wzniesiony ok. 1520 r., przebudowany i powiększony o kaplice w 'pocz. XVII w., restaurowany w XIX w., remontowany w 1965 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zach. i węższym, prostokątnym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym opartym w nawie na wewnętrznych skarpach. We wnętrzu zachowane przyścienne, gotyckie sakramentarium, fragmenty rzeźbionego ołtarza z Madonną z ok. 1400 r., czterosiedziskowe, gotyckie, drewniane stalle, renesansowe stalle drewniane z pocz. XVII w., ołtarz główny, ambona i chrzcielnica - barokowe pochodzące z ok. 1700 r.

Bierutowice - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół Wang, ewangelicki, jest budowlą drewnianą, późnoromańską z poł. XIII w., przeniesioną tu w latach 1842 -1854 z miejscowości Vang w prowincji Yaldres w południowej Norwegii. Składa się nań prostąkątna nawa ze stropem oraz również prostokątne prezbiterium zamknięte absydą, a przykryte półkolistym stropem imitującym sklepienie. Całość otacza niskie obejście i ozdabia bogata dekoracja ornamentalna, której fragmenty - szczególnie wijące się wstęgi z postaciami fantastycznych zwierząt - stanowią typowe przykłady północnej późnoromańskiej sztuki snycerskiej. Ponieważ kościół przywieziono na miejsce w stanie poważnego uszkodzenia, brakujące elementy uzupełniono na nowo wg starych wzorów, a wobec braku materiału znmie.jszono wymiary nawy, zatracając jej pierwotne proporcje i dostawiając od południa kwadratową wieżę z polnego kamienia, nakrytą namiotowym hełmem. Całość obiektu została poddana konserwacji w latach 1963 -1965.

Bierutów - d. woj. wrocławskie
- Miasto, założone na miejscu istniejącego wcześniej osiedla, przy szlaku z Krakowa do Wroclawia, należało do dziedziny księstwa wrocławskiego, a po śmierci księcia Henryka IV Probusa, w wyniku walki pomiędzy księciem Henrykiem V Grubym a książętami głogowskimi, przeszło w ręce tych ostatnich. Od 1323 r. Bierutów należał do Bolesława, księcia oleśnickiego i odtąd dzielił losy polityczne tegoż księstwa. Prawo miejskie - frankońskie uzyskał Bierutów jeszcze w 1266 r. od księcia Henryka III, a w XIV w. Piastowie oleśniccy wznieśli tu zamek i fortyfikacje miejskie. Stopniowy rozwój miasta, jako ośrodka gospodarczego, głównie włókienniczego, przerwał ogromny pożar w 1603 r., później działania wojny trzydziestoletniej (ponowny pożar w 1659 r.). Odtąd nigdy już nie dźwignęło się z upadku, pozostając skromnym ośrodkiem przemysłu ogólnospożywczego. Ponownie poważnie zniszczone w czasie działań wojennych w 1945 r. miasto zaczyna powoli stawać się ośrodkiem okolicznego terenu.
- Zamek, położony we wschodniej części miasta w obrębie jego murów. Założony był zapewne jeszcze w XIV w. przez Henryka III księcia wrocławskiego, przypuszczalnie na planie prostokąta, z budynkiem mieszkalnym i wieżą od północy. Zamek gotycki gruntownie przebudowano w XVI w., nadając mu formę renesansowego pałacu z arkadowym dziedzińcem. Po pożarze w 1603 r. uległ ponownej przebudowie w latach 1604 -1622, powiększeniu ok. 1680 r., restauracji w 1886 r., a w 1889 r. zburzono wschodnie skrzydło. Obecnie pozostała wolno stojąca, gotycka, czworoboczna wieża (restaurowana w 1961 r.), zwieńczona barokowym hełmem, oraz znacznie przebudowane w XIX w. jedno skrzydło, gdzie na drugim piętrze znajduje się sala z barokowymi stiukami.
- Ratusz, pierwotny, wzmiankowany w 1371 r., zniszczony został zapewne w czasie wojen husyckich. Odbudowany w ciągu XV w., spłonął w 1603 r. Był to budynek prostokątny, dwukondygnacjowy, z wieżą od wschodu. Ponownie przebudowany w 1782 r., uległ zniszczeniu w 1945 r., pozostała jedynie czworoboczna wieża, wzniesiona z cegły gotyckiej.
- Mury obronne wzniesiono z cegły w XIV w., a uzupełniano i reperowano w XV i XVI w. Niegdyś rozdzielały je trzy bramy: Brzeska, Namysłowska, Wrocławska, dwie furty oraz kilka baszt. Po rozbiórkach w XIX w. i zniszczeniach wojennych w 1945 r. pozostały jedynie fragmenty (poddane konserwacji w 1962 r.) we wschodniej i północno-zachodniej części miasta.
- Dawny kościół parafialny Św. Katarzyny, ufundowany zapewne po lokacji miasta, a więc po poł. XIII w., wymieniany jest dopiero w 1300 r. Obecna świątynia została wzniesiona w XIV w. (prezbiterium), a rozbudowana w l. poł. XV w. (korpus). Odbudowana po pożarze w 1545 r., otrzymała nowe sklepienia w 1575 r., a po kolejnych pożarach - dach i hełm wieżowy w 1765 r. Częściowo zniszczona w 1945 r., została pokryta nowym dachem w latach 1966 -1967, Jest to orientowana, murowana z cegły, trzynawowa bazylika z prostokątnym prezbiterium. W fasadzie zachodniej, na przedłużeniu północnej nawy bocznej wznosi się potężna kwadratowa wieża. Nawę główną nakrywa sklepienie krzyżowe, natomiast prezbiterium i nawy boczne - sklepienie kolebkowe z lunetami. We wnętrzu zachowane fragmenty barokowych loży kolatorskich oraz dwustrefowy ołtarz z olejnymi obrazami.
- Kaplica cmentarna wzniesiona została ok. 1620 r. o formach póżnogotyckich z cegły na planie krzyża równoramiennego o półkoliście zakończonych ramionach. Wnętrze z zachowanymi ostrołukowymi oporami sklepiennymi nakryto płaskim stropem, a całość budowli dwuspadowymi dachami.

Biestrzyków - d. woj. wrocławskie
- Ruiny wieży mieszkalnej, wzniesionej zapewne w XIV w., wzmiankowanej w 1411 r. Zbudowana z cegły na planie prostokąta, trzykondygnacjowa, z dobudowaną później (1516?) wieżyczką na klatkę schodową oraz nowszym dwukondygnacjowym skrzydłem mieszkalnym. Całość, częściowo zniszczona w 1945 r., była pierwotnie otoczona wałem i fosą, zachowaną obecnie w niewielkim fragmencie.

Błonie - d. woj. wrocławskie
- Wiatrak, typu kożlak, wzniesiony w początkach XIX w., remontowany w 1958 r. Drewniany, o konstrukcji słupowej, szalowany deskami, o wnętrzu dostosowanym do napędu elektrycznego.

Bobolice - d. woj. wałbrzyskie
- Zamek wzniesiony został ok. 1615 r. jako rezydencja renesansowa, być może obronna, przebudowany w 1696 r., restaurowany w 1888 r., remontowany w 1961 r. Obecnie jest to budowla murowana, założona wokół czworobocznego dziedzińca arkadowego, o skrzydłach dwu traktowych, dwu- i trzykondygnacjowych, nakrytych dachami dwuspadowymi. Wejście z sienią przelotową akcentuje podwyższony szczytowy ryzalit ujęty boniowanymi pasami. Wnętrze parteru nakryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami, na elewacjach zachowany szereg renesansowych obramień okiennych i kamiennych portali.
- Kościół parafialny MB Bolesnej (pierwotny drewniany) wzniesiono w 1447 r. Obecny, murowany z kamienia, zbudowano w latach 1495 -1501. Do okresu 1730 -1736 r. była to trzynawowa halowa budowla z dwiema wieżami od zachodu. Wtedy to usunięto gotyckie filary, a wnętrze przebudowano na jednonawowe z płytkimi kaplicami wzdłuż nawy głównej. Budowla orientowana, murowana z kamienia, z zewnątrz utrzymała gotycką szatę z potężnymi przyporami i ostrołukowymi oknami. Wnętrze natomiast, nakryte sklepieniem kolebkowym na gurtach, posiada cechy późnego baroku. Bogate wyposażenie rokokowe powstało w ciągu XVIII w. i obejmuje m. in. obraz F. Scheffiera Zdjęcie z Krzyża z 1743 r.

Boboszów - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny 5w. Anny. Obecny, barokowy, wzniesiono w l. poł. XVIII w. i restaurowano w 1811 i 1911 r. Murowany, jednonawowy, z półkolistym prezbiterium i wieżą od zachodu, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami, zachował drewniany ołtarz barokowy z l. poł. XVIII w.

Bogatynia - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół pomocniczy Świętych Piotra i Pawła, wzniesiony został w XVII w. (1619 r.?), zapewne przy wykorzystaniu fragmentów założenia wcześniejszego, przebudowany w 1752 r. i w latach 1823 -1825, spalony w 1965 r., odbudowany w latach 1966 -1968. Założony na wydłużonym czworoboku, zamknięty trójbocznie od wschodu, z kwadratową wieżą od zachodu. Na ścianach zachowane kamienne epitafia z XVII i XVIII w.
- Domy mieszkalne (ul. Turowska, Kościuszki 2, 1-go Maja 1-3) wzniesione w XVIII w. i l. poi. XIX, należą do typowych na tym terenie konstrukcji przysłupowych z piętrami o konstrukcji szkieletowej i przelotową sienią na parterze.

Bogdaszowice - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Michała, wzmiankowany w 1319 r., obecny gotycki wzniesiony został w końcu XV w., powiększony o zakrystię i kruchtę w XVI w., zwieńczony sygnaturką w 1743 r., przebudowany w 2. poł. XIX w. Orientowany, murowany, w całości oskarpowany, jednonawowy, z równej szerokości przezbiterium zakończonym trójbocznie. Na elewacjach fragmenty geometrycznej dekoracji sgrafittowej, a od południa portal o bogatej dekoracji maswerkowej.

Boguszów - d. woj. wałbrzyskie
- Powstał w średniowieczu, w pocz. XIV w., jako osada górnicza w pobliżu kopalń srebra. Prawo miejskie otrzymała osada w 1499 r. od króla czeskiego Władysława Jagiellończyka, a w 1566 r. została podniesiona do rangi wolnego miasta górniczego przez cesarza Rudolfa II. Okres największego rozwoju przeżywa Boguszów w 2. poł. XVIII i l. poł. XIX w. dzięki wzrostowi znaczenia handlu i rzemiosła. Mimo zakończenia w poi. XVIII w. eksploatacji srebra miasto rozwija się nadal dzięki otwarciu nowych kopalń węgla kamiennego, który obok barytu także w chwili obecnej wyznacza przemysłowy charakter miasta.
Kościół parafialny Św. Trójcy, wzniesiony ok. 1535 r., gruntownie przebudowano w 1723 r., restaurowano w XIX w., a ostatnio w latach 1962 -1963. Jest to budowla murowana, jednonawowa, założona na planie krzyża, z wieżą od zachodu, a wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym.
- Kościół ewangelicki, wzniesiony ok. poł. XVIII w., z dostawioną na przełomie XVIII i XIX w. wieżą, remontowany w 1964 r. Budowla murowana, jednonawowa, z wielobocznie zakończonym prezbiterium, nakryta jest dachem mansardowym. Bogate, barokowe wyposażenie wnętrza pochodzi z 2. poł. XVIII w.
- Domy mieszkalne uległy zniszczeniu na przestrzeni wieków. Do chwili obecnej zachował się dom przy ul. M. Fornalskiej 9, wzniesiony w końcu XVIII w., a przebudowany w 2. poł. XIX w., o formach klasycystycznych, z sienią przelotową na osi.

Boguszyce - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny MB Nieustającej Pomocy, wzmiankowany w 1318 r., obecny barokowy wzniesiony został w 2. poł. XVIII w., remontowany w 1962 r. Murowany, założony na planie prostokąta o ściętych narożach, z dostawionymi na osi dłuższej wieżą i zakrystią, o wnętrzu nakrytym drewnianym stropem z fasetą.

Bojanice - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny - MB Częstochowskiej, gotycko-barokowy. Wzniesiony w 1514 r., restaurowany w początkach XVIII w., powiększony o zakrystię w 1799 r., remontowany w 1966 r. Murowany, salowy, z dostawioną od płn. zakrystią, nakryty dachem dwuspadowym zwieńczonym ośmioboczną sygnaturką z cebulastym hełmem. Wyposażenie wnętrza pochodzi z początków XVIII w. łącznie z polichromią roślinną na stropie i dzwonem na wieży z 1796 r.

Bolesławice - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny MB Różańcowej, wzmiankowany jako kaplica w 1270 r., w obecnej postaci powstał w XIV w., przebudowany był w 2. poł. XVI w. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z wieżą od zachodu i trójbocznie zakończonym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. We wnętrzu renesansowa rzeźba Piety z końca XVI w., barokowe ołtarz główny i chrzcielnica z 2. poł. XVII w. i ambona z l. poł. XVIII w. Na zewnątrz kościoła szereg całopostaciowych nagrobków z XVI i XVII w.
- Cmentarz, położony poza miejscowością w kierunku Zgorzelca, upamiętnia żołnierzy Armii Czerwonej, którzy polegli na Śląsku w okresie działań wojennych w 1945 r. Na jego obszarze znajduje się również klasycystyczny pomnik marszałka Kutuzowa z 1813 r.

Bolesławice - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac (dom nr 52), póżnobarokowy, wzniesiony w 1783 r., częściowo przebudowany w początkach XX w. Założony na prostokącie, trzytraktowy, dwułkondygnacjowy, nakryty dachem łamanym. Część wnętrz parteru zachowała sklepienia kolebkowe. Obok przy dziedzińcu zabudowania gospodarcze, współczesne pałacowi, rozdzielone okazałą bramą wjazdową.
- Kościół filialny Św. Jadwigi, wzmiankowany w 1318 r., obecny gotycki został zbudowany z dzikiego kamienia w 2. poł. XIV i przebudowany w początkach XVI w., remontowany w latach 1836, 1926 i 1966. Orientowany, murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium i takąż wieżą od zachodu oraz dostawioną w 1516 r. kaplicą od północy, posiada wnętrze nakryte sklepieniami krzyżowo-żebrowym i gwiaździstym. W prezbiterium zachowane kamienne sakramentarium z 1515 r., renesansowy obraz Madonny z XVI w. i późnorenesansowy ołtarz główny z początków XVII w. Na zewnątrz dwa kamienne krzyże pokutnicze.

Bolesławiec - d. woj. jeleniogórskie
- Wymieniony był po raz pierwszy jako Boleslaveh w 1202 r. w liczbie innych grodów kasztelańskich. Dogodne położenie osiedla przy ważnej drodze handlowej z Krakowa, przez Wrocław, Legnicę, do Zgorzelca spowodowało nadanie mu prawa miejskiego przez księcia Bolesława Rogatkę w latach 1241-1251 oraz fundację kościoła parafialnego. Miasto rozwijało się coraz żywiej i w 1316 r. otoczono je murami obronnymi. W 1427 r. zostało spalone podczas walk z husytami, by jednak w ciągu 2. poł. XV w. ożywić się ponownie jako poważny ośrodek tkactwa. Odbudowano wówczas kościół parafialny, fortyfikacje miejskie, wzniesiono ratusz i sukiennice oraz wprowadzono wodociągi i kanalizację. Niewielkie zamieszki przeżył Bolesławiec w 1517 r. w okresie reformacji. Tutaj urodził się poeta Marcin Opitz (1597-1639), syn radnego, późniejszy sekretarz króla Władysława IV. Dobrobyt miasta powiększał się szybko od XVI w. dzięki intensywnemu rozwojowi na tym terenie przemysłu ceramicznego, należącego do największych na terenie Śląska. Kamionki bolesławieckie, na wysokim poziomie artystycznym, znane są powszechnie nawet w dobie obecnej. W 1642 roku miasto zostało zniszczone przez Szwedów, od 1740 r. zaś przeszło pod panowanie Prus. W latach 1752-1756 wzniesiono kościół ewangelicki na miejscu zburzonego zamku piastowskiego. W czasie wojen napoleońskich armia francuska zniszczyła bramy i mury miejskie, równocześnie paląc miasto. Tutaj to zmarł w 1813 r. feldmarszałek Kutuzow - dowódca rosyjskich wojsk w wojnach napoleońskich, któremu poświęcono odrębne muzeum. Miasto, poważnie zniszczone w działaniach wojennych w 1945 r., dzięki szybkiemu rozwojowi przemysłu zostało całkowicie odbudowane i stanowi centrum przemysłowe tej części województwa.
- Ratusz pierwotny, murowany, wzniesiono zapewne po połowie XIV w. Powiększany i przebudowywany w latach 1525-1535, przez budowniczego Wendela Roskopfa, obecną formę otrzymał po pracach ok. poł. XVIII w. i ostatniej adaptacji w latach 1962-1966. Jest to budynek trzykondygnacjowy, złożony z dwóch prostopadłych skrzydeł nakrytych łamanymi dachami dwuspadowymi, z wieżą w północno-wschodnim narożniku, zwieńczoną barokowym hełmem z latarnią. We wnętrzu, częściowo przebudowanym, zachowała się obecnie sklepiona sień, a w północno-zachodnim narożniku wspaniała sala o bogatym, żebrowym sklepieniu sieciowym, podobnym do sklepień w ratuszu lwóweckim i na zamku w Grodźcu, a związanych z kręgiem twórczości Wendela Roskopfa ze Zgorzelca.
- Godne uwagi są również trzy portale renesansowe z dawnych kamienic rynkowych, przeniesione tu w końcu XIX w., a wśród nich portal z domu Rynek 8, należący do najpiękniejszych na Śląsku.
- Mury obronne, zbudowane z kamienia w 1316 r., rozbudowane zostały w latach 1479-1480, a ok. 1555 r. powiększone o drugi pierścień otaczający miasto. Rozdzielały je trzy bramy miejskie: Dolna, Górna i Mikołajska, oraz szereg baszt - kwadratowych w pasie wewnętrznym a półkolistych w zewnętrznym. Burzone przez wojska francuskie w okresie 1813-1850, zachowały się do chwili obecnej w niewielkich fragmentach na obrzeżu starego miasta, konserwowanych i zabezpieczanych w latach 1960-1961.
- Kościół parafialny M. Boskiej i Św. Mikołaja. Pierwotny kościół, fundacji św. Jadwigi śląskiej z lat 1243-1261, uległ zniszczeniu podczas wojen husyckich. Odbudowany w latach 1482 -1521, został spalony w 1642 r. w czasie najazdu Szwedów; ponownie odnowiony w latach 1665 -1692 przy współpracy architekta Juliusza Simonettiego, z niewielkimi zmianami w XIX w., zachował się do chwili obecnej. Jest to budowla orientowana, kamienna, o formach gotyckich, pseudobazylikowa, trzynawowa z detalami rzeźbiarskimi wykonanymi w kamieniu. Wnętrze obecne jest zbarokizowane. Jedynie nad prezbiterium zachowało się sklepienie krzyżowo-żebrowe. Fasada zachodnia, z jedną wieżą od północy, posiada szczyt bogato rozczłonkowany profilowanymi pasami ceglanymi. We wnętrzu kościoła zwraca uwagę bogato rzeźbiony ołtarz główny, pochodzący z początków XVIII w., z figurami wykonanymi przez warsztat J. Webera, oraz szereg epitafiów z XVI i XVII w.
- Kościół pomocniczy MB Nieustającej Pomocy (pl. Zamkowy), zbudowany w latach 1752-1756 jako kościół ewangelicki, na terenie zburzonego poprzednio zamku, jest budowlą jednonawową z emporami o formach późnobarokowych. Zniszczony w 1945 r., został odbudowany w latach 1969-1970. Stojącą obok wieżę kamienną wzniesiono w stylu neogotyckim w latach 1833-1835.
- Teatr, ul. Teatralna, jest dawnym budynkiem arsenału miejskiego, gruntownie przebudowanym ok. poł. XIX w. na teatr o formach klasycystycznych.
- Domy mieszkalne, pierwotnie murowane, powstawały w XV-XVIII w. Zachowane we fragmentach głównie wokół rynku, zostały zrekonstruowane w latach 1950-1960, po ogromnych zniszczeniach w 1945 r. Obecnie zwraca uwagę dom Rynek 6 z zachowaną późnobarokową elewacją o podziałach pilastrowych oraz domy przy ul. Dąbrowszczaków 3, 5 i 9 - pochodzące z XVIII i pocz. XIX w.

Bolesławów - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Józefa, obecny wzniesiony w średniowieczu, rozbudowany w stylu barokowym w 1675 r., restaurowany w 1968 r. Orientowany, murowany z kamienia i cegły, jednonawowy, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium i wieżą od zachodu, o wnętrzu nakrytym płaskim stropem. W nawie dwa drewniane ołtarze barokowe pochodzące z l. poł. XVIII w.

Bolków - d. woj. jeleniogórskie
- Jako osiedle miejskie, o pierwotnej nazwie Gaj, Bolków wymieniany jest w 1276 r., co pozwala przesunąć jego lokację na ok. 1250 r. Była to osada targowa rozwijająca się na miejscu tracącego już wtedy swe znaczenie grodu kasztelańskiego w pobliskich Świnach, poświadczonego dokumentem z 1155 r. Początkowy szybki rozwój miasta związany jest z osobą księcia Bolka I świdnicko-jaworskiego. wybitnego organizatora, polityka i gospodarza. Po jego śmierci w 1312 r. syn Bernard nadaje miastu nazwę Bolków Gaj, kontynuując politykę ojca. W l. poł. XIV w. zostaje powiększony romański kościół famy, miasto otacza się murami obronnymi, a poważnej rozbudowie ulega, istniejący już od 1277 r., zamek. W 1392 r. po śmierci żony Bolka II - księżnej Agnieszki, Bolków wraz z księstwem świdnicko-jaworskim zostaje włączony do Korony Czeskiej. Mimo kolejnych oblężeń w łatach 1427, 1444 i 1463 miasto nie ponosi wielkich strat. Stopniowy jego rozwój hamują nieco powodzie (1567, 1570) i trzęsienie ziemi w 1590 r., jednakże największe klęski przynosi wojna trzydziestoletnia i zdobycie Belkowa przez Szwedów w 1646 r. Przejście miasta pod panowanie Prus w 1742 r. nie polepsza jego sytuacji. Korzystne zmiany następują dopiero w XIX w. na skutek rozwoju przemysłu włókienniczego. Częściowo zniszczone w 1945 r., zostało wkrótce odbudowane jako lokalny ośrodek tej części powiatu.
- Zamek, wzmiankowany po raz pierwszy w 1277 r., należał do największych warowni księcia Bolka I świdnicko-jaworskiego. Początkowo ograniczono się do wzniesienia kamiennej wieży w najwyższym punkcie wzgórza, która stanowi jedyny przykład tego typu umocnienia w Polsce i z uwagi na swój zaostrzony kształt. Obok wznosił się częściowo zachowany murowany dom mieszkalny, a całość otoczona była zapewne murem. Całkowite ukształtowanie zamku, otoczenie go murem z bramą i powiększenie domu mieszkalnego nastąpiło w latach 1301 -1353 za panowania Bernarda i Bolka II - książąt świdnicko-jaworskich. W XVI w. zamek należał do rodziny Salzów i wówczas to, w latach 1540 -1549, przeprowadzono jego rozbudowę, którą kierował budowniczy Jakub Parr. Powiększony został warowny obszar zamku, a budynki mieszkalne i wieżę zwieńczono wczesnorenesansowymi attykami. Od południa powstał drugi dziedziniec, otoczony murem z dwoma basztami; podobny dziedziniec założono od strony miasta, włączając przy tym w system obronny dawne baszty miejskie. W czasie wojny trzydziestoletniej zamek zdobyli Szwedzi, a w 1650 r. odebrały go wojska cesarskie. W 1703 r. zamek zakupił zakon cysterski w Krzeszowie, przy którym pozostawał aż do kasaty zakonu, tj. do 1810 r., po czym przeszedł na własność rządu. Obecnie zamek zabezpieczony jest i udostępniony jako trwała ruina, a w jednym ze skrzydeł mieści się muzeum regionalne.
- Przy drodze do zamku wznosi się barokowa kapliczka pochodząca z XVIII w.
- Ratusz pierwotny wzniesiono zapewne w końcu XIV w. Spalony wl632 r., odbudowano do 1670 r. Obecny klasycystyczny wygląd uzyskał po kolejnej przebudowie w 1827 r. wg projektu Hedemanna z Kamiennej Góry.
- Mury miejskie zbudowane zostały z kamienia ok. poł. XIV w. i połączone z fortyfikacjami zamkowymi. Rozdzielały je dwie bramy: górna - Kościelna i dolna - Jaworska, oraz dwanaście łupinowych baszt, od strony wschodniej zaś wzmacniała fosa z wodą. W XV w. uzyskały wzmocnione, wysunięte przedbramia. Likwidowane od 1812 r., zachowały się we fragmentach na obwodzie średniowiecznego miasta.
- Kościół parafialny Św. Jadwigi, wymieniany jest w dokumentach dopiero w 1298 r. Powstał on wcześniej, zapewne ok. 1270 r., jako budowla murowana na planie krzyża greckiego z dobudowanymi od południa zakrystią i wieżą o formach wczesnogotyckich. Do tego trzonu w l. poł. XIV w. dobudowano dwie nawy boczne, a w 1846 r. po usunięciu gotyckich szczytów osadzono obecny ciężki, czterospadowy dach. Jest to budowla orientowana, murowana z ciosów piaskowcowych, o układzie zbliżonym do trzynawowego, halowego z prostokątnym prezbiterium i kwadratową wieżą w narożniku południowo-zachodnim. W części wczesnogotyckiej zachowały się sklepienia krzyżowe o prostym przekroju żeber wspartych na służkach, o kapitelach ozdobionych dekoracją roślinną. Z wyposażenia wnętrza godna uwagi jest drewniana ambona z 1619 r, oraz trzy rzeźby kamienne z 2. poł. XIV w. na szczycie kruchty północnej.
- Domy mieszkalne, murowane,. pochodzą głównie z XVII i XVIII w., przebudowane w w, XX. Zwraca uwagę część północnej pierzei rynkowej z domami podcieniowymi, które w układzie szczytowym tworzą zwarty zespół urbanistyczny.
- Pałac położony przy drodze do Jeleniej Góry. Barokowy, wzniesiony w l. poi. XVIII w., restaurowany w XIX w. Założony na prostokącie z akcentowanym na osi ryzalitem, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty jest dachem naczółkowym z lukarnami.

Borek Strzeliński - d. woj. wrocławskie
- Pałac (nr 80), klasycy styczny, wzniesiony w początkach XIX w., częściowo restaurowany w XX w., ostatnio w 1959 r. Prostokątny, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty jest dachem dwuspadowym z naczółkami. Wejścia umieszczone osiowo akcentują dwupiętrowe, kolumnowe portyki z trójkątnymi szczytami.
- Kościół parafialny Św. Wawrzyńca, pierwotny wzniesiony po poł. XIII w. zachował jedynie wieżę z ok. 1579, do której w 1717 r. dobudowano nawę i prezbiterium, restaurowany był w 1912 i 1954 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z niesymetrycznie umieszczonymi bocznymi kaplicami sugerującymi transept, prostokątnym nie wydzielonym prezbiterium, z wieżą od zachodu. W wieży kamienny ostrołukowy portal z 2. poł. XIII w,, w nim stare drzwi z okuciami z 1519 r. Wyposażenie wnętrza barokowe, pochodzi z pocz. XVIII w., na ścianach zaś szereg całopostaciowych płyt nagrobnych z XVI i XVII w.

Borów - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Wolfganga, wzmiankowany w 1202 r. Obecny wzniesiony w pocz. XV w., przebudowany ok. 1666 r., nakryty sklepieniem w XVIII w., powiększony o wieżę i kruchtę w 1909 r., restaurowany w 1959 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z trójbocznie zakończonym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami oraz bocznymi kaplicami ozdobionymi bogatą dekoracją stiukową z XVII w. Wystrój wnętrza, barokowy, pochodzi z XVIII w.

Borzygniew - d. woj. wrocławskie
- Ruiny zamku późnorenesansowego, wzniesionego - wg zachowanej daty - w 1613 r., przebudowywanego w XVIII i XIX w., zniszczonego w 1945 r. Założony na rzucie prostokąta, murowany z kamienia, zwieńczony był dwoma dwuspadowymi dachami. Fasady, ozdobione geometryczną dekoracją sgrafittową, akcentowane są bliźnimi, trójkątnymi szczytami o skromnych podziałach architektonicznych. W sieni wejściowej zachowało się sklepienie kolebkowe, ozdobione wykonanym w stiuku ornamentem geometrycznym.
- Kościół filialny Św. Barbary, wzniesiony został w XV w., Xl. restaurowany w 2. poł. XIX w., a remontowany w 1910 r. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. We wnętrzu póżnogotyckie, kamienne sakramentarium, dwie gotyckie rzeźby (Madonna i św. Sebastian), pochodzące z końca XV w., dwa ołtarze i ambona - barokowe, z ok. 1700 r., w nawie zaś rzeźbione kamienne płyty nagrobne Kaspra Schindera (zm. 1562) oraz innych członków jego rodziny.

Bożków - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac pierwotny, barokowy, wzniesiono w latach 1787 -1791 jako rezydencję Aleksandra v. Magnis. Gruntownie odbudowany i powiększony po pożarze w 1870 r., został poddany remontowi w 1956 r. Obecnie jest to obszerne założenie wielotraktowe, trzykondygnacjowe, z potężną wieżą w narożniku północno-wschodnim, które zachowało w części środkowej pozostałość dawnego założenia barokowego. Obok póżnobarokowy pawilon ogrodowy wzniesiony ok. 1800 r. Murowany, dwutraktowy, parterowy, nakryty jest dachem mansardowym. Na terenie parku sztuczna ruina (XIX w.) z wmontowanymi szesnastoma płytami nagrobkowymi i tarczami herbowymi z XVI w.
- Kościół parafialny Świętych Piotra i Pawła, wzmiankowany w 1352 r., w obecnej postaci barokowy, powstał ok. 1708 r. Murowany, jednonawowy, bez wydzielonego prezbiterium, z wieżą od zachodu i bocznymi kaplicami, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami na gurtach spływających na pary przyściennych pilastrów. Wyposażenie wnętrza, późnobarokowe, pochodzi z 2 poł. XVIII w.
- Plebania (nr 92), póżnobarokowa, wzniesiona w 1797 r. restaurowana w XIX w. Murowana, dwuskrzydłowa, jednotraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta dachem dwuspadowym ujętym w pilastrowe, szczyty. Wnętrze parteru sklepione kolebką z lunetami.

Bożnowice - d. woj. wałbrzyskie
Kościół parafialny gw. Trójcy, wzmiankowany w 1376 r. Obecny, barokowy, wzniesiony w 1709 r., restaurowany w 193G i 1963 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z węższym, półkoliście zakończonym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami, na gurtach spływających na przyścienne filary, z czworoboczną wieżą od zachodu. Wyposażenie wnętrza, barokowe, pochodzi z początków XVIII w. W murze cmentarnym barokowa bramka w wolutowym szczytem.
- Ruiny wiatraka typu holenderskiego, wzniesionego w 2. poł. XVIII w. Murowany na rzucie ośmiobocznego ostrosłupa ściętego z ruchomą drewnianą głowicą i fragmentami urządzeń produkcyjnych.

Braszowice - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Wawrzyńca, pierwotny wzmiankowany w 1270 r., obecny, barokowy, wzniesiony w latach 1736 -1738 przez budowniczego J. G. Reichla, a restaurowany w XIX w. i w 1967 r. Murowany, jednonawowy, z półkoliście zakończonym prezbiterium i wieżą od południa. Wnętrze nakryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami na gurtach spływających na przyścienne pilastry. Wyposażenie pochodzi z pocz. XIX w. z wyjątkiem póżnobarokowej ambony i ławek z ok. 1740 r.

Brennik - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Trzech Króli, wzmiankowany w 1298 r., obecny gotycki wzniesiony w XV w., rozbudowany w 1577 r. i w poł. XVIII w., odbudowany po pożarze w 1813 r., restaurowany w 1880 i 1958 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z węższym, prostokątnym i oskarpowanym prezbiterium, nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. We wnętrzu gotycka rzeźba Madonny z Dzieciątkiem z ok. 1450 r., renesanobraz z XVI w. ze sceną Pokłonu Trzech Króli. Przy murze cmentarnym póżnogotyckie sakramentarium kamienne.

Brochocin - d. woj. wrocławskie
- Pałac barokowy, wzniesiony w początkach XVIII w., restaurowany w XIX w., częściowo uszkodzony w 1945 r. Założony na prostokącie, z tylną przybudówką, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty jest dachem czterospadowym. Elewacje dzielone pilastrami, portal wejściowy architektoniczny z rzeźbionym herbem właścicieli.

Brochocin - d. woj. legnickie
- Kościół filialny MB Bolesnej, wzmiankowany w 1368 r., pierwotny, gotycki, wzniesiony w końcu XV w., przebudowany po 1634 r., restaurowany w 1880 r. i w pocz. XX w., remontowany w 1958 r. We wnętrzu dwie płyty nagrobne z l. poł. XVIII w. i rokokowy nagrobek z 1761 r.

Brożec - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Jakuba, wzmiankowany w 1335 r., obecny gotycki wzniesiony w XV w., gruntownie zbarokizowany w 1725 r., restaurowany w XIX w. i w 1960 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z prostokątnym, oskarpowanym diagonalnie prezbiterium i wieżą od zachodu. Wyposażenie wnętrza, barokowe, pochodzi z początków XVIII w. Na cmentarzu kamienny krzyż pokutny.

Brzeg Dolny - d. woj. wrocławskie
- Miejscowość, wymieniana ok. 1305 r., została założona na prawym brzegu Odry, obok istniejącego tu od dawna brodu, a od 1491 r. poświadczonego źródłowo promu. Mimo małego znaczenia gospodarczego podniesiona przez cesarza Leopolda I w 1663 r. do rangi miasta, nadal była skupiskiem garncarzy i flisaków. Częściowo zniszczona w 1945 r., ulega obecnie ogromnemu ożywieniu jako poważny ośrodek przemysłu chemicznego.
- Pałac, wzniesiony ok. 1785 r. w stylu klasycystycznym wg projektu K. G. Langhansa, uległ poważnym przebudowom w XIX i XX w., zatracając w dużej mierze pierwotny charakter.
- Styl klasycystyczny zachowała jedynie położona obok oficyna pałacowa, zbudowana w tym samym okresie. Założona na prostokącie, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta dachem łamanym z sygnaturką na osi. Elewację akcentują trzy portyki z tympanonami, dwa zewnętrzne z trójkątnymi, środkowy zaś z półkolistym. Wewnętrzne jego kolumny flankują sklepioną kolebką sień przejazdową na parterze. Zachowały się również fragmenty współcześnie powstałego założenia parkowego o kompozycji osiowej, podkreślonej elementami architektonicznymi, poważnie zniszczonego regulacjami komunikacyjnymi miejscowości w pocz. XX w.
- Wśród zabudowy rynku zwracają uwagę zachowane dwa domy mieszkalne (nr 16 i 17), barokowe, zbudowane w 2. poł. XVIII w., dwutraktowe, parterowe z półpiętrem umieszczonym w ozdobnych wnękach.

Brzeg Głogowski - d. woj. legnickie
- Zespół pałacowy barokowy, wzniesiony ok. 1767 r., przebudowany w 1866 r., remontowany w 1961 r. Jest to w części pałacowej założenie prostokątne z niewielkim ryzalitem mieszczącym portal i sień wejściową, dwukondygnacjowe, nakryte dachem dwuspadowym. Najlepiej zachowała się elewacja tylna, jedenastoosiowa, o podziale płycinowym z uszakowatymi obramieniami okien. Wnętrze dwutraktowe z pomieszczeniami parteru nakrytymi sklepieniami kolebkowymi z lunetami i krzyżowymi. Główny portal wejściowy zamknięty łukiem odcinkowym ujęty kanelowanymi pilastrami podtrzymującymi belkowanie.
- Zachowały się również wzniesione współcześnie z pałacem dwie oficyny. Murowane, założone na prostokącie, parterowe, dwutraktowe, nakryte są dachami łamanymi z naczółkami. Kamienne portale wejściowe noszą datę 1767.
- Na północny wschód od pałacu zachował się fragment pejzażowego założenia parkowego z 2. poł. XVIII i XIX w.
- Kościół parafialny Bożego Ciała, wzniesiony w 2 poł. XIII w., rozbudowany i zasklepiony na przełomie XVII i XVIII w., odnawiany w 1852 i 1963 r. Orientowany, murowany z kamienia i cegły. Pierwotny jednonawowy z prostokątnym prezbiterium, takąż nawą i kwadratową wieżą od zachodu. Później powiększony od południa i północy o dwie symetryczne kaplice przy prezbiterium, kruchtę od południa przy nawie i niewielką kaplicę od północy. Wnętrze kaplic i części prezbiterium nakryte sklepieniem krzyżowym z bogatą barokową sztukaterią. Wyposażenie renesansowe i barokowe obejmuje ołtarz, ambonę i chór muzyczny.

Brzezia Łąka - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Mikołaja, wzmiankowany w 1375 r. Pierwotny gotycki wzniesiony w XV w., obecny barokowy zbudowany w latach 1672 -1674, przebudowany w latach 1710 -1714 remontowany (wieża) w 1735 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wydłużonym prezbiterium zakończonym wlelobocznie i wieżą od zachodu, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z gurtami spływającymi na przyścienne pilastry. Wyposażenie wnętrza, barokowe, pochodzi z 1. poł. XVIII w. z wyjątkiem dwóch rzeźb gotyckich (św. Barbara i św. Katarzyna) z pocz. XVI w. W murze cmentarnym bramka z 1694 r. z półkolistym przejazdem.
- Dom mieszkalny (nr 3), barokowy, wzniesiony w 2. poł. XVIII w. Murowany, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym z powiekami.

Brzezina - d. woj. wrocławskie
- Ruiny zamku pierwotnie otoczonego fosą z wodą, wzniesionego zapewne w pocz. XVI w., zniszczonego być może w czasie działań wojny trzydziestoletniej. Obecnie zachował się zarys fosy i murów obwodowych budowli oraz piwnica sklepiona kolebką.
- Kościół filialny NMP, wzmiankowany w 1335 r. Prezbiterium obecnego gotyckiego wzniesione w końcu XV w., nawa o konstrukcji szkieletowej w XVII w., wieża i strop nad prezbiterium w 1707 r,, całość restaurowana w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z oskarpowanym, zakończonym trójbocznie prezbiterium, z murowaną wieżą od zachodu. Elewacje prezbiterium rozczłonkowane ślepymi blendami. We wnętrzu późnogotycki, rzeźbiony tryptyk z Madonną z końca XV w., rzeźba Madonny z Dzieciątkiem - gotycka z końca XV w., późnorenesansowe - ambona, chrzcielnica i balustrada chóru z pocz. XVII w., barokowy ołtarz główny z końca XVII w. oraz osiem całopostaciowych płyt nagrobnych z lat 1540 -1592.

Brzezinka - d. woj. wrocławskie
- Pałac barokowy, wzniesiony w latach 1725 -1730, restaurowany ok. 1820 r., uszkodzony w 1945 r., częściowo zabezpieczony w 1958 r. Murowany, założony na prostokącie z podwyższonym ryzalitem na osi, dwutraktowy, dwu- i trzykondygnacjowy, nakryty dachem łamanym z powiekami. W ryzalicie bogate portale barokowe, we wnętrzach zachowany częściowo wystrój z podziałami pilastrowymi i dekoracją stiukową na sufitach.
- Kościół filialny Wniebowzięcia NMP. barokowy, wzniesiony ok. poł. XVIII w., restaurowany w 1930 r. Murowany, na planie czworoliścia przenikającego się z kwadratem, zwieńczony centralną, drewnianą wieżą, przechodzącą w ośmioboczną sygnaturkę z latarnią. We wnętrzu barokowy ołtarz z XVIII w. i trzy całopostaciowe płyty nagrobne z przełomu XVI na XVII w.

Brzeżmierz - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Krzyża, wzmiankowany w 1386 r. Obecny, wzniesiony w XV w., gruntownie przebudowany i powiększony o na- wę i wieżę w latach 1879 -1880. Zachowało się gotyckie prezbiterium nakryte dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-źebrowym. We wnętrzu zachowana chrzcielnica z 1520 r., nagrobek z 1618 r., barokowy ołtarz i ambona z przełomu XVII na XVIII w.

Brzeźnica - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Mikołaja, wzmiankowany w 1399 r. Obecny barokowy, wzniesiony w 1723 r., restaurowany w 1826, 1898 i 1963 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, bez wydzielonego prezbiterium, zakończony trójbocznie, o wnętrzu nakrytym stropem z fasetą. W nawie barokowa chrzcielnica i boczny ołtarz pochodzące z XVIII w. W murze cmentarnym kamienny krzyż pokutniczy. Obok budynek plebanii wzniesiony w pocz. XIX w.

Brzostów - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Św. Wawrzyńca, wzniesiony ok. 1502 r. zapewne przez budowniczych Michała Homa i Hansa Lincke, nakryty sklepieniami w końcu XVII w., częściowo przebudowany (obniżenie dachu) w 1804 r., remontowany w 1938 r. Późnogotycki, orientowany, murowany, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium i kwadratową nawą od zachodu. Prezbiterium i nawa wzmocnione wewnętrznymi skarpami nakrywa sklepienie kolebkowe z lunetami ozdobione stiukowymi płycinami. Z wyposażenia zachowały się póżnogotyckie kamienne portale i chrzcielnica z 1509 r.
- Domy mieszkalne. Na terenie miejscowości zachowało się kilka murowanych domów mieszkalnych pochodzących z przełomu XVIII na XIX w. Ustawione ozdobnymi wolutowymi szczytami do drogi, jednokondygnacjowe, przeważnie dwutraktowe, nakryte są dachami dwuspadowymi.

Brzozowice - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Świętych Piotra i Pawła, barokowy, wzniesiony w 1717 r., restaurowany w 1913 r. Murowany, jednonawowy, zakończony półkoliście, bez wydzielonego prezbiterium, z symetrycznie umieszczonymi kaplicą i zakrystią oraz kruchtą od zachodu, o wnętrza nakrytym sklepieniem kolebkowym. Obok wolno stojąca, czworoboczna dzwonnica, pełniąca równocześnie rolę bramy cmentarnej, zwieńczona cebulastym hełmem.

Budziszów Wielki - d. woj. legnickie
- Pałac wzniesiony w pot. XIX w. jako klasycystyczne założenie na rzucie podkowy, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty jest dachem dwuspadowym.
- Kościół filialny Dobrego Pasterza, wzmiankowany w 1250 r. Pierwotny, wzniesiony w XV w., uległ gruntownej przebudowie w XIX w. We wnętrzu kamienna, renesansowa ambona z końca XVI w., drewniany, barokowy konfesjonał z XVIII w. oraz kilkanaście kamiennych płyt nagrobnych z XVI -XVIII w.

Budzów - d. woj. wałbrzyskie
Pałac (nr 108), barokowy, wzniesiony w l. poł. XVIII w., przebudowany ok. 1829 r. Murowany, prostokątny, trzytraktowy, z sienią na osi, dwukondygnacjowy, nakryty jest dachem czterospadowym. Elewacje dzielone pilastrami. Wnętrza pomieszczeń parteru zachowały sklepienia kolebkowe z lunetami.
- Kościół parafialny Św. Wawrzyńca, wzmiankowany w 1283 r. Obecny, wzniesiony w XIV w., z dostawioną w XVI w. wieżą, przebudowany w 1682 r., powiększony o zakrystię w 1734 r., kruchtę wschodnią w 1780 r., restaurowany w 1795 r., remontowany w XIX w. i w 1961 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i dwuprzęsłowym, prostokątnym prezbiterium. Wnętrze, nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami na gurtach, zachowało barokowy i rokokowy wystrój (ołtarz i ambona) oraz rzeźby pochodzące z ok. 1720 r. W murze cmentarnym cztery kamienne krzyże pokutnicze.

Bukowiec - d. woj. jeleniogórskie
Kościół filialny Św. Marcina, wzmiankowany w 1399 r. Ł 1402 r. Obecny, wzniesiony zapewne w pocz. XVI w. z dostawioną nieco później kaplicą od północy, remontowany w XVIII i XIX w., restaurowany w 1965 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od południa i kaplicą od północy. Nawa nakryta sklepieniem kolebkowym, prezbiterium sklepieniem krzyżowo-żebrowym, kaplica północna zaś sklepieniem kryształowym.
- Kościół filialny Św. Jana Chrzciciela, wzniesiony pierwotnie jako kościół ewangelicki i pastorówka w latach 1728 -1782 restaurowane w pocz. XX w. Kościół założony na prostokącie, z dostawioną od południa dwukondygnacjową pastorówka.

Buków - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Stanisława, późnoromański, wzmiankowany w 1260 r. i wtedy wzniesiony, powiększony o część zachodnią w XIV w., o dwie kaplice w poł. XVIII w., restaurowany w końcu w. XIX i w 1966 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z symetrycznymi kaplicami od południa i północy, z wieżą od zachodu. Prezbiterium prostokątne, zakończone trójboczną absydą, nakrywa sklepienie krzyżowe, którego żebra spływają na przyścienne kolumienki i służki ozdobione dekoracją roślinną. Z wystroju wnętrza zachowane gotyckie, kamienne sakramentarium, barokowe ołtarze z 2, poi. XVIII w. i również pochodząca z tego okresu polichromia w kaplicy bocznej.

Bukówek - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Jerzego, wzmiankowany w 1282 r. Obecny, gotycki, wzniesiony w pocz. XVI w., przebudowany w XVIII w., remon- 27 towany w XIX w. i w 1962 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z węższym, prostokątnym prezbiterium i oskarpowaną diagnonalnie wieżą od zachodu. We wnętrzu późnogotycki portal do zakrystii, renesansowa chrzcielnica i barokowy ołtarz z XVII w.

Bychowo - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Jana Nepomucena, wzmiankowany w 1400 r. Pierwotny wzniesiony w XV w., obecny, barokowy, z 1726 r., dostawiony do starszej wieży zachodniej. Orientowany, jednonawowy, z trójbocznie zakończonym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami. Wyposażenie wnętrza - barokowe - współczesne budowie kościoła.

Byczeń - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Marcina, wzmiankowany w 1293 r. Obecny, barokowy, wzniesiony w latach 1771 -1774 przez J. Kauffmanna, restaurowany w 1840 i 1902 r. Murowany, założony na wydłużonym ośmioboku z dostawioną wieżą, nakryty sklepieniem kolebkowym na gurtach. We wnętrzu polichromia J. Hoeckera i J. N. Kumpfla wykonana w 1774 r., pozostałe wyposażenie barokowe powstało ok. 1776 r.
- Dom mieszkalny (dawna plebania), wzniesiony w latach 1728 - -1730, prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty jest dachem dwuspadowym ujętym w ozdobne szczyty z wolutowymi spływami.

Bystrzyca Górna - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany w 1376 r. Obecny, wzniesiony w 1854 r., restaurowany w 1955 r., zachował jedynie pierwotną, średniowieczną wieżę, przebudowaną i zwieńczoną cebulastym hełmem w 1617 r. Na ścianach dwanaście całopostaciowych płyt nagrobnych z XVI -XVII w.

Bystrzyca Kłodzka - d. woj. wałbrzyskie
- Miasto założone zostało na miejscu osady słowiańskiej, najprawdopodobniej w XI w., u źródeł Nysy Kłodzkiej i Bystrzycy. Lokację miasta łączy się z Gawłem z Lembergu, możnowładcą czeskim, władającym, wówczas ziemią kłodzką. Ok. 1253 r. król czeski pozbawił Gawła urzędu kasztelana, a miasta jako lokacji prywatnej nie włączono do rzędu miast królewskich, co ogromnie utrudniało jego rozwój. Sytuacja ta uległa zmianie dopiero w 1319 r. po otoczeniu miasta murem obronnym, dzięki przywilejowi Jana Luksemburczyka. Warunki terenowe narzuciły gruszkowaty kształt lokowanemu miastu, którego północno-zachodni narożnik zaakcentował kościół famy. Punktem centralnym był czworoboczny plac targowy oraz położony na północ od niego plac pomocniczy, będący targiem bydlęcym. Jako ośrodek produkcji rzemieślniczej miasto rozwijało się pomyślnie do 1475 r., w którym uległo zniszczeniu w czasie ogromnego pożaru. Od 1526 r. Bystrzyca wraz z innymi ziemiami czeskimi przeszła pod panowanie Habsburgów i mimo nasilenia walk religijnych rozwija się wraz z rozkwitem sukiennictwa i płóciennictwa, W 1514 r. zostaje założony wodociąg miejski, ulega także rozbudowie ratusz i kościół parafialny. W czasie wojny trzydziestoletniej miasto ucierpiało mocno na skutek rabunków, kontrybucji i kwaterunków wojskowych, a dalsze jego losy, od 1742 r. związane z panowaniem Prus, bynajmniej nie przyniosły ożywienia gospodarczego. Dopiero rozwój przemysłu w 2. poi. XIX w. rozpoczyna jego stały rozkwit trwający do chwili obecnej, mimo pewnego zahamowania i zniszczeń w okresie działań wojennych w 1945 r.
- Ratusz, pierwotny wzniesiony w XIV w., w obecnej formie powstał w latach 1852 -1854, przy zachowaniu w narożniku wieży z budowli renesansowej, ukończonej w 1583 r. i ozdobionej geometryczną dekoracją sgrafittową, ostatnio restaurowany w 1962 r.
- Mury obronne zostały wzniesione z kamienia ok. 1319 r. Restaurowane i poprawiane w ciągu następnych stuleci, posiadały dwie bramy: Kłodzką i Wodną, a od 1580 r. trzecią, Nową, oraz szereg baszt. Rozbiórkę fortyfikacji rozpoczęto od 1840 r., tak że obecnie pozostały jedynie ich fragmenty, remontowane i konserwowane w latach 1960 - -1962. Zachowała się kamienna brama Wodna, założona na rzucie prostokąta, z ostrołukowym przejazdem i stożkowym hełmem. Z bramy Kłodzkiej pozostała jedynie kwadratowa wieża, a ocalałą wieżę Rycerską przerobiono w 1843 r. na dzwonnicę pobliskiego kościoła ewangelickiego.
- Kościół parafialny Św. Michała Archanioła, historycznie wzmiankowany jest dopiero w 1336 r. Jednakże najstarszą jego częścią są dwa zachodnie przęsła prezbiterium - pochodzące z 3. ćw- XIII w., nakryte sklepieniami krzyżowo-żebrowymi o szerokich gurtach, wspartych na narożnikowych kolumienkach o kapitelach ozdobionych dekoracją roślinną. W XIV w. dobudowano doń korpus dwunawowy, być może, adaptując część pierwotnego romańskiego, z wieżą w narożniku północno-zachodnim. Kościół rozbudowano w 1497 r., wznosząc nowe, poligonalne zakończenie prezbiterium oraz dobudowując podobny chór od południa. Na pocz. XVI w. powstała południowa nawa boczna z emporami i kaplicami. W 1676 r. przeprowadzono restaurację kościoła, jednakże jeszcze gruntowniejszej, bo połączonej z wydłużeniem kościoła i wzniesieniem nowej wieży od strony południowej dokonano w 1915 r. Obecnie jest to budowla orientowana, murowana z kamienia i cegły, dwunawowa, siedmioprzęsłowa, od wschodu zamknięta dwoma poligonalnymi chórami, z czworoboczną wieżą od południa. Wnętrza, nakryte sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, zachowały szereg zabytków, m.in. kamienną chrzcielnicę z 1577 r., barokowy ołtarz i prospekt organowy pochodzące z XVIII w.
- Muzeum filumenistyczne powstało w 1968 r. w dawnym kościele ewangelickim z lat 1824 -1825 i gromadzi jedyne w Polsce zbiory związane z historią niecenia ognia.
- Domy mieszkalne - murowane, pochodzą głównie z 2. poł. XVI i z XVII w., restaurowane w XIX i początkach XX w. Zgrupowane głównie wokół rynku, zachowały kamienne, rzeźbione portale z XVI i XVII w., szerokie sklepione sienie oraz fragmenty obramień okiennych.
- Pręgierz kamienny, pierwotnie ustawiony został w 1556 r. obok ratusza, od 1814 r. został przeniesiony na Mały Rynek.
- Kolumna Św. Trójcy, w Rynku, barokowa, została wzniesiona w 1736 r. przez A. Jórga z Kamieńca.

Zabytki miejscowości dolnośląskich
l i t e r a  C

Cerekwica - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Wawrzyńca, wzmiankowany w 1305 r. Pierwotny wzniesiony w XV w., obecny gruntownie przebudowany w 1801 r., powiększony o wieżę i kaplicę chrzcielną w 1910 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z trójbocznie zakończonym prezbiterium, z wieżą od zachodu.

Cesarzowice - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Marcina, wzmiankowany w 1353 r. Obecny gotycki, wzniesiony w XV w., przebudowany w XVIII w., restaurowa- ny w XIX w. i w 1966 r. Jest to budowla orientowana, murowana z kamienia łamanego, jednonawowa. Do nawy przylega prostokątne prezbiterium, od zachodu zaś wieża z namiotowym hełmem. We wnętrzu wolno stojąca, późnogotycka chrzcielnica, przyścienne sakramentarium, dwie rzeźby drewniane, pochodzące z końca XV w., i płyta nagrobna z pocz. XVI w. Kościół otacza cmentarz założony na planie prostokąta. Mur cmentarny, zbudowany z łamanego kamienia w okresie wojny trzydziestoletniej, posiada szereg strzelnic i podwyższoną nieco bramę, zwieńczoną pierwotnie grzebieniem attyki.

Chełmiec - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Św. Jana Chrzciciela, wzmiankowany w 1295 r. Obecny wzniesiony w XVI w., przebudowany w XVIII w., restaurowany w 1959 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z prostokątnym, sklepionym, prezbiterium, z wieżą od zachodu.

Chełmsko Śląskie - d. woj. jeleniogórskie
- Miejscowość wymieniona już w 1289 r. jako miasteczko nadgraniczne. W związku z przejęciem jej we władanie Piastów świdnicko-jaworskich, najprawdopodobniej ok. 1275 r. otrzymała prawa lokacyjne. Handlowy początkowo charakter osady uległ zahamowaniu od XVI w. w związku. z uprawą lnu i rozwojem tkactwa, stanowiących o jej szybkim rozwoju, co potwierdzone zostało w 1580 r. przez cesarza Rudolfa II odnowieniem praw miejskich i poszerzeniem przywilejów. Jako własność klasztoru krzeszowskiego w okresie od 1621 do 1810 r. Chehnsko rozwijało się tylko do momentu zajęcia Śląska przez Prusy. Stworzenie bowiem granicy celnej z Austrią wstrzymało dalszy rozwój tkactwa, powodując tym samym regres życia miejskiego. Dopiero teraz zaczyna dźwigać się ponownie dzięki rozwojowi przemysłu Iniarskiego i wzrastającemu ruchowi, turystycznemu. - Kościół parafialny Św. Józefa, wzmiankowany był już w 1343 r. Obecny, barokowy, został rozpoczęty w 1670 r. prawdopodobnie wg projektu d'Allio, a ukończony w 1691 r. przez architekta konwentu krzeszowskiego Marcina Urbana. Jest to budowla orientowana, murowana z kamienia, jednonawowa, z rzędami kaplic z emporami. Fasadę zachodnią akcentuje kwadratowa wieża. Wnętrza nakrywają sklepienia kolebkowe z bogatą, stiukową dekoracją geometryczno-roślinną. Zwraca uwagę również bogaty wystrój rzeźbiarski ołtarzy, pochodzących z przebudowywanego w pocz. XVIII w. kościoła klasztornego w Krzeszowie.
- Domy mieszkalne, murowane z kamienia, podcieniowe, zgru- powane są wokół Rynku. Pierwotnie o układzie szczytowym, trzytraktowe, dwu- i trzykondygnacjowe, pochodzące z XVII i XVIII w., restaurowane w XIX w., częściowo zniszczone w 1945 r., poddane są obecnie gruntownej konserwacji.
- Domy tkaczy, tzw. Dwunastu Apostołów (ul. Sudecka), stanowią najciekawszy zespół drewnianych domów, powstały w 1707 r. jako osada tkaczy czeskich. Domy wzniesiono w konstrukcji ryglowej lub zrębowej, parterowe o dwutraktowych wnętrzach, z podcieniem i drewnianym szczytem. Stanowią one dzieło jednego zespołu ciesielskiego.
- Szkoła parafialna (ul. Kościelna 5) zbudowana w 1575 r. na planie kwadratu, dwukondygnacjowa, o fasadach ozdobionych renesansową dekoracją sgraffitową.
- Plebania (ul. Powstańców Sl. 2), barokowa, wzniesiona w 1748 r. Jest to budowla prostokątna, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta czterospadowym dachem łamanym.

Chełstów Wielki - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Idziego wzniesiono prawdopodobnie po 1666 r., remontowano w 1932 i 1958 r. Jest to budowla drewniana, o konstrukcji zrębowej na podmurówce ceglanej, jednonawowa, z prostokątnym prezbiterium zakończonym poligonalnie, z kwadratową wieżą od zachodu, o wnętrzu nakrytym sklepieniem, pozornym. Wyposażenie zachowało dwie rzeźby gotyckie z ok. 1400 r., barokowy ołtarz główny z XVIII w. i polichromię Oskara Krugera z 1922 r.

Chmielno - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Narodzenia NMP, wzniesiony w XIV w., przebudowany być może ok. 1520 r., remontowany w 1615 "r., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium, z wieżą od zachodu, nakryty drewnianym, malowanym stropem z ozdobnymi listwami. We wnętrzu kamienne tabernakulum z 1503 r., na kolumnie, z ozdobną balustradą i płyta nagrobna z 1625 r.

Chmielów - d. woj. wrocławskie
- Pałac póżnobarokowy, wzniesiony w końcu XVIII w., przebudowany w początkach XX w. Murowany, prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty jest dachem mansardowym. Elewacje podzielone pionowymi, boniowanymi pasami i ozdobione płycinami międzyokiennymi. Obok skromny budynek stajni, powstały współcześnie z pałacem.
- Kościół filialny Św. Marcina, gotycka, wzniesiony w pocz. XVI w., powiększony o wieżę, kruchtę i zakrystię w 1728 r., restaurowany w XIX w., remontowany w latach 19601961. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i kwadratowym prezbiterium, nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. We wnętrzu wyposażenie barokowe, na ścianach nagrobki z 2. poł. XVI i pocz. XVII w.

Chobienia - d. woj. legnickie
- Pierwotnie był tutaj gród wczesnośredniowieczny, istniejący w okresie X/XIXII w., strzegący przeprawy przez Odrę, przekształcony w XIII w. w zamek, wymieniany już w latach 1209 i 1238. Istniejąca obok niego osada rybacka, w pocz. XIV w. lokowana na prawie polskim, w 1418 r. otrzymała prawo magdeburskie. Nie posiadając właściwego zaplecza gospodarczego, miasto rozwijało się bardzo wolno. Zniszczone w 2. poł. XVIII w. i w 1905 r., uległ uszkodzeniu w czasie działań wojennych w 1945 r., należy obecnie do rzędu niewielkich osad.
- Zamek wzniesiony pierwotnie w XV w., jako założenie obronne, rozbudowany ok. 1583 r. na renesansową rezydencję, przebudowany w XVIII w. i w 1905 r., uległ uszkodzeniu w czasie działań wojennych w 1945 r. Murowany, rozplanowany wokół prostokątnego, wewnętrznego dziedzińca z trzema kolistymi basztami na narożach oraz jedną, prostokątną, na osi elewacji zachodniej mieszczącą sklepioną sień przejazdową, pierwotnie otoczony był fosą z wodą. Skrzydła jedno- i dwutraktowe, dwukondygnacjowe zachowały na parterze sale sklepione kolebką z lunetami. Na elewacjach renesansowe, kamienne obramienia okien oraz renesansowe i barokowe portale. We wnętrzu malowany strop z 1583 r. oraz fragmenty roślinnej dekoracji stiukowej.
- Kościół parafialny Świętych Piotra i Pawła, obecny gotycki wzniesiony w l. poł. XVI w., przebudowany w XVIII w. restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, oskarpowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i pięciobocznie zakończonym prezbiterium, nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami. We wnętrzu chrzcielnica z 1587 r., dwa nagrobki z 1599 i 16.. r. oraz klasycystyczny ołtarz i ambona z początków XIX w.
- Ruiny kościoła Św. Idziego, pierwotnego kościoła parafialnego przedlokacyjnej osady, wzmiankowanego w 1300 r., wzniesionego zapewne w l. poł. XIV w., przebudowanego w XVII w., od XIX w. pozostającego w ruinie. Obecnie zachowane fragmenty murów nie pozwalają na rekonstrukcję rzutu poziomego budowli.

Chocianowiec - d. woj. legnickie
- Zamek, pierwotnie obronny, założony był na prostokącie i otoczony fosą z wodą i wałem ziemnym. Obecny został wzniesiony w końcu XVI w. w stylu późnorenesansowym, gruntownie przebudowany w XVIII i XIX w., częściowo zniszczony w 1945 r. Ten trzykondygnacjowy, dwutraktowy budynek składa się z głównego korpusu i dziedzińczyka, otoczonego murem z dwoma małymi basztami.
- Wiatrak typu koźlak, zbudowany zapewne w końcu XVIII w., restaurowany w XIX w., remontowany w latach 19581959. Czworoboczny, o konstrukcji słupowej, szalowanej deskami, z podwieszonym, gankiem i schodami.

Chocianów - d. woj. legnickie
- Osada została założona jako podgrodzie zamku, zbudowanego w latach 1297-1299 przez Bolka I, księcia świdnicko-jaworskiego, dla synów Henryka V, księcia wrocławskiego. Po przejęciu zamku i okolicznego terenu prywatni właściciele założyli tu w 1713 r. osiedle targowe. Gwałtowny rozwój, przerwany jedynie na krótki okres działaniami wojennymi w 1945 r., rozpoczyna Chocianów w XIX w. jako ośrodek przemysłu żelaznego, uzyskując w 1894 r. pełne prawa miejskie.
- Pałac obecny wzniesiono na miejscu zamku, który do połowy XV w. był własnością książąt legnickich, po czym przeszedł jako lenno w ręce rodów rycerskich. Obecne założenie pałacowe łącznie z parkiem pochodzi z lat 1728-1732 i najprawdopodobniej zostało zrealizowane według projektów architekta Marcina Frantza z Rewia. Częściowo restaurowane w XIX w., poważnie uszkodzone w 1945 r., zostało zabezpieczone w latach 1959 i 1965-1966. Główna fasada budynku, dziewięcioosiowa, w środku akcentowana jest prostokątnym ryzalitem, mieszczącym balkonowy portal wejściowy, flankowany podwójnymi kolumnami, wspierającymi bogato profilowany gzyms. Skromniejsza nieco jest fasada ogrodowa, również z ryzalitem mieszczącym klatkę schodową i widokowe tarasy. Nad całością budynku góruje potężna, kwadratowa wieża, zwieńczona lekkim rokokowym hełmem. W dolnych swych partiach jest ona pozostałością dawnego średniowiecznego zamku. Obok wznoszą się dwie oficyny, piętrowe, dwutraktowe, nakryte dachami łamanymi, o elewacjach podzielonych parami pilastrów i sklepionych pomieszczeniach parteru, powstałe współcześnie z pałacem. Całość dopełnia osiowe założenie parkowe z alejami drzew i prostokątnym stawem.
- Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP, barokowy, wzniesiono ok, 1680 r., a restaurowany w latach 18651866 i XX w. Murowany, założony na planie krzyża greckiego z ramionami transeptu akcentowanymi bogatymi szczytami, prostokątnym prezbiterium, z kolistą wieżą od zachodu. We wnętrzu renesansowa chrzcielnica z 1585 r. i całopostaciowy nagrobek z 1584 r.

Chojnów - d. woj. legnickie
- Początkowo osada handlowa, związana z tzw. Wysoką Drogą z Łużyc na Śląsk, należała do księstwa wrocławskiego, a od czasów panowania księcia Henryka V, który nadał jej pierwsze przywileje miejskie, przeszła do księstwa głogowskiego. Dopiero książę Bolko I świdnicko-jaworski odebrał Chojnów głogowczykom i oddał synom księcia Henryka Grubego. W 1333 r. miasto otrzymało od księcia legnickiego Bolesława III rozszerzone przywileje miejskie, dzieląc od tego czasu polityczne losy z dynastią Piastów legnickich. W 1428 r. Chojnów został zniszczony i spalony w czasie walk z husytami. Dalszy, intensywny rozwój miasta wynikający m.in. z rozkwitu sukiennictwa w XVI w., przerwała wojna trzydziestoletnia. Przejście Chojnowa pod rządy pruskie (1740 r.) nie ożywiło miasta, które dopiero od 1845 r., tj. od chwili otwarcia linii kolejowej z Wrocławia do Bolesławca, wchodzi w nowy okres dzięki lokalizacji zakładów związanych z przemysłem papierniczym i .metalowym, obecnie rozwija się dalej wraz z zapleczem przemysłowym.
- Zamek, Z pierwotnego, zbudowanego zapewne na miejscu grodu, średniowiecznego zamku, spalonego w 1508 r., pozostały jedynie fragmenty murów przy budynku renesansowym. W południowo-wschodnim narożniku istniała okrągła wieża, która częściowo zawaliła się w 1510 r. Za rządów Fryderyka III księcia legnickiego rozbudowano i przebudowano zamek w stylu renesansowym w latach 1546-1547, Przy budowie zatrudniony był przypuszczalnie Franciszek Parr i być może pod jego wpływem powstały renesansowe obramienia okien oraz bogaty portal z tablicą erekcyjną z popiersiami księcia, jego małżonki i ich herbami. W czasie wojny trzydziestoletniej i w latach późniejszych zamek niszczą pożary, a od 1831 r. zakupuje go miasto, by po częściowej rozbiórce obiekt przebudować, dostosowując go do potrzeb administracji. Obecnie od 1958 r. mieści się tu Muzeum Regionalne.
- Mury obronne wzniesione w ciągu l, poł. XIV w., odnowione i częściowo wzmocnione ok. poł. XV w. zostały zniszczone prawie całkowicie przez armię francuską w 1813 r. Pierwotnie posiadały dwie bramy: górną Bolesławiecką i dolną Legnicką; dwie furty: południową Kamienną (zamurowaną w 1650 r.) i północną oraz szereg baszt. Obecnie pozostały jedynie niewielkie fragmenty dawnego pierścienia murów oraz gotycka baszta Tkaczy, zbudowana, z cegły na rzucie kwadratu, z ośmioboczną nadbudówką o konstrukcji szkieletowej, zwieńczoną hełmem odnawianym w 1651, 1749, 1843 i 1967 r. Na ścianach wieży widoczne ślady dawnej wysokości murów miejskich.
- Kościół parafialny Niepokalanego Poczęcia (Rynek). Obecny, wzmiankowany w 1335 r., wzniesiono w ciągu XIV w., a nakryto sklepieniem gwiaździstym w 1468 r. Jest to orientowana, trzynawowa bazylika, murowana z cegły i piaskowca, z prezbiterium prostokątnym, zakończonym poligonalnie. W fasadzie zachodniej, na zakończeniu północnej nawy bocznej, wznosi się potężna, czworoboczna wieża z ośmioboczną nadbudówką, nakrytą murowanym hełmem, pochodzącym z ok. 1600 r. Fasada ta zwieńczona jest schodkowym szczytem, wypełnionym dekoracją ceglaną w formie kratownic okiennych. Do kościoła przylegają od północy kruchta, nakryta żebrowym sklepieniem przeskokowym z renesansowymi szczytami, dalej zakrystia oraz pochodząca z XVI w. kaplica Bożywojów. Wnętrze kościoła, gruntownie odnowione w latach 1910-1911, zachowało drewniany ołtarz główny i ambonę pochodzące z 2. poł. XVIII w., rzeźbioną chrzcielnicę z ok. 1660 r., renesansową, kutą kratę z 1608 r., a na ścianie kaplicy, rzeźbiony, całopostaciowy nagrobek Wolfa Bożywoja (zm. 1543).
- Pałacyk (ul, H. Sawickiej) jest to budynek wzniesiony ok. 1730 r. wg napisu na portalu zachodnim, póżnobarokowy, restaurowany w XIX i XX w. Założony na prostokącie, dwukondygnacjowy, dwutraktowy, nakryty jest dachem dwuspadowym. Zachował na parterze sklepioną kolebką sień, a nad portalem wschodnim renesansov/y kartusz herbowy.
- Domy mieszkalne. Najciekawszy jest dawny dom parafialny (ul. Bandurskiego 4) wymieniany w 1533 r. jako dom kapłana i zapewne wtedy wzniesiony. Jest to obiekt dwutraktowy, dwukondygnacjowy, który zachował w przyziemiu pierwotny układ z sienią i klatką schodową, nakrytą sklepieniem wspartym na wielobocznym filarze. Przebudowywany po kolejnych pożarach w 1717 i 1820 r., po przeprowadzeniu prac adaptacyjnych dla biblioteki w latach 1960-1962, został w pełni zrekonstruowany. Zwraca również uwagę dom przy Rynku nr 43, pochodzący z 1544 r., przebudowany w XVIII i XIX w., z bogatymi, rzeźbionymi w kamieniu. renesansowymi obramieniami, które najprawdopodobniej wykonał pracownik warsztatu odbudowującego w tym okresie zamek.

Chomiąża - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Michała, wzmiankowany w 1224 r., pierwotny gotycki z XV w., został gruntownie przebudowany w baroku w latach 1693-1696, restaurowany w 1965 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z węższym prezbiterium zakończonym trójbocznie i wieżą od południa. Wnętrze prezbiterium nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami i ozdobione polichromią z początków XVIII w., pozostałe wyposażenie barokowe pochodzi z okresu przebudowy kościoła.

Chrośnica - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Św. Jadwigi, wzmiankowany w 1399 r. Obecny wzniesiony został w początkach XVI w., restaurowany w XVIII i XIX w., remontowany w 1957 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i kwadratowym prezbiterium. We wnętrzu barokowy ołtarz główny i chrzcielnica, a w ścianie wieży trzy kamienne krzyże pokutnicze.
- Dawny kościół ewangelicki, wzniesiony w poł. XVIII w., remontowany w XIX w., opuszczony w 1945 r. Rozplanowany na wydłużonym ośmioboku, nakryty dachem łamanym o wnętrzu wypełnionym kondygnacjami drewnianych empor.

Chróstnik - d. woj. legnickie
- Pałac barokowy, wzniesiony w latach 1723-1728 wg projektu M. Frantza z Rewia, przebudowany w XIX i pocz. XX w. Jest to założenie prostokątne z silnie akcentowanymi ryzalitami bocznymi, trzytraktowe, trzykondygnacjowe, nakryte dachami łamanymi z facjatkami i szczytami. Elewacje dzielone pionowo pilastrami, stojącymi na boniowanym parterze, poziomo - wydatnymi gzymsami. Mury attykowe facjat i szczytów wieńczą rzeźbione w kamieniu wazony i kule. Część wnętrza zachowała pierwotną dekorację barokową, a szczególną uwagę zwraca obszerny hali od ogrodu ze sklepieniem wspartym na czterech kolumnach.
- Kościół filialny MB Bolesnej, pierwotny wzmiankowany w 1335 r., obecny wzniesiony ok. 1715 r. przy wykorzystaniu fragmentów budowli wcześniejszej, restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z nie wydzielonym prezbiterium, w całości nakryty sklepieniem kolebkowym z lunetami, z czworoboczną, przechodzącą w ośmiobok wieżą od zachodu. We wnętrzu trzy renesansowe i dwa barokowe nagrobki z XVI i XVIII w.

Chróścina - d. woj. leszczyńskie
- Kościół parafialny Św. Michała, wzmiankowany w 1289 r. Obecny wzniesiony w końcu XV w., restaurowany w 1932 i 1961 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, oskarpowany, z prezbiterium zakończonym poligonalnie i wieżą od zachodu. Nad prezbiterium sklepienie gwiaździste, nad nawą płaski strop. We wnętrzu dwa kamienne sakramentaria, późnogotycka rzeźba Madonny z końca XV w. i barokowa ambona z l. ćw. XVIII w.

Chwalibożyce - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Antoniego, wzmiankowany w 1294 r. Obecny wzniesiony w końcu XIII w., przebudowany w XV w., restaurowany w XVIII i XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, oskarpowany, z prostokątnym prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, wspartym na rzeźbionych wspornikach, zachował w oknach kamienne dwudzielne maswerki. Wyposażenie wnętrza, póżnobarokowe, pochodzi z pocz. XVIII w.

Chwalisław - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Jakuba Apostoła, obecny barokowy, wzniesiony w latach 1722-1726. Murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium, z wieżą od zachodu, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym na gurtach spływających na przyścienne pilastry. W nawie zachowany późnogotycki tryptyk - ze św. Anną Samotrzeć - z pocz. XVI w.; pozostałe wyposażenie, póżnobarokowe, powstało w poł. XVIII w.

Ciechanowice - d. woj. jeleniogórskie
- Dwór, pierwotnie wzniesiony w XVII w. jako założenie obronne z fosą, uległ gruntownej przebudowie w l. poł. XVIII w., restauracji w XIX w. i remontowi w 1970 r. Założony na prostokącie, dwu- i trzytraktowy, dwukondygnacjowy, z facjatami. Elewacja frontowa dzielona parami pilastrów, z balkonowym portalem na osi.
- Kościół filialny Św. Augustyna, wzmiankowany'w 1335 r., został wzniesiony ok. 1577 r., restaurowany w 1964 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium, dostawioną doń kaplicą w 1601 r., z wieżą od zachodu. Prezbiterium nakrywa sklepienie krzyżowo-żebrowe, nawę zaś drewniany strop z kasetonami. We wnętrzu zachował się drewniany ołtarz główny, czterostrefowy, o bogatej dekoracji z 1600 r., ambona z 1605 r., dwa nagrobki ścienne Krzysztofa Hochberga (zm. 1553) i Krzysztofa Reichenbacha (zm. 1616). Na ścianach prezbiterium widoczne fragmenty polichromii z początków XVII w. z postaciami świętych i liści akantu, poważnie zniszczone w 1901 r.

Ciechów - d. woj. wrocławskie
- Pałac późnoklasycystyczny, wzniesiony ok. poł. XIX w.. przebudowany częściowo w początkach XX w. Murowany, prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym. Na osi elewacji frontowej ryzalit akcentowany półkolistą wnęką.
- Kościół filialny MB Nieustającej Pomocy, wzmiankowany w 1371 r. Pierwotny gotycki wzniesiony w 1555 r., przebudowany i powiększony od zachodu w XVIII w., restaurowany w XIX w. i w 1960 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Nad nawą sklepienie kolebkowe z lunetami. We wnętrzu kamienne, przyścienne sakramentarium gotyckie, dwie rzeźby Madonn z Dzieciątkiem - gotyckie i póżnogotycki relikwiarz drewniany.

Cieplice Śląskie - d. woj. jeleniogórskie
- Osada, wymieniana w dokumencie w 1281 r. jako Calidus Fons, już wówczas słynęła ze swych ciepłych źródeł siarczanych. Jako darowizna księcia świdnicko-jaworskiego Bernarda należała ona do zakonu joannitów ze Strzegomia, którzy wznieśli tu gospodę. Po zlikwidowaniu komendy joannitów w 1381 r. Cieplice otrzymał rycerz Gocza Schoff i on to w 1404 r. ufundował prebendę dla cystersów z Krzeszowa, którzy opiekowali się źródłami do 1810 r. Już w 1627 r. zbudowano tu pierwsze budyn- ki kąpielowe, a w 1687 r. Cieplice odwiedziła Maria Sobieska wraz z dworem. W 1812 r. miasto nabyła rodzina Schaffgotsch i z ich inicjatywy w odbudowanym pałacu umieszczono wspaniałą bibliotekę, galerię obrazów, gabinet numizmatyczny oraz trzeci co do wielkości w Europie zbiór ornitologiczny. Powstają w tym okresie zakłady przemysłowe, które powiększone po 1945 r., obok uzdrowiska decydują o dalszym rozwoju miasta.
- Pałac (pl. Piastowski 8-10), dawniej Schaffgotschów, wzniesiony w latach 1784-1788 przez Jana J. Rudolfa z Opola, restaurowany w XIX w., adaptowany w latach 1949-1951. Rozplanowany na wydłużonym prostokącie z bocznymi ryzalitami od ogrodu, dwutraktowy, trzykondygnacjowy, nakryty jest dachem dwuspadowym z lukarnami. Wnętrza na parterze sklepione, na piętrach płaskie - fasetowe, ozdobione dekoracją stiukową.
- Pawilon zdrojowy, obecnie Dom Kultury, zbudowany w la- tach 1797-1800 przez Karola G. Geissiera. Rozplanowany na kwadracie. z kolumnowym ryzalitem w formie portyku, z centralnym salonem nakrytym kopułą. We wnętrzach zachowały się fragmenty dekoracji klasycystycznej.
- Dawny dom kuracyjny, tzw. Długi Dom (ul. Kościelna 5-7). Pierwotnie wzniesiony jako klasztor w 1537 r., gruntownie rozbudowany w latach 1689-1692 przez architekta Marcina Urbana z Lubawki, remontowany w 1965 r. Założony na wydłużonym prostokącie, jednotraktowy, z korytarzem komunikacyjnym o wnętrzach parteru sklepionych kolebką z lunetami, trzykondygnacjowy. Elewacje pięter podzielone parami pilastrów wspartych na boniowanych postumentach parteru.
- Pałacyk (ul. Jagiellońska 2). barokowy, wniesiony w 1734 r., opuszczony w 1945 r., adaptowany w latach 1963-1965. Rozplanowany na rzucie podkowy, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym z lukarnami. Elewacja frontowa z bogato rzeźbionym portalem, podzielona jest pilastrami, zdwojonymi na narożach.
- Dawny klasztor cysterski (ul. A. Mickiewicza 9), pierwotny , wzniesiony ok. 1403 r., przebudowany w 1587 r. Obecny powstał w latach 1671-1684, remontowany w okresie 1963-1964. Założony wokół trapezowego dziedzińca, jednotrahtowy, z krużgankiem, dwukondygnacjowy, o wnętrzach parteru nakrytych sklepieniami kolebkowymi.
- Teatr zdrojowy, wzniesiony w 1833 r. przez Wojciecha Tollberga, remontowany w 1965 r. Założony na prostokącie, z półkolistą wi- downią, o bogatym, empirowym wystroju wnętrza.
- Kościół parafialny Św. Jana Chrzciciela, wymieniany w 1318 r., zniszczył pożar w 1711 r. Obecny, barokowy, wzniesiony został w latach 1712-1714 przez Kaspra Jentscha z Jeleniej Góry. Założony na prostokącie, jednonawowy, z rzędami kaplic i emporami ponad nimi, nakryty jest sklepieniami kolebkowymi. We wnętrzu bogaty wystrój pochodzący z czasów budowy kościoła oraz szereg płyt nagrobkowych z XVI i XVII w. Obok wznosi się czworoboczna dzwonnica, zbudowana wiatach 1709- -1711 przez Eliasza Schulza z Bolesławca.
- Kościół ewangelicki (ul. 1-go Maja), wzniesiony w latach 1774-1779 przez Demusa z Jeleniej Góry, remontowany w 1965 r. Założony na planie prostokątnym z wieżą od zachodu, o wnętrzu rozdzielonym dwoma kondygnacjami empor, nakryty czterospadowym dachem łamanym. Narożniki elewacji akcentowane są pilastrami stojącymi na niewielkich postumentach. Obok, na cmentarzu, trzy kaplice grobowe, pochodzące z końca XVIII i pocz. XIX w.
- Pastorówka (ul. 1-go Maja 126), barokowa, wzniesiona ok. 1744 r., przebudowana w początkach XX w. Założona na prostokącie, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta jest dachem czterospadowym.

Ciepłowody - d. woj. wałbrzyskie
- Zamek, pierwotny wzniesiony w XIV w. jako obronna wieża mieszkalna otoczona murem kurtynowym, w 1547 r. został powiększony o budynek mieszkalny i ziemne fortyfikacje wg proj. Giovanni Bernardo z Verony, przebudowany w 1841 r., uszkodzony w 1945 r. Jest to założenie półkoliste z wewnętrznym dziedzińcem, o skrzydłach jedno- i dwutraktowych, dwu- i czterokondygnacjowych, nakrytych dachami dwuspadowymi z powiekami. Na elewacjach zachowane renesansowe obramienia drzwi i okien.Obok klasycystyczny spichrz, wzniesiony ok. 1800 r.
- Kościół parafialny Św. Michała, wzmiankowany w 1318 r. Obecny wzniesiony w XV w., przebudowany w 1534 r. (m,in. wydłużenie prezbiterium), odbudowany po pożarze w 1809 r., restaurowany w 1867 i 1963 r. Orientowany, jednonawowy, z węższym zakończonym trójbocznie i oskarpowanym prezbiterium, nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym.

Cierpice - d. woj. wałbrzyskie
- Ruiny pałacu barokowego wzniesionego w pocz. XVIII w., restaurowanego w XIX w., zniszczonego w 1945 r. Założony na prostokącie, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, zachował obecnie jedynie mury ze śladami sklepień kolebkowych nad pomieszczeniami parteru.
- Kościół filialny Św. Józefa, wzmiankowany w 1335 r. Obecny gotycki, wzniesiony w XV w., przebudowany w początkach XIX w., restaurowany w 1963 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium, oskarpowaną na narożach wieżą od zachodu. We wnętrzu trzy nagrobki renesansowe z lat 1539-1611.

Cieśle - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny MB Tuchowskiej, barokowy, wzniesiony w 1718 r., restaurowany w 1930 r. Orientowany, murowany, na planie krzyża greckiego, z krótkimi ramionami transeptu i wieżą od zachodu, częściowo wtopioną w elewację zachodnią, o wnętrzu nakrytym sklepieniami kolebkowymi z lunetami.

Cieszków - d. woj. wrocławskie
- Pałac. W 1280 r. był tu zamek, należący do książąt głogowskich. Obecny barokowy pałac zbudowano w pocz. XVIII w., w latach 1745- -1779 był pn własnością Katarzyny księżnej Sapieżyny. Bardzo prawdopodobne, że mury jego kryją pozostałości dawnego założenia. Jest to budowla murowana, prostokątna, trzytraktowa, trzykondygnacjowa, nakryta dachem mansardowym, o skromnym pilastrowym podziale elewacji, która po przebudowie w XIX w. zatraciła wiele cech zabytkowych.
- Kościół parafialny Św. Jana Chrzciciela istniał tu już w 1503 r. a barokowa budowla obecna została wzniesiona z fundacji Katarzyny księżnej Sapieżyny ok. 1753 r., restaurowana w 1951 i 1957 r. Jest to założenie jednonawowe z centralną kopułą, dwuwieżową elewacją zachodnią i półkolistym prezbiterium otoczonym bliźniaczymi kaplicami. Sklepienia wnętrz spływają na gzymsy podtrzymywane przez kompozytowe pilastry, a bogate - barok owo-rokokowe wyposażenie, pochodzi z poł. XVIII w.

Cisów - d. woj. wałbrzyskie

- Ruiny zamku Cisy, zbudowanego zapewne w końcu XIII w. przez Bolka I księcia świdnicko-jaworskiego, na planie czworoboku, z kamienia z charakterystycznymi narożnymi skarpami. Wejście prowadziło przez bramę od zachodu, w narożniku południowo-wschodnim zaś znajdowała się kolista wieża o ponad dziesięciometrowej średnicy. Narożnik przeciwległy zajmował obszerny budynek mieszkalny. W wyniku dalszej rozbudowy poza murem zewnętrznym powstał od zachodu dziedziniec, otoczony nieregularnym murem, dostosowanym do ukształtowania terenu, oraz drugi, od wschodu, z murem, półokrągłą basteją i bramą. W 1466 r. zamek został mocno zniszczony i należy sądzić, że wały otaczające cały ten zespół oraz mury z bramami i mostem na fosie powstały w 2 poł. XV w. jako odbudowa po tych zniszczeniach. Ostatecznie zamek został zniszczony i opuszczony ok. 1800 r. Podczas prowadzonych w latach międzywojennych prac konserwatorskich zrekonstruowano między innymi bramę zewnętrzną, a w latach 1965- -1966 uporządkowano mury i całość otoczenia.

Czarne - d. woj. jeleniogórskie
- Zamek, dawniej myśliwski, zbudowany w 1559 r., rozbudowywany w 1623 i 1718 r,, uległ przebudowie w 1892 r. Czworoboczny dziedziniec otaczają jednotraktowe skrzydła o dwu i trzech kondygnacjach, a narożniki akcentują wieżyczki z klatkami schodowymi.

Czarny Bór - d. woj. wałbrzyskie
- Ruiny zamku, położonego w dolinie rzeki, zbudowanego w 1355 r. przez Bolka II świdnicko-jaworskiego. Do dziś zachowały się jedynie fragmenty murów oraz kolista, wysoko wzniesiona baszta z granitu.
- Pałac barokowy wzniesiony został ok. poł. XVIII w., remontowany w XIX w., restaurowany w 1963 r. Założony na prostokącie z płytkim ryzalitem na osi, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty jest dachem czterospadowym z lukamami. Ryzality dzielone są pilastrami i kolumnami podtrzymującymi gzyms i mur attykowy zwieńczony wazonami.
-Obok dwie oficyny mieszkalne, pochodzące z poł. XVIII w., przebudowane w XIXw. Prostokątne, dwutraktowe, dwukondygnacjowe, nakryte są dachami łamanymi.
- Nieco dalej zachował się murowany spichrz z XVIII w.

Czeladź Wielka - d. woj. leszczyńskie
- Kościół filialny Św. Stanisława, wzniesiony w XV w., przebudowany został w XVII w., restaurowany w 1966 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, oskarpowany, z kwadratowym prezbiterium i wieżą od zachodu. Wnętrza nakryte sklepieniem krzyżowym bez żeber zachowały wyposażenie barokowe pochodzące z l. ćw. XVIII w.

Czermna - d. woj. wałbrzyskie
- Kaplica cmentarna, barokowa, wzniesiona została w 1776 r. i należy do osobliwych przykładów makabrycznej w pewnych wypadkach teatralności epoki późnego baroku. Wnętrze jej, o skromnym wyposażeniu, wypełnione zostało czaszkami i piszczelami ofiar poległych rzekomo w okresie wojny trzydziestoletniej.
- Obok wznosi się dzwonnica z 1603 r., przebudowana w 1700 r., restaurowana w XIX w. Murowana, czworoboczna, oskarpowana diagonalnie na narożach z nadwieszoną izbicą nakrytą namiotowym hełmem.

Czerna - d. woj. legnickie
- Zamek, renesansowy, wzniesiony ok. 1558 r. przez Jana Lindnera, częściowo przebudowany w 1725 r,, powiększony od wschodu ok. poł. XIX w., remontowany w latach 1959-1960. Murowany, założony na prostokącie, z niewielką wieżyczką od południa, trzykondygnacjowy, nakryty dwoma równoległymi dachami dwuspadowymi. Wnętrza dwutraktowe zachowały sklepienia sieciowe w trzech pomieszczeniach parteru. Elewacje podzielone gzymsami międzykondygnacjowymi ujęte są w narożne bonie. Od wschodu i zachodu wieńczą je pary wolutowych szczytów o bogatym podziale pilastrami i gzymsami. Południowy portal wejściowy, o prześwicie zamkniętym półkoliście, ujmują wnęki i pilastry na postumentach podtrzymujące belkowanie o fryzie ozdobionym herbami, zwieńczone parą trójkątnych szczytów flankujących tarczę z herbem właścicieli. Pole pomiędzy pilastrami wypełniają rozety w kasetonach. Zachował się również fragment krajobrazowego parku z XIX w. Istniejące zabudowania gospodarcze, zgrupowane wokół prostokątnego dziedzińca, murowane, pochodzą z poł. XIX w.

Czernica - d. woj. jeleniogórskie
- Dwór, wzniesiony pierwotnie w epoce renesansu w 1543 r., gruntownie przebudowany w poł. XIX w., restaurowany w 1959 r. Poza nielicznymi, pierwotnymi fragmentami zachowała się sklepiona sala na parterze z dekoracją malarską z 1563 r. o motywach roślinnych i heraldycznych.
- Kościół parafialny Św. Michała Archanioła, wymieniany dopiero w 1390 i 1398 r., został wzniesiony jednak wcześniej, zapewne w pocz. XIV w., przebudowany w pocz. w. XVI, restaurowany w XIX w., remontowany w 1963 r. Budowla orientowana, murowana, jednonawowa, z dwuprzęsłowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym z gurtami wspartymi na przyściennych kolumienkach o kielichowych kapitelach. Nad nawą drewniany strop kasetonowy. Od południa ostrołukowy portal o kolumnowych ościeżach z kielichowymi kapitelami, od północy kruchta ze sklepieniem, krzyżowo-żebrowy m, a od zachodu czworoboczna wieża. Wyposażenie wnętrza póżnorenesansowe z ok. 1615 r, obejmuje ołtarz główny, ambonę, emporę z malowidłami na balustradzie, stalle i kamienną chrzcielnicę oraz szereg całopostaciowych nagrobków z XVIXVIII w.
- Kościół ewangelicki wzniesiony w 1744 r. na planie wydłużonego ośmioboku z dostawioną w 1911 r. wieżą. Nakryty jest dachem siodłowym z wnętrzem wypełnionym kondygnacjami empor.

Czernina - d. woj. leszczyńskie
- Dzięki przywilejowi króla czeskiego Władysława Jagiellończyka, nadanemu w 1515 r. Henrykowi v. Dohna, między pierwotnymi wsiami zaczęła powstawać osada typu miejskiego, lokowana na prawach miejskich w 1583 r. Jednak mimo licznych przywilejów, wobec braku właściwego zaplecza gospodarczego, miasto to nie rozwinęło się nigdy poza ramy pierwotnej lokacji.
- Ratusz pierwotny, wzniesiony zapewne w końcu XVI w., spłonął w 1769 r., ustępując miejsca obecnej klasycystycznej budowli, zrealizowanej zapewne w latach 1799-1800, restaurowanej w 1963 r. Jest to budynek trzykondygnacjowy, z wejściem zaakcentowanym kolumnami wspierającymi trójkątny przyczółek.
- Ruiny pałacu. Pierwotnie był tu wzniesiony w pocz. XVII w. póżnorenesansowy zamek obronny, otoczony fosą, przebudowany następnie w 2. pół. XVIII w. na późnobarokową rezydencję pałacową, poważnie zniszczoną w 1945 r., zabezpieczoną jako .trwała ruina w 1960 r. Zachowane obecnie fragmenty wskazują, że było to założenie prostokątne z wewnętrznym dziedzińcem, z główną fasadą flankowaną dwoma kolistymi basztami, w całości otoczone fosą z wodą.
- Kościół parafialny §w. Wawrzyńca, wzmiankowany w 1305 r. Obecny gotycki wzniesiony ok. 1400 r., powiększony o wieżę w końcu XVI w., restaurowany w pocz. XX w. i w 1957 r. Orientowany, murowany, oskarpowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium, z wieżą od zachodu. Nad nawą sklepienie krzyżowo-żebrowe, nad prezbiterium gwiaździste. We wnętrzu gotycki tryptyk z 1514 r., ze sceną Koronacji Matki Boskiej w części środkowej, renesansowe ambona i chrzcielnica z l. pół. XVII w., a na ścianach liczne nagrobki rodziny Stoschów z końca XVI i pocz. XVII w. Na najstarszym nagrobku pary małżeńskiej (zm. 1561 i 1577) podpisany jest jako kamieniarz Walter Hoffmann z Legnicy.

Czerńczyce - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany w 1421 r. Obecny, barokowy, wzniesiony w latach 1725-1726 na starszych fragmentach. Murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu z półkoliście zakończonym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami na szerokich gurtach. Wyposażenie późnobarokowe i rokokowe 2 l. i 2. pół. XVIII w.

Czerwieńczyce - d. woj. wałbrzyskie
- Wieża mieszkalna, wzniesiona pierwotnie w początkach XVI w. jako założenie obronne, otoczone fosą z wodą, przebudowana i zapewne obniżona po pożarze w 1646 r., restaurowana w XIX w., częściowo uszkodzona w 1945 r. Murowana, czworoboczna, jednoprzestrzenna, z we- wnętrzną klatką schodową, trzykondygnacjowa, nakryta dachem dwuspadowym, zachowała sześć gotyckich obramień okiennych i fragmenty dekoracji sgrafittowej na elewacjach.
- Kościół parafialny Św. Bartłomieja, wzmiankowany w 1347 r., pierwotny wzniesiony w końcu XV w., restaurowany w 1686 r. Obecny barokowy powstał w wyniku gruntownej przebudowy założeń poprzednich, dokonanej w 2. pół. XVIII w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z oddzielonym od nawy tęczą półkolistym prezbiterium. Wyposażenie wnętrza, barokowe, pochodzi z okresu ostatniej przebudowy kościoła.
- Na cmentarzu budynek bramny, współczesny kościołowi, z zachowanym gotyckim portalem i sklepionym kolebką przejazdem.

Czerwony Kościół - d. woj. legnickie
- Pałac wzniesiony ok. 1794 r. w stylu klasycystycznym wg projektu K. G. Langhansa, częściowo przebudowany w XIX w. Założony na prostokącie, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym. Elewacje akcentowane ryzalitami, w środkowym kolumnowy portyk, a we wnętrzu owalna sala balowa z dekoracją klasycystyczną.
-Kościół filialny Narodzenia NMP wzniesiony przed 1302 r., przebudowany w 1697 i 1718 r., restaurowany w XIX w. Jest to budowla orientowana, murowana częściowo z kamienia, a częściowo z cegły, jednonawowa. Do nawy przylega od wschodu kwadratowe prezbiterium zamknięte poligonalną absydą. Całość nakrywa sklepienie krzyżowe, nad absydą zaś klasztorne. Na ścianie prezbiterium przyścienne sakramentarium, a w narożniku kamienna służka o kielichowej głowicy. W nawie sześć całopostaciowych rzeźbionych płyt nagrobnych, pochodzących z XVII w.

Częstocice - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Sw. Barbary, wzmiankowany w 1334 r. Obecny barokowy wzniesiony w 1609 r., restaurowany w 1960 r. Murowany, jednonawowy, z trójbocznie zakończonym prezbiterium i wieżą od zachodu, nakryty sklepieniem kolebkowym z lunetami, zachował wyposażenie wnętrza późnobarokowe, pochodzące z l. pół. XVIII w,

Czocha - d. woj. jeleniogórskie
- Zamek, położony na granitowej skale nad brzegiem Kwisy, został zbudowany przez księcia świdnicko-jaworskiego w okresie przyłączenia do Śląska wschodnich ziem Górnych Łużyc (tzw. okręgu Kwisy). Wzmiankowany w 1329 r. po raz pierwszy, w 1346 r. przeszedł z rąk księcia Henryka jaworskiego jako leimo do Czech. Przypuszczalnie zbudowany był na planie czworoboku, z okrągłą wieżą włączoną w mury, która zachowała się do chwili obecnej. Przebudowany w l. pół. XVI w., uległ pożarowi w 1793 r., a przeprowadzona w początkach XX w. rekonstrukcja wg projektu Bodona Ebhardta zatarła w dużym stopniu pierwotne założenie. Obok oryginalnych fragmentów architektonicznych, części sklepień w pomieszczeniach, zachowały się również mury zewnętrzne i ślady dawnych fos.

Zabytki miejscowości dolnośląskich
l i t e r a  D

Damianowo - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Michała, wzmiankowany w 1318 r., obecny gotycki wzniesiono ok. 1500 r., powiększony o zakrystię i przebudowany w 2. poł. XVII w., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z węższym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym wspartym na dekoracyjnych konsolach. We wnętrzu barokowy ołtarz oraz szereg płyt nagrobnych z XVI-XVIII w.

Dankowice - d. woj. legnickie
- Dwór, klasycystyczny, został wzniesiony w l. poł. XIX w. Murowany, na rzucie podkowy, dwukondygnacjowy, dwutraktowy, nakryty dachami dwuspadowymi. Elewacje zewnętrzne o boniowanym parterze, skromne, zaakcentowane jedynie od północy czterokolumnowym płaskim portykiem z trójkątnym przyczółkiem.

Dankowice - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Józefa, barokowy, wzniesiony w latach 1718-1719, restaurowany w XIX w., a ostatnio w 1954 r. Murowany, jednonawowy, z węższym prezbiterium o ściętych narożach, z wieżą od zachodu. We wnętrzu dwie rzeźby barokowe pochodzące z pocz. XVIII w.

Daszów - d. woj. leszczyńskie
- Pałac, pierwotny wzniesiony w pocz. XVII w., powiększony i przebudowany w l. poł. XVIII w. w stylu barokowym, restaurowany w XIX w. Jest to budynek dwuskrzydłowy, dwutraktowy, trzykondygnacjowy, nakryty dachami dwuspadowymi o elewacjach podzielonych pilastrami, z wejściowym ryzalitem zaakcentowanym szczytem ze spływami.

Dębice - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Jadwigi, wymieniany w 1400 r., wzniesiony w XV w., powiększony o zakrystię w XVII w., przebudowany w XVIII w., restaurowany 1847 i 1960 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z węższym, prostokątnym prezbiterium, z oskarpowaną diagonalnie wieżą od zachodu. We wnętrzu dziesięć całopostaciowych płyt nagrobnych z 2. poł. XVI i 2. poł. XVII w.

Dębowy Gaj - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac, w obecnej formie wzniesiony w 1754 r. przez rozbudowę pierwotnego założenia dworskiego z 1620 r., restaurowany w XIX w., częściowo uszkodzony w 1945 r. Zbudowany na rzucie czworob ocznym, trzykondygnacjowy, z sześcioosiową elewacją frontową i szeroką, sklepioną sienią w parterze.

Długołęka - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Michała Archanioła, barokowy, wzniesiony 1715-1722 r., restaurowany w 1961 r. (rekonstrukcja spalonego od pioruna hełmu wieży). Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z węższym, trójbocznie zakończonym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami. Wyposażenie barokowe pochodzi z okresu budowy kościoła.

Długopole Dolne - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Jerzego, wzmiankowany w 1503 r., obecny, barokowy, wzniesiony w latach 1793-1794, częściowo przebudowany w 2. poł. XIX w. Murowany, salowy, z trójbocznie zamkniętym nie wydzielonym prezbiterium, z wieżą od zachodu. We wnętrzu kilka barokowych obrazów i rzeźb pochodzących z XVIII w.

Długopole Górne - d. woj. wałbrzyskie
- Dwór, wzniesiony w 1807 r., empirowy. Murowany, dwukondygnacjowy, o układzie trzy traktowy m, ze sklepionymi kolebkowo pomieszczeniami parteru. Zachował empirowy podział elewacji oraz część wyposażenia wnętrza.
- Dwór, wzniesiony w l. poł. XVIII w., gruntownie przebudowany w poł. XIX w. Murowany, dwukondygnacjowy, o układzie dwutraktowym. Część pomieszczeń parteru zachowała sklepienia kolebkowe z lunetami.
- Kościół parafialny Świętych Piotra i Pawła, wzmiankowany w 1355 r. Obecny, wzniesiony ok. 1587 r., przebudowany w XVIII i XIX w., restaurowany w 1959 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium, z wieżą od zachodu. Zachował we wnętrzu drzwi z 1587 r., renesansową chrzcielnicę z pocz. XVII w,, póżnobarokowy ołtarz oraz szereg rzeźb z XVIII w. Obok kościoła barokowa kaplica cmentarna, pochodząca z 2. poł. XVIII w.

Dłużec - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Św. Jadwigi, wzniesiony ok. 1500 r., przebud. w XVIII w., restaurowany w XIX w., remontowany w 1967 r. Orientowany, murowany z kamienia, jednoruawowy, z nie wyodrębmicnym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. We wnętrzu póżnogotyckie przyścienne sakramentarium, barokowy rzeźbiony w drzewie ołtarz i kamienna chrzcielnica.

Dłużyce - d. woj. legnickie
- Dwór, wzniesiony w końcu XVII w., przebudowany w XVIII w. w stylu barokowym, gruntownie odrestaurowany w pocz. XX w. Założony na rzucie prostokąta, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, z ryzalitem wejściowym, pierwotnie był otoczony fosą z wodą.
- Kościół parafialny MB Różańcowej, wzmiankowany w 1209 r. Obecny wzniesiony w XV w., przebudowany w poł. XVII w., restaurowany w XIX w., częściowo uszkodzony w 1945 r., odbudowany w 1957 r. Orientowany, murowany z cegły, jednonawowy, z wieżą od zachodu i węższym, poligonalnie zakończonym prezbiterium. Nad nawą drewniany strop z malowanym plafonem za sceną Zesłania Ducha Świętego, pochodzący z 2. poł. XVII w., a na ścianie całopostaciowy nagrobek hrabiny Niebelschlitz (zm. 1730).

Dobków - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Św. Idziego, pierwotny gotycki został wzniesiony ok. 1399 r. Obecny, barokowy, pochodzi z gruntownej przebudowy poprzedniego w 1735 r. Orientowany, murowany, z wieżą od zachodu, prostokątny, o ściętych narożach od wschodu. We wnętrzu kamienna chrzcielnica z l. poł. XVIII w.

Doboszowice - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny, wzmiankowany w 1293 r., obecny, wczesnogotycki, wzniesiony w końcu XIII w., przebudowany w XIV w., powiększony o wieżę w 1559 r., przebudowany w latach 1617-1623, restaurowany w 1727 r. i w XIX w., remontowany w 1960 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium zamkniętym pięcioboczną absydą, z wieżą od zachodu, ozdobioną renesansową attyką. Wnętrze nawy nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami, w części drewnianym wspartym na wewnętrznych skarpach, prezbiterium i zakrystia sklepieniem sieciowym. Na ścianach zakrystii fragmenty dekoracji sgraffitowej. Wyposażenie wnętrza, póżnobarokowe, pochodzi z oik. 1750 r., na ścianach zaś szereg "nagrobków z XVI i XVII w. Obok, w murze cmentarnym, renesansowa brama z 1623 r. z ozdobnymi wolutowymi szczytami.

Dobromierz - d. woj. wałbrzyskie
- Pierwotnie posiadał prawa miejskie, uzyskane w l. poł. XIV w., jako niewielki ośrodek gospodarczo-administracyjny najbliższej okolicy. Wobec bliskości Bolkowa, Dobromierz nigdy nie rozwinął się właściwie poza bezpośrednie otoczenie rynku. W 1945 r. utracił prawa miejskie i zaliczony został do rzędu wsi.
- Pałac, barokowy, został wzniesiony ok. 1727 r., a następnie przebudowany w stylu klasycystycznym w pocz. XIX w. Założony na prostokącie, trzytraktowy, trzykondygnacjowy, zachował we wnętrzu na piętrze salę balową i kaplicę z klasycystycznymi dekoracjami. Całość nakrywa dach łamany, a elewacje ozdabiają podziały pilastrowe i balkonowe portale.
Prócz samego pałacu w dobrym stanie znajdują się inne budynki gospodarcze, jak czworaki, stajnie i wozownie, pochodzące z okresu przebudowy pałacu.
- Kościół parafialny Św. Michała wzniesiony został w pocz. XVI w., przebudowany częściowo w XVIII w. i restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z dwuprzęsłowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, z wieżą od zachodu. Na ścianach całopostaciowe płyty nagrobne z XVI i XVII w. Kościół pomocniczy Św. Krzyża, wzniesiony pierwotnie jako kościół ewangelicki z pocz. XIX w. Murowany, na rzucie prostokąta, z dostawioną wieżą i drewnianymi emporami we wnętrzu.
- Domy mieszkalne, zachowane głównie przy rynku, pochodzą z pocz. XIX w. i reprezentują skromny typ architektury małomiasteczkowej tego okresu.

Dobroszów - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Sw. Jadwigi, wzmiankowany w 1319 r. Obecny, barokowy, wzniesiono ok. 1750 r., restaurowano w latach 1856, 1910 i 1959. Murowany, salowy, z półkoliście zakończonym prezbiterium, częściowo oskarpowany, zwieńczony ośmioboczną sygnaturką, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami. Wystrój, póżnobarokowy, pochodzi z l. poł. XVIII w.
- Ruiny wiatraka typu holenderskiego, wzniesionego zapewne w XVIII w. Murowany z kamienia w formie ściętego stożka ze zniszczoną drewnianą głowicą i wyposażeniem wnętrza.

Dobroszyce - d. woj. wrocławskie
- Zamek pierwotny renesansowy wzniesiono w 2. poł. XVI w., a przebudowano ok. 1675 r. i gruntownie odrestaurowano w XIX w. Murowany, założony na prostokącie, z wewnętrznym dziedzińcem i trzema narożnymi basztami, o skrzydłach dwutraktowych, dwukondygnacj owych, obecnie nakrytych płaskimi dachami. Wejście w elewacji północnej akcentuje barokowy portal z pierwotną stolarką, a szereg okien zachowało kamienne obramienia renesansowe.

Dobrzenice - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny MB Różańcowej, obecny, gotycki, wzniesiono w końcu XIII w., przebudowano w XVII w., zbarokizowano w XVIII w., powiększono o wieżę w końcu XIX w. Częściowo uszkodzony w 1965 r. został odbudowany w 1967 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowym z wieżą od zachodu. Od południa w nawie wczesnogotycki portal kamienny, we wnętrzu barokowa ambona z pocz. XVIII w. i trzy płyty nagrobne z XVI w.

Dobrzykowice - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Narodzenia NMP, barokowy, wzniesiony w latach 1753-1757, restaurowany w 1963 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i węższym zakończonym trójbocznie prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami. Całość wyposażenia rokokowa z XVIII w., z wyjątkiem gotyckiej rzeźby Piety z pocz. XV w.

Domanice - d. woj. wrocławskie
- Pałac. Pierwotnie, w XIII w., powstał na wzgórzu nad Bystrzycą zamek, będący własnością rycerską. Obecnie na jego miejscu wznosi się czworoboczny budynek z wieżą, pochodzący z pocz. XIX w., który być może w murach swych kryje fragmenty starszych założeń z ok. 1600 r. i z XVII w.
- Dużą wartość posiadają całkowicie zachowane, zabudowania gospodarcze, wzniesione ok. 1821 r. w stylu empire, obejmujące oficynę mieszkalną, stajnię, kuźnię i pawilon ogrodowy.
- Kościół filialny Św. Anny, gotycko-barokowy, pierwotny wzmiankowany w 1348 r. obecny wzniesiony w 2. poł. XV w., przebudowany po pożarze w 1664 r., restaurowany w 1894 i 1961 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od północy i kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowym. Wyposażenie wnętrza, późnorenesansowe, pochodzi z l. poł. XVII w. łącznie z dzwonem na wieży z 1653 r.

Domaniów - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Nawiedzenia NMP, wzmiankowany w 1234 r. Obecny, gotycki, wzniesiony w XIV w., przebudowany (m.in. sklepienie nawy) ok. 1700 r., restaurowany w XIX w., remontowany w 1967 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym.

Domanów - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Wniebowstąpienia Pańskiego, wzmiankowany w 1371 r., renesansowy, wzniesiony w 2. poł. XVI w., przebudowany ok. 1677 r., restaurowany w 1732 r., remontowany w 1877 i 1957 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i prostokątnym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowym bez żeber. We wnętrzu - rzeźbiony ołtarz i ambona, pochodzące z XVIII w.

Domasław - d. woj. wrocławskie
- Ruiny kościoła wzmiankowanego w 1284 r., wzniesionego w 2 poł. XIV w., powiększonego o nawę i wieżę w XVI w., 'zniszczonego w 1945 r., zabezpieczonego jako trwała ruina w 1971 r. Obecnie zachowała się czworoboczna wieża z fragmentem zachodniej ściany nawy.
- Obok przy murze cmentarnym budynek bramny, pierwotnie gotycki, przebudowany w końcu XVII w., połączony z częścią mieszkalną, nakryty czterospadowym dachem.

Domaszczyn Olszyca - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Podwyższenia Krzyża, wzmiankowany w 1339 r. Obecny gotycki ok. 1565 r., częściowo przebudowany w XVIII i XX w. Orientowany, murowany, w całości oskarpowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i węższym zakończonym poligonalnie prezbiterium.

Domaszków - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Mikołaja, wzmiankowany w 1360 r. Obecny, wzniesiony ok. 1563 r., rozbudowany w 1683 r., przebudowany w XIX w., restaurowany w 1963 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z trójbocznie zamkniętym, nie wyodrębnionym prezbiterium, nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami, z wieżą od zachodu. We wnętrzu fragmenty renesansowego malowidła z 2. poł. XVI w., trzy barokowe rzeźbione ołtarze, rokokowa ambona i prospekt organowy z XVIII w.
- Obok barokowa kaplica cmentarna z 1750 r.
- Dom (nr 126) o cechach klasycystycznych, wzniesiony ja'ko murowany, dwukondygmacjowy, o układzie dwutraktowym, pochodzący z pocz. XIX w.

Droglowice - d. woj. legnickie
- Pałac klasycystyczny wzniesiony na przełomie XVIII i XIX w., częściowo przebudowany we wnętrzach i podwyższony o piętro w końcu XIX w. Murowany, założony na prostokącie z ryzalitowymi skrzydłami bocznymi, trzykondygnacjowy, nakryty płaskim stropodachem. Wnętrza dwutraktowe zachowały na parterze hali i reprezentacyjną klatkę schodową, a na piętrze salę balową o klasycystycznym wystroju z podziałem kolumnowym, gzymsami i stiukowymi rzeźbami w supraportach. Elewacje zewnętrzne o prostym podziale pilastrowym wspartym na boniowanym parterze.
- Zachowały się również zabudowania gospodarcze o konstrukcji ryglowej wzniesione w pocz. XIX w.
- Nie opodal fragment krajobrazowego parku z pocz. XIX w.

Drogomiłowice - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Jerzego, gotycki, wzniesiony w końcu XIV w., powiększony od północy i przebudowany w XVIII w., remontowany w początkach w. XX, restaurowany w 1964 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i węższym zakończonym trójbocznie prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. We wnętrzu barokowy ołtarz z końca XVII w,. i renesansowy obraz z l. poł. XVII w.

Drożków -- d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Barbary, pierwotny gotycki wymieniany jako kaplica w 1405 r., obecny przebudowany w stylu barokowym w pocz. XVIII w., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i węższym zakończonym trójbocznie prezbiterium. We wnętrzu kilka barokowych rzeźb i obrazów z 2. poł. XVIII w., a obok kościoła kamienna figura św. Jana Nepomucena z 1732 r.

Duszniki-Zdró] - d. woj. wałbrzyskie
- Miasto, założone na miejscu pierwotnej osady górniczej, obecnie nie posiada dokładnej daty lokacji, która nastąpiła przed 1324 r. Aż do 1595 r. Duszniki były prywatną własnością jako część klucza posiadłości ziemskich Homole, stanowiąc ośrodek rzemieślniczo-handlowy. Dopiero wiek XVI przyniósł wielki rozwój rzemiosła sukienniczego i papierniczego. Miasto uległo zagładzie w czasie wojny trzydziestoletniej, kiedy to zostało zdobyte przez Szwedów. Tutaj też przebywał król Jan Kazimierz w okresie swego pobytu na Śląsku. Po tych zniszczeniach odrodziło się ono ponownie w dużym stopniu w oparciu o bogate źródła lecznicze, znane już w XV w. Obecnie, obok zakładów przemysłowych, Duszniki rozwijają się jako ośrodek uzdrowiskowo-turystyczny.
- Kościół parafialny Świętych Piotra i Pawła, wzniesiony na miejscu wcześniejszego wymienianego już w 1324 r., zbudowany w latach 1708-1730 w stylu barokowym, restaurowany w XIX w. i w 1958 r. Założony na prostokącie, jednonawowy, z rzędami kaplic, nakryty sklepieniami kolebkowymi, zamknięty dwuwieżową fasadą. We wnętrzu ołtarz główny z pocz. XVIII w., szereg obrazów z tegoe czasu oraz ciekawa ambona w kształcie wieloryba.
- Obok kościoła kamienna figura Madonny z Dzieciątkiem z 1725 r. dłuta L. Webera.
- Młyn papierniczy (ul. Kłodzka) został wzniesiony w obecnej postaci w 1605 r., jako własność rodziny Kreczmerów, już od 1562 r. zajmujących się wyrobem papieru w Dusznikach. Sprzedany w 1709 r. przybyłym z Czech Hellerom, w XIX w. przeszedł na własność rodziny Viehr. Kilkakrotnie restaurowany, ostatnio w latach 1959-1965 został gruntownie odremontowany z przeznaczeniem na muzeum papiernicze i rzemieślniczą produkcję papieru czerpanego. Składa się z dwóch budynków: murowanego właściwego młyna z wolutowymi szczytami i drewnianej suszarni, nakrytych dachami dwuspadowymi. Położone równolegle do potoku, oddzielone są od drogi dwuprzęsłowym mostem rozdzielonym na filarze ośmioboczną wieżyczką.
- Domy zachowane tylko wokół rynku. W swej obecnej postaci pochodzą z XVIII i XIX w., jako założenia trzytraktowe, dwu- i trzykondygnacjowe ze sklepionymi sieniami.
- Teatr im. F. Chopina, położony na terenie uzdrowiska, na południe od miasta. Jest to prostokątny budynek, wzniesiony w pocz. XIX w., w którym w 1826 r. szesnastoletni wówczas Chopin dał publiczny koncert. Konserwacja w latach 1955-1958.

Dzbanów - d. woj. wałbrzyskie
- Dom mieszkalny barokowy, wzniesiony w poł. XVIII w. Prostokątny, dwutraktowy, z przelotową sienią, dwukondygnacjowy, nakryty jest dachem dwuspadowym, ujętym w wolutowe szczyty. Wnętrza parteru zachowały sklepienia kolebkowe z lunetami.

Dziadów Most - d. woj. kaliskie
- Pałac, pierwotnie barokowy, wzniesiony zapewne ok. 1691 r., posiada obecnie charakter klasycystyczny, po rozbudowie w końcu XVIII w. i remoncie w XIX w. Murowany, założony na planie podkowy, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty jest dachami dwuspadowymi. W skrzydle środkowym, na elewacji, portyk akcentowany pilastrami i zwieńczony trójkątnym przyczółkiem.
- Obok zachowane budynki oficyny i oranżerii, pochodzące z końca XVIII w.

Działoszyn - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Św. Bartłomieja, wzmiankowany w 1326 i 1346 r. Obecny, wzniesiony 1573-1582 r., gruntownie rozbudowany w 2. poł. XVIII w., remontowany w 1960 r. Jest to budowla orientowana, założona na czworoboku z przybudówkami od południa i północy oraz wieżą od zachodu. Wnętrze, nakryte sklepieniem kopulastym, ozdobione dekoracją malarską z okresu budowy, rozdzielają empory założone na linii falistej. Całości wyposażenia dopełniają bogato rzeźbione organy i ołtarz główny pochodzący z 2. poł. XVIII w.
- Plebania została wzniesiona w XVIII w. Założona na czworoboku, z sienią przelotową na osi, dwukondygnacjowa, nakryta jest dachem łamanym z lukarnami.
- Domy mieszkalne wzniesiono w pocz. XIX w., jako typowe konstrukcje przysłupowe - łużyckie.
- Kuźnia pochodzi z ok. 1800 r. i jest założeniem czworobocznym, dwukondygnacjowym, nakrytym dachem łamanym z osłaniającym portal główny okapem.

Dziećmorowice - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Jana Apostoła, wzmiankowany w 1372 r., w obecnej postaci został wzniesiony w latach 1827-1829, być może na miejscu świątyni poprzedniej. Budowany z kamienia, jednonawowy, z wydzielonym prezbiterium. We wnętrzu zachowała się kamienna chrzcielnica z końca XVI w., renesansowa ambona z ok. 1620 r. i barokowy ołtarz główny.
- Domy mieszkalne (ul. Sienkiewicza 5 i 19), wzniesione zostały na przełomie XVIII na XIX w., jako dwutraktowe, dwukondygnacjowe, zwieńczone czterospadowymi dachami.

Dzierżoniów - d. woj. wałbrzyskie
- Już w XII w. Dzierżoniów wymieniany jest jako osada. Prawo miejskie uzyskał przed 1258 r., zapewne w związku z przejściem pod władzę Bolka I świdnicko-jaworskiego. Książę ten w końcu XIII w. otoczył miasto murami, a w rynku zbudował ratusz. Po rozdrobnieniu księstwa świdnickiego Dzierżoniów przeszedł na własność Piastów ziębickich. ale wraz z nimi już w 1325 r. stał się lennem Czech. Nowy władca Jan Luksemburczyk sprowadził do Dzierżoniowa rycerzy zakonu maltańskiego, którzy w 1338 r. objęli patronat nad kościołem parafialnym. Miasto rozwijało się szybko dzięki rozkwitowi rzemiosła i handlu i od końca XV w. poczęło słynąć z wyrobu tkanin wełniano-lnianych. Rozwój ten przerwała wojna trzydziestoletnia, kiedy to w 1627 r. wojska Wallensteina zdobyły i splądrowały miasto. Ledwo odbudowany Dzierżoniów został ponownie zdobyty przez wojska cesarskie w 1644 r. Rozbudowa miasta wzmogła się jeszcze w 2. poł. XIX w. w związku z rozwojem przemysłu, który i obecnie po modernizacji wyznacza jego pozycję w regionie.
- Ratusz wymieniany był już w 1337 r., jednakże po kolejnych przebudowach uległ rozbiórce w 1872 r. Do chwili obecnej pozostała czworoboczna wieża z ostrołukowym portalem, zwieńczona galeryjką i póżnorenesansowym hełmem z latarnią. Zachował się również budynek dawnych sukiennic z póżnogotyckim szczytem z pocz. XVI w., o wnętrzu zaadaptowanym w latach 1964-1965 dla potrzeb biblioteki miejskiej.
- Mury obronne rozpoczęto wznosić w końcu XIII wieku. Rozbudowywane w XIV i XV w. utworzyły, potężny, dwupierścieniowy zespół kamiennych murów z czterema bramami: Świdnicką, Wrocławską, Ząbkowicką i Wodopojową oraz licznymi łupinowymi basztami w pierścieniu wewnętrznym. Zespół ten wzmocniony po 1633 r. wałami ziemnymi, mimo rozbiórek w XVIII i XIX w., zachował się w dużych fragmentach, konserwowanych w latach 1963-1964.
- Kościół parafialny Św. Jerzego. Pierwotny, którego proboszcz wymieniany jest w dokumentach w 1258 r., wzniesiony został w 2. poł. XIII w. w formie trzynawowej hali murowanej z kamienia. Pozostały z niej fragmenty murów i fasada zachodnia z fragmentami kolumnowego portalu. Kościół w stylu gotyckim budowano etapami przez cały XV w., prezbiterium zasklepiono w 1555 r., a południową nawę boczną, gdzie budowę prowadził Baltazar Jentsch z Legnicy, w 1585 r. Obecnie jest to dość nieforemna, orientowana, trzynawowa bazylika. Poligonalnie zakończone prezbiterium i nawa nakryte są wspólnym sklepieniem sieciowym, nawy boczne - krzyżowym, a południowy rząd kaplic - trójdzielnym. Narożnik północno-wschodni zajmuje potężna, kwadratowa wieża z hełmem z 1588 r. Od północy przylega neoklasycystyczna kalica z 1810 r. proj. K. G. Langhansa. Do kościoła prowadzą trzy portale: północny pochodzący z 1558 r., zachodni ostrołukowy, gotycki z XV w. i południowy z 1611 r. Drewniany ołtarz główny pochodzi z 1615 r., ambona zaś z 1609 r. Część zachodnią kościoła zajmują drewniane empory, ozdobione ornamentalną polichromią pędzla Paula Jucha z 1586 r.
- Kościół filialny Niepokalanego Poczęcia NMP, ufundowany pierwotnie przez biskupa wrocławskiego Jana (1292-1301) jako szpitalny dla zakonu Bożogrobców sprowadzonych z Nysy. Obecne prezbiterium wzniesiono w końcu XIV w., przebudowano w latach 1713, 1845, a restaurowano w 1959 r. Jest ono murowane, założone na prostokącie, z poligonalnym zakończeniem, częściowo oskarpowane, z niewielką sygnaturką na ścianie zachodniej.
- Kościół ewangelicki (ul. Świdnicka) zbudowany został w latach 1795-1798 wg projektu K. G. Langhansa, pod kierunkiem Leopolda Niederracknera, na miejscu zamku wzniesionego w końcu XIII w., później przebudowywanego, a rozebranego ok. 1795 r. Jest to budowla salowa, założona na elipsie, z potężną kwadratową wieżą od wschodu akcentującą wejście główne, o wnętrzu rozdzielonym trzema kondygnacjami empor, w całości utrzymana w stylu klasycystycznym.
- Domy mieszkalne, zachowane częściowo wokół rynku i głównie przy ul. Ząbkowickiej - pochodzą z XVIII w., przebudowywane w XIX i XX w. Murowane, dwu- lub trzytraktowe, od dwu- do czterokondygnacjowycb, zachowały w parterach pierwotne układy oraz w kilku wypadkach elewacje szczytowe.

Dziesław - d. woj. legnickie
- Pałac barokowy, wzniesiony w 1. ćw. XVIII w., poważnie uszkodzony w 1945 r. Prostokątny, z bocznymi ryzalitami, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym z lukarnami. Elewacje dzielone pilastrami na cokole, portal wejściowy akcentowany balkonem i półkolistym tympanonem z płaskorzeźbionymi herbami właścicieli. Wnętrze z reprezentacyjną, dwubiegową klatką schodową zachowało w części pierwotne sklepienia kolebkowe.
- Obok prostokątna oranżeria współczesna pałacowi, zwieńczona ażurową balustradą i wazonami na postumentach.

Dziesławice - d. woj. kaliskie
- Kościół filialny Św. Trójcy, wzmiankowany w 1376 r. Obecny wzniesiony w latach 1667-1670, restaurowany w 1835 i 1935-1936. Orientowany, jednonawowy, drewniany, o konstrukcji zrębowej na podmurówce ceglanej, z trójbocznie zakończonym prezbiterium nie wyodrębnionym od nawy, w całości nakryty pozornym sklepieniem drewnianym. Do fasady zachodniej przylega kwadratowa wieża. We wnętrzu zachował się barokowy, drewniany ołtarz z pocz. XVIII w. oraz również drewniana tablica erekcyjna z 1492 (?) r.

Dziewiń - d. woj. legnickie
- Dwór, renesansowy, wzniesiony został wg napisów w ciągu lat 1558-1566, przebudowany w 1700 r., restaurowany w pocz. XIX w. Założenie prostokątne z dobudowaną oficyną, trzytraktowe, dwukondygnacjowe, nakryte dachami dwuspadowymi ujętymi w bogate szczyty wolutowe ze sterczynami. Mimo przebudów zachował szereg kamiennych, renesansowych obramień okiennych, renesansowe i barokowe portale oraz resztki pierwotnych dekoracji wnętrz.
- Kościół filialny Świętych Piotra i Pawła, wzmiankowany w 1284 r. Obecny gotycki wzniesiony został w XIV w., powiększony o wieżę w końcu XVI w., restaurowany w XVII w., uszkodzony w 1945 r., odremontowany w 1947 i 1963 r. Orientowany, murowany, oskarpowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i trójbocznie zakończonym prezbiterium i prostokątną zakrystią od północy. We wnętrzu kamienne, póżnogotyckie sakramentarium i chrzcielnica, renesansowa ambona z 1595 r., kilkanaście nagrobków z lat 1538-1608, epitafiów z XVII i XVIII w., barokowy ołtarz z 1660 r. i rokokowy prospekt organowy z XVIII w.

Dzikowiec - d. woj. wałbrzyskie
- Dwór, pierwotnie barokowy z 2. poł. XVII w., gruntownie przebudowany w XIX w. Murowany, prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym, obok uszakowatego obramienia portalu wejściowego zachował szereg sklepionych kolebką sal na parterze.
- Obok współczesna oficyna mieszkalna o ozdobnym wolutowym szczycie i sklepionych pomieszczeniach parteru.
- Kościół parafialny Św. Marcina, wzmiankowany w 1337 r., obecny, barokowy, wzniesiony w 1645 r., restaurowany w pocz. XX w. Murowany, jednonawowy, z kwadratową wieżą i węższym, zakończonym trójbocznie prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami. Wyposażenie barokowe pochodzi z końca XVIII w.
- Obok póżnobarokowa kaplica z końca XVIII w., umieszczona w budynku dawnej bramy cmentarnej, o pilastrowym podziale elewacji, zwieńczona trójkątnym szczytem.
- Plebania barokowa z 1791 r. Jest to budynek murowany, prostokątny, dwutraktowy, z sienią na osi, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym, ze sklepionymi kolebką pomieszczeniami parteru.

Dziwiszów - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Św. Wawrzyńca, wzniesiony w l. poi. XIV w., przebudowany w XVIII w., restaurowany w 1965 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z prostokątnym, oskarpowanym prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym spływającym na rzeźbione wsporniki. We wnętrzu zachowały się kamienna chrzcielnica i drewniany ołtarz główny, barokowe pochodzące z pocz. XVIII w.
- Cmentarz otacza mur kamienny z bramą o ostrołukowym prześwicie.
- Dawny zajazd (nr 39), wzniesiony w końcu XVIII w., przebudowany w pocz. XX w. Prostokątny, dwu- i trzytraktowy, z sienią na osi, dwukondygnacjowy, nakryty dachem łamanym z naczółkami.

Zabytki miejscowości dolnośląskich
l i t e r a   G

Gać - d. woj. wrocławskie
- Pałac, wzniesiony w końcu XVIII w., przebudowany w pocz. XX w Czworoboczny, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachami dwuspadowymi Kościół filialny Niepokalanego Poczęcia NMP, wzmiankowany w 1335 r. Prezbiterium, obecne, gotyckie, wzniesiono w XV w., zniszczone w 1945 r., zostało odbudowane w 1956 r., nawa obecna powstała w 1962 r na miejscu pierwotnej o konstrukcji szkieletowej z XVII w., zniszczonej w 1945 r. Prezbiterium jest prostokątne, zakończone poligonalnie, oskarpowane, nakryte dwuspadowym dachem i zwieńczone sygnaturką. Na ścianach zachowane trzy epitafia z XVI i XVII w Dom mieszkalny, klasycystyczny, pochodzący z pocz. XIX w., przebudowany częściowo w pocz. XX w. Parterowy, z kolumnowym portykiem na osi, nakryty dachem dwuspadowym.

Gajków - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Małgorzaty. Obecny barokowy, wzniesiony w 1713 r., restaurowany w 1836 r., częściowo uszkodzony (dach) w 1945 r., odbudowany w 1956 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z węższym prezbiterium zakończonym trójbocznie o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami. Wyposażenie, z wyjątkiem nowego ołtarza głównego, barokowe pochodzi z 1. ćw XVIII w.

Gałów - d. woj. wrocławskie
Kościół filialny Niepokalanego Poczęcia NMP, wzmiankowany w 1353 r. Obecny gotycki wzniesiony ok. 1500 r., przebudowany ok. 1609 r., restaurowany w 1725, 1848, 1909 i 1969 r., Orientowany, murowany, jednonawowy, oskarpowany na narożach, z wieżą od zachodu i węższym prezbiterium zakończonym trójbocznie, nakrytym sklepieniem sieciowym. Elewacje zewnętrzne ozdobione bogatą dekoracją sgraffitową (restaurowaną ok. 1923 r.). We wnętrzu barokowe ołtarze oraz cały szereg płyt epitafijnych i nagrobkowych z 2. poł. XVI-XVII w.

Gaworzyce - d. woj. legnickie
- Pałac barokowy, wzniesiony na przełomie XVII i XVIII w., przebudowany w XIX i XX w. Murowamy, założony na czworoboku z wewnętrznym świetlikiem, dwukondygnacjowy, nakryty dachami dwuspadowymi z lukarnami. Elewacje dzielone pilastrami na niskim cokole. Północna i południowa akcentowane trzyosiowymi ryzalitami zwieńczonymi wolutowymi przyczółkami. Od północy barokowy portal ujęty pilastrami podtrzymującymi przyczółek w formie wycinka koła. W polu tympanonu rzeźbiona tarcza herbowa. Wnętrze wielotraktowe zachowało kilka sal parterowych nakrytych sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi
- Obok fragment założenia parkowego z przełomu XVIII i XIX w.
- Kościół parafialny Św. Barbary, gotycki, wzniesiony w XIV w., remontowany w XIX w. Orientowany, murowany z kamienia i cegły, jednonawowy, z wieżą od zachodu dostawioną w pocz. XVI w., oskarpowany diagonalnie na narożach.
- Kościół filialny MB Różańcowej, pierwotnie ewangelicki, wzniesiony na przełomie XVIII i XIX w., powiększony o neogotycką wieżę w 2. poi. XIX w. Murowany, salowy, z emporami o elewacjach akcentowanych pilastrami, nakryty dachem dwuspadowym z naczółkami. Wieża, oskarpowana na narożach, zwieńczona jest wysokim, ostrosłupowym hełmem.

Gębczyce - d. woj. wrocławskie
- Pałac, pierwotny wzniesiony zapewne jako renesansowy dwór w l poł. XVII w., obecny, barokowy, pochodzi z XVIII w., częściowo przebudowany w XIX w. Założony na prostokącie z tylną dobudówką, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem, czterospadowym. Prócz sklepionych wnętrz w parterze, zachował umieszczone obok wejścia dwie figury herm z 1. poł. XVII w.

Giebułtów - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac barokowy, wzniesiony wg daty na portalu ok. 1760 r., restaurowany w XIX i pocz. XX w,, ostatnio w 1963 r. Jest to trzykondygnacjowe założenie prostokątne z silnie występującym ryzalitem środkowym, o osiach akcentowanych podziałem pilastrowym. Wnętrza parteru z sienią na osi nakrywają sklepienia kolebkowe z lunetami.
- Kościół filialny Św. Michała Archanioła, wzniesiony został ok 1508 r., powiększony w 1668 r., a przebudowany w latach 17031707 Wobec postępującego od lat procesu destrukcji drewnianego układu konstrukcyjnego empor i więźby dachowej obiektu, w latach 1966-1967 wprowadzono do wnętrza nową konstrukcję, a zdemontowane malowidła ze stropu i balustrady empor, pochodzące z 1714 r., zabezpieczono w składnicy muzealnej. Obecnie jest to budowla murowana, jednonawowa, z nie wyodrębnionym architektonicznie, zamkniętym trójbocznie prezbiterium. Od wschodu przylega doń zakrystia, a od zachodu czworoboczna wieża. Zwraca uwagę dobre artystycznie wyposażenie wnętrza pochodzące z pocz. XVIII w. oraz szereg płyt nagrobnych z XVII i XVIII w.

Gierałtów - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac wzniesiony pierwotnie w XVI w., jak wskazują zachowane obramienia okien, uległ gruntownej rozbudowie w XIX w. Murowany, na rzucie prostokąta, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym.
- Kościół parafialny św. Antoniego, wzniesiony w XV w., został powiększony i odrestaurowany w latach 1780-1781, remontowany w 1964 r. Jest to budowla murowana z kamienia, jednonawowa, z czworoboczną wieżą od zachodu.

Gierczyn - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny NMP Wspomożycielki Wiernych, wzniesiony zapewne po 1500 r., przebudowany w poi. XVII w., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z nie wyodrębnionym prezbiterium, z wieżą od północy, o wnętrzu nakrytym drewnianym kasetonowym stropem z malowidłami z 1602 r. Wyposażenie: kamienna chrzcielnica z 1557 r., drewniany, barokowy ołtarz i rokokowa ambona z XVIII w.
- Kościół ewangelicki wzniesiony w 2. poł. XVIII w. Murowany, założony na czworoboku, z wieżą od zachodu, nakryty dachem mansardowym. We wnętrzu dwupiętrowe empory podtrzymują drewniane sklepienie pozorne.

Gilów - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac obecny, klasycystyczny, wzniesiony w pocz. XIX w., najprawdopodobniej w wyniku rozbudowy założenia wcześniejszego, restaurowany w pocz. XX w. Murowany, prostokątny, z ryzalitem na osi, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym, z lukamami Wnętrze z obszerną sienią na parterze zachowało szereg pomieszczeń nakrytych sklepieniami kolebkowymi z lunetami.
- Kościół parafialny Św. Jadwigi, wzmiankowany w 1335 r., obecny wzniesiony zapewne w pocz. XVI w., rozbudowany w XVIII w., a przebudowany w końcu XIX w., restaurowany w 1962 r. Orientowany, murowany, z wieżą od zachodu, jednonawowy, bez wydzielonego prezbiterium, nakryty sklepieniem kolebkowym z lunetami wspartym na wewnętrznych skarpach przyściennych. W nawie zachowana barokowa ambona z poł. XVIII w.

Giżyn - d. woj. leszczyńskie
- Kościół filialny Wniebowzięcia NMP, pierwotny wzmiankowany w 1423 r. Obecny, barokowy, wzniesiony w 1. ćw. XVIII w. Drewniany, o konstrukcji szkieletowej szalowanej deskami; wnętrze trójnawowe o układzie bazylikowym.
- Obok pochodząca z tego samego okresu dzwonnica, drewniana, o konstrukcji słupowej, szalowanej, nakryta namiotowym hełmem.

Glinka - d. woj. leszczyńskie
- Pałac póżnobarokowy, wzniesiony w 2. poi. XVIII w., przebudowany w pocz. XX w-, remontowany w 1962 r. Murowany, założony na prostokącie z bocznymi ryzalitami, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym z lukarnami. Elewacje o podziałach pilastrowych na niskim cokole.
- Kościół filialny Św. Marcina, gotycki, wzmiankowany w 1376 r., wzniesiony ok. poł. XV w., restaurowany w poł. XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, oskarpowany, z wieżą od zachodu, z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem gwiaździstym i zaakcentowanym ozdobnym sterczynowym szczytem. We wnętrzu późnobarokowa ambona z pocz. XVIII w. i klasycystyczna chrzcielnica z końca XVIII w. Obok kościoła kamienny krzyż pokutniczy.

Głęboka - d. woj. wałbrzyskie
- Kaplica NMP, barokowa, wzniesiona w 1724 r., restaurowana w 1868 i 1931 r. Murowana, salowa, z półkoliście zakończonym prezbiterium, nakryta dachem, dwuspadowym z sygnaturką. Elewacja frontowa akcentowana wolutowym szczytem, a wnętrze nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami na gurtach.

Głębowice - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Eliasza Proroka, pierwotny wzmiankowany w 1598 r. Obecny klasztorny ufundowany w 1676 r. przez J. A. de Gamiera, spalony w 1743 r., odbudowany w latach 1746-1762 restaurowany w 1960 r. Jednonawowy, z rzędami kaplic i nie wydzielonym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniami żaglastymi na gurtach spływających na przyścienne pilastry. Elewacje dzielone pilastrami na postumentach, najokazalsza zachodnia, zwieńczona wolutowym szczytem i trójkątnym tympanonem. Bogate i jednolite stylowo wyposażenie wnętrza, pochodzi z epoki baroku z poł. XVIII w.
- Obok od południa budynek klasztorny karmelitów współczesny kościołowi, od sekularyzacji zakonu zamieniony na cele świeckie, gruntownie przebudowany w pocz. XX w, Czworoboczny z wewnętrznym dziedzińcem o skrzydłach dwutraktowych, trzykondygnacjowych, nakrytych dachami dwuspadowymi.
- Pałac klasycystyczny, wzniesiony w l. ćw. XIX w., częściowo przebudowany w pocz. XX w. Rozplanowany na rzucie podkowy, z owalnym salonem, trzytraktowy, trzykondygnacjowy o elewacjach ozdobionych festonami i płaskorzeźbami. We wnętrzu zachowały się fragmenty stylowego wyposażenia klasycystycznego.

Głogów - d. woj. legnickie
- Wiadomości historyczne o warownym grodzie pochodzą już z 1010 i 1017 r., kiedy to nie mogły go zdobyć armie cesarza Henryka II. Najbardziej jednakże wsławił się Głogów słynną obroną przed wojskami cesarza Henryka V w 1109 r. Miasto odbudowane po tych zniszczeniach uległo następnie pożarowi w 1157 r. W okresie podziałów dzielnicowych Polski był Głogów stolicą odrębnej dzielnicy księcia Konrada w latach 1177 1203, potem od 1241 r. należał do Henryka Brodatego i Henryka Pobożnego. W 1251 r. Głogów stał się ponownie stolicą osobnego księstwa W związku z tym książę Konrad II przeniósł miasto na lewy brzeg Odry, a w 1253 r. nadał mu prawo magdeburskie i zbudował nowy zamek. Żona jego, księżna Salome, sprowadziła tu dominikanów, fundując dla nich kościół. Po zhołdowaniu Śląska przez Jana Luksemburczyka przy osobie króla Władysława Łokietka pozostali tylko książęta głogowscy i świdniccy. Rozbudowujące się miasto niszczyły kolejne pożary w latach 1406, 1420, 1430 i 1445. W ogóle wiek XV przyniósł miastu wiele klęsk, szczególnie w okresie władzy księcia Jana, pana na Żaganiu, zwanego Szalonym. Ponownemu zniszczeniu uległ Głogów w 1488 r. w czasie oblężenia przez Macieja Korwina króla Węgier. Od 1491 r. przejął miasto Jan Olbracht, po nim rezydował tu Zygmunt (późniejszy król Polski zw. Starym). Okres ten (lata 1502-1506) stał się dosłownie "złotym" okresem Głogowa. Miasto dzięki rozwojowi rzemiosła i handlu zaczęło konkurować nawet z Wrocławiem. Jednakże już od 1506 r. ponownie dostało się pod władzę Czech, a następnie od, 1526 r. wraz z całym Śląskiem pod panowanie Habsburgów. Zerwanie naturalnych połączeń gospodarczych z Polską oczywiście wybitnie zahamowało dalszy jego rozwój W czasie wojny trzydziestoletniej Głogów po kilku oblężeniach został poważnie zniszczony. W 1741 r. do miasta wkroczyły wojska pruskie Fryderyka II, a od 1744 r. Hohenzollernowie rozpoczęli tworzenie tu jednej z potężniejszych twierdz śląskich. Ścisłe przepisy i ograniczenia wojskowe zupełnie zatrzymały rozwój miasta. W czasie wojen napoleońskich w latach 1807-1813 miasto było pod władzą wojsk francuskich. 2. poł. XIX w. zapoczątkowała ponowny powolny rozwój Głogowa jako ośrodka przemysłowego dla sąsiednich terenów mimo dalszej rozbudowy fortyfikacji. Największe jednak straty zadała miastu II wojna światowa, w wyniku działań której (oblężenie twierdzy) Głogów został zniszczony w 95%, tak że z budowli monumentalnych pozostały jedynie zrujnowane mury, a teren starego miasta był polem gruzów Rok 1945 rozpoczął okres odbudowy miasta, które początkowo powoli, a od lat sześćdziesiątych gwałtownie rozwinęło się w poważny ośrodek przemysłowy w związku z odkryciem bogatych złóż miedzi.
- Zamek pierwotny, kasztelański, z XII w., na miejscu dawnego grodu, położony był na Ostrowiu, na miejscu gdzie obecnie wznoszą się mury kolegiaty. Po lokacji miasta powstał nowy zamek, założony w 2. poł. XIII w. na lewym brzegu Odry. Zbudowany z cegły, na planie regularnym, został włączony w obręb fortyfikacji miejskich. Obecnie zachowała się z niego kolista wieża obudowana barokowym, założeniem pałacowym wzniesionym w latach 1652-1669, a powiększonym w 2. poł. XVIII w Gruntownie przebudowany w 2. poł. XIX w., uległ zniszczeniu w 1945 r Obecnie całość poddawana jest od 1964 r. pracom adaptacyjnym na ośrodek kulturalny nowego miasta. Jest to założenie czworoboczne, zgrupowane wokół wewnętrznego dziedzińca, o skrzydłach dwutraktowych, które w kilku salach zachowały sklepienia kolebkowe z lunetami Ruiny ratusza wzniesionego pierwotnie w XV w., przebudowanego w 1615 r., powiększonego w 1835 r., gruntownie przebudowanego w 3. ćw. XIX w., spalonego w 1945 r. Było to założenie prostokątne mieszczące w zachowanych murach narożną wieżę, a w pomieszczeniach piwnicznych sale nakryte sklepieniami gwiaździstymi.
- Mury miejskie wzniesione z cegły w ciągu XIV i XV w., częściowo rozebrane w pocz. XIX w., zachowały się obecnie w niewielkich fragmentach w zachodniej i południowej części obwodu miasta średniowiecznego.
- Kolegiata NP Marii. Pierwotna romańska została wzniesiona w l. poł, XIII w. Jak wykazały przeprowadzone badania i odsłonięte fundamenty była to orientowana, trzynawowa bazylika bez transeptu, z prezbiterium zbliżonym w rzucie do kwadratu, zamkniętym pięcioboczną absydą. Od południa przylegała doń kaplica. Wygląd fasady zachodniej nie został niestety ustalony. Budowla obecna powstała w latach 1413-1466 jako murowana z cegły w stylu gotyckim, o założeniu trzynawowym, halowym, z wydłużonym, zamkniętym poligonalnie prezbiterium. W nawach bocznych założono w 1466 r. sklepienia gwiaździste, wsparte na ośmiobocznych filarach, prezbiterium zaś i nawę nakryto w XVII w sklepieniem kolebkowym z lunetami. Fasadę zachodnią akcentowała potężna kwadratowa wieża, gruntowanie przebudowana w 1831 r. Całość założenia, otoczona wieńcem kaplic wotywnych z końca XV w., uległa wraz z bogatym wyposażeniem wnętrza zniszczeniu w 1945 r. Ocalała jedynie w jednej z zamurowanych wnęk rzeźbiona w piaskowcu postać księżnej wielkopolskiej Salome, żony księcia Konrada głogowskiego. Rzeźba ta, pochodząca z ok. 1350 r., stanowi jeden z najlepszych przykładów monumentalnej plastyki gotyckiej na terenie Polski i obecnie znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu.
- Ruiny kościoła parafialnego Św. Mikołaja. Pierwotny, romański, został wzniesiony w poł. XIII w. Obecny, gotycki, zbudowany w wieku XIV w układzie bazylikowym, został następnie w XV w. przebudowany na trzynawową halę i zasklepiony. Odbudowany po pożarze w 1758 r., restaurowany w XIX w., uległ zniszczeniu w 1945 r. Jest to założenie orientowane, murowane z cegły, z późnogotycką wieżą od zachodu W chwili obecnej zachowany tylko w murach kapitalnych z niewielkimi fragmentami sklepień krzyżowo-żebrowych i kolebkowych z lunetami W portalu północnym zachował się rzeźbiony w piaskowcu tympanon z postaciami Marii i świętych, wykonany w pocz. XIV w.
- Dawny kościół Jezuitów pw. Bożego Ciała, barokowy, wzniesiony w latach 16961710 przez budowniczego Juliusza Simonettiego, uległ zniszczeniu w 1945 r., obecnie częściowo odbudowany w latach 1960-1964. Jest to budowla murowana, trzynawowa, o nawach bocznych zredukowanych do roli kaplic z emporami ponad nimi, nakryta pierwotnie w całości sklepieniami kolebkowymi z lunetami, dysponująca niegdyś bogatym póżnobarokowym wyposażeniem wnętrza. Elewacja frontowa z wolutowym szczytem ujęta jest w dwie czworoboczne wieże, podzielone poziomo licznymi gzymsami, a pionowo zwielokrotnionymi pilastrami o kompozytowych głowicach.
- Obok zachowany fragment budynku kolegium wzniesionego współcześnie z kościołem przez budowniczego J. Simonettiego, od 1712 r. powiększonego przez Jana Błażeja Peintnera, odbudowanego po pożarze w 1758 r., zniszczonego w 1945 r.
- Teatr wzniesiony w stylu klasycystycznym w latach 17991801 przez architekta Christiana Walentego Schultza, przebudowany częściowo w pocz. XX w., zniszczony w 1945 r. Wejście główne - umieszczone w ryzalicie, utworzonym przez dwie doryckie kolumny z portykiem, ozdabia popiersie poety Gryphiusa na tle wnęki o podziale kasetonowym oraz umieszczony w tle portyku płaskorzeżbiony fryz z antykizującymi scenami.

Głuszyca - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Królowej Korony Polskiej, wzniesiony w 1809 r. w stylu klasycystycznym. Założony na prostokącie, z wyodrębnionymi kruchtami od południa i północy, kolistą, w części górnej wieżą, restaurowany w 1966 r. We wnętrzu póżnobarokowy ołtarz główny i ambona, pochodzące z ok. 1800 r.

Głuszyca Górna - d. woj. wałbrzyskie
- Pałacyk (nr 46), wzniesiony w XVIII w., przebudowany ok. 1800 r., remontowany w latach 19591960. Założony na czworoboku, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym. Fasada frontowa o bogatym barokowym podziale architektonicznym z portalem wejściowym akcentowanym pilastrami.
- Kościół filialny Wniebowzięcia NMP, wzniesiony w XVI w., przebudowany w latach 1640-1650 i ok. 1880 r. Założenie jednonawowe z trójbocznie zakończonym prezbiterium z wieżą od zachodu Gospoda pod Jeleniem, wzniesiona w 2. poł. XVIII w., murowana w części parterowej, z piętrem o konstrukcji szkieletowej, nakryta dachem mansardowym. Zachowała bogato profilowane portale z lat 1784 i 1786 oraz sklepienia nad salami parteru

Gniechowice - d. woj. wrocławskie
- Pałac barokowy, wzniesiony w pocz. XVIII w. (1713 r. ?), restaurowany w 1963 i 1971 r. Murowany, prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym, z lukamanń. We wnętrzu część sal parteru zachowała sklepienia kolebkowe Kościół parafialny Św. Filome-ny, pierwotnie gotycki, wzniesiony w XV w., gruntownie przebudowany w 1853-1854 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowym. We wnętrzu trzy drewniane barokowe ołtarze z XVIII w., również barokowa ambona, renesansowa płyta nagrobna z 1605 r., a w zakrystii ornat z XVIII w.

Gniewków - d. woj. wałbrzyskie
- Dwór wzniesiony w 1569 r. w formie skromnego prostokątnego budynku gruntownie przebudowanego w poł. XVIII w. Założony na prostokącie, z wieżą i półkolistą basteją, dwu- i trzykondygnacjowy, ze sklepioną, przelotową sienią na parterze.
- Kościół parafialny Św. Barbary, Wzmiankowany w 1342 r., obecny wzniesiony w stylu gotyckim w XV w., przebudowany ok. 1700 r., restaurowany w pocz. XX w. Orientowany, murowany, o wnętrzu salowym, z wieżą od południa. Prezbiterium nakrywa krzyżowo-żebrowe sklepienie trójdzielne, nawę polichromowany strop drewniany. W zakrystii rzeźbiony portal z 1521 r., na ścianach całopostaciowe płyty nagrobne z lat 1560-1595.

Gniewomierz - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Św. Antoniego, wzmiankowany w 1251 r., obecny wzniesiony ok. 1500 r., gruntownie przebudowany w XVIII w., odnawiany w 1965 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium, z wieżą od zachodu. W kruchcie malowany w motywy roślinne belkowy strop. Wyposażenie wnętrza drewniane, barokowe, z XVIII w.; zachowało również ciekawy, malowany na desce obraz ze sceną Hołdu pasterzy, pochodzący z ok. 1550 r., oraz bogate, drewniane, renesansowe epitafium pastora Grunewalda z 1615 r.

Gniewoszów - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Michała Archanioła, wzniesiony w stylu barokowym w 2. poł. XVIII w. Murowany, jednonawowy, z trójbocznie zamkniętym, nie wydzielonym prezbiterium nakrytym kolebką z lunetami oraz z czworoboczną wieżą od zachodu. We wnętrzu renesansowa kamienna chrzcielnica z XVI w., trzy rokokowe rzeźbione ołtarze, a w zakrystii dwa barokowe kielichy i rokokowa monstrancja z końca XVIII w.

Goczałków - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Narodzin NMP, wzmiankowany w 137G r. Obecny wzniesiony w początkach XVI w., gruntownie restaurowany ok. 1850 r., odnowiony w 1964 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i prostokątnym prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym.

Godzięcin - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Trójcy, wzmiankowany w 1353 r. Obecny, gotycki, wzniesiony w 2. poł. XVI w., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z węższym trójbocznie zakończonym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym drewnianym stropem. W prezbiterium renesansowe epitafium z ok. 1588 r. i fragmenty renesansowego ołtarza z ok. 1602 r.
- Obok drewniana dzwonnica o konstrukcji słupowej, nakryta namiotowym dachem, pochodząca z 1877 r.

Godzikowice - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Znalezienia Krzyża Św., obecny, gotycki, wzniesiony w 2, poł. XVI w., przebudowany w XVIII w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium, oskarpowany, nakryty dachem dwuspadowym zwieńczonym ośmioboczną sygnaturką. Barokowe wyposażenie wnętrza zachowało również olejny portret księcia legnicko-brzeskiego Jerzego Wilhelma z 1675 r.

Godziszowa - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Św. Szczepana, wzmiankowany w 1318 r., obecny wzniesiony w XV w., przebudowany w XVIII w. Orientowany, murowany, salowy, z prostokątnym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym.

Gogołowice - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Św. Katarzyny, wzmiankowany w 1305 r., obecny gotycki, wzniesiony w XV w., przebudowany w 1717 r., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, oskarpowany, z wieżą od zachodu i kwadratowym prezbiterium. We wnętrzu barokowy ołtarz i ambona pochodzące z l. poł. XVIII w.

Gogołów - d. woj. wałbrzyskie
- Dwór (dom. nr 56), pierwotnie renesansowy z 1538 r., przebudowany w 1572 r. i w l. poł. XVIII w., uległ gruntownej modernizacji w 1894 r Murowany, założony na prostokącie, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem łamanym, zachował na elewacjach fragmenty dekoracji sgraffitowej oraz kilka sklepionych kolebką sal na parterze.
- Kościół filialny Św. Marcina, gotycko-bar okowy, wzmiankowany w 1219 r., obecny wzniesiony w XV w., powiększony od południa w XVIII w., remontowany w 1877 i 1959 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z pierwotnie kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, poszerzonym o dodatkowy chór od południa.
- Ruiny wiatraka holenderskiego, wzniesionego w pocz. XIX w., położonego na południe od wsi.

Gola - d. woj. wałbrzyskie
- Ruiny zamku zbudowanego w stylu renesansowym ok. 1580 r., powiększonego w latach 1600-1610, przebudowanego w pocz. XVIII w., restaurowanego w XIX i pocz. XX w., zniszczonego w 1945 r. Murowany, założony na czworoboku, z wewnętrznym dziedzińcem, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, z wyższą częścią wieżową w narożniku południowo-wschodnim, o elewacjach ozdobionych geometryczną dekoracją sgraffitową, z bogatym rzeźbionym portalem wjazdowym z 1580 r.

Gola Świdnicka - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny 5w. Marcina, wzmiankowany w 1335 r. Obecny wzniesiony ok. 1500 r., przebudowany w XVIII w., powiększony o wieżę na przełomie XIX i XX w., restaurowany w 1959 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem gwiaździstym. We wnętrzu renesansowy obraz św Marcina z pocz. XVII w., dwa ołtarze i ambona. klasycystyczne, z pocz XIX w.

Golanka Dolna - d. woj. legnickie
- Kościół filialny MB Królowej Korony Polskiej, wzniesiony w późnym średniowieczu, gruntownie rozbudowany ok. 1755 r. restaurowany w latach 1959 i 1970. Jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium, nakryty dachem dwuspadowym z sygnaturką o cebulastym hełmie. We wnętrzu drewniana, barokowa ambona z 2. poł. XVII w., a we wschodniej przyporze kamienny krzyż pokutniczy.

Golejów - d. woj. jeleniogórskie
- Kościółfilialny Świętych Feliksa i Adaukta, wzniesiony ok. 1784 r., restaurowany w 1843 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z poligonalnie zamkniętym prezbiterium i wieżą od zachodu. Wnętrze nakryte kolebką z lunetami zachowało kamienną chrzcielnicę z 1748 r.

Golędzin-Glinica - d. woj. legnickie
- Pałac barokowy, pierwotny, wzniesiony najprawdopodobniej ok. 1680 r. jako założenie otoczone fosą, przebudowany w 2. poł. XVIII w., restaurowany ok. 1900 r. Murowany, założony na czworoboku, dwukondygnacjowy, nakryty dwuspadowym dachem łamanym z lukarnami, ujętym w wolutowe szczyty. Wnętrze dwu- i trzytraktowe nakrywają sklepienia kolebkowo-krzyżowe ozdobione dekoracją stiukową. Zachowały się również kaflowe piece z XVIII w.

Goliszów - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Narodzenia NMP, wzmiankowany w 1399 r. Pierwotny wzniesiony w XV w., gruntownie przebudowany w 1731 r., restaurowany w 1917 i 1958 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z węższym prezbiterium, z czworoboczną wieżą od zachodu, wyżej przechodzącą w ośmiobok o konstrukcji drewnianej, zwieńczony barokowym hełmem Na elewacjach fragmenty póżnogotyckiego portalu i dekoracji sgraffitowej. We wnętrzu barokowy ołtarz i ambona z ok. 1740 r. oraz kilka nagrobków z XVI i XVII w.

Gorzanów - d. woj. wałbrzyskie
- Zamek pierwotny, średniowieczny, położony był na północ od budowli obecnej, zniszczony w czasie wojen husyckich. uległ ostatecznej rozbiórce w 1805 r. Nowy pałac na obecnym miejscu rozpoczęto wznosić ok. 1573 r., a rozbudowano do obecnych rozmiarów w latach 16531657 pod kierunkiem Wawrzyńca Nicelo, a później Carove. Ponowna przebudowa nastąpiła w 1735 r. wg daty na wieży zamkowej, po 1900 r. zaś nastąpiło odnowienie całości, szczególnie dekoracji fasad zewnętrznych. Opuszczony w 1945 r., został poddany pracom zabezpieczającym w latach 1961-1963. Ten właściwie późnorenesansowy pałac został założony na planie prostokąta wokół wewnętrznego dziedzińca z odrębną częścią gospodarczą od południa. Skrzydło środkowe, trzykondygnacjowe, jedenastoosiowe, nakrywa dach siodłowy, wsparty na fryzie arkadkowym 2 lunetami. Fasady pokrywa dekoracja sgraffitowa o motywach geometrycznych i wiciach roślinnych. Ponad gzymsem wznoszą się trzy trójkątne szczyty. Drugie piętro fasady skrzydła głównego od strony dziedzińca zamykają loggie, pochodzące z 1735 r. Oś środkową akcentuje wysoka wieża z portalem wejściowym, i dwustronnymi schodami. Z dawnych, bogatych wnętrz zachowała się jedynie sala balowa z pięknymi stiukowymi dekoracjami na suficie oraz kilka sal z belkowymi, malowanymi stropami, ponadto częściowo uszkodzone wnętrza sali teatralnej i kaplicy.
- Pierwotne barokowe założenie ogrodowe uległo poważnemu zniszczeniu, w XIX w., a pozostał z niego jedynie pawilon parkowy, pochodzący z lat 1635-1640, wykonany przez Wawrzyńca Nicelo jako kopia pawilonu w Schonbrunnie pod Wiedniem. Jest to budowla kolista z centralną kopułą ozdobioną bogatą dekoracją stiukową. Zachował się również mniejszy pawilon, zbudowany w stylu klasycystycznym ok. 1800 r.
- Dwór (nr 47), pierwotny wzniesiony w 1573 r., gruntownie przebudowany w XIX w. Murowany, dwutraktowy, z sienią przelotową na osi, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym,
- Kościół parafialny Św. Marii Małgorzaty, wzmiankowany w 1341 r., gotycki, gruntownie przebudowany ok. 1658 r., restaurowany w XIX w. Murowany, orientowany, jednonawowy, na planie krzyża, z trójbocznie zakończonym prezbiterium, z wieżą od zachodu. Nad prezbiterium sklepienie gotyckie ozdobione bogatą dekoracją stiukową z ok, 1658 r. We wnętrzu rokokowy ołtarz główny i póżnobarokowe dwa boczne, wszystkie pochodzące z XVIII w.
- W murze otaczającym cmentarz trzy barokowe kaplice powstałe współcześnie z przebudową kościoła i dwie bramy pochodzące z tego samego okresu.
- Dom (ul. Kłodzka l) klasycystyczny wzniesiony w pocz. XIX w. Murowany, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, o elewacjach podzielonych pilastrami spoczywającymi na boniowanym parterze.

Gorzesław - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny M Boskiej, wzmiankowany w 1376 r., obecny, gotycki, wzniesiony w XV w., przebudowany częściowo w XIX w. Orientowany, murowany, oskarpowany, jednonawowy, z węższym, trójbocznie zakończonym prezbiterium i dostawioną doń wieżą od północy. We wnętrzu barokowy ołtarz główny i klasycystyczny prospekt organowy.

Gostków - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Rodziny, wzmiankowany w 1335 r., obecnie gotycki, wzniesiony w XV w., przebudowany w 2. poł. XVIII w., remontowany w 1957 i 1961 r. Orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu i kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. We wnętrzu późnogotycka rzeźba MB Bolesnej z pocz. XVI w., trzy barokowe ołtarze i ambona z końca XVII w.
- Ruiny kościoła ewangelickiego, wzniesionego w 1785 r., zniszczonego w 1945 r. Było to założenie prostokątne z wieżą od zachodu i bogatymi architektonicznymi portalami wejściowymi.
- Ruiny wiatraka holenderskiego, zbudowanego w 2. pot. XVIII w.

Goszcz - d. woj. wrocławskie
- Ruiny pałacu rokokowego, wzniesionego w latach 17491755, restaurowanego w XIX w., częściowo zniszczonego w 1945 r. Całość zgrupowana jest wokół prostokątnego dziedzińca podjazdu, którego oś główną stanowi budynek pałacu z półkolistymi łącznikami przechodzącymi na bokach w oficyny mieszkalne i budynki gospodarcze. Wjazd, znajdujący się w prostopadle ustawionym skrzydle wozowni akcentuje niewielka wieżyczka.
- Na terenie dawnego parku znajduje się budynek oranżerii, wzniesiony w 1749 r., przebudowany w XIX w., .częściowo zniszczony w 1945 r. Murowany, prostokątny, o salowym wnętrzu z zachowanymi fragmentami bogatego podziału architektonicznego.
- Kościół parafialny Wspomożycielki Wiernych, wzmiankowany w 1291 r. Obecny, barokowy, wzniesiony ok. 1778 r., restaurowany w 1960 r. Murowany, jednonawowy, z węższym, półkoliście zakończonym prezbiterium, z wieżą od zachodu, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami.
- Kościół ewangelicki, barokowy, wzniesiony w latach 1743 1749, opuszczony w 1945 r. Murowany, prostokątny, z wieżą od zachodu, o wnętrzu wypełnionym kondygnacjami empor i nakrytym drewnianym sklepieniem pozornym.

Gościszów - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny zaniku wzmiankowanego już w 1294 r., wzniesionego zapewne w końcu XIV w., w obecnej formie powstałego po przebudowie późnorenesansowej ok. 1603 r. przy zachowaniu wcześniejszych fragmentów, zniszczonego w 1945 r., zabezpieczonego jako trwała ruina w 1965 r. Jest to założenie obronne, otoczone fosą z wodą, z wewnętrznym dziedzińcem Ściany skrzydeł zwieńczone bogato rzeźbionymi trójkątnymi szczytami, dekorowane były sgraffitem o motywach geometrycznych. Wejście pro- wadzi obecnie przez barokowy, kamienny most oraz bogato rzeźbiony, renesansowy portal główny. Na północ rozciągają się murowane zabudowania gospodarcze, wzniesione w pocz. XVII w., przebudowane w XVIII w.
- Kościół parafialny MB Częstochowskiej, późnoromański, został zbudowany ok. poł. XIII w. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, o wnętrzu nakrytym kasetonowym stropem z 1595 r., z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym spływającym na narożnikowe służki o kapitelach ozdobionych dekoracją roślinną. Pierwotną absydę rozebrano w pocz. XVII w., prezbiterium przedłużono o jedno przęsło, a następnie zamknięto trójbocznie przy użyciu starego materiału budowlanego. W absydzie zwraca uwagę bogaty fryz półkolisty i filarki z kapitelami umieszczone w narożach. W ścianie północnej skromny, wczes-nogotycki portal, a od zachodu kwadratowa wieża. We wnętrzu zachowały się: na ścianie prezbiterium malowidło z początków XV w., drewniany ołtarz i ambona z ok. 1600 r., oraz chrzcielnica z pokrywą z 1575 r. w stylu renesansowym, na tęczy malowany krucyfiks z 1503 r., w prezbiterium póżnogotyckie tabernakulum kamienne, a na ścianach kilka epitafiów i nagrobków z XVII i XVIII w.

Goworów - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Świętych Piotra i Pawła, wzmiankowany w 1360 r., obecny wzniesiony ok. 1508 r., rozbudowany w 1631 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium, z oskarpowaną wieżą od zachodu. We wnętrzu renesansowa chrzcielnica z początków XVII w. oraz barokowa ambona i dwa ołtarze boczne z końca XVII w.
- Obok w murze cmentarnym barokowa brama z poł. XVIII w.

Góra - d. woj. leszczyńskie
- Wymieniona już w 1155 r. jako osada obok grodu kasztelańskiego, otrzymała przed 1289 r. prawo magdeburskie, rozwijając się jako ośrodek sukienniczy dla okolicznych terenów rolniczo-hodowlanych. Na skutek przeprowadzonych podziałów Śląska znalazła się Góra w 1319 r. w obrębie dzielnicy ścinawskiej księcia Jana, następnie, po kilkakrotnym przechodzeniu z rąk do rąk, przypadła wraz z Głogowem w 1384 r. Piastom cieszyńskim. Od początków XIV w. aż po w. XVIII istniał tu sąd dworski, wydający orzeczenia na podstawie prawa polskiego. Ten dość spokojny, oparty na rzemiośle, rozwój miasta przerwała dopiero wojna trzydziestoletnia, gdy wskutek pożaru, rozbojów i morowej zarazy prawie całkowicie opustoszało. Mimo tego jednak Góra nadal była dość poważnym centrum wymiany handlowej pomiędzy Śląskiem a Wielkopolską. W ciągu XVIII i l. poł. XIX w. dużą rolę w życiu gospodarczym miasta odgrywało młynarstwo wiatrakowe, tak że w 1840 r. na jego obszarze znajdowało się ponad osiemdziesiąt wiatraków. W 2. poł. XIX w. powstało tu kilka zakładów przemysłu spożywczego, który i w chwili obecnej jest podstawą dalszego rozwoju miasta.
- Zamek (ul. Łamana) zbudowano w południowej części miasta na przełomie XIV i XV w., być może na miejscu dawniejszego grodu. Założony na czworoboku z kolistymi basztami na narożach i włączony w obręb murów miejskich. Przebudowa zamku na więzienie w XIX w. zniszczyła zupełnie dawne wnętrza, obecnie zachowały się jedynie fragmenty gotyckich fasad i kwadratowa wieża, restaurowana ostatnio w 1960 r.
- Mury obronne, wzniesione w końcu XIV w., jako murowane z cegły posiadały dwie bramy: Polską wschodnią i Głogowską zachodnią, oraz kilka baszt. Wśród ocalałych po XIX-wiecznych rozbiórkach, a zabezpieczonych w 1962 r., fragmentów w południowej części miasta, zachowała się również wysoka, czworoboczna wieża bramy Głogowskiej, z ostrołukowym przejazdem, nakryta namiotowym hełmem.
- Kościół parafialny Św. Katarzyny, wymieniany w dokumen- cie w 1302 r., w obecnej formie zrealizowany został w latach 1457-1552 (po pożarze poprzedniego). Restaurowany po pożarze w 1759 r., uległ częściowemu zawaleniu się partii sklepień i wieży zachodniej w 1963 r Odbudowany w latach 1964-1965, jest budowlą orientowaną, murowaną z cegły, trzynawową, halową, z prezbiterium zakończonym sześciobocznie, otoczonym ambitem i wieńcem kaplic. Nawa środkowa w prezbiterium zwęża się nieco i posiada na osi filar dzielący dwie połowy sześcioboku. Całość nakrywają sklepienia gwiaździste, a część zachodnią współczesny strop z 1965 r. Fasadę zachodnią z trójkątnym szczytem flankują dwie nie ukończone wieże o póżnogotyckich formach. Wnętrze zachowało wyposażenie barokowe z 2. poł. XVIII w.
- Kościół pomocniczy Bożego Ciała (cmentarny), póżnogotycki, wzniesiony został w początkach XVI w., poważnie przebudowany w XVIII w. Orientowany, murowany, jednonawowy, o wnętrzu nakrytym drewnianym sklepieniem pozornym, zachował fragmenty rzeźbionego ołtarza z 1512 r.
- Obok barokowa kalwaria z 1741 r.

Góra Św. Anny - d. woj. legnickie
- Kościół pątniczy Św. Anny, barokowy, wzniesiony w 1716 r., powiększony o dziedziniec w 1740 r., częściowo uszkodzony w 1945 r. Murowany na prostokącie, jednonawowy, nakryty dwuprzęsłowym sklepieniem kolebkowym z lunetami. Od zachodu przylega do kościoła czworoboczny dziedziniec otwarty półkolistymi arkadami od wnętrza.

Górka - d. woj. wrocławskie
- Pałac, pochodzący w obecnej formie z 2. poł. XIX w., zachował w swym wnętrzu dawną, romańską kaplicę NP Marii, ufundowaną przez Piotra Własta dla przybyłych tu ok. 1121 r. augustianów. Od zachodu dostawiono do niej w latach 1524-1553 część mieszkalną, powiększoną w 1585 r., a całość gruntownie przebudowano w formach eklektycznych w latach 1885-1891. Wnętrze kaplicy, zachowane obecnie, jest salowe z prostokątnym prezbiterium nakryte sklepieniem krzyżowym. Rozplanowanie obecnego założenia obok kaplicy z zachowanymi fragmentami murów i wieży stanowi pozostałość Istniejącego tu niegdyś zamku średniowiecznego. Przed wejściem do zamku znajdują się dwa rzeźbione w granicie lwy, romańskie, pochodzące z XII w. i związane z kręgiem rzeźb z pobliskiej góry Ślęży.

Górzyca - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Św. Józefa, wzmiankowany w 1356 r. Obecny, wzniesiony w XIV w., przebudowany w XVIII w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i wydłużonym, zakończonym trójbocznie, oskalpowanym prezbiterium. We wnętrzu barokowe drzwi drewniane, klasycystyczny prospekt organowy i kilka płyt nagrobnych z XVI i XVII w.

Górzyce - d. woj. wrocławskie
- Dwór, pierwotnie renesansowy, z przełomu XVI na XVII w., rozbudowany w stylu barokowym ok. 1700 r., restaurowany w XIX w. Prostokątny, z silnie wysuniętym ryzalitem, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym, rozdzielonym trójkątnym szczytem ryzalitu.

Górzyn - d. woj. legnickie
- Ruiny kościoła Św. Michała, gotyckiego, wzniesionego w XV w,, częściowo przebudowanego w XVIII i XIX w., od 1910 r. pozostającego w ruinie. Orientowany, murowany, jednonawowy, oskarpowany, z prostokątnym prezbiterium i wieżą od zachodu.

Grabina - d. woj. wałbrzyskie
- Most barokowy na rzece Strzegomce, zbudowany w XVIII w., remontowany ostatnio w 1968 r. Murowany z kamienia, trójprzęsłowy, o filarach połączonych kolebką i wzmocnionych ostrogami przeciwlodowymi, ujęty w proste balustrady nakryte płaskimi płytami.

Grabiszyce - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Św. Antoniego Padewskiego, pierwotny wzmiankowany w 1346 r., obecny wzniesiony w 2. poł. XVIII w., restaurowany w 1958 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z nie wyodrębnionym prezbiterium, z kwadratową wieżą od zachodu. Wnętrze, nakryte sklepieniem krzyżowym, zachowało późnobarokowe wyposażenie pochodzące z ok. 1782 r. oraz kilka epitafiów z XVIII w.

Grabowno Małe - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Podwyższenia Krzyża Św., wzniesiony w 1655 r., remontowany po 1666 r., restaurowany w pocz. XX w., a ostatnio w 1958 r. Orientowany, drewniany, o konstrukcji wieńcowej wzmocnionej .słupami, jednonawowy, z wieżą od zachodu i węższym trójbocznie zakończonym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym drewnianym stropem, o podziale kasetonowym.

Granowiec - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Serca Pana Jezusa, wzmiankowany w 1315 r. Obecny wzniesiony w l. poł. XVI w., restaurowany w XIX w., odnowiony w 1961 r. Murowany z kamienia łamanego, jednonawowy, z wydzielonym, prostokątnym prezbiterium i wieżą od południa. We wnętrzu przyścienne, póżnogotyckie sakramentarium z XVI w., drewniany barokowy Ołtarz i ambona z l. poł. XVIII w., drewniane, malowane epitafium ze sceną Wniebowstąpienia z 1619 r. oraz kilka kamiennych płyt nagrobnych z XVIII i XIX w.

Grębocice - d. woj. legnickie
- Pałac, pierwotnie renesansowy, wzniesiony w pocz. XVII w., powiększony ok, poł. XVIII w., przebudowany w l. poł. XIX w,, uszkodzony w 1945 r. Murowany, założony "na prostokącie, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym z powiekami. Elewacja frontowa, ujęta na narożach boniowanymi pilastrami, zachowała w parterze renesansowe, kamienne obramienia okien. Na jej osi środkowej rzeźbiony w piaskowcu bogaty portal ujęty po bokach kolumnami na tle pilastrów i rzeźbionymi postaciami kobiecymi. Kolumny podtrzymują belkowanie zwieńczone wolutowym szczytem z tarczami herbowymi, puttami i owalnym kartuszem. Wnętrza trzytraktowe, z obszerną sienią na osi, zachowały kilka sal ze sklepieniami kolebkowymi z lunetami.
- Zachowane zabudowania gospodarcze obejmują barokowy spichlerz z XVIII w., nakryty dachem łamanym, i oficynę mieszkalną z XIX w.
- Kościół parafialny Św. Marcina, gotycki, wzniesiony ok, 1500 r., regotycyzowany w końcu XIX w. Orientowany, murowany z kamienia i cegły, jednonawowy, z czworobocznym prezbiterium, z wieżą od zachodu, w całości oskarpowany, nakryty dachem dwuspadowym Górne kondygnacje wieży dzielą ostrołukowe blendy. We wnętrzu nakrytym płaskim drewnianym stropem zachował się szereg płyt nagrobkowych z XVII i XVIII w.
- Domy mieszkalne, klasycystyczne, wzniesione w l. poł. XIX w Murowane, parterowe, nakryte dwuspadowymi dachami z powiekami, akcentowane od drogi ozdobnymi szczytami z podziałem pilastrowym.

Grobla - d. woj. jeleniogórskie
- Dwór wzniesiony w końcu XVI w., jako założenie renesansowe, być może otoczone wodą, przebudowywany w XVIII i XIX w., restaurowany w 1960 r. Murowany, prostokątny, z oskarpowanymi narożnikami dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym. Na elewacjach zachowane fragmenty geometrycznej dekoracji sgraffitowej.
- Kościół filialny Św. Anny, wzmiankowany w 1399 r. Obecny wzniesiony w 2, poł. XV w., przebudowany w XVI w., restaurowany w XIX w., remontowany w 1959 r. Orientowany, murowany, salowy, z prostokątnym, oskarpowanym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym wspartym na rzeźbionych wspornikach. Od południa prowadzi do nawy rzeźbiony w piaskowcu, uskokowy, ostrołukowy portal zwieńczony bocznymi sterczynami.

Grodziec - d. woj. legnickie
- Ruiny zamku wzniesionego na wysokiej bazaltowej górze. Pierwotnie istniał tu gród wzmiankowany w 1155 r., od 1250 r. wymieniany jako kasztelański. Istniejący zapewne od pocz. XIV w. zamek, w 1473 r. został zakupiony przez księcia legnickiego Fryderyka I, który przystąpił do rozbudowy poprzedniego założenia przy udziale Błażeja Rosę z Wrocławia, Bartosza Bloeschucha z Legnicy i kamieniarza Jana Trauernichta ze Zgorzelca. Zamek założono na planie wydłużonego sześcioboku z basztami na narożach i kwadratową wieżą na osi. W 1522 r. w części zachodniej Wendet Rosskopf wzniósł budynek mieszkalny oraz dwie potężne basteje od północy i południa, przystosowane do broni palnej. W XVIII w. zamek został opuszczony, a przeprowadzona w latach 1906-1908 odbudowa, wg projektów Bodona Ebhardta, zatarła wiele zabytkowych fragmentów. Poważnie zniszczony w 1945 r., po odbudowie w latach 1960-1962, został w części adaptowany na stację turystyczną.
- Pałac, położony poniżej wzgórza zamkowego, w rozległym parku, wzniesiono w latach 17181727, przypuszczalnie wg projektów J. Peintnera. Całość zbudowana na planie prostokątnej podkowy, trzykondygnacjowa, o elewacjach ozdobionych pilastrami podtrzymującymi dachy mansardowe. Korpus posiada silnie zaakcentowaną oś środkową przez umieszczenie bogatego portalu balkonowego w ryzalicie i wprowadzenie przelotowej sklepionej sieni. We wnętrzu zachowało się kilka sal o póżnobarokowej dekoracji.
- Kościół filialny Narodzenia NMP, pierwotny, wzniesiony w średniowieczu w stylu gotyckim, uległ zniszczeniu w czasie wojny trzydziestoletniej. Odbudowany w latach 1684-1688, został powiększony o wieżę i poddany gruntownej konserwacji w 1826 r., która w poważnym stopniu nadała budowli obecną eklektyczną szatę.

Grodziszcze - d. woj. wałbrzyskie
-Kościół filialny MB Częstochowskiej, wzmiankowany w 1335 r Obecny wzniesiony w 1497 r., gruntownie przebudowany w 1775 r., restaurowany w 1963 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, bez wydzielonego prezbiterium, o wnętrzu wypełnionym kondygnacjami empor. Zachował na ścianach renesansowe i barokowe płyty nagrobne i epitafia.

Grodziszcze - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac póżnobarokowy, wzniesiony ok. poł. XVIII w., przebudowany w pocz. XX w. Murowany, rozplanowany na prostokącie, trzytraktowy, z przelotową sienią na osi, dwukondygnacjowy, nakryty dachem łamanym z lukarnami. Mimo adaptacji część pomieszczeń parteru zachowała sklepienia kolebkowe.
- Kościół parafialny Św. Anny, gotycko-renesansowy, wzmiankowany w 1259 r. Obecny, wzniesiony w pocz. XVI w., przebudowany w l. poł. XVIII w., restaurowany w latach 1826, 1927 i 1959. Orientowany, murowany, salowy, z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowym, o zniszczonych obecnie żebrach, nakryty dachami dwuspadowymi z ośmioboczną sygnaturką na kalenicy. W prezbiterium późnogotycki, piaskowcowy portal, renesansowa, kamienna chrzcielnica z 1585 r. i póżnobarokowy prospekt organowy.

Gronów - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac barokowy, wziesiony w 2. poł. XVIII w., restaurowany w pocz XX w. Jest to budynek dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem łamanym, o fasadzie frontowe] zaakcentowanej na osi trójkątnym szczytem.
- Kościół filialny NMP Królowej Korony Polskiej, wzniesiony w 1801 r. na miejscu wcześniejszego, wymienianego w 1346 r. Założony na czworoboku, z wieżą na osi krótszej, nakryty dachem łamanym. We wnętrzu, obok dwupiętrowych empor, zachował klasycyzujący wystrój złożony z ołtarza, ambony i prospektu organowego oraz kamienne epitafium z 1673 r.

Grudza - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny NMP, wzniesiony w obecnej formie w latach 1765-1768, restaurowany w 1772 r., najprawdopodobniej w drodze rozbudowy późnośredniowiecznego założenia, restaurowany w 1962 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium, z wieżą od zachodu. Wnętrze nakryte jest sklepieniami żaglastymi spływającymi na przyścienne pilastry o kompozytowych kapitelach. Ołtarz i ambona rokokowe, obok kamienna chrzcielnica z XVII w. oraz ciekawe antependium ze srebrnej blachy z trybowanym ornamentem i datą 1776 r.

Gryfów Śląski - d. woj. jeleniogórskie
- Wymieniany jako osada handlowa nad Kwisą w 1249 r., prawa miejskie na wzór Lwówka otrzymał w 1354 r. Położony na skrzyżowaniu dwóch szlaków handlowych: jednego Bolków-Jelenia Góra-Lubań i drugiego Bolesławiec-Lwówek-Czechy, rozwijał się dość szybko, również w oparciu o miejscowe tkactwo lnu. Rzemiosło to spowodowało, że od XVI w. Gryfów stał się głównym ośrodkiem tkackim dla Pogórza Izerskiego, tracąc to znaczenie dopiero po wojnie trzydziestoletniej. Niszczony kolejnymi pożarami (1427, 1624, 1634) i epidemiami, dopiero w 2. poł. XX w. ożywa ponownie jako ośrodek przemysłowy okolicznego, rolniczego regionu.
- Ratusz pierwotny, renesansowy, z poł. XVI w,, przebudowano gruntownie w XVIII w., w trakcie restauracji w 1849 r. niszcząc barokowe wyposażenie sal. Również wieża, pochodząca z 1632 r., po pożarze w 1929 r., otrzymała obecną "nowoczesną" nadbudowę z żelbetu.
- Mury miejskie, wzniesione z kamienia w końcu XIV w., posiadały trzy bramy: Zytowską, Lubańską i Jeleniogórską. Podwyższone w 1404 r.., w 1513 r. otrzymały czwartą bramę Kościelną (Lwówecką). Uzupełniane i modernizowane w wiekach następnych, po rozbiórkach prowadzonych w latach 1837-1845, zachowały się do chwili obecnej jedynie wefragmentach na obwodzie dawnego, średniowiecznego miasta.
- Kościół parafialny Św. Jadwigi, wzmiankowany w 1252 r., w obecnej formie został ukończony w 1512 r., częściowo odbudowany po pożarze w 1603 r., restaurowany w XIX w., i odnowiony w 1956 r. Orientowany, murowany, trzynawowy, halowy, z połigonalnie zakończonym prezbiterium, nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, nawami bocznymi nakrytymi sklepieniami sieciowymi z 1512 r. i nawą główną nakrytą sklepieniem kolebkowym z lunetami, ozdobionym ciekawą dekoracją sgraffitową z 1551 r., odkrytą w 1928 r., a konserwowaną w 1964 r. Od południa przylega do nawy, dołem czworoboczna, wyżej przechodząca w ośmiobok wieża. We wnętrzu ołtarz główny z 1606 r., dzieło Pawła Meynera z Marienburga, w stylu renesansowym, całopostaciowy nagrobek rodziny Schaftgotschów z ok. 1585 r. dzieło Hansa Klintscha z Pimy (Saksonia), renesansowa chrzcielnica z 1578 r., trzy ołtarze barokowe z 1686 r., i ambona wykonana w 1728 r. przez miejscowego rzeźbiarza Lienalda.
- Kaplica cmentarna św. Wawrzyńca, wzniesiona pierwotnie w 1560 r., po kolejnych przebudowach w 1605 i 1856 r., jest budowlą prostokątną, zamkniętą trójbocznie, o wnętrzu nakrytym drewnianym stropem.
- Domy mieszkalne, zachowane w pierzejach wokół rynku, metrykami swymi sięgają końca XVI i pocz. XVII w. Murowane z kamienia, o układzie szczytowym, wielotraktowe, do pocz. XX w. otwierały się do rynku jedno- lub dwuprzęsłowymi podcieniami kryjącymi reprezentacyjne, sklepione sienie. Przebudowywane w XVIII i XIX w., częściowouszkodzone w 1945 r., zatraciły w poważnym stopniu swój pierwotny charakter reprezentacyjnych domów kupieckich. Grzędy Dolne - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Jadwigi, wzmiankowany w 1374 r. Obecny, gotycki, wzniesiony ok. 1550 r., uległ przebudowie w XVII i XVIII w., remontowany w 1964 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym z dostawioną od południa wieżą. Na elewacjach zachowane fragmenty geometrycznej dekoracji sgraffitowej, a we wnętrzu rzeźbiony renesansowy ołtarz z 2. poł. XVI w.

Grzędy-Wojaczów - d. woj. wałbrzyskie
- Ruiny zamku średniowiecznego, zbudowanego z kamienia i otoczonego fosą. Pierwotnie książęcy, od końca XIV w. przekazany rodom rycerskim, po zniszczeniu w 1437 r. do chwili obecnej pozostaje ruiną z widocznymi fragmentami murów obwodowych.

Grzmiąca - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Narodzenia NMP, pierwotny wzniesiony po 1558 r., gruntownie przebudowany w 1754 r., restaurowany w 1847 r. Jednonawowy o konstrukcji drewnianej na podmurówce kamiennej, z dostawioną od północy kwadratową wieżą z namiotowym hełmem. We wnętrzu zachowane; renesansowe chrzcielnica, ambona i ławki, barokowy ołtarz główny, a na wieży dzwon z 1558 r.

Grzybiany - d. woj. legnickie
- Kościółfilialny Św. Zofii, wzmiankowany w 1399 r. Obecny wzniesiony w XV w., przebudowany w XVIII w., restaurowany w pocz. XX w Orientowany, murowany z kamienia i cegły, jednonawowy, bez wydzielonego prezbiterium z czworoboczną -wieżą od zachodu. Nawa nakryta drewnianym stropem o renesansowych, profilowanych belkach; prezbiterium sklepieniem krzyżowym o ceglanych żebrach wspartych na kamiennych konsolach z rzeźbionymi przedstawieniami proroków i św. Katarzyny. Ołtarz główny, barokowy, z końca XVII w., drewniana renesansowa ambona z 1664 r., prospekt organowy z l. poł. XIX w., a na ścianach kilka kamiennych nagrobków z XVIII i XIX w.

Gułów - d. woj. wrocławskie
- Oficyna dworska pierwotna wzniesiona w końcu XVII w., gruntownie przebudowana w XIX w. Murowana, prostokątna, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta dachem dwuspadowym.
- Kościół ewangelicki, pierwotny gotycki z 2. poł. XVI w., gruntownie przebudowany w 2. poł. XIX w. Orientowany, murowany, oskarpowany, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium i wieżą od zachodu. We wnętrzu gotyckie sakramentarium przyścienne, renesansowa ambona z pocz. XVII w. oraz szereg całopostaciowych płyt nagrobnych z XVII w.

Zabytki miejscowości dolnośląskich
l i t e r a   H

Henryków - d. woj. wałbrzyskie
- Znajduje się tu zespół klasztorny zakonu cystersów, ufundowany w 1222 r. przez kanonika wrocławskiego Mikołaja, jako filia opactwa w Lubiążu. W 1227 r. przybyli tu zakonnicy, w których władaniu pozostawał klasztor aż do 1810 r. Po kasacje zespół ten stał się rezydencją książęcą do 1945 r. Po działaniach wojennych, w początkowym okresie, część klasztoru użytkowana była jako ośrodek kolonijny, od 1965 r. przechodząc na własność Wrocławskiego Przedsiębiorstwa Hodowli Roślin i Nasiennictwa, które po poważnych pracach adaptacyjnych i odnowieniu elewacji w 1973 r. założyło tu Stację Hodowli Roślin i Technikum Nasiennicze.
- Kościół Narodzenia NMP, pierwotny konsekrowany w 1228 r., uległ zniszczeniu w czasie na jazdu - Tatarów w 1241 r. Odbudowę jego rozpoczęto wkrótce i już do 1260 r. wzniesiono prezbiterium i transept, powiększając całe założenie o trzy zachodnie przęsła po poł. XIV w. Obecnie jest to wczesnogotycka budowla ceglana (pierwotnie nie tynkowana) z częściami konstrukcyjnymi z piaskowca, orientowana trzynawowa bazylika z transeptem, założona na rzucie krzyża łacińskiego. Prezbiterium pięcionawowe z prostokątnym obejściem, obecnie przerwanym w części północnej z powodu braku dwóch przęseł, nakrywają sklepienia krzyżowo-żehrowe spływające na przyścienne służki i wsporniki o kielichowych kapitelach częściowo ozdobionych dekoracją roślinną. W systemie konstrukcyjnym korpusu ciężar sklepień nawy głównej został przerzucony nad nawami bocznymi za pomocą łuków oporowych, zachowanych obecnie jedynie nad nawą północną. Wczesnogotyckie maswerki okienne zachowane są tylko w kilku oknach prezbiterium i transeptu, pozostałe pochodzą z okresu restauracji w XIX w. Od północnego wschodu przylegają do kościoła dwie póżnogotyckie kaplice - jedna z 1508 r. zgodnie z datą na zworniku sklepienia i druga z ok. 1560 r. Obie są nakryte sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, z tym że w późniejszej spływają one na centralny filar kamienny. Fasadę wschodnią akcentują trzy barokowe kaplice z kopułami. Fasada zachodnia, przebudowana w 1692 r., posiada przedsionek nakryty kopułą oraz wcześniejszą, bo zbudowaną w 1608 r. na przedłużeniu północnej nawy bocznej wieżą z dwukondygnacjowym hełmem z przezroczami. Na bogate wyposażenie wnętrza kościoła składają się żelazne okucia drzwiowe wejścia zachodniego pochodzące z XIV w., calopo stadowy nagrobek pary małżeńskiej księcia Bolka II (zm. 1341) i jego żony Jutty (zm. 1342), o dużych walorach artystycznych. nawiązujący do innych nagrobków tego typu na Śląsku. Dalsze elementy wystroju to barokowy ołtarz główny z ok. 1684 r., dzieło J. Schroettera z obrazem M. Willmanna; barokowe ołtarze boczne przy filarach z ok. 1690 r. z obrazami J. Liszki i J. Kretschmera; póżnobarokowy ołtarz boczny (pn. ramię transeptu) z ok. 1732 r.; rokokowy ołtarz boczny (pd. ramię transeptu) z ok. 1770 r. Kaplice wschodnie posiadają wystrój rokokowy z malowidłami ściennymi i obrazami J. Kynasta z Wrocławia z lat 1760-1763. Podobny wystrój z ok. 1750 r. posiadają kaplice północne (na ścianach jednej zachowane fragmenty polichromii z poł. XVI w.) z obrazami B. Krausego z Ząbkowic. Ponadto zachowało się pięć obrazów M. Wilmanna (w nawach bocznych) oraz cykl obrazów Legendy św. Bernarda z ok. 1729 r. pędzla Jana Bonóry.
- Osobną pozycję zajmują drewniane stalle zakonne w prezbiterium o niezwykłym bogactwie rzeźbiarskim z przedstawieniami scen z życia Chrystusa, obecnie po zniszczeniu podobnych stall w kościele w Lubiążu, będące unikalnym przykładem poziomu rzeźby pocz. XVIII w. Zasadniczy ich trzon konstrukcyjny, - renesansowy, z 1567 r. otrzymał bogato rzeźbioną dekorację w latach 1702-1710. W zakrystii znajduje się wiele wyrobów złotniczych Christiana Menzla Starszego z Wrocławia, jak monstrancja w formie drzewa Jessego i kielich z 1671 r., drzwiczki do tabernakulum z 1689 r., oraz szafy ozdobione rzeźbami warsztatu T. Weissfeldta z l. ćw. XVIII w.
- Klasztor, w obecnej formie barokowy, został wzniesiony w latach 1681-1702 w okresie przebudowy całego zespołu prowadzonej przez Mateusza Kirchbergera. Położony po południowej stronie kościoła, założony wokół prostokątnego wirydarza, z silnie wysuniętym ramieniem wschodnim oraz dwiema narożnymi wieżyczkami, ze skrzydłami dwutraktowymi, z korytarzem komunikacyjnym, o wnętrzach nakrytych sklepieniami kolebkowymi, w kilku salach ozdobionymi dekoracją stiukową. Zwracają uwagę: refektarz na parterze z dekoracją sklepienia z 1684 r. i marmurami z 1879 r. oraz Sala Książęca na l. piętrze z wystrojeni barokowym z końca XVII w-, z portretami Piastów śląskich malowanych przez -warsztat M. Willmanna. Fasada kościoła z dzwonnicą, nad fasadą klasztoru flankowaną dwiema wieżyczkami oraz kolumną Św. Trójcy z 1715 r., stojąca w środku dziedzińca, tworzy jeden z najciekawszych widoków zespołu o dużych walorach architektonicznych i urbanistycznych.
- Pozostałe boki tego dziedzińca tworzą oficyny klasztorne, pochodzące z lat 1685-1698 i XVIII w. Są to budynki dwutraktowe, dwukondygnacjowe, z parterami nakrytymi sklepieniami kolebkowymi z lunetami. Pierwotnie skrzydło południowe mieściło szkołę łacińską, zachodnie - mieszkania oficjalistów, a północne - budynek wozowni. Przy drugim dziedzińcu gospodarczym, po północnej stronie kościoła wznosi się oskarpowany budynek, tzw. dom czeladzi, wzniesiony w stylu gotyckim w końcu XV w., przebudowany w 1588 r. Założony na prostokącie, oskarpowany, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, zachował kamienne obramienia okien i gotyckie portale. Zachodnia część dziedzińca gospodarczego zachowała fragment średniowiecznych murów obronnych z łupinową basztą.
- Drogi prowadzące na teren opactwa akcentują trzy bramy: Dolna, pochodząca z 1680 r., nad drogą do dziedzińca gospodarczego; Górna, wzniesiona w 1701 r., nad drogą na dziedziniec klasztorny i Parkowa, pochodząca z pocz. XVIII w. Całości założenia dopełniają budynki oranżerii i pawilonu ogrodowego wzniesione również w pocz. XVIII w.
- Kościół Św. Andrzeja, położony w północnej części osady, pierwotnie przeznaczony na kościół parafialny miejscowej ludności. Wzniesiony ok, 1316 r., powiększony o nawę w 1616 r., rozebraną w latach 1894-1895, zachował obecnie wieloboczne, oskarpowane prezbiterium, nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Przy murze obok kościoła pomnik św. Jana Nepomucena z 1730 r.
- Wśród skromnej zabudowy wsi zwraca uwagę murowany spichrz, wzniesiony w latach 1723-1724, na rzucie prostokąta, czterokondygnacjowy, o skromnych elewacjach bez podziałów architektonicznych.

Henryków Lubański - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Św. Mikołaja, wymieniany w 1346 r., przebudowany w 1696 r., zrekonstruowany w latach 1947-1950 po poważnych zniszczeniach w czasie działań wojennych w 1945 r. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z nie wyodrębnionym, zamkniętym trójbocznie prezbiterium, z wieżą od zachodu, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami wspartym na przyściennych pilastrach. We wnętrzu zachowane rzeźbiarskie fragmenty z XVII i XVIII w.
- Domy mieszkalne, pochodzące z XVIII i XIX w., o murowanym parterze i szkieletowej konstrukcji ścian pierwszego piętra stanowią dobry przykład zabudowy mieszkalnej epoki późnego baroku.

Zabytki miejscowości dolnośląskich
l i t e r a   I

Idzików - d. woj. wałbrzyskie
- Dwór, barokowy, wzniesiony w końcu XVIII w., przebudowany w XX w. Założony na prostokącie, murowany, dwukondygnacjowy, nakryty dachem łamanym. Wnętrze dwutraktowe w pomieszczeniach parterowych zachowało dekoracje stiukowe na kolebkowych sklepieniach. Obok zachowały się budynki gospodarcze, wzniesione w okresie powstania dworu.
- Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany w 1340 r. Obecny wzniesiony ok. 1480 r., powiększony o prezbiterium i transept w XVIII w., restaurowany w 1958 r. Orientowany, murowany, na planie krzyża, z półkoliście zakończonym prezbiterium, z wieżą od zachodu. We "wnętrzu renesansowa kamienna chrzcielnica z 1588 r., barokowy ołtarz główny, a w zakrystii barokowa monstrancja z poł. XVIII w.

Imbramowice - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany w 1335 r. Obecny wzniesiony w pocz. XVI w., przebudowany w XVII (skle- pienia prezbiterium) i XVIII w., remontowany ok. 1830 r. i restaurowany w 1962 r. Murowany, salowy, z prostokątnym dwuprzęsłowym prezbiterium i dostawionymi do niego od południa czworoboczną wieżą oraz kaplicą 'nakrytą sklepieniem gwiaździstym. We wnętrzu kamienne sakramentarium gotyckie, renesansowe epitafium z 1589 r. i barokowy ołtarz główny.

Iwiny - d. woj. legnickie
- Pałac, pierwotny wzniesiony w 1757 r. w stylu póżnobarokowym, przebudowany w XIX i XX w., restaurowany w 1964 r. Jest to prostokątne założenie murowane, dwukondygnacjowe, z łamanym dachem, o pilastrowym podziale fasad i sklepionej sieni na osi.
- Obok murowany spichrz z końca XVIII w.
- Kościół filialny Św. Marcina w obecnej postaci pochodzi z przebudowy w 1872 r. najprawdopodobniej jednonawowego założenia średniowiecznego. We wnętrzu kamienna chrzcielnica z 1651 r. i szereg catopostaciowych nagrobków z XVI i XVII w.

Zabytki miejscowości dolnośląskich
l i t e r a   J

Jabłów - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny MB Częstochowskiej, wzniesiony w 2. poł. XVI w., zapewne na miejscu budowli wcześniejszej przebudowany w XIX w. Murowany z kamienia, jednonawowy, z oskarpowanym prezbiterium, z wieżą od zachodu. Wnętrze prezbiterium sklepione, nawa, nakryta stropem drewnianym, zachowała renesansowe empory, barokowy ołtarz główny i prospekt organowy. Na wieży dzwon z 1682 r.
- Obok przy moście dwa kamienne krzyże pokutnicze.
- Wiatrak drewniany o konstrukcji kozłowej, wzniesiony w pocz. XIX w. Szalowany deskami, zachował we wnętrzu fragmenty urządzeń młynarskich.

Jaczków - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny MB Częstochowskiej, wzmiankowany w 1399 r., zbudowany w 1586 r., przebudowany w XVII w., restaurowany'w 2. poł. XIX w., remontowany w 1969 r. Orientowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu oraz z prostokątnym prezbiterium sklepionym krzyżowo. We wnętrzu renesansowy ołtarz główny z 1612 r., kamienna chrzcielnica z 1604 r., epitafium z 1588 r. oraz pięć płyt nagrobnych rodziny Reicheńbachów z lat l601-1618.

Jaczów - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Świętych Szymona i Judy, wzniesiony zapewne w pocz. XVI w., restaurowany w XVIII w., remontowany w pocz. XX w. Orientowany, murowany z cegły, jednonawowy, z czwdrotaocznym prezbiterium, z wieżą zachodnią wciągniętą do wnętrza nawy, w całości cskarpowany, nakryty dachami dwuspadowymi. Wnętrze nakryte sklepieniami krzyżowo-żebrowymi i siatkami zachowało szereg płyt nagrobnych z XVII i XVIII w. Zachowały się również trzy kamienne gotyckie rzeźby z 2. poł. XV w., umieszczone we wnękach ozdobnego sterczynówego szczytu kruchty południowej.

Jaksonów - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Krzyża, wzmiankowany w 1299 r. Obecny wzniesiony w l. poł. XV w., przebudowany w 1603 r., powiększony o kaplicę od północy w 1775 r., gruntownie restaurowany w latach 1884-1888. Jest to kościół orientowany, murowany z cegły, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium, z neogotycką wieżą od zachodu. We wnętrzu zachował kilka epitafiów z XVIII w.
- Kościół i cmentarz otoczone są murem obronnym, ze szczelinowymi strzelnicami, założonym na prostokącie z dwoma cylindrycznymi baste- jami (obecnie nie istniejące) od zachodu; całość zbudowano z łamanego kamienia, zapewne w okresie wojny trzydziestoletniej.

Jakubów - d. woj. legnickie
- Ruina pałacu, pierwotnie renesansowego, wzniesionego w pocz. XVI w., gruntownie przebudowanego w 2. poł. XIX w., zrujnowanego w 1945 r. Było to założenie murowane, czworoboczne, dwukondygnacjowe, z dwiema nowszymi kolistymi wieżyczkami. Obecnie w zachowanych fragmentach elewacji widoczne są renesansowe kamienne obramienia okien.
- Obok rozciąga się fragment założenia parkowego z XVIII i XIX w.
- Kościół parafialny Św. Jakuba, gotycki, wzniesiony przed 1376 r., powiększony o kaplicę od północy w 1506 r., remontowany w 1735 r. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z czworobocznym prezbiterium, na narożach oskarpowany, z dobudowaną od północy piętrową kaplicą i kruchtą od południa. Wnętrze, z wystrojeni barokowym, zachowało polichromie fna stropach i emporach z l. poł. XVIII w. oraz szereg renesansowych płyt nagrobnych z XVII i XVIII w.
- Teren dawnego cmentarza otacza mur kamienny zapewne z XVI w., obejmujący barokową kaplicę z 1752 r., kostnicę z pocz. XIX w. i neogotycką dzwonnicę z ok. 1860 r. i figurę św. Jana Nepomucena z 1738 r.

Jałowiec - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac w stylu klasycystycznym został wzniesiony ok. poł. XIX w. Założony na prostokącie, dwukondygnacjowy, z trzyosiowym ryzalitem, zwieńczonym trójkątnym płaskorzeżbionym tympanonem, w fasadzie frontowej.
- Ruiny kościoła ewangelickiego, wzniesionego w 1779 r., zapewne na miejscu budowli wcześniejszej, zniszczonego w 1945 r. Była to budowla murowana, orientowana, jednonawowa, z węższym, czworobocznym prezbiterium.
- Na otaczającym cmentarzu zachowało się kilka płyt nagrobnych z XVII i XVIII w.
- Pastorówka wzniesiona w 2. poł. XVIII w. Jest to budynek murowany z kamienia, dwukondygnacjowy, dwutrafetowy, z obszerną sienią na osi, nakryty dachem czterospadowym.

Janice -- d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny kościoła wzniesionego w pocz. XVI w., odbudowanego po pożarze w 1904 r., zniszczonego ponownie w 1945 r. Jest to założenie orientowane, murowane, jednonawowe, z węższym czworobocznym prezbiterium i ostrołukowymi portalami.

Janików - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Michała Archanioła, wzmiankowany w 1338 r. Obecny wzniesiony w XIV w., powiększony w XV w., przebudowany w 1683 r., restaurowany w XIX w., remontowany w 1954 r. Orientowany, murowany, oskarpowany, jednonawowy, z trójbocznie zakończonym prezbiterium nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami. We wnętrzu gotycki portal, rzeźba Madonny z Dzieciątkiem z XV w., kamienne sakramentarium, i chrzcielnica oraz cztery barokowe ołtarze z pocz. XVIII w.

Janowa Góra - d. woj. Wałbrzyskie
- Kościół wzniesiony w poł. XVIII w., przebudowany w XIX w. Murowany, salowy, z półkoliście zamkniętym prezbiterium, z obniżoną wieżą od zachodu.

Janowice Duże - d. woj. legnickie
- Pałac wzniesiony w obecnej formie w stylu barokowym w XVIII w., być może na fragmentach budowli wcześniejszej, remontowany w 1861 r. Zbudowany na prostokącie z kamienia i cegły, dwutraktowy, z reprezentacyjną sienią w parterze, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym. Na krótszej osi czworoboczna wieża, o podziałach pilastrowych, zwieńczona cebulastym hełmem.

Janowice Wielkie - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny zamku Bolczów, zbudowanego przed 1375 r. W tym okresie zamek z niewielkim dziedzińcem z kwadratową wieżą od wschodu i budynkiem mieszkalnym od zachodu zajmował północno-zachodnią część wzgórza. Zamek zniszczono w czasie oblężenia w 1433 r., po czym odbudowano go, powiększając w kierunku połudmowo-wschodniim, tworząc drugi południowy dziedziniec. Wjazd prowadził przez wieżę, przy budowie której zaadaptowano ścianę skalną. W pocz. XVI w. zamek należał do Justusa Decjusa z Krakowa, dworzanina króla Zygmunta Starego; wówczas to wzniesiono u wejścia barbakan na rzucie podkowy. W 1645 r. zamek zniszczono i od tego czasu pozostaje on jako trwała ruina, konserwowana w 1965 r.
- Zespół pałacowy, obecnie sanatorium. Budowla, rozpoczęta w 1608 r., została powiększona w 1648 r., następnie ulegała modernizacjom i przebudowom w latach 1775, 1830, 1920 i 1962. Obejmuje on teraz kompleks budynków powstałych w różnych okresach stylowych, mimo Jednak prowadzonych prac zachował szereg zabytkowych detali architektonicznych i ozdobnych wnętrz.
- Kościół filialny Wniebowzięcia NMP, wzniesiony w końcu XV w., powiększony w XVIII w., restaurowany w pocz. XX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium i oskarpowaną wieżą od zachodu. We wnętrzu przyścienne póżnogotyckie sąkramentarium, ostrołukowy kamienny portal i renesansowa chrzcielnica.

Jastrowiec - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac wzniesiony w 2. poł. XVIII w., przebudowany w końcu XIX w., uszkodzony w 1945 r. Murowany, założony na prostokącie, z ryzalitem na osi, trzytraktowy, trzykondygnacjowy, nakryty dachem, łamanym z lukarnami. We wnętrzu, w sali na piętrze zachował się ozdobny plafon z dekoracją stiukową.
- Obok zachowała się, powstała współcześnie z pałacem, oficyna mieszkalna.
- Kościół filialny Niepokalanego Poczęcia NMP, wzmiankowany w 1399 r., obecny wzniesiony przed 1500 r., przebudowany w pocz. XVIII w. Orientowany, murowany, z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, zachował od południa ostrołukowy portal uskokowy.

Jastrzębia - d. woj. leszczyńskie
- Dwór barokowy, wzniesiony w l. ćw. XVIII w., remontowany w latach 1962-1963. Założony na prostokącie, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym z lukarnami. W elewacji skromny portal z pilastrami, a we wnętrzu, w sali na piętrze, zachowane na stropie dekoracje stiukowe.

Jaszkotle - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Wniebowstąpienia Pańskiego, wzmiankowany w 1318 r., obecny wzniesiony w 1473 r., powiększony w pocz. XVI w., restaurowany ok. 1725 r. Orientowany, murowany z cegły, o wnętrzu jednonawowym nakrytym płaskim stropem, z prostokątnym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym z 1451 r. Nad prezbiterium wieża z namiotowym hełmem. We wnętrzu gotycka rzeźba Madonny z Dzieciątkiem z XV w., pozostałe wyposażenie barokowe pochodzi z ok. 1710 r.
- Cmentarz kościelny otoczony jest murem ceglanym, obronnym, ze strzelnicami o otworach okrągłych i rombowych, z bramą wejściową od wschodu, wzniesionym w l. poł. XVII w.

Jaszkowa Dolna - d. woj. wałbrzyskie
- Kaplica cmentarna, pierwotnie kościół parafialny wzmiankowany w 1358 r. Dawny gotycki, wzniesiony w pot. XIV w., przebudowany w 1659 i ok. 1750 r., pozbawiony nawy i wieży w 1900 r., restaurowany w 1960 r. Obecnie zachowane gotycko-barokowe prezbiterium nakryte jest dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym.

Jaszkowa Górna - d. woj. wałbrzyskie
- Dwór renesansowy, wzniesiony w l. poł. XVI w., rozbudowany ok. 1576 r., przebudowany w pocz. XVIII w., uszkodzony w 1945 r., odbudowany w latach 1970-1976. ??? Murowany, prostokątny, dwutraktowy,, trzykondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym. Przy narożniku północno-zachodnim zachował renesansowy szczyt ze sterczynami, a przy południowo-zachodnim barokowy z trójkątnym przyczółkiem, ujętym wolutowymi spływami. Obramienia okien i drzwi kamienne, renesansowe, a na elewacjach fragmenty geometrycznej dekoracje sgraffitowej.
- Obok barokowy budynek oficyny, pochodzący z pocz. XVIII w., restaurowany w XIX w. Murowany, prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym. Na osi podwyższone szczyty z wolutowymi spływami.
- Nieco dalej barokowa kapliczka z 1. poł. XVIII w., czworoboczna, zwieńczona cebulastym hełmem.
- Kościół parafialny Św. Mikołaja, pierwotny wzmiankowany w 1380 r. Obecny barakowy wzniesiony w 2. poł. XVIII (1777 ?) w., restaurowany w XIX w., remontowany w 1964 r. Murowany, jednonawowy, z symetrycznymi kaplicami imitującymi transept z zakończonym półkoliście prezbiterium i wieżą w elewacji frontowej. We wnętrzu renesansowa ambona z poł, XVII w. i trzy póżnobarokowe ołtarze z 2. poł. XVIII w.
- Obok barokowa brama cmentarna z 1706 r.

Jawiszów - d. woj. jeleniogórskie
- Dwór, pierwotnie wzniesiony w stylu renesansowym w pocz. XVII w., restaurowany w XVIII w., gruntownie przebudowany w latach 1802-1811. Murowany, prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym. Wnętrza parteru zachowały częściowo pierwotny podział i kolebkowe sklepienia wsparte na kolistych filarach. W elewacji kamienne, renesansowe obramienia. Obok parterowy budynek gospodarczy, pochodzący z początków XIX w.
- Dom (nr 36), dawny młyn, wzniesiony zapewne w końcu XVIII w., restaurowany w XIX w. Prostokątny, z murowanym, czuciowe sklepionym parterem i piętrem o konstrukcji szkieletowej, nakryty dachem dwuspadowym, zachował fragmenty dawnych urządzeń produkcyjnych.
- Most na młynówce pochodzi z końca XVIII w. Jednoprzęsłowy, przesklepiony kolebką, z figurą św. Jana Nepomucena na prostej balu- stradzie.

Jawor - d. woj. legnickie
- Miasto lokowane prawdopodobnie już w 1242 r. na miejscu starej osady, na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych: Drezno - Wrocław i Legnica - Czechy. Stolica odrębnego księstwa w latach 1301-1346. Od początków swego istnienia Jawor związany był z zamkiem kasztelańskim, wymienionym w dokumentach już w 1292 r. Jako ważne centrum handlowe płodów rolnych, bydła i wełny, miasto rozwijało się szybko, w 1367 r. otrzymując prawo "mili zapowiedniej". Jako główne centrum tkactwa lnu Jawor utrzymuje swą pozycję do okresu wojny trzydziestoletniej. Od 1525 r. rozwija się tu protestantyzm, a miejscowa szkoła osiąga wysoki poziom nauczania. Mimo ucisku sił kontrreformacji przetrwała duża gmina protestancka, która uzyskuje w 1648 r. prawo wzniesienia tu własnej świątyni - Kościoła Pokoju. Miasto, poważnie zniszczone w wielkim pożarze w 1648 r., podnosi się bardzo powoli wobec upadku tkactwa, przyspieszając nieco swój rozwój dopiero w 2. poł. XIX w., dzięki powstającym zakładom przemysłowym. Jednakże dopiero ich poważny rozwój po 1945 r. pozwolił na szybkie odbudowanie zniszczeń powstałych w wyniku działań w okresie drugiej wojny światowej.
- Zamek, położony w zachodniej części miasta, jako siedziba kasztelana wymieniany jest w 1292 r. Później rezydował tu Bolko I, książę świdnicko-jaworski i jego następcy. Po upadku księstwa i włączeniu go do Czech, aż do 1741 r. była to siedziba starostów królewskich. Pierwotny zamek gotycki i renesansowy został gruntownie przebudowany w latach 1663-1665, a w 1705 r. dokonano remontu wieży zegarowej. Od 1746 r. Fryderyk II przekształcił zamek na więzienie, czynne tu do 1945 r. Obecnie obiekt, użytkowany częściowo jako zakład rzemieślniczy, stanowi rozległy kompleks budynków zgrupowanych wokół wewnętrznego dziedzińca i mimo przebudów kryje cały szereg reliktów poprzednich założeń.
- Ratusz pierwotny wzniesiono w końcu XIV w. Przebudowywany w kolejnych wiekach, po ostatnich pożarach w 1846 i 1895 r. ustąpił miejsca budowli obecnej, wzniesionej w 1897 r. Zachowała się jedynie gotycka wieża, zwieńczona barokowym hełmem z latarnią i ozdobiona gotyckimi, kamiennymi rzeźbami heroldów z tarczami herbowymi.
- Mury miejskie, wzniesione ok. poł. XIV w., rozdzielone były czterema bramami: Złotoryjską, Strzegomską - Targową, Legnicką i Bolkowską. Rozbudowane następnie przez dodanie drugiego pierścienia i wprowadzenie wysuniętych bastei w 1540 r. Po dokonanych w ciągu XIX w. rozbiórkach zachowały się obecnie fragmenty (konserwowane w latach 1961-1962) muru w pełnej wysokości z krenelażem obok kościoła parafialnego oraz tzw. zamek Anioła, będący obszerną basteją, występującą pierwotnie poza zewnętrzny pierścień fortyfikacji. Ocalała również wieża bramy Strzegomskiej, wzniesiona w XIV w., a przebudowana w XV w., murowana z kamienia, założona na ośmioboku z piramidalnym hełmem.
- Kościół parafialny Św. Marcina, wymieniany w dokumencie z 1242 r. Budowę obecnego rozpoczęto zapewne po 1330 r., realizując ją do końca XIV w. Dalsze prace prowadzone są w części zachodniej w latach 1446 i 1573, później na przełomie XVI i XVII w. przebudowuje się kruchtę południową, gdzie w 2. ćw. XVII w. został umieszczony póżnorenesansowy portal kamienny. Restaurowany w XVIII i XIX w., remontowany ostatnio w 1962 r. Obecnie jest to budowla orientowana, murowana z kamienia łamanego, z trzynawowym, halowym korpusem o czterech przęsłach, z silnie wydłużonym prezbiterium zamkniętym poligonalnie. W dwuwieżowej fasadzie zachodniej ukończono jedynie wieżę północną, jako czworoboczną, zwieńczoną namiotowym dachem. Całość budowli nakrywają sklepienia krzyżowo-żebrowe wsparte na rzeźbionych konsolkach, stanowiących bardzo cenny zespół rzeźby figuralnej z końca XIV w. Wyposażenie wnętrza, barokowe, pochodzi z końca XVII w.
- Kościół i klasztor pofranciszkański, ufundowany w 1486 r. przez biskupa Jana Gross-Wardein. Poświęcenia kościoła dokonano w 1489 r., prace jednak prowadzone były aż do 1492 r. W latach 1565-1654 użytkowany był przez protestantów, którzy założyli tu szkołę parafialną. Potem powrócili zakonnicy, a od 1810 r., po kasacie klasztoru miasto zamieniło zespół na arsenał. Do roku 1945 użytkowany jako magazyn, częściowo zniszczony w działaniach wojennych, został odbudowany na Muzeum Regionalne w latach 1961-1965.
- Kościół murowany jest z kamienia i cegły, czteroprzęsłowy, trzynawowy, halowy, z wydłużonym prezbiterium zamkniętym poligonalnie. Nawę główną nakrywa sklepienie gwiaździste, nawy boczne i prezbiterium sklepienie krzyżowo-żebrowe, wsparte na konsolkach. Szczyt zachodni trójkątny, ze sterczynami, ozdabiają ślepe blendy. We wnętrzu, na południowej ścianie nawy bocz nej zachowały się fragmenty polichromii (scena Zwiastowania), pochodzące z przełomu XV na XVI w., oraz dolne partie profilowanego portalu zachodniego.
- Klasztor, usytuowany przy południowej ścianie kościoła, murowany z kamienia i cegły, założony wokół kwadratowego dziedzińca, dwukondygnacjowy, nakryty jest dachami dwuspadowymi. W skrzydle wschodnim zachowały się sklepienia krzyżowo-żebrowe, w pozostałych kolebkowe z lunetami. Od wschodniego skrzydła klasztoru biegnie w kierunku murów miejskich dwukondygnacjowy ganek, będący przejściem do dańkeru.
- Kaplica Św. Barbary (ul. Lipowa), wzniesiona niewątpliwie w średniowieczu, gruntownie przebudowana po pożarze w 1729 r., restaurowana w 1961 r. Obecnie jest to budowla murowana, prostokątna, jednonawowa, kryta drewnianym stropem. Fasadę zachodnią z wolutowym szczytem rozdzielają na pola pilastry oraz akcentuje portal kamienny z 1729 r.
- Kaplica Św. Wojciecha, zbudowana pierwotnie jako synagoga dla gminy żydowskiej, przybyłej do miasta w 1364 r. Od 1438 r. użytkowana jako kaplica szpitalna, gruntownie przebudowana w 1729 r. Obecnie jest to budowla ośmioboczna, nakryta kopułą z latarnią, restaurowana w XIX i XX w.
- Ewangelicki kościół Pokoju (ul. Limanowskiego). Został wzniesiony po pokoju westfalskim w latach 1654-1656 wg projektu Albrechta Saebischa z Wrocławia przez miejscowego mistrza A. Gampera, jako jeden z trzech kościołów tego typu na Śląsku. Wieżę dobudowano w 1709 r., a całość poddano konserwacji w latach 1967-1968. Jest to budowla o konstrukcji szkieletowej, na podmurówce ceglanej, w formie dużej sali otoczonej kondygnacjami empor z ozdobnymi balustradami. Całość nakrywa drewniany, kasetonowy strop. Polichromię wnętrza wykonano w 1710 r., współcześnie z całym wystrojem.
- Dawna szkoła parafialna (pl. Kościelny), wzniesiona została w końcu XVI w., przebudowana w XIX w., zniszczona w 1945 r., odbudowana w latach 1968-1970. Jest to budynek murowany, jednotraktowy, dwukondygnacjowy, z zachowanymi na elewacjach zewnętrznych fragmentami pierwotnej dekoracji sgraffitowej.
- Domy mieszkalne. Z dawnej zabudowy podcieniowej, powsta- łej w ciągu XVI i XVII w., otaczającej cały rynek, zachowały się obecnie, jedynie partie przy południowej i zachodniej pierzei. Są to domy murowane, trzytraktowe, dwu- i trzykondygnacjowe o układzie szczytowym z podcieniowym, sklepionym parterem, częściowo przebudowane w XVIII i XIX w. Ciekawy jest również portal domu (ul. Legnicka 4) o póżnorenesansowej, rzeźbiarskiej dekoracji.

Jaworek - d. woj. wałbrzyskie
- Dom mieszkalny (nr 19) dawna oficyna dworska, barokowy, wzniesiony w XVIII w. Murowany, prostokątny, dw-utraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym, o elewacjach podzielonych pionowymi pasami.
- Kaplica pomocnicza Św. Jana Chrzciciela, barokowa, wzniesiona w 1721 r., restaurowana w 1880 i 1910 r. Murowana, rozplanowana na czworoliściu (tetrekonchos) i zwieńczona kopułą z latarnią. We wnętrzu klasycystyczny ołtarz z pocz. XIX w.

Jaworów - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Michała Archanioła, wzmiankowany w 1376 r. Obecny, gotycki, wzniesiony przez budowniczego Henryka z Nysy ok. 1500 r., restaurowany i częściowo przebudowany w 1860 r., remontowany w 1930 r., odnowiony w 1966 r. Orientowany, murowany, oskarpoany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i prostokątnym prezbiterium, nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym z rzeźbionymi wspornikami. Wyposażenie wnętrza póżnobarokowe pochodzi z poł. XVIII w.
- Plebania, późnobarokowa, wzniesiona na przełomie XVIII i XIX w., gruntownie przebudowana w pocz. XX w. Murowana, prostokątna, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta dwuspadowym dachem łamanym z naczółkami.

Jaźwina - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Wniebowstąpienia Pańskiego, wzmiankowany w 1335 r. Pierwotny średniowieczny zniszczony w czasie wojny trzydziestoletniej, obecny, barokowy, odbudowany i powiększony w 1692 r. - z dostawioną w 1885 r. wieżą zachodnią. Orientowany, murowany, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium nakrytym sklepieniem kolebkowym. Zachował we wnętrzu gotycką rzeźbę Madonny z Dzieciątkiem z końca XV w. i barokowe wyposażenie z końca XVII w.

Jedlinka - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac (ul. Noworudzka 19), wzniesiony ok. 1795 r., wg projektu K. G. Langhansa, odnowiony w 1890 r., remontowany w 1959 r. Złożony z korpusu głównego i dwóch oficyn, o elewacjach ozdobionych dekoracją klasycystyczną i wejściem akcentowanym kolumnowym portykiem z trójkątnym tympanonem.

Jelcz - d. woj. wrocławskie
- Ruiny zamku wzniesionego na wyspie, na zakołiskach Odry. Zamek książęcy został zbudowany w XIV w., na miejscu dawnego dworu myśliwskiego, przebudowany w 1518 r., zniszczony pożarem w 1623 r. Mimo opracowanego przez Walentego Saebischa projektu odbudowy pozostający do chwili obecnej w stanie trwałej ruiny.

Jelenia Góra - d. miasto wojewódzkie
- Pierwotna osada otrzymała prawa miejskie prawdopodobnie w poł. XIII w., gdyż w 1288 r. wymieniana jest już jako miasto. Na przełomie XIII i XIV wieku czynny tu był już młyn o sześciu kołach, położony nad Bobrem, pomiędzy górą zamkową a mostem. Od 1355 r. mieszczanie otrzymują od księcia świdnicko-jaworskiego Bolka II przywilej górniczy, dający wyłączne prawo przetopu rud żelaza. Miasto rozwija się szybko jako poważny ośrodek wymiany handlowej, a od XVI w. rośnie jego znaczenie jako ośrodka rzemiosła tkackiego, którego wyroby docierają do wszystkich rynków ówczesnego świata. Po pożarze w 1549 r. rozbudowują się przedmieścia, powstają szpitale, przytułki i nowe kaplice. Przejściowe zahamowanie rozwoju Jeleniej Góry następuje w okresie wojny trzydziestoletniej i ogromnego pożaru miasta w 1634 r., po którym ponownie rozwija się ono szybko w oparciu o produkcję płótna i odnowienie kontaktów handlowych. Druga pot. XVII i pocz. XVIII w. to szczytowy okres rozwoju miasta. Wykształcił się wtedy odrębny typ kamienicy kupieckiej z ozdobnym szczytem, podcieniami pełniącymi rolę kramów, z kantorami na parterze oraz ozdobnymi sieniami ze studniami świetlnymi {wiaty) i podwórzami z oficynami. Włączenie Śląska do Prus w 1742 r., potem wojny napoleońskie oraz upadek rzemiosła tkackiego osłabiły poważnie życie gospodarcze miasta. Ponownie ożywia się ono w 2. poł, XIX w. w oparciu o przemysł papierniczy, optyczny i precyzyjny, a także o rozwój turystyki. Częściowo zniszczona w 1945 r., ponownie szybko się ożywia jako stolica całego regionu, która obok nowych zakładów produkcyjnych ogniskuje ruch turystyczny Zachodnich Sudetów.
- Fragmenty zamku położonego na wysokiej górze na północny zachód od miasta (Wzgórze Krzywoustego), wzniesionego jako murowany przed 1291 r., za panowania Bolka I świdnicko-jaworskiego. Po przejściu księstwa w ręce Czech oddany rodom rycerskim, w 1428 r. zajęty przez wojska husyckie, po 1430 zniszczony przez mieszczan. Obecnie zachowały się jedynie niewielkie fragmenty murów i wałów ziemnych na zachodnim stoku wzgórza.
- Ratusz obecny wzniesiono na miejscu budowli pochodzącej z XVI w. w latach 1744-1749 wg proj. C. Gotlieba Hedemanna, a restaurowano w 1924 i 1957-1959 r. Jest to założenie prostokątne, trójkondygnacjowe, nakryte dachem łamanym z występującą ze środka czworoboczną wieżą, która być może stanowi pozostałość budowli poprzedniej.
- Obok kamienna studnia Neptuna, wzniesiona w 1727 r.
- Mury miejskie wzniesiono z kamienia wokół miasta w XV w. i rozdzielono trzema bramami: Wojanowską, Długą i Zamkową. Poprawiane i unowocześniane w XVI w., otrzymały wydłużoną basteję dla obrony bramy Wojanowskiej. Po rozbiórkach w 1837 r. zachowały się jedynie fragmenty w północnej części miasta oraz wieże bram Wojanowskiej i Zamkowej, konserwowane w 1959 r.
- Kościół parafialny Świętych Erazma i Pankracego, Dokładna data powstania kościoła nie jest znana. Wiadomo, że spłonął on w 1303 r., po czym został odbudowany w ciągu XV w. W XVI w. pracowali przy kościele Jan Kórner i Lukas ze Świdnicy, zapewne przy sklepieniach nawy głównej. Dalsze prace miały miejsce w 1662 i 1813 r., ostatnia restauracja, połączona z malowaniem wnętrza nastąpiła w 1963 r. Jest to orientowana, trzynawowa, czteroprzęsłowa bazylika, z wydłużonym, pięcioprzęsłowym prezbiterium zamkniętym poligonalnie. Sklepienia w nawie głównej i prezbiterium sieciowe, w nawach bocznych krzyżowo-żebrowe. Od północy przylega dwukondygnacjowa zakrystia. W fasadzie zachodniej, na osi, prostokątna wieża, przechodząca w ośmiobok, zwieńczona hełmem z 1736 r. Po bokach naw rząd kaplic o cechach późnogotyckich We wnętrzu ołtarz główny z lat 1713-1718 z rzeźbami T. Weisfeldta, piękne drewniane stalle z 1565 r. z bogato rzeźbionymi zapieckami oraz ambona z 1591 r. Znajduje się tu również siedem całopostaciowych płyt nagrobnych z lat 1518-1600, a na zewnątrz przy prezbiterium trójarkadowa kaplica z kutymi kratami z 1609 r.
- Kościół garnizonowy - dawniej ewangelicki kościół Łaski Bożej. Wzniesiony został poza obrębem starego miasta w latach 1709-1718 przez szwedzkiego architekta Marcina Frantza z Rewia, na wzór kościoła Św. Katarzyny w Sztokholmie. Jest to największy spośród sześciu kościołów Łaski Bożej, zbudowanych na Śląsku po 1709 r., w wyniku ustaleń pokoju altransztadzkiego (kościoły w Cieszynie, Kożuchowie, Jeleniej Górze, Kamiennej Górze, Miliczu i Żaganiu). Budowla w Jeleniej Górze została założona na planie krzyża greckiego, z płaską kopułą w centrum, otoczoną czterema wieżyczkami. Wnętrze wypełniają dwupiętrowe empory drewniane, a sklepienia pokrywają malowidła pędzla Franza Hoffmanna. Ołtarz główny został wykonany przez Jerzego Menzia, a prospekt organowy wykonano w 1727 r.
- Kościół otoczony cmentarzem, przy murze którego znajdują się liczne kaplice grobowe, pochodzące z XVIII w., o dużej wartości artystycznej, z rzeźbami i kutymi kratami.
- Kaplica Św. Anny powstała w 1514 r. na skutek adaptacji dawne) bastei bramnej z XVI w,, przebudowana przez K. Jentscha w latach 1709-1715, restaurowana w XIX w. Jest to budowla jednonawowa, zakończona półkoliście, z dostawioną obok wieżą dawnej bramy Wojanowskiej. Na elewacji zewnętrznej zachowane dwa rzędy kluczowych otworów strzelniczych.
- Cerkiew prawosławna (ul. 1-go Maja) pierwotnie wzniesiona jako kaplica w XV w., przebudowana w 1727 r. przez Kaspra Jentscha. restaurowana w 1953 r. Jest to założenie jednonawowe, salowe, z profilowanym szczytem od zachodu, z wmurowanymi w ścianę zewnętrzną kamiennymi krzyżami pokutniczymi.
- Domy mieszkalne, stanowiące pierwotnie najcenniejszy zespól wokół rynku, wzniesione w XVII i XVIII w., odbudowane po zniszczeniach wojennych w latach 1959-1965, zachowały w chwili obecnej jedynie niewielkie fragmenty pierwotnego, bogatego wystroju oraz zrekonstruowany trakt podcieniowy.

Jeleniów - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac wzniesiony pierwotnie w 2. poł. XVI w. jako renesansowy dwór, powiększony o boczne skrzydła w 2. ipol. XVIII w., restaurowany w XIX w., częściowo zniszczony (skrzydło środkowe) w 1945 r., został odbudowany w latach 1968-1970. Po pracach tych zachowały się skrzydła boczne w stylu barokowym, dwu- i trzytraktowe, dwukondygnacjowe, nakryte dachami mansardowymi, z zachowanymi w pomieszczeniach parteru sklepieniami kolebkowymi.
-Kaplica Św. Trójcy, barokowa, wzniesiona w 1699 r., uszkodzona w 1945 r., odbudowana w 1948 r. Jest to budowla murowana, jednonawowa, z węższym prezbiterium i dwoma bocznymi symetrycznymi kaplicami, nakryta dwuspadowym dachem z ośmioboczną sygnaturką na kalenicy. Wnętrze nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami, zachowało barokowy wystrój oraz rzeźbiony, drewniany ołtarz z ok. 1700 r.

Jemielna - d. woj. wrocławskie
-Kościół filialny MB Różańcowej, wzmiankowany w 1399 r., obecny, barokowy, wzniesiony w końcu XVII w., restaurowany w XIX w., remontowany w 1962 r. Murowany, prostokątny, kryty dachem dwuspadowym zwieńczonym na kalenicy czworoboczną sygnaturką z latarnią. We wnętrzu zachował się prospekt organowy z 1759 r.

Jemielno - d. woj. leszczyńskie
- Kościół parafialny Św. Katarzyny, pierwotny wzniesiony w średniowieczu, gruntownie przebudowany w XVIII w., restaurowany w pocz. XX w., remontowany w 1963 r. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z wieżą od zachodu, nakryty łamanym dachem. We wnętrzu póżnorenesansowe - ambona i chrzcielnica z pocz. XVII w., barokowy ołtarz główny z 2. poł. XVII w. oraz dwa całopostaciowe nagrobki z lat 1576-1691.

Jerzmanice-Zdrój - d. woj. legnickie
- Dwór barokowy, wzniesiony w l. poł. XVIII w., restaurowany w XIX w. Murowany, prostokątny, trzytraktowy, z obszerną sienią, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym. Wejście akcentuje portal balkonowy, flankowany ukośnie ustawionymi pilastrami.
- Kościół filialny Św. Antoniego, wzniesiony w pocz. XVI w., przebudowany w XVIII i XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z projektowaną wieżą od 'południa, z prostokątnym, oskalpowanym prezbiterium, nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Na ścianach zachowane płyty nagrobne z XVI w.

Jerzmanki - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Św. Franciszka z Asyżu, chociaż wymieniany dopiero w 1346 r., został zbudowany już ok. 1260 r. jako założenie jednonawowe, orientowane, murowane z kamienia, z wieżą umieszczoną pomiędzy nawą a kwadratowym prezbiterium. Pomieszczenia pod wieżą i prezbiterium zostały zasklepione krzyżowo z żebrami spływającymi na kolumienki o kapitelach pokrytych dekoracją roślinną, nawa zaś sklepieniem sieciowym pochodzącym z pocz. XVI w. W południowej ścianie nawy kamienny, rzeźbiony portal z kręconymi kolumienkami, przechodzącymi w ostrołukową archiwoltę. We wnętrzu zachowały się: drewniany, rzeźbiony ołtarz z 1617 r. i kamienne, późnogotyckie sakramentarium.

Jerzmanowa - d. woj. legnickie
- Pałac barokowy, wzniesiony w 1. poł. XVIII w., przebudowany w XIX w., częściowo remontowany w 1964 r. Murowany z cegły, założony na prostokącie, z niewielkimi ryzalitami skrzydeł bocznych, czterokondygnacjowy, nakryty dachem łamanym z facjatkami i powiekami. Elewacja frontowa o podziale rombowym, jedenastoosiowa akcentowana trójosiowym ryzalitem wejściowym otwartym arkadami w parterze, a zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem. Wnętrze dwu- i trzytraktowe zachowało sklepiony krzyżowo hali w parterze i sufity z bogatą dekoracją stiukową.
- Park, założony od wschodu i południa pałacu w XVIII w., zachował fragmenty pierwotnej kompozycji geometrycznej z kanałami wodnymi.
- Zabudowania gospodarcze, obejmujące spichlerz, stajnie i oficynę mieszkalną, murowane wzniesiono w l. poł. XIX w.
- Kościół filialny Wszystkich Świętych, gotycko-renesansowy, wzniesiony zapewne przed 1376 r., gruntownie przebudowany w pocz. XVI w., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany z kamienia i cegły, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium i dostawioną do nawy od północy wieżą i kaplicą. Wnętrze, nakryte płaskimi sufitami, zachowało kilka płyt nagrobnych z XVIII w.

Jerzmanowice - d. woj. legnickie
- Wiatrak drewniany, typu holenderskiego, zbudowany w l. poł. XVIII w,, zelektryfikowany w pocz. XX w. Założony na ośmioboku, o konstrukcji słupowej, z ruchomą głowicą, w całości pokryty gontem, zachował we wnętrzu fragmenty urządzeń napędowych.

Jerzmanowo - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Jadwigi, wzmiankowany w 1316 r. Prezbiterium obecnego wzniesiono w XIV w., nawę zaś w XV w., obiekt restaurowano w XIX i XX w. Orientowany, murowany z cegły, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowym, z czworoboczną wieżą od zachodu, zachował w oknach dwuczęściowe kamienne maswerki. We wnętrzu - renesansowe sakramentarium przyścienne, trzy ołtarze, ambona i chrzcielnica barokowe z XVIII w., a na ścianach płyty nagrobne z lat 1624 i 1622. Na wieży dzwon z 1563 r.

Jezierzyce Małe - d. woj. wrocławskie
- Pałac późnobarokowy, wzniesiony w l. poł. XVIII w., przebudowany w pocz. XX w. Murowany, prostokątny, z dostawionym ryzalitem mieszczącym klatkę schodową, dwutraktowy, dwukondygnacjowy nakryty dachem czterospadowym, o elewacjach ozdobionych pilastrami i boniowanymi pasami.
- Obok zachowana oficyna mieszkalno-gospodarcza, wzniesiona współcześnie z pałacem, o podobnym charakterze architektury, ze sklepionymi pomieszczeniami parteru.

Jeżów Sudecki - d. woj. jeleniogórskie
- Kaplica Św. Michała Archanioła, wzniesiona w 2. poł. XVI w., przebudowywana w XIX i pocz. XX w., remontowana w 1964 r. Jest to budowla salowa, nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami, z ośmioboczną sygnaturką na kalenicy dwuspadowego dachu. We wnętrzu zachowany barokowy ołtarz z końca XVII w.
- Dawny "Dom Gwarków" (ul. Długa 135), wzniesiony w 1601 r. jako gospoda dla górników (gwarków) pobliskich kopalń rud srebra i galmanu, zamieniony w pocz. XIX w. na budynek gospodarczy, odbudowany w latach 1960-1961. Prostokątny, drewniany, o konstrukcji słupowej, jednotraktowy, dwukondygnacjowy, kryty dachem dwuspadowym, z zachowanymi fragmentami dekoracji sgraffitowej na elewacjach.

Jędrzychowice - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny dworu wzniesionego, wg napisu, w 1611 r., restaurowanego w 1625 r., przebudowanego w XIX w., zniszczonego w 1945 r. Było to założenie nieregularne, trzykondygnacjowe, z wieżą, z zachowywanymi obecnie szczytami o podziale renesansowym, rzeźbionym portalem i fragmentami geometrycznej dekoracji sgraffitowej na elewacjach.
- Kościół filialny Narodzenia NMP, wzniesiony w 3. ćw. XIII w., a wymieniany w dokumentach dopiero w 1346 r. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium zakończonym poligonalnie. Nawę nakryto sklepieniem kolebkowym z dekoracją stiukową, pochodzącą z 1614 r., a prezbiterium w pocz. XVI w. sklepieniem sieciowym z półkopułą. We wnętrzu zachował się drewniany, późnorenesansowy ołtarz i szereg epitafiów z XVII i XVIII w.

Jędrzychów - d. woj. legnickie
- Ruiny zamku. Pierwotny wzniesiony został przez księcia Henryka I ok. 1319 r., przejęty potem przez księcia Jana Głogowskiego. Zniszczony dwukrotnie w czasie wojny trzydziestoletniej, po 1756 r. odbudowany jako zbór ewangelicki, powiększony o wolno stojącą wieżę w 1884 r., restaurowany w 1903 r., zniszczony w 1945 r. Założony na czworoboku z niższymi przybudówkami, trzykondygnacjowy, nakryty czterospadowym dachem łamanym. Całość dziedzińca otacza owalny mur kamienny z ne- ogotycką dzwonnicą.
- Kościół filialny Św. Bartłomieja, wzmiankowany w 1366 r. Obecny, barokowy, wzniesiony w latach 1729-1736, restaurowany (wieża) w 1883 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z półkoliście zakończonym prezbiterium, z wieżą od zachodu, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami. Wyposażenie, póżnobarokowe, pochodzi z poł. XVIII w., zachowało się również szesnaście płyt nagrobnych z lat 1545-1623.

Jodłowice - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Podwyższenia Krzyża Św., wzmiankowany w 1499 r., obecny, barokowy, wzniesiony po pożarze w 1783 r., restaurowany w 1962 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i prezbiterium zakończonym półkolistą absydą, o wnętrzu nakrytym sklepieniami żaglastymi na gurtach. Wyposażenie barokowe pochodzi z. 2. poł. XVIII w.

Jugowa - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Antoniego, wzmiankowany w 1335 r. Obecny wzniesiony w XV w., przebudowany w XVII w., restaurowany w 1961 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z prostokątnym prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Na elewacjach ślady geometrycznej dekoracji sgraffitowej, a we wnętrzu kamienna chrzcielnica z 1490 r. oraz trzy płyty nagrobne z XVI w.

Jugów - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Katarzyny, pierwotny wzmiankowany jako kaplica w 1374 r., wzniesiony jako murowana kaplica w 1651 r. Obecny, barokowy, zbudowany ok, 1718 r., częściowo przebudowany w pocz. XX w., remontowany w latach 1963-1965. Murowany, trzynawowy, z emporami bocznymi, czworoboczną wieżą i półkoliście zakończonym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniami kolebkowymi z lunetami, zachował barokowe wyposażenie, współczesne budowie kościoła.

Jurcz - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Najświętszego Serca Pana Jezusa wzmiankowany w 1376 r. Obecny, barokowy, ukończony w 1631r., przebudowany w XIX w., remontowany w 1959 r. Murowany, salowy, z węższym prezbiterium, zwieńczony czworoboczną sygnaturką na kalenicy dwuspadowego dachu. Na ścianach sześć całopostaciowych płyt nagrobnych z pocz. XVII w.

Jutrzyna - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Franciszka z Asyżu, wzmiankowany w 1335 r., obecny gotycko-barokowy, z prezbiterium wzniesionym w końcu XIII w. i nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, powiększony o wschodnią wieżę ok. 1600 r. i o barokowy korpus w XVIII w., remontowany w 1961 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od wschodu. W prezbiterium wczesnogotycki portal kamienny, pozostałe wyposażenie barokowe z l. poł. XVIII w.

Zabytki miejscowości dolnośląskich
l i t e r a   K

Kaczorów - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Św. Mikołaja, wzmiankowany w 1311 r. Obecny, wzniesiony w końcu XV w., przebudowany w XVIII w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z trójbocznie zakończonym, nie wydzielonym prezbiterium i wieżą od zachodu. We wnętrzu drewniany, kasetonowy strop, ostrołukowy, profilowany portal kamienny, póżnogotyckie, rzeźbione sakramentarium a na ścianach płyty nagrobne z XVI i XVII w.

Kalinowice Górne - d. woj. wałbrzyskie
- Dwór, klasycystyczny, wzniesiony w 1827 r., przebudowany w 1885 r. Murowany, prostokątny, parterowy, dwutraktowy, nakryty dwuspadowym dachem, z dwukolumnowym portykiem na tle prostokątnej wnęki.

Kamienica Mała - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Św. Barbary, wzmiankowany w 1399 r. Obecny wzniesiony w 2. poł. XVI w., przebudowany w pocz. XVII w., restauro- wany w latach 1867, 1932 i 1958. Murowany, salowy z trójbocznie żarn- kniętym prezbiterium i nadbudowaną nad nim ośmioboczną wieżą. Portal zachodni o formach renesansowych podobnie jak i drewniana ambona we wnętrzu.

Kamieniec Ząbkowicki - d. woj. wałbrzyskie
- Pierwotnie było to probostwo augustianów ufundowane w 1210 r., przekazane w 1249 r. zakonowi cystersów, we władaniu których pozostawało do 1810 r., przeznaczone później na cele mieszkalno-administracyjne.
- Kościół parafialny (dawniej klasztorny) NMP, gotycki, wzniesiony do poł. XIV w., przez budowniczego mistrza Jana, a przebudowany w stylu barokowym (głównie fasady) ok. 1700 r., częściowo restaurowany w XIX w. Jest to budowla orientowana, wzniesiona z cegły i kamienia użytego do części konstrukcyjnych, trzynawowa, halowa, założona na rzucie krzyża łacińskiego z transeptem i trzynawowym prezbiterium o trzech przęsłach, zamkniętym ścianą prostą. Od wschodu przylegają do ramion transeptu po dwie kaplice prostokątne towarzyszące prezbiterium. Pola sklepienne w nawie głównej i transepcie założono na kwadratach, a w pozostałych częściach na prostokątach. Nakrywają je sklepienia krzyżowo-żebrowe, pochodzące z ok. 1400 r., wsparte na wysmukłych, ośmiobocznych filarach. Kamienne maswerki okien o motywach gotyckich posiadają trzy i czteropolowe podziały. Wyposażenie wnętrza jest barokowe i pochodzi głównie z lat 1701-1712; należy tu bogato rzeźbiony ołtarz główny z 1705 r., który swymi ruchliwymi formami zamyka całą ścianę wschodnią prezbiterium. Zwracają uwagę obrazy ołtarzowe pędzla F. Liszki, bardzo dobry zespół póżnobarokowych rzeźb figuralnych przypisywanych Weisfeldowi, a w zakrystii szereg szat liturgicznych z l. poi. XVIII w.
- Zabudowania klasztorne pierwotne z epoki gotyckiej, założone wokół czworobocznego wirydarza, zostały rozebrane w 1817 r. Ze wspaniałego niegdyś refektarza, wspartego na sześciu filarach, pozostały dziś zaledwie ślady sklepień na północnej ścianie kościoła i fragmenty dwóch kamiennych filarów wspierających dwunawowe sklepienie. Obecnie zachowało się jedynie skrzydło północne, wzniesione w stylu barokowym ok. 1683 r. przez Macieja Kirchbergera dwutraktowe, trzykondygnacjowe, z arkadowym podcienieni w parterze. Zachowały się również barokowe, dwa budynki gospodarcze z bramą wjazdową od zachodniej strony kościoła, poważnie przebudowane w XIX w.
- Ruiny pałacu wzniesionego na przeciwległym wzgórzu w latach 1836-1863 dla księcia Albrechta pruskiego wg projektów K. F. Schinkla pod kierunkiem Ferdynanda Martiusa. Całe założenie zrealizowane w stylu pseudogotyckim na rzucie prostokąta, z kolistymi basztami na narożach oraz dwoma wewnętrznymi dziedzińcami. Zniszczony w 1945 r., w chwili obecnej jako trwała ruina nadal reprezentuje przykład doskonałego związania z otaczającym krajobrazem przez wprowadzenie tarasowego podejścia i otoczenia całości naturalnym parkiem w stylu angielskim proj. P. T. Lenne, który kryje równocześnie szereg zabudowań gospodarczych, powstałych współcześnie z pałacem.
- Kościół ewangelicki, wzniesiony na północ od zespołu klasztornego w stylu neogotyckim ok. poł. XIX w., wg proj. Ferdinanda Martiusa (?). Jest to założenie murowane, jednonawowe, z wieżą w fasadzie frontowej, z bocznymi, symetrycznymi kaplicami, oskarpowany, nakryty sklepieniami krzyżowymi.

Kamienna - d. woj. wałbrzyskie
- Kaplica wzniesiona w 1822 r., w swym prostym salowym wnętrzu zachowała fragment rzeźbionego w piaskowcu gotyckiego sakramentarium z pocz. XVI w., barokowy ołtarz główny i monstrancję z 2, poł. XVIII w.

Kamienna Góra - d. woj. jeleniogórskie
- Osada targowa rozwija się tu w pocz. XIII w. u podnóża góry, na której wznosił się zamek warowny Strażą, panujący nad jednym z najstarszych szlaków handlowych z Czech przez Bramę Lubawską na Śląsk. Prawa miejskie nadał Kamiennej Górze książę Bolesław II legnicki w 1249 r. W XIV w. rozwijało się tu sukiennictwo, ustępujące miejsca od XVI w. tkactwu lnu i handlowi płótnem. Daje to duże możliwości rozwoju miasta, które mimo napotykanych klęsk odbudowuje się szybko i do wojen śląskich w XVIII w. należy do znaczniejszych na Śląsku. Pogarszająca się jednak w tym okresie sytuacja gospodarcza rzemieślników doprowadza do buntu tkaczy w 1793 r. Ponowną możliwość rozwoju Kamiennej Góry spowodowały utworzone tu nowe zakłady przemysłowe, które po rozbudowie i w chwili obecnej decydują o dalszej przyszłości miasta.
- Ruiny zamku. Pierwotny istniał tu już w 2. poł. XIII w. na górze ponad miastem, jednakże po zniszczeniach w czasie wojen husyckich nie pozostały po nim żadne ślady. W latach 156G-1569 wzniesiono nowy renesansowy zamek na północ od miasta, przebudowany w końcu XIX w., spłonął w 1964 r. Jest to założenie na planie czworoboku, z wewnętrznym dziedzińcem otoczonym arkadami i potężną wieżą na kwadracie. We wnętrzu zachował się szereg renesansowych kamiennych portali i obramień okiennych, a na elewacjach fragmenty geometrycznej dekoracji sgraffitowej. Pierwotnie całość otaczały, dziś już prawie zniszczone, fortyfikacj e ziemne typu bastionowego.
- Mury miejskie, wzniesione w XV w,, otaczały wraz z fosą całe średniowieczne miasto i rozdzielone były dwoma bramami Dolną i Górną. Rozbierane w l. ćw. XIX w., obecnie zachowały się w niewielkich fragmentach (ul. Ogrodowa) na obrzeżu dawnego miasta.
- Kościół parafialny Świętych Piotra i Pawła, pierwotny wzmiankowany w 1295 r. Prezbiterium obecnego wzniesiono w XIV w., nawę zaś w końcu XVI w., całość przebudowano w XVIII w. i w 1885 r., a restaurowano ostatnio w 1960 r. Jest to budowla orientowana, murowana, trzynawowa, z prostokątnym prezbiterium, z wieżą od zachodu, z emporami rozdzielonymi kolumnami toskańskimi i półkolistymi arkadami nad nawami bocznymi korpusu. Prezbiterium nakryto sklepieniem krzyżowo-żebrowym, nawy sklepieniem kolebkowym z lunetami, ozdobionymi dekoracją stiukową. We wnętrzu zachował się gotycki, rzeźbiony tryptyk z pocz. XVI w., rokokowa ambona oraz szereg nagrobków z XVI i XVII w.
- Kościół pomocniczy MB Różańcowej (pierwotnie ewangelicki kościół Łaski), barokowy, wzniesiony w latach 1709-1730, być może wg proj. M. Frantza. Jest to założenie centralne, na planie krzyża greckiego, z płaską kopułą na skrzyżowaniu i sklepieniami kolebkowymi w ramionach, z czworoboczną wieżą od zachodu. "W przeciwieństwie do skromnej szaty zewnętrznej uderzał niegdyś bogactwem dekoracji wnętrza zniszczonym w 1945 r. Obok na cmentarzu wznosi się kaplica grobowa z 1805 r.
- Domy mieszkalne, zachowane obecnie najlepiej wokół rynku, wzniesione głównie w XVIII w., przebudowywane w XIX i XX w. Reprezentują typ domu podcieniowego, wielotraktowego, dwu- lub trzykondygnacjowego, o układzie szczytowym. Doskonałe artystycznie numery 19, 23, 34.

Kamiona - d. woj. legnickie
- Dwór, pierwotnie barokowy, wzniesiony ok. poł. XVIII w., przebudowany i powiększony o południowe skrzydło w 2. poł. XIX w. Murowany z cegły na rozczłonkowanym czworobocznym rzucie, dwukondygnacjowy, nakryty dachami łamanymi i dwuspadowymi. Elewacje, o .podziale rombowym i płycinowym na osiach dłuższych, akcentowane są podniesionymi o jedną kondygnację trójkątnymi przyczółkami. Wejście główne akcentują dwubiegowe schody z kamienną rzeźbioną balustradą. Wnętrza dwu- i trzytraktowe zachowały kolumnowe piece, stolarkę l okucia z epoki klasycyzmu.

Kamionna - d. woj. wrocławskie
- Pałac pierwotny wzniesiony w XVI w. zapewne na wcześniejszych fragmentach, w obecnej formie barokowy, powstał w latach 1740-1744, pozbawiony skrzydeł południowego i wschodniego w wyniku rozbiórki ok. 1850 r., w pozostałych częściach uszkodzony w 1945 r. Jest to założenie dwuskrzydłowe ze śladami krużganku od dziedzińca, dwutraktowe, dwukondygnacjowe, nakryte płaskimi dachami czterospadowymi. Na osi skrzydła północnego ryzalit z balkonowym portalem zwieńczony trójkątnym przyczółkiem, wspartym na czterech pilastrach identycznych z akcentującymi pozostałe elewacje pałacu. Wnętrza parteru w części zachowały sklepienia kolebkowe i krzyżowe bez żeber.

Karczyce - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Krzyża, wzmiankowany w 1335 r. Obecny gotycki wzniesiony w XV w., przebudowany w baroku w końcu XVII w., restaurowany w 1881 i 1965 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z węższym, kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem kolebkowym. We wnętrzu renesansowa kamienna chrzcielnica i kilka płyt epitafijnych z końca XVI w.

Karnków - d. woj. wałbrzyskie
- Kaplica pomocnicza, wzmiankowana w 1335 r., wzniesiona w średniowieczu w XV w., przebudowana w 2. poł. XVII w., restaurowana na przełomie XIX i XX w., uszkodzona w 1945 r. Orientowana, murowana, salowa, z kwadratowym prezbiterium, nakryta dwuspadowymi dachami, zachowała od północy kamienny gotycki portal.

Karolin - d. woj. wrocławskie
- Pałac klasycystyczny, wzniesiony w 2. poł. XVIII w., przebudowany gruntownie w 1830 r., restaurowany w pocz. XX w. Murowany, prostokątny, trzytraktowy, trzykondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym. Pilastry na elewacjach akcentują narożniki budynku i portal wejściowy, zwieńczony niewielkim trójkątnym przyczółkiem.
- Obok - współczesna pałacowi oficyna mieszkalna, murowana, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, o skromnym, pasowym podziale elewacji, nakryta dachem dwuspadowym z naczółkami.

Karpacz - d. Góra Śnieżka - d. woj. jeleniogórskie
- Kaplica Św. Wawrzyńca, wzniesiona w latach 1665-1681, wielokrotnie remontowana, ostatnio w 1965 r. Budowla kolista, sklepiona spłaszczoną kopułą i nakryta namiotowym dachem.

Karpniki - d. woj. jeleniogórskie
- Zamek obecnie sanatorium dla dzieci. Pierwotnie wzniesiony jako zamek średniowieczny, powiększony ok. 1603 r., gruntownie przebudowany W 1846 r. przez K. F. Schinkla, ostatnio remontowany w 1962 r. Jest to budowla rozplanowana wokół czworobocznego dziedzińca, częściowo otoczona fosą, dwu i trzykondygnacjowa. Skrzydła jednotraktowe, sklepione na parterze, zachowały szereg detali architektonicznych, m.in. renesansowy portal z 1603 r.
- Kościół parafialny Św. Jadwigi, wzmiankowany w 1399 r. Obecny wzniesiony w 2. poł. XVI (1589 ?) w., przebudowany w 1648 r., restaurowany w 1897 i 1962 r. Orientowany, murowany, salowy, z kwadratowym prezbiterium i czworoboczną wieżą od zachodu, zwieńczoną renesansową attyką. We wnętrzu zachowany wczesnobarokowy ołtarz główny z XVII w.
- Kościół ewangelicki, wzniesiony w latach 1748-1752, powiększony o wieżę w 1903 r., opuszczony w 1945 r. Murowany, założony na prostokącie, o salowym wnętrzu z piętrowymi kondygnacjami empor.
- Dawna pastorówka, wzniesiona w 1778 r. Założona na czworoboku, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta czterospadowym dachem łamanym.
- Ruiny zamku Sokolec, wymienianego po raz pierwszy w 1364 r., od 1372 r. oddanego w lenno rycerzowi z dworu księżnej Agnieszki. Zniszczony podobno w 2. poł. XV w., jako ruina wymieniany był w 1668 r. Obecnie zachowały się niewielkie fragmenty murów kamiennych, otaczających mały wewnętrzny dziedziniec.

Karszów - d. woj. wrocławskie
- Ruiny kościoła gotyckiego, wzmiankowanego w 1335 r., wzniesionego w końcu XIII w., przebudowanego w XVI w., zniszczonego w 1945 r. Była to budowla orientowana, murowana, jednonawowa z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-zebrowym. W murach zachowane dwa profilowane portale kamienne i przyścienne sakramentarium.

Kaźmierzów - d. woj. legnickie
- Ruiny kościoła wzniesionego zapewne w XV w., przebudowanego w 1570 r., zniszczonego w czasie wojny trzydziestoletniej. Była to budowla murowana, prostokątna, salowa, z dostawioną do dłuższego boku wieżą od północy.

Kąty Wrocławskie - d. woj. wrocławskie
-Pierwotna osada rolnicza otrzymała prawa miejskie przed 1302 r., dla podniesienia znaczenia jej roli służebnej w stosunku do zamku, położonego na północ od miasta. W ciągu XIV w., dzięki rozwojowi młynarstwa, miasto ulega rozbudowie - powstaje kościół parafialny i murowane fortyfikacje. Częściowo zniszczone w czasie wojen husyckich, wkrótce odbudowuje się ponownie, a zmodernizowane w 1587 r. fortyfikacje otrzymują umocnienia ziemne. Powstaje również w tym okresie murowany ratusz. W ciągu XVIII w. miasto podupada, a szczególnej zmianie ulega jego zabudowa po zniszczeniu podcieniowych domów w rynku. Również i wieki następne nie przynoszą ożywienia gospodarczego, a miasto nadal stanowi niewielki ośrodek przemysłu rolnego dla pobliskiego terenu.
- Ruiny zamku wzniesionego pierwotnie na północny wschód od miasta, na bagnistym terenie, w 2. poł. XIII w. Zburzony po 1475 r. nie został już odbudowany, a po rozbiórkach w 1829 r. zachowały się jedynie fragmenty wałów ziemnych.
- Ratusz obecny wzniesiony został w 1879 r. Starsza wieża, z 1613 r., murowana, w dolnej części kwadratowa, wyżej przechodząca w ośmiobok zwieńczony barokowym hełmem, zachowała na elewacjach płaskorzeźby z XVII w., pochodzące zapewne z dawnego ratusza.
- Mury miejskie wzniesione z cegły wokół miasta w l. poł. XIV w., rozdzielone były trzema bramami: Świdnicką, Górną, Szpitalną, Wrocławską, Dolną, Młyńską oraz Zamkową, Zniszczone przez husytów zostały zmodernizowane w 1587 r. i otrzymały wzmocnienia ziemne. Rozebrane w XIX w., w chwili obecnej zachowały się jedynie obok kościoła parafialnego, nieco obniżone, ale z zachowanymi strzelnicami z XVI w.
- Kościół parafialny Św. Piotra i Pawła, wzmiankowany w 1302 r., w obecnej postaci wzniesiony w ciągu XV w., z dobudowaną około 1520 r. zakrystią, remontowany 1825-1827 (m.in. obecny hełm wieży), restaurowany w 1954 i 1963 r. Gotycki, orientowany, murowany z kamienia i cegły, trzynawowy, halowy, z prostokątnym prezbiterium zamkniętym poligonalnie i kwadratową wieżą przy fasadzie zachodniej. Całość nakrywają sklepienia gwiaździste z żebrami kamiennymi, wspartymi na ośmiobocznych filarach. W południowej ścianie nawy kamienny portal o formach gotycko-renesansowych. We wnętrzu prezbiterium kamienne tabernakulum z pocz. XVI w.. zamknięte kutą kratą, a w nawie drewniana rzeźba św. Jana Chrzciciela pochodząca z ok. 1470 r.
- Kościół ewangelicki wzniesiony w latach 1834-1836 wg projektu K. F. Schinkla, budowniczy G. A. Frey. Jest to skromna budowla murowana z cegły, na rzucie prostokątnym, o bardzo ubogiej dekoracji architektonicznej.

Kępy - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Podwyższenia Krzyża Św., wzniesiony w średniowieczu (pocz. XVI w. ?), przebudowany ok. 1753 r., restaurowany po 1945 r. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy z prostokątnym prezbiterium, z wieżą od zachodu. Prezbiterium sklepione krzyżowo, parter wieży, zakrystia i nawa kolebkowo.
- Na terenie miejscowości zachowane dwa kamienne krzyże pokutnicze, jeden z rysunkiem kuszy.

Kielczyn - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac barokowy, wzniesiony w XVIII w., być może na starszych fragmentach, gruntownie przebudowany w XIX w. Murowany, prostokątny, dwutraktowy, trzykondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym, zachował w części sal parteru sklepienia kolebkowe z lunetami.

Kilianów - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Wniebowzięcia NMP, gotycki, wzniesiony w latach 1568-1569, restaurowany 1889-1901. Orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu i prostokątnym, zakończonym trójbocznie prezbiterium, nakrytym sklepieniem krzyżowym. We wnętrzu zachował się barokowy ołtarz główny z ok. 1700 r., klasycystyczna ambona i kilka obrazów z XVIII w.

Kliczków - d. woj. jeleniogórskie
-Zamek położony nad Kwisą, wzniesiony został po 1297 r., przez Bolka I, księcia świdnicko-jaworskiego. W XIV w., należał do księżnej Anny, żony Karola IV, a potem przeszedł na własność rodów rycerskich. W 2. poł. XVI w., uległ przebudowie na renesansową rezydencję ze wspaniałym, rzeźbionym w kamieniu portalem głównym i dekoracją sgraffitową na fasadach, która uległa poważnemu zniszczeniu w trakcie przebudowy w latach 1881-1883.
- Kościół filialny Trzech Króli, pierwotny ufundowany w 1417 r., obecny wzniesiony w 2. poł. XVI w,, remontowany w 1962 r. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy z wieżą od zachodu, nakryty sklepieniami kolebkowymi. We wnętrzu późnogotycki, rzeźbiony tryptyk z pocz. XVI w. Pokłonem Trzech Króli, przyścienne sakramentarium z 1512 r., drewniana ambona z 1596 r. oraz drewniane epitafium (adaptowane na ołtarz) z końca XVI w.

Kluczowa - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac pierwotny, wzniesiony jako renesansowy dwór obronny ok. 1600 r., powiększony w 1735 r., gruntownie przebudowany na klasycystyczna rezydencję w 1837 r. wg projektu F. Schinkia. Prostokątny, z dwoma narożnymi wieżami, dwutraktowy, trzykondygnacjowy. Wejście na osi elewacji frontowej akcentowane trójarkadowym podcienieni z tarasem balkonowym i kolumnowymi portykiem zwieńczonym trójkątnym szczytem.

Kłaczyna - d. woj. wałbrzyskie
- Ruiny zamku, położonego na wyspie otoczonej nurtem Nysy Szalonej. Wzniesiony w XV w., był przebudowywany w XVI w., (zachowane zwieńczenia attykowe), zniszczony najprawdopodobniej w czasie wojny trzydziestoletniej. Z dawnego czworobocznego założenia obecnie zachowały się tylko kamienne mury kurtynowe i fragment wysokiej kwadratowej wieży.
- Kościół filialny Św. Jakuba, wzmiankowany w 1399 r., obecny wzniesiony ok. poł. XVI w., restaurowany w XVIII w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium, z wieżą od zachodu. Nawę nakrywa drewniany strop kasetonowy, prezbiterium zaś sklepienie kolebkowe z lunetami. Ściany kruchty ozdobione dekoracją sgraffitową. We wnętrzu zachowane nagrobki 2 2. pot. XVI i XVII w.

Kłębanowice - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Św. Jadwigi, wzmiankowany w 1335 r. i zapewne wtedy wzniesiony, przebudowywany w XVI i XVIII w. restaurowany w 1961 r. Orientowany, murowany z kamienia i cegły, jednonawowy z prostokątnym, oskarpowanym prezbiterium, z wieżą od zachodu. Prezbiterium o ostrołukowych oknach z kamiennymi maswerkami nakrywa sklepienie krzyżowe. We wnętrzu póżnogotycka, rzeźbiona w drzewie Pieta z przełomu XV i XVI w., barokowy prospekt organowy, rokokowe - ołtarz boczny i ambona, oraz klasycystyczna chrzcielnica z pocz. XIX w.
- Cmentarz otacza mur z bramą w renesansowym portalu.

Kłoda - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Św. Bartłomieja, gotycki, wzniesiony przed 1366 r., restaurowany w XVIII i XIX w. Orientowany, murowany z kamienia i cegły, jednonawowy z kwadratowym prezbiterium, oskarpowany diagonalnie na narożach, nakryty dachami dwuspadowymi. Wnętrza nakrywają trójprzęsłowe sklepienia krzyżowo żebrowe.

Kłodzko - d. woj. wałbrzyskie
- Wymienione jest po raz pierwszy w 981 r., jako gród warowny należący do Sławnika, ojca św. Wojciecha. Gród ten, położony na szczycie góry zamkowej, był ważnym ośrodkiem administracyjnym i wojskowym, panującym nad tzw. drogą polską prowadzącą z Wrocławia do Kotliny Czeskiej. Położona poniżej osada musiała być dużym ośrodkiem, skoro w końcu XII w. posiadała już dwa kościoły, nad którymi patronat sprawowali joannici. Przeniesienie osady na niemieckie prawo miejskie nastąpiło pomiędzy latami 1253-1278, jednakże nie można jej utożsamiać z czasem powstania miasta. Przez cały ten czas Kłodzko należało do państwa czeskiego, stanowiąc jednakże odrębną jednostkę, dość luźno związaną z koroną. Jako ważny punkt wymiany handlowej i centrum rzemieślnicze miasto rozwijało się szybko. W czasie wojen husyckich Kłodzko było poważnym punktem oparcia partii katolickiej. Król czeski Jerzy z Podiebradu uczynił Kłodzko swą bazą w czasie wojny z Wrocławiem, on też podniósł ziemię kłodzką do rzędu suwerennego hrabstwa. Miasto przeżywa poważne klęski: głód w latach 1315-1316, pożary w 1366, 1463, 1469, 1487 oraz powodzie w 1310, 1454, 1475. Rozwój jego opierał się na silnie rozwiniętym rzemiośle i handlu. Życie miasta toczyło się właściwie na terenie pod Górą Zamkową, opadającą w kierunku południowo-wschodnim. Lokacyjne rozplanowanie miasta zachowało się prawie całkowicie. Środek zajął czworokątny rynek, z którego narożników wybiegają po dwie ulice. Pierwsze domy murowane pojawiły się ok. poł. XIV w. Kościół parafialny wzniesiony podczas lokacji jako drewniany uległ przebudowie na murowany w ciągu XV stulecia. Na stoku Góry Zamkowej, między miastem a zamkiem, ufundowano w 1349 r. klasztor Augustianów z kościołem Zwiastowania. Ratusz wymieniany jest w źródłach już w latach 1342-1344, a spalony w wyniku pożaru w 1366 r. zostaje odbudowany w końcu XIV w. Miasto lokacyjne otaczały fortyfikacje. Przypuszczalnie już w końcu XIII w. wzniesiono fortyfikacje murowane z kamienia w formie pojedynczego muru. W 1426 r. w związku z groźbą ataku husyckiego, wzmocniono fortyfikacje miejskie przez dodanie muru zewnętrznego. W 1469 r. Jerzy z Podiebradu przebudował bramy miejskie: Czeską lub Szalejowską, Zarzecką zw. Zieloną lub Księżogórską i Przyłęcką zw. Ząbkowicką. Zamek włączony był do miejskiego systemu obronnego. O rozbudowie jego brak szczegółowych infor- macji. Wcześnie, bo już w 1310 r., miasto otaczały ludne przedmieścia. Powstał tu klasztor Minorytów, ufundowany ok. 1250 r., a na przedmieściu ząbkowickim szpital z kaplicą Joannitów, wymienianą w 1275 r. Wraz z całymi Czechami Kłodzko przeszło pod panowanie Habsburgów w 1526 r. W mieście poczęła się szerzyć reformacja, tak że przed wybuchem wojny trzydziestoletniej było to już miasto całkowicie luterańskie. W życiu gospodarczym miasta następuje dalszy rozwój płóciennictwa i kowalstwa; jest ono również ośrodkiem piwowarstwa. W 2. poł. XVI w. wybrukowano ulice śródmieścia, a w 1540 r. zbudowano wodociąg miejski. W latach czterdziestych XVI w. wzniesiono baszty przy bramach: Czeskiej, Mostowej i furcie Wodnej. Zamek przebudował w 1557 r. Ernest Bawarski. W 2. poł. XVI i w pocz. XVII w. nastąpiła intensywna rozbudowa przedmieść. Okres ten przerwała wojna trzydziestoletnia, która zrujnowała i wyludniła miasto, gdyż stawiało zacięty opór wojskom cesarskim. Upadek miasta pogłębił się po przejściu pod panowanie pruskie (rok 1742), szczególnie gdy przekształcono je w twierdzę wojskową. Gospodarczo zaznaczyło się to w zaniku rzemiosł włókienniczych, a wzrastającym znaczeniu rolnictwa. Kłodzko pozostało twierdzą do 1877 r., po którym rozpoczęto rozbiórkę fortyfikacji i bram miejskich. Dopiero od tego momentu następuje rozwój przemysłu, który obok gwałtownego wzrostu znaczenia miasta jako centrum turystyczno-wypoczynkowego daje podstawy do jego dalszego rozkwitu w chwili obecnej.
- Zamek jako murowany z kamienia wymieniany był po raz pierwszy w XIV w. Wzniesiony na górze na miejscu grodu wzmiankowanego już w 1076 r., został gruntownie przebudowany w 1577 r. przez Lorenza Krishke. W 1622 r. Walenty Saebisch opracował nie zrealizowany projekt zmodernizowania fortyfikacji. Notatka z 1627 r. mówi o zawaleniu się wieży zamkowej. Po opanowaniu Kłodzka Austriacy w latach 1680-1702, wg projektu Jakuba Carove, wznieśli tu nowoczesny zamek z kurtynami, bastionami i rawelinami. W 1742 r. przejęli go Prusacy, a Fryderyk II rozpoczął tworzyć tu potężną twierdzę wznosząc nowe reduty. Zupełnie zniszczono resztki dawnego zamku, wznosząc na jego miejscu ogromny, cylindryczny donżon oraz szereg redanów na przedpolu. Po niewielkich zmianach w XIX w., twierdza ta należy obecnie do czołowych obiektów architektury militarnej tego okresu w Europie.
- Ratusz wzmiankowany w związku z pożarem miasta w 1360 r., odbudowany został w 1397 r., przerabiany następnie w latach 1549, 1622, 1653-1654, ponownie uległ pożarowi w 1744 r., po którym powstał w 1890 r. obecnie istniejący budynek. Najstarszą i najlepiej zachowaną częścią założenia pierwotnego jest czworoboczna wieża z piękną renesansową galerią na piętrze.
- Mury miejskie wzniesione zapewne już w końcu XIII w. Rozbudowywane i unowocześniane w latach 1426, 1469, zostały rozebrane prawie całkowicie w latach 1877-1911, z wyjątkiem niewielkiego fragmentu w północno-wschodniej części miasta. Pierwotnie rozdzielały je cztery bramy: Czeska, Zielona-Zarzecka, Ząbkowicka-Szpitalna i Mostowa, ta ostatnia wzmocniona dodatkowo budynkiem po drugiej stronie mostu.
- Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP. Najstarsza wiadomość pochodzi z 1194 r. i związana jest z osadzeniem przy nim, joannitów, na miejsce których w 1624 r. przybyli jezuici. Budowla obecna, fundacji biskupa praskiego Ernesta z Pardubic, pochodzi z 2. poł. XIV w., przy czym realizacja całości trwała przez w. XV, a została zakończona dopiero w poł. XVI w. W 1432 r. wzniesiono przedsionek, w latach 1462-1468 wieżę południową, a w 1487 r. wieżę północną. Nawę boczną sklepiono w 1490 r., w 1503 r. konsekrowano kaplicę Św. Jakuba, a całość prac zakończono w latach 1522-1555 zasklepieniem nawy głównej. W latach 1655-1689 Karol Lurago dobudował do południowej nawy dwukondygnacjową zakrystię, połączoną krytym przejściem z sąsiednim kolegium jezuickim. W okresie lat 1673-1728 nadbudowano nad nawami bocznymi empory i zbarokizowano całe wnętrze, w 1683 r. zaś wzniesiono od północy kaplicę. Restaurowany w latach 1836-1841, 1929-1937, w 1959 r. obiekt otrzymał centralne ogrzewanie. Obecnie jest to budynek orientowany, murowany z kamienia, trzynawowy, halowy (przez nadbudowanie empor nad nawami bocznymi), z dwuwieżową fasadą zachodnią i trójabsydialnym zakończeniem od wschodu. Całość nakrywają sklepienia gwiaździste i sieciowe. Wystrój wnętrza w stylu póżnobarokowym, ołtarz główny z łat 1727-1729 projektu Krzysztofa Tauscha; w nim umieszczono rzeźbiony posąg Madonny z Dzieciątkiem z poł. XV w. Chrzcielnica z 1517 r. otacza kuta barokowa krata. Ambona z 1716 r. jest dziełem Michała Kłahra; na chórze rzeźbiony prospekt organowy z 1725 r. W kaplicy nagrobek biskupa Ernesta z Pardubic (zm. 1363), rzeźbiona postać zmarłego spoczywa na nowej tumbie kamiennej, wykonanej przez J. Landa w 1864 r. W zakrystii zachowany szereg naczyń liturgicznych i szat kościelnych, pochodzących z 2. poł. XVIII w.
- Kolegium pojezuickie (ul. Wojska Polskiego), zbudowane w latach 1665-1690 przez Karola Lurago, zostało założone na planie prostokątnym z wewnętrznym dziedzińcem. Murowane z detalami architektonicznymi w tynku, dwutraktowe, trzykondygnacjowe, zachowało część sklepionych kolebką pomieszczeń oraz wnętrze dawnego refektarza z fragmentami pierwotnej polichromii.
- Kościół Franciszkanów NMP. Franciszkanie przybyli do Kłodzka już ok. 1250 r., ale dopiero z 1350 r. pochodzą wiadomości o ich kościele klasztornym na piasku. Obecna barokowa budowla została wzniesiona w latach 1628-1631 i ukończona ok. poł. XVII w., przebudowana w 1711 r. przez Marianusa von Frankenberg, restaurowana w pocz. XX w. Jest to kościół orientowany, murowany, o układzie trzynawowej bazyliki, z wyodrębnionym, zamkniętym półkoliście prezbiterium. Fasada zachodnia dwuwieżową, dwukondygnacjową, o formach późnego baroku, gruntownie przerobiona w pocz. XX w. Wnętrze nakryte sklepieniami kolebkowymi zachowało polichromię pędzla A. Schefilera, gruntownie restaurowaną w XIX w.
- Od południa przylega do kościoła klasztor, wzniesiony w 1678 r. w la- tach 1723-1744 przebudowany przez Marianusa von Frankenberg, restaurowany w 1800 r. Założony wokół czworobocznego dziedzińca z dwoma kolistymi wieżyczkami na narożach. Całość o skromnej architekturze nakrywają sklepienia kolebkowe i klasztorne. We wnętrzu refektarza freski A. Scheffiera z 1744 r., a w kaplicy klasztornej gotycka, rzeźbiona figura Madonny, pochodząca z ok. 1500 r.
- Kościół Najświętszego Sakramentu (ul. Łukasińskiego). Wymieniany po raz pierwszy w 1275 r. jako kaplica Św. Jerzego. W XIV w. założono tu klasztor Joannitów, a konsekracji nowego kościoła dokonano w 1479 r. Budynek obecny rozpoczęto wznosić w 1643 r., s. ukończono w 2. poł. XVIII w. w stylu barokowym, z zachowaniem gotyckiego założenia. Jest to budowla orientowana, jednonawowa, z kaplicami od północy i wyodrębnionym zamkniętym wielobocznie prezbiterium. Wnętrza nakrywają sklepienia kolebkowe z lunetami.
- Obok klasztor, obecnie barokowy, wzniesiony w 2. poł. XVII w., o skromnej architekturze, w założeniu swym nawiązujący do spalonego klasztoru gotyckiego.
- Domy mieszkalne. Szereg zabytkowych domów mieszkalnych zachowało się na terenie całego starego miasta. Murowane, trzy- i czterotraktowe, głównie o układzie szczytowym, z bogato rzeźbionymi obramieniami okien i portali, powstały w 2. poł. XVI i w XVII w., częściowo przebudowywane w XIX i l. poł. XX w. Zwracają uwagę domy przy ul. B. Chrobrego, ulicach: Armii Czerwonej, Kościelnej i Wojska Polskiego. Szczególnie cenny był dom przy Pl. B. Chrobrego nr 25 z zachowanym pierwotnym układem gotyckim, trzytraktowy z wiatą oświetlającą klatkę schodową i przebudowaną w epoce renesansu fasadą frontową, rozebrany w 1971 r.
- Most wzniesiony nad kanałem, młynówki, w stylu gotyckim ok. 139ft r. Murowany z kamienia, czteroprzęsłowy, z wykuszami nad filarami, ozdobiony w poł. XVIII w. kamiennymi rzeźbami na balustradach.
- Ruiny pałacu dawnego majątku Goszyce (ul. Zamkowa), wzniesionego w stylu póżnobarokowym w l. poi. XVIII w., przebudowanego w XIX i XX w., zniszczonego w pożarze w 1968 r. Było to założenie murowane na planie prostokąta z obszernym holem na osi i reprezentacyjną klatką schodową. Elewacje o podziale pilastrowym ozdabiał bogaty detal rzeźbiarski, a wejście akcentowały balkonowe portale.

Kobyla Głowa - d. woj. wałbrzyskie
- Dwór pierwotny renesansowy, wzniesiony w końcu XVI w., przebudowany w 1717 r., a w XIX w., powiększony o dwa skrzydła, częściowo uszkodzony w 1945 r. Murowany, dwuskrzydłowy, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, mimo kolejnych przebudów zachował renesansowe obramienia portalowe.

Kochanów - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Św. Mateusza, wzmiankowany w 1364 r.., obecny barokowy wzniesiony ok. 1636 r., przebudowany w poł. XVIII w., restaurowany w XIX w. Murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium i wieżą od zachodu, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami. W zakrystii zachowana barokowa monstrancja z ok.1700 r., a obok kościoła kamienny krzyż pokutniczy.
- Dom (nr 95 - dawna plebania) późnobarokowy, wzniesiony w poł. XVIII w. Murowany, prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym z naczółkami, z zachowanymi w parterze sklepionymi pomieszczeniami.
- Oficyna dworska mieszkalna, późnobarokowa, wzniesiona na przełomie XVIII i XIX w. Murowana, prostokątna, parterowa, o sklepionych wnętrzach, nakryta dachem dwuspadowym z naczółkami.

Koczurki - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Nawiedzenia NMP, pierwotny wymieniany w 1732 r., obecny klasycystyczny, wzniesiony w latach 1801-1803, przebudowany w 1850 r. Murowany, prostokątny, salowy, nakryty dachem dwuspadowm z czworoboczną, niewielką sygnaturką na kalenicy. Wnętrze nakryte pozornym sklepieniem lustrzanym zachowało barokowy konfesjonał i kilka cynowych świeczników z pocz. XVIII w.

Komarno - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Św. Józefa, pierwotnie kościół ewangelicka wzniesiony w latach 1769-1772, remontowany w 1961 r. Rozplanowany na ośmioboku o spłaszczonej kopule, nakryty namiotowym dachem łamanym zwieńczonym sygnaturką. Wnętrze wypełnione kondygnacjami empor zachowało klasycystyczny ołtarz pochodzący z czasu budowy kościoła.
- Kościół wzmiankowany jako parafialny w 1318 r. w obecnej formie wzniesionej w pocz. XVI w., powiększony w 1780 r., restaurowany w 1899 r., od 1945 r. opuszczony. Orientowany, murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium, z wieżą od zachodu.

Komorowice - d. woj. wrocławskie
- Zamek pierwotny, renesansowy, wzniesiony w pocz. XVI w. (1529 r.), gruntownie przebudowany ok. 1700 r., remontowany w 2. poł, XIX w. i w 1971 r. Murowany, trzyskrzydłowy, założony na rzucie podkowy, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym. Oś środkową akcentuje ryzalit w formie niskiej wieży z belwederem. Na elewacjach zachowane renesansowe obramienia okien, a we wnętrzu sklepienia kolebkowe.

Konary - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Św. Krzyża, gotycki, wzniesiony przed 1396 r,, przebudowany i powiększony o symetryczne kaplice w XVII w., restaurowany w 1817 i 1963 r. Orientowany, murowany, jednonawowy z symetrycznymi kaplicami imitującymi transept z wąskim prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, wspartym na rzeźbionych konsolkach. Barokowe wyposażenie wnętrza pochodzi z l. poł. XVIII w.

Konary - d. woj. wrocławskie
- Ruiny budynku dawnej cukrowni powstałej w 1801 r. z inicjatywy F. Acharda, który rozwinął w Europie produkcję cukru z buraków cukrowych, zniszczonej w 1945 r., zabezpieczonej jako trwała ruina w 1964 r.

Kondratów - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Św. Jerzego, wzmiankowany w 1311 r., wzniesiony przed 1396 r., przebudowany w XVII i XVIII w., restaurowany w pocz. XX w. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z trójbocznie zakończonym prezbiterium, pierwotnie zapewne sklepionym. Wnętrze nakryte obecnie drewnianym, stropem zachowało w ścianie północnej uskokowy portal z półkolistym tympanonem z rzeźbionym krucyfiksem, szereg nagrobków z XVI w. oraz pozostałe wyposażenie pochodzące z ok. 1600 r. w stylu renesansowym.

Konradów - d. woj. wałbrzyskie
- Dwór barokowy, wzniesiony w końcu XVIII w., przebudowany w początkach XX w. Murowany na prostokącie, o układzie dwutraktowym, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym, z zachowanym pilastrowym podziałem elewacji.
- Kościół parafialny Podwyższenia Krzyża Św., wzmiankowany w 1364 r., wzniesiony zapewne w średniowieczu, przebudowany w poł. XVIII w. Murowany, jednonawowy z wydzielonym półkoliście zamkniętym prezbiterium, z wieżą od zachodu. Na ścianach zachowane pod obecnym tynkiem geometryczne dekoracje sgraffitowe. We wnętrzu trzy barokowe ołtarze i prospekt organowy, rokokowa ambona, a w zakrystii rokokowa monstrancja i kielich.

Kopaczów - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Św. Józefa Oblubieńca, wzniesiony w początkach XVI w. i rozbudowany w XVIII w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium, z wieżą od zachodu, nakrytymi sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, z płaskim stropem nad nawą. We wnętrzu drewniany ołtarz z XVIII w. i żeliwna kuta kropielnica z pocz. XIX w., a na zewnątrz kilka kamiennych epitafiów z XVIII stulecia.

Kopaniec - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny Pałacu wzniesionego ok. 1730 r., restaurowanego w XIX w., od 1945 r. zniszczonego. Założony na prostokącie, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty czterospadowym dachem łamanym, o wnętrzach parteru nakrytych sklepieniami kolebkowymi.
- Kościół filialny Św. Antoniego Padewskiego, wzmiankowany w 1399 r., obecny wzniesiony w pocz. XVI w., remontowany w 1777 (hełm wieży) i 1888 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od południa, z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem gwiaździstym. We wnętrzu rzeźbiony, barokowy ołtarz z l. poł. XVIII w. Obok barokowa kaplica grobowa z 1769 r.

Korytów - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac barokowy, wzniesiony ok. 1711 r. przez J. Carove. restaurowany w XIX w., częściowo uszkodzony w 1945 r. Murowany, prostokątny, dwutraktowy. ze sklepionymi sieniami przejazdowymi, dwukondygnacjowy, nakryty niskim dachem czterospadowym. Elewacje o podziałach ramowych akcentują dwa bogato rozczłonkowane portale ujęte pilastrami i zwieńczone rozerwanymi przyczółkami z tarczami herbowymi.
- Obok oficyny gospodarcze, współczesne pałacowi, ale pozbawione ciekawego detalu artystycznego.

Korzeńsko - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Podwyższenia Krzyża Św., wzmiankowany w 1579 r. Obecny barokowy wzniesiony w 1725 r., restaurowany w pocz. XX w. Murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z trójbocznie zakończonym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami spływającymi na przyścienne pilastry. We wnętrzu zachowany gotycki, rzeźbiony tryptyk z Pokłonem Trzech Króli z ok. 1500 r., oraz pozostałe wyposażenie pochodzące z XVIII w.

Kostomłoty - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Gotarda, wzmiankowany w 1201 r., obecny gotycki wzniesiony w poł. XIV w., powiększony o kruchtę w 1585 r., rozbudowany o część zachodnią i wieżę w latach 1818-1819, uszkodzony w 1945 r., zabezpieczony w 1947 r., remontowany w latach 1959-1960. Orientowany, murowany, jednonawowy, zachował prostokątne, oskarpowane diagonalnie prezbiterium nakryte dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, oraz zwieńczoną bogatym renesansowym szczytem kruchtę od południa.
- Cmentarz otacza kamienny mur z zachowanymi szczelinowymi strzelnicami, pochodzący zapewne z l. poł. XVII w.

Kostrza - d. woj. wałbrzyskie
- Dwór barokowy, wzniesiony w ok. 1730 r., być może na fragmentach starszego założenia renesansowego, przebudowany w końcu XIX w., opuszczony w 1945 r. Murowany, założony na czworoboku, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym z lukarnami i powiekami. Elewacje piętra podzielone pilastrami wspartymi na boniowanym parterze, a całość otoczona fosą z wodą.
K- ościół filialny Św. Krzyża, wzmiankowany w 1374 r. obecny wzniesiony w pocz. XVI w., powiększony w XVIII w. o zakrystię, a w 1804 r. o południową kaplicę, restaurowany w 1964 r. Orientowany, murowany, z wieżą od zachodu, z prostokątnym prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. We wnętrzu zachowana intarsjowana ambona z 1585 r. z figuralnymi przedstawieniami ewangelistów, dwie późnogotyckie rzeźby (św. Mikołaja i św. Marcina) oraz trzy całopostaciowe nagrobki z XVI i pocz. XVII w.

Kostrzyna - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac wzniesiony wg daty na portalu w 1757 r., przebudowany w XIX i XX w. Założony na prostokącie, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym. We wnętrzu klasy cystyczny kominek z pocz. XIX w. i barokowy piec kaflowy z XVIII w.

Kośeielec - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Serca Jezusowego, wzmiankowany w 1321 r. i zapewne wtedy wzniesiony, gruntownie przebudowany na zbór ewangelicki w XVIII w., remontowany w latach 1960-1962. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z trójbocznie zakończonym niewielkim prezbiterium i oskarpowaną wieżą od zachodu. Wnętrze rozdzielone dwoma rzędami słupów podtrzymujących empory i drewniany strop zachowało rzeżbione-w końcu XVII w.; ambonę, chrzcielnicę i dwuprzęsłową lożę kolatorską, oraz szereg kamiennych płyt nagrobnych z XVII-XVIII w.

Kościelniki Średnie - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Ścięcia Św. Jana Chrzciciela, wymieniany w 1346 r., w obecnej postaci wzniesiony jako kościół ewangelicki w XVIII w. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z nieco węższym czworobocznym prezbiterium. Wnętrze nawy nakryte sklepieniem pozornym, prezbiterium zaś stropem płaskim. Wystrój drewniany, rzeźbiony, pochodzi z końca XVII w. i obejmuje dwa ołtarze, dwie ambony oraz szereg epitafiów.
- Ruiny kościoła, który, mimo że wymieniany dopiero w 1335 r. wzniesiony został już w l. poł. XIII w., przebudowany na przełomie XV i XVI oraz w poł. XVIII w., częściowo zniszczony w 1945 r. Jest to budowla orientowana, murowana z kamienia, jednonawowa z wydłużonym węższym prezbiterium, nakrytym sklepieniem gwiaździstym i zakończonym półkolistą absydą.

Kotla - d. woj. legnickie
- Pałac, pierwotnie barokowy, wzniesiony w 2. poł. XVIII w., przebudowywany w XIX i XX w. Murowany z cegły, założony na czworoboku, trzykondygnacjowy z elewacjami o podziale rombowym, nakryty dachami dwuspadowymi. Wnętrze trzy- i czterotraktowe zachowało na parterze sklepioną salę ozdobioną bogatą sztukaterią barokową, a elewacja północna również barokowy, kamienny portal.
- Zachowały się również fragmenty geometrycznego założenia parkowego z 2. poł. XVIII w.
- Kościół parafialny Św. Marcina, pierwotnie gotycki wzniesiono na przełomie XIV i XV w., obecny barokowy powstał w l. poł. XVIII w., w wyniku częściowego wykorzystania starszych murów i pozostawienia wieży zachodniej. Powiększony o nawy boczne ok. 1930 r. Orientowany, murowany, trzynawowy, z płytkim prezbiterium. Wnętrze pięcioprzęsłowe nakryte sklepieniami żaglastymi wspartymi na przyściennych pilastrach zachowało bogaty barokowy wystrój.

Kotliska - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny św. Mikołaja, wzmiankowany w 1305 r., wzniesiony w XV w., powiększony o wieżę ok. 1500 r., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z poligonalnie zamkniętym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, z wieżą od północnej strony nawy nakrytej drewnianym stropem i ozdobionej stiukowym fryzem renesansowym. We wnętrzu zachowało się szereg kamiennych epitafiów z XVI-XVIII w.

Kowalów - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Urszuli, gotycki, wyniesiony w XIV w. przebudowany ok. 1600 r., uszkodzony w 1945 r., zabezpieczony w 1948 r., odbudowany w 1966 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z prostokątnym, oskarpowanym diagonalnie prezbiterium nakrytym dwuprzgsłowym sklepieniem krzyżowym, z wieżą od zachodu. We wnętrzu przyścienne sakramentarium z końca XV w. i barokowy ołtarz główny z końca XVII w.

Kowary - d. woj. jeleniogórskie
- Dzięki odkrytym tu w XIII w. złożom rudy żelaznej rozwinęła się ludna osada górnicza. Miejscowość ta wymieniana po raz pierwszy dopiero w 1305 r. otrzymała prawa miejskie od króla czeskiego Władysława Jagiellończyka w 1513 r., od 1528 r. otrzymując przywilej wolnego miasta górniczego. W oparciu o kopalnictwo miejscowych rud rozwinęło się rzemiosło metalurgiczne. Podupada ono po wojnie trzydziestoletniej, a na jego miejsce wybija się tkactwo lnu. Druga poł. XIX w. przynosi rozwój przemysłu porcelanowego, metalowego oraz Fabrykę Dywanów Smyrneńskich, które warunkują dalszy, do dziś trwający rozwój tego dużego ośrodka w rejonie Sudetów.
- Ratusz klasycystyczny, wzniesiony w latach 1786-1789 wg projektu Christiana von Schultze. Murowany, prostokątny z podwyższonym ryzalitem na osi, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym. W ryzalicie na parterze wejście główne, piętra ujęte pilastrami podtrzymującymi belkowanie, trójkątny przyczółek i ścianę attykową zwieńczoną wazonami.
- Dwór, tzw. Nowy Dwór (przy szosie do Wojkowa), wzniesiony pierwotnie w stylu renesansowym ok. 1570 r., restaurowany w XVIII w., a gruntownie przebudowany w 1913 r., remontowany w 1965 r. Dwuskrzydłowy, dwu- i trzykondygnacjowy, mimo przebudów zachował szereg sklepionych ko]ebką sal na parterze, fragmenty renesansowych attyk oraz obramienia okien i drzwi.
- Kościół parafialny Imienia NMP, gotycko-barokowy, wzmiankowany w 1401 r. Obecny wzniesiony w 2. poł. XV w., gruntownie odbudowany po pożarze w 1670 r., remontowany w XVIII i XIX w. Orientowany, murowany, trójnawowy, halowy, z wieżą od zachodu, i trójbocznie zakończonym prezbiterium. Wyposażenie wnętrza pochodzi głównie z epoki baroku; zwracają uwagę m.in. rzeźby Dorasila oraz freski zdobiące sklepienie nad nawą. Na sklepieniu w wieży zachowały się średniowieczne freski z 2. poł. XV w. ze sceną Adoracji Matki Boskiej (konserwowane w 1966 r.).
- Obok na cmentarzu barokowa kaplica grobowa z 1764 r. z dobrą artystycznie kutą kratą żelazną.
- Kaplica Św. Anny (ul. Kowalska 41), wzniesiona w 2. poł. XVIII w. Założona na elipsie z centralną kopułą zwieńczoną latarnią, zachowała póżnobarokowe wyposażenie wnętrza.
- Domy mieszkalne zachowane głównie przy ul. 1-go Maja, pochodzą z 2. poł. XVIII w., restaurowane w XIX i XX w. Murowane, dwu i trzytraktowe, trzykondygnacjowe, zachowały szereg sklepionych pomieszczeń parteru, ozdobne portale, obramienia okien i fragmenty dekoracji rzeźbiarskich.

Kozieniec - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Jakuba Apostoła, pierwotny wzmiankowany w 1452 r. Obecny barokowy wzniesiony w 1749 r., restaurowany w 1801 r. Murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium i wieżą od zachodu, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami, spływającym na przyścienne pilastry. Wyposażenie skromne, póżnobarokowe, pochodzi z 2. poł. XVIII w.

Krajanów - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Jerzego, barokowy, wzmiankowany jako kaplica w 1416 r. Obecny wzniesiony w poł. XVIII w., restaurowany w 1928 r. Murowany, jednonawowy, z czworoboczną wieżą i węższym, trójbocznie zakończonym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym Sklepieniem kolebkowym z lunetami, w którym zachowało się wyposażenie pochodzące z okresu budowy kościoła.
- Obok budynek bramy cmentarnej, barokowy, wzniesiony w poł. XVIII w.

Krajów - d. woj. legnickie
- Dwór wzniesiony w l. poł. XVII w., przebudowany w XVIII w., remontowany w 1964 r. Założenie dwuskrzydłowe, murowane z kamienia i cegły, dwukondygnacjowe, dwutraktowe, nakryte dachami dwuspadowymi. Wnętrza sklepione, ozdobione d&koracjami roślinnymi zachowały renesansowe obramienia i kraty z końca XVI w.

Krasków - d. woj. wrocławskie
- Pałac barokowy, wzniesiony w 1746 r., restaurowany w końcu XIX w., częściowo opuszczony w 1945 r., zabezpieczony w 1950 r. Założony na czworoboku, trzytraktowy, dwu kondy gnać jowy, nakryty dachami łamanymi z lukarnami i wewnętrznym świetlikiem. Elewacja frontowa podzielona pilastrami z zaakcentowanym ryzalitem wejściowym mieszczącym balkonowy portal z aliantami, rzeźby alegoryczne i zwieńczonym tarczą herbową właścicieli. Pozostałe elewacje skromniejsze o podziale ramowym.
- Obok wznosi się oficyna pałacowa, powstała zapewne w okresie jego budowy, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta czterospadowym łamanym dachem z lukarnami.

Kraszowice - d. woj. jeleniogórskie
- Dwór zbudowany ok. 1578 r. przez Bibrana, restaurowany w XVIII i XIX w., zniszczony w 1945 r. Założony na rzucie wydłużonego prostokąta o trzech kondygnacjach, zachował na osi fasady głównej rzeźbiony portal z datą 1578 i napisem erekcyjnym.
- Kościół filialny Św. Jadwigi, wzmiankowany w 1362 r., obecny wzniesiony w XVI w., przebudowany w 1817 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium i wieżą od zachodu. Zachował we wnętrzu późnogotycką chrzcielnicę z piaskowca z przełomu XV i XVI w., przyścienne sakramentarium z pocz. XVI w., barokowy ołtarz główny oraz cztery nagrobki z XVI i XVII w.

Kraśnik Dolny - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Najświętszego Zbawiciela, wzmiankowany w 1376 r., obecny wzniesiony w 2. poł. XV (1485?) w., gruntownie restaurowany w 1874 r., remontowany w 1962 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z czworobocznym prezbiterium nakrytym sklepieniem sieciowym i wieżą od zachodu ozdobioną fragmentami dekoracji sgraffitowcj. We wnętrzu drewniana rzeźba św. Anny Samotrzeć z ok. 1500 r., renesansowa kamienna chrzcielnica z ok. 1600 r. oraz drewniany ołtarz główny z 2. poł. XVII w.
- Młyn (nr 35), murowany, wzniesiony pierwotnie jak wskazują zachowane obramienia renesansowe w końcu XVI w., gruntownie przebudowany w XVIII i XX w.

Kraśnik Górny - d. woj. jeleniogórskie
- Dwór w obecnej postaci wzniesiony ok. 1760 r., remontowany w XIX i XX w., jest założeniem prostokątnym, dwukondygnacjowym o układzie dwutraktowym z zachowanym portalem z kartuszem i datą 1760.
- Obok barokowy spichrz, wzniesiony wg napisu w 1609 r., restaurowany w 1810 r. oraz kuźnia z 1849 r. w stylu klasycystycznym.

Krobielowice - d. woj. wrocławskie
- Pałac pierwotnie renesansowy, wzniesiony jako założenie dwuskrzydłowe w latach 1570-1580, powiększony o dalsze dwa skrzydła w baroku ok. 1702 r., restaurowany w 1878 r. Założenie prostokątne z wewnętrznym arkadowym dziedzińcem o skrzydłach dwutraktowych, dwukondygnacjowych, nakrytych dachami dwuspadowymi. Zachował renesansowy portal główny, obramienia okien i sklepienia krzyżowe w salach parteru.

Kromolin - d. woj. legnickie
- Ruiny pałacu. Pierwotnie było to renesansowe założenie obronne z 2. poł. XVI w. otoczone fortyfikacjami ziemnowodnymi, rozbudowane w XVIII w. na rezydencję barokową, spalone w 1945 r. Było to założenie czworoboczne, murowane, dwukondygnacjowe z niewielkim wewnętrznym. dziedzińcem z krużgankiem. Część zachodnia starsza zachowała kolistą wieżę i gwiaździste sklepienie w sali na parterze. Elewacje zewnętrzne o barokowym podziale ramowym zachowały fragmenty geometryczne} dekoracji sgraffitowej z epoki renesansu.
- Całość otaczają fragmenty fortyfikacji ziemnych z fosą oraz krajobra- zowy park.
- Kościół parafialny Św. Michała, wzmiankowany w 1305 r., wzniesiony w XIV w., powiększony na przełomie XVI i XVII w., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy z kwadratowym prezbiterium i wieżą od zachodu. Powiększony o zakrystię od północy, kaplicę i kruchtę od południa. Wnętrze nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami ozdobionym stiukowymi plafonami zachowało bogaty wystrój renesansowy i barokowy.

Krosnowice Dolne - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Jakuba, wzmiankowany w 1326 r., pierwotny gotycki wzniesiony w poł. XIV w., przebudowany i powiększony o kaplice ok. 1700 r., restaurowany w XIX w., remontowany w 1960 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z węższym prostokątnym prezbiterium o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami. Zachował z wyposażenia: renesansową chrzcielnicę z końca XVI w., trzy ołtarze i ambonę barokowe, pochodzące z 2. poł. XVIII w.
- Teren cmentarza otacza wysoki mur z bramą o prześwicie ostrołukowym, od strony wewnętrznej osłonięty pulpitowym dachem wspartym na drewnianych słupach połączonych ażurową balustradą.
- Na terenie miejscowości zachowała się barokowa kapliczka przydrożna z ozdobnym szczytem z 1745 r.

Krosnowice Górne - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac barokowy, wzniesiony ok. 1730 r., przebudowany w 1829 r. i w pocz. XX w. Murowany, prostokątny, dwu- i trzytraktowy, nakryty dachem. łamanym z powiekami. W elewacji frontowej, na osi bogaty portal balkonowy, pozostałe pola posiadają podział ramowy wsparty na boniowanym parterze. We wnętrzu, na. parterze obszerna sklepiona sień i reprezentacyjna jednobiegowa klatka schodowa.

Krotoszyce - d. woj. legnickie
- Pałac zbudowany ok. 1686 r., przebudowany w 2. poł, XIX w., remontowany w 1964 r. Murowany, dwuskrzydłowy, trzykondygnacjowy, trzytraktowy, kryty dachem dwuspadowym o ozdobnych szczytach. Zachował we wnętrzu kilka sal nakrytych ozdobnymi plafonowymi sufitami.
- Kościół filialny Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany w 1305 r. Pierwotny wzniesiony w średniowieczu, przebudowany ok. 1626 r. i na przełomie XIX i XX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z trójbocznie zakończonym prezbiterium i wieżą od zachodu. Wnętrze nawy sklepione kolebką z lunetami zachowało szereg obiektów: gotycki ołtarz Czterech Dziewic pochodzący z ok. 1520 r., otoczony dekoracją barokową (konserwowany w 1968 r.), póżnorenesansową ambonę drewnianą z pocz, XVII w., barokową emporę z ok. 1700 r., oraz szereg płyt nagrobnych z XVII-XIX w.

Kryniczno - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Stanisława Bożego Męczennika, wzmiankowany w 1305 r. Obecny wzniesiony w XV w., powiększony o dwie symetryczne kaplice i prezbiterium w latach 1913-1916, uszkodzony w 1945 r., remontowany w 1946 r. Część gotycka murowana, jednonawowa o diagonalnie oskarpowanych narożach i skromnym ceglanym portalem zachodnim. Wyposażenie wnętrza barokowe, pochodzi z pocz. XVIII w.

Krzeczyn Wielki - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Św. Marii Mazarello, wzmiankowany w 1399 r. Obecny gotycki wzniesiony w końcu XIV w., przebudowany w XVII w., restaurowany w XIX w. i w 1959 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium i potężną czworoboczną wieżą od zachodu. We wnętrzu renesansowe, bogato rzeźbione ołtarz i ambona, a na ścianach nagrobki z pocz. XVII w.

Krzelków - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny św. Jadwigi, wzmiankowany w 1241 r. Obecny barokowy wzniesiony w 1709 r., powiększony o wieżę w 1741 r., restaurowany w pocz. XX w. Murowany, prostokątny, z dostawioną do kruchty wieżą, nakryty dwuspadowym dachem ujętym w wolutowe szczyty. Wnętrze sklepione kolebką na gurtach spływających na przyścienne pilastry. Wyposażenie późnobarokowe z l. poł, XVIII w., z wyjątkiem gotyckiej rzeźby Madonny z Dzieciątkiem z 2, poł. XV w. w oł- tarzu bocznym.

Krzepice - d. woj. wrocławskie
- Pałac klasy cystyczny, wzniesiony w l. poł. XIX w., przebudowany w pocz. XX w., częściowo uszkodzony w 1945 r., odremontowany w 1960 r. Murowany, prostokątny, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym z naczółkami. Wejście główne akcentuje kolumnada z balkonem i niewielki trójkątny przyczółek.

Krzeszów - d. woj. jeleniogórskie
- Opactwo cysterskie ufundowane w 1292 r. Pierwotny kościół Łaski Matki Boskiej wzniesiony z kamienia w 1296 r., uległ zniszczeniu w czasie najazdu husytów. Odbudowany i konsekrowany ponownie w 1454 r. w latach 1622-1628 otrzymał nowy wystrój wnętrza. Obecny został wzniesiony w latach 1728-1735 przez architekta Antoniego Jen-fcscha przy współpracy czeskiego rzeźbiarza Ferdynanda M. Brokofa, powiększony od wschodu o mauzoleum Piastów świdnicko-jaworskich w latach 1735- -1747, odnawiany w początkach XX w., od 1960 r. przechodzi kompleksową konserwację tak szaty zewnętrznej, jak i wystroju wnętrza.
- Kościół klasztorny założono na rzucie krzyża łacińskiego z obszernym transeptem w zasadzie jako trzynawowy z nawami bocznymi zredukowanymi do rzędu kaplic podtrzymujących empory. We wnętrzu uzyskano ciekawy efekt iluzjonisty czny przez zupełny brak linii prostych i ostrych kątów, w miejsce których wprowadzono wszędzie miękkie, łagodne przejścia i Unie faliste. Filary opięto ukośnie ustawionymi pilastrami, podtrzymującymi bogato rozczłonkowane wklęsło-wypukłe belkowanie. Całość nakrywają sklepienia kopulaste wsparte na silnie zaznaczonych gurtach. Pola sklepienne pokrywają freski tematycznie związane ze scenami z życia Marii i Chrystusa pędzla G, W. Neunhcrtza. Na wyposażenie wnętrza składa się bardzo bogata dekoracja rzeźbiarska - dzieło A. Dorasila. Wszystkie ołtarze utrzymane są zasadniczo w jednym typie, środek zajmuje duży obraz olejny umieszczony w bogato rzeźbionej ramie, flankowany postaciami świętych, całość uzupełniona jest przez ambonę, prospekt organowy i stalle, a została ukończona przed 1775 r. Zewnętrzny efekt architektoniczny skupia się na fasadzie zachodniej; jest ona założona na linii wklęsło-wypukłej, wielokondygnacjowa, mimo piętrzących się poprzerywanych gzymsów o przewadze elementów wertykalnych, ozdobiona szeregiem kamiennych rzeźb F. Brokofa, z wieżami zwieńczonymi ażurowymi hełmami o licznych przeźroczach, potęgujących efekt malowniczości i światłocienia. W ołtarzu głównym obok obrazu pędzla P. Brandla, zwraca uwagę mały obrazek Madonny z Dzieciątkiem pochodzący z pocz. XV w., w nawie poprzecznej gotycka rzeźba Piety z ok. 1500 r., a w skarbcu późnogotycki relikwiarz z 1524 r. Do wschodniej ściany prezbiterium zostało dobudowane w latach 1735-1747 mauzoleum Piastów świdnicko-jaworskich. Jest to kaplica nagrobna, założona na prostokącie, zamknięta od wschodu dwoma absydami, nakryta dwoma kopułami, rozdzielonymi szerokimi gurtami, podtrzymywanymi przez grupy kolumn. Efekt wnętrza podkreślają kolorowe marmury i bogate freski o treści alegorycznej - dzieło Neunhertza z 1736 r. oraz rzeźby Dorazila i stiuki A. Proyisore. We wnętrzu zachowały się również całopostaciowe tumby grobowe Bolka I (zm. 1301) i Bolka II (zm. 1368). Postacie zmarłych wykonane w średniowieczu w stylu gotyckim należą do kręgu wybitniejszej grupy rzeźb na Śląsku; w obecnej chwili spoczywają na barokowych tumbach grobowych. Przy oknie płd. tumbowy nagrobek W. Zeidlitza z ok. 1620 r. Klasztor położony po południowej stronie kościoła, obejmuje w części wschodniej, bezpośrednio przylegającej do kościoła, fragmenty najstarsze - średniowieczne z kapitularzem nakrytym późnogotyckim sklepieniem krzyżowo-żebrowym wspartym na ośmiobocznych filarach, oraz dwa skrzydła barokowe - południowe zrealizowane w latach 1774-1782 (budowniczy J. Gottiieb Feller) i wschodnie, wzniesione w latach 1788- -1792 budowniczy J. Georg Rudolph. Skrzydło główne - południowe, murowane, trzykondygnacjowe, o dwudziestotrzyosiowej elewacji, akcentowane jest piecioosiowymi ryzalitami zewnętrznymi i trójosiowym ryzalitem środkowym i podzielone pilastrami spoczywającymi na boniowanym parterze - w całości nakryte dachem mansardowym.
- Kościół Św. Józefa (dawniej parafialny), wzniesiony został przez Marcina Urbana z Lubawki w 1693 r., a ukończony w 1696 r. przez Michała Kleina z Nysy. Założony na rzucie prostokąta z rzędami kaplic, z półkolistą absydą prezbiterium, pierwotnie zaplanowany był jako dwuwieżowy, jednakże po ich zawaleniu się ukończony jako bezwieżowy z wolutowym szczytem od południa. Największą wartość przedstawiają freski pędzla Michała Willmanna i jego warsztatu, (1692-1695), przedstawiające sceny z życia patrona kościoła.
- Dom gościnny (położony na zachód od kościoła Św. Józefa), ukończony w 1734 r., przedstawia się jako budowla murowana, kwadratowa, trzykondygnacjowa, trzytraktowa, nakryta dachem mansardowym z facjatkami i płytkimi ryzalitami na osiach poszczególnych elewacji.
- Budynki mieszkalne i brama, najprawdopodobniej zachowały jeszcze fragmenty gotyckie, w obecnej formie przebudowane w XVIII w., posiadają szereg sklepionych pomieszczeń.
- Kalwaria obejmuje zespół kaplic wzniesionych między 1672 r. z przerwami aż do 1738 r.
- Pręgierz kamienny, pochodzący zapewne z pocz. XVIII w.
- Betlejem obejmuje zespół kilku budowli pochodzących z przełomu XVII i XVIII w. oraz letni pawilon dla opatów - drewniany, ośmioboczny, o wnętrzu ozdobionym olejnymi malowidłami przedstawiającymi sceny ze Starego Testamentu.

Krzeszówek - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Św. Wawrzyńca, wzmiankowany w 1362 r., w obecnej postaci wzniesiony w ciągu l. poł. XIV w,, rozbudowany w 1588 r. i w XVIII w., restaurowany w XIX w., remontowany w 1963 r. Orientowany, murowany, o układzie dwunawowym, z prezbiterium zakończonym poligonalnie. Sieciowe sklepienie nawy i portal zachodni pochodzą z końca XVI w. Wyposażenie wnętrza utrzymane w stylu późnego baroku, z wyjątkiem gotyckiej grupy Ukrzyżowania z 2. poi. XV w.
- Plebania (nr 33) barokowa, wzniesiona w 1753 r., restaurowana w XIX w. Murowana, prostokątna, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta czterospadowym dachem łamanym z lukarnami.

Krzewina - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac wzniesiony wg daty w 1746 r., dość gruntownie restaurowany w XIX i XX w., zachował do chwili obecnej z pierwotnego założenia jedynie cztery pomieszczenia w parterze i klatkę schodową, nakryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami.
- Kościół parafialny Św. Jana Chrzciciela, wzniesiony w XVIII w., jest założeniem jednonawowym z wieżą od zachodu i węższym prezbiterium. zamkniętym półkoliście. Wnętrze nakryte stropem fasetowym zachowało pseudogotycki wystrój z 2. poł. XIX w.

Krzydlina Mała - d. woj. wrocławskie
- Wieża dawnego kościoła parafialnego, wzmiankowanego w 1293 r. Wzniesionego zapewne w XV w,, zbarokizowanego w XVIII w. Po zniszczeniu w 2. poł. XIX w. (przed 1898 r.) murów kościoła pozostała wieża adaptowana na kaplicę cmentarną. Murowana na kwadracie z dostawioną klatką schodową, zwieńczona jest cebulastym hełmem z latarnią.
- Na cmentarz prowadzi brama dwuprześwitowa, zwieńczona renesansową attyką grzebieniową.
- Budynek plebani i barokowy z l. poł. XVIII w. Murowany, prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym z powiekami, o elewacjach dzielonych parami pilastrów stojących na niskim cokole.

Krzydlina Wielka - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Marii Magdaleny, wzmiankowany w 1250 r. Obecny wzniesiony w pocz. XVI w., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany z cegły i granitu narzutowego, jednonawowy, z prezbiterium zakończonym poligonalnie, z wieżą od zachodu, Nawę nakrywa drewniany strop z malowaną dekoracją roślinną o formach gotycko-renesansowych. We wnętrzu zachowały się również trzy ołtarze barokowe z l. poł. XVIII w.

Krzydłowice - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Św. Marii Magdaleny, wzmiankowany w 1336 r., pierwotny gotycki wzniesiony w średniowieczu, gruntownie przebudowany i powiększony o wieżę w 1772 r., restaurowany w pocz. XX w. Orientowany, murowany, salowy, z potężną wieżą od zachodu. Wieża o wklęsłych bokach i ściętych narożach akcentowana bogatym podziałem pilastrowym i gzymsami górą przechodzi w ośmiobok zwieńczony łamanym hełmem.
- Zabudowania gospodarcze obejmujące spichlerz, stajnię i czworaki wzniesione zostały w XVIII w. Murowane z cegły, o zróżnicowanej bryle, nakryte są dachami łamanymi z powiekami.

Krzywa - d. woj. legnickie
- Kościół pomocniczy Św. Anny, wzmiankowany w 1305 r., pierwotny zbudowany w latach 1325-1335, obecny wzniesiony przy wykorzystaniu wcześniejszych fragmentów w 1714 r., restaurowany w 2. poł. XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z dwoma kondygnacjami empor, zakończony od wschodu trójtaocznie. Zachował we wnętrzu gotycką rzeźbę Piety z XV w., bogate malowidła z 1714 r. i szereg nagrobków z XVII w.

Krzywina - d. woj. wałbrzyskie
- Ruiny kościoła renesansowego, wzniesionego w 2. poł. XVI w. przebudowanego w XVIII w., zniszczonego w 1945 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wydzielonym prezbiterium zachował na ścianach kamienne nagrobki z postaciami z XVII w. oraz dwa kamienne epitafia - Jerzego Czirna i jego żony (zm. 1601 i 1618).
- Ruiny kościoła wzniesionego w XIV w., zniszczonego w 1446 r. Obecnie zachowany fragment obejmuje wschodnią ścianę nawy z ostrołukowym otworem tęczy i część murów prezbiterium.

Krzyżowa - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Michała Archanioła, wzmiankowany w 1335 r., obecny gotycki wzniesiony w pocz. XVI w., częściowo odbudowany po pożarze w 1846 r. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy z prostokątnym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. We wnętrzu w ścianie wschodniej kamienne sakramentarium przyścienne, ozdobione sterczyną o motywach roślinnych.

Książ - d. woj. wałbrzyskie
- Zamek należący do największych założeń na Śląsku. Położony na wysokim wzgórzu, otoczony jest zakolem rzeczki Pełcznicy. Kamienny zamek został zbudowany w 1292 r. przez Bolka I, księcia świdnicko-jaworskiego na nieregularnym planie z kwadratową wieżą przy bramie wjazdowej. Od 1387 r. przeszedł na własność rodów rycerskich. Przebudowany w latach 1648-1655, powiększony w latach 1718-1724 pod kierunkiem architekta ze Świdnicy F. Hammerschmidta, przy współpracy malarza F. A. Scheffiera, rzeźbiarza J. G. Schencka i sztukatora Ramelli. Powstało wtedy założenie z dwoma wewnętrznymi dziedzińcami otoczone nowymi skrzydłami oraz cały szereg reprezentacyjnych sal, m.in. sala Maksymiliana z plafonem pędzla F. A. Scheffiera. Przebudowa Książa, przeprowadzona w początkach XX w., zatarła częściowo ślady budowli piastowskiej, a prace prowadzone następnie przy przebudowie zamku na kwaterę Hitlera w poważnym stopniu zniszczyły zabytkowe wnętrza.
- Obok głównego korpusu zamkowego zachowały się również po obu stronach drogi dwie barokowe oficyny mieszkalne oraz budynek biblioteki zamkowej mieszczący wjazd główny, akcentowany dwoma ośmiobocznymi wieżami.
- Pod wzgórzem zamkowym, na głębokości ok. 40 m, rozciągają się wykute w skale tunele, wykonane w latach 1943-1945 przez więźniów filii obozu koncentracyjnego Gross-Rosen, które po uporządkowaniu w 1968 r. udostępniono zwiedzającym jako pomnik martyrologi wojennej.
- Po drugiej stronie doliny wzniesiono romantyczne ruiny w stylu neogotyckim, tzw. Stary Zamek, wg projektu Ch. W. Tischbeina z 1797 r., być może na miejscu wcześniejszego dworku.

Książnica - d. woj. wałbrzyskie
- Dwór barokowy, wzniesiony w XVIII w., częściowo przebudowany w XIX w. Murowany, dwuskrzydłowy, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty jest dachem mansardowym. Skromne elewacje akcentują narożne pasy.

Księginice Małe - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny MB Różańcowej, klasycystyczny, wzniesiony pierwotnie jako kościół ewangelicki na przełomie XVIII i XIX w., powiększony o wieżę w końcu XIX w. Założony na prostokącie z wewnętrznym owalem empor wspartych na toskańskich kolumnach z dostawioną do węższego boku czworoboczną wieżą.
- Obok barokowa plebania pochodząca z 2. pół. XVIII w. Prostokątna, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta dachem mansardowym z lukarnami i powiekami.

Księginice Wielkie - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Jana Chrzciciela. Pierwotny wzmiankowany w 1295 r., obecny wzniesiony w średniowieczu, gruntownie przebudowany w XVIII w., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, prostokątny, z czworoboczną wieżą od zachodu, zwieńczoną cebulastym hełmem. We wnętrzu zachowane ołtarz główny i ambona barokowe, pochodzące z pocz. XVIII w.

Kucharzowice - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Andrzeja Apostoła, wzmiankowany w 1335 r., pierwotny gotycki wzniesiony w pocz. XVI w., przebudowany w latach 1803-1804, zniszczony w 1945 r., odbudowany w 1950 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z prostokątnym oskarpowanym prezbiterium, nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, zwieńczony wysmukłą sygnaturką nad zachodnią ścianą nawy.

Kudowa - Zdrój - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Katarzyny, barokowy, wzniesiony prawdopodobnie ok. 1679 r., przebudowany w XIX w. Murowany, prostokątny, bez wydzielonego prezbiterium, zakończony torójbocznie, nakryty dachem dwuspadowym zwieńczonym na kalenicy ośmioboczną sygnaturką z cebulastym hełmem. We wnętrzu rzeźbiona, barokowa ambona z poł. XVIII w. i póznobarokowy ołtarz z końca tego wieku.
- Obok wolno stojąca dzwonnica, wzniesiona zapewne współcześnie z kościołem, przebudowana w 1725 r., zwieńczona barokowym cebulastym hełmem z latarnią.

Kunice - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Serca Jezusowego, wzmiankowany w 1318 r. Pierwotny wzniesiony w średniowieczu zachował wieżę zachodnią, do której dostawiono w XVIII w. (ok. 1755 r.) barokowy korpus nawowy z łącznikiem, restaurowany w XIX i XX w. Wnętrze nakryte pozornym sklepieniem wspartym na słupach empor, zachowało kilka płyt nagrobnych z XVI-XVIII w.

Kunów - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac wzniesiony w końcu XVI w., przebudowany w XVIII stuleciu i w 1824 r., restaurowany w końcu XIX w. Jest to prostokątne założenie murowane, trzykondygnacjowe, z ryzalitem zaakcentowanym wysmukłą wieżą, które zachowało szereg sklepionych kolebką sal w przyziemiu. Zachowały się również dwa rzeźbione portale renesansowe i fragmenty geometrycznej dekoracji sgraffitowej na elewacjach.

Kurów Wielki - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Św. Jana Chrzciciela, gotycki, wzmiankowany w 1376 r. Obecny wzniesiony w 1497 r., powiększony o kaplicę w 2. poł. XVI w., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium, oskarpowany na narożach. Całość bryły wzbogacona od północy zakrystią i wieżą przy prezbiterium oraz kaplicą przy nawie. Bogaty wystrój wnętrza obejmuje sześć malowanych kwater z gotyckiego tryptyku z XV w., późnorenesansową ambonę, chrzcielnicę i balustradę chóru, barokową polichromię stropów i 36 płyt nagrobnych z XVII i XVIII w.

Kuźnica Czeszycka - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Jana Chrzciciela, pierwotny drewniany zbudowany w 1700 r., obecny barokowy pochodzi z lat 1789-1790, remontowany w latach 1962-1964. Orientowany, murowany, jednonawowy, z czworoboczną wieżą i trójbocznie zakończonym prezbiterium.

Kuźniczysko - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Niepokalanego Poczęcia NMP, wzniesiony ok. 1764 r., restaurowany w XIX w., remontowany w 1958 r. Drewniany, o konstrukcji wieńcowej z trójbocznie zakończonym nie wydzielonym prezbiterium i wieżą od zachodu o konstrukcji słupowej szalowanej deskami. Obok dom mieszkalny, pochodzący z końca XVIII w., przebudowany w początkach XX w. Prostokątny, dwutraktowy, parterowy, nakryty dachem mansardowym z lukarnami.

Kwiatkowice - d. woj. legnickie
- Kościół pomocniczy Św. Jadwigi, wzmiankowany w 1437 r. Obecny wzniesiony ok. 1714 r., restaurowany w latach 1964-1965. Jest to budowla jednonawowa o konstrukcji szkieletowej z trójbocznie zamkniętą częścią prezbiterialną, zwieńczona na kalenicy dachu sygnaturką z iglicowym hełmem. We wnętrzu malowany, drewniany strop, ołtarz główny i ambona, pochodzące z czasów budowy kościoła.

Kwietniki - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Św. Józefa, wzmiankowany w 1373 r. Obecny barokowy wzniesiony w 1792 r., być może na fragmentach wcześniejszego, restaurowany w 1963 r. Murowany, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium, z wieżą od zachodu zwieńczoną cebulastym hełmem. Na ścianach zachowane całopostaciowe płyty nagrobne z pocz. XVII w.

Zabytki miejscowości dolnośląskich
l i t e r a   L

Laski - d. woj. wałbrzyskie
- Kościółparafialny Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany w 1325 r. Obecny barokowy dostawiony w latach 1740-1741 do pozostałej po pierwotnym spalonym, czworobocznej wieży od południa. Orientowany, murowany, jednonawowy, z węższym kwadratowym prezbiterium, nakryty dwuspadowym dachem ujętym w wolutowe szczyty. Wnętrze nakryte sklepieniem kolebkowym na gurtach spływających na pary przyściennych pilastrów. Na elewacjach wieży zachowane fragmenty geometrycznej dekoracji sgraffitowej, a we wnętrzu wyposażenie z lat 1884-1885.

Laskówka - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Mikołaja, wzmiankowany w 1335 r. Pierwotny póżnogotycki wzniesiony ok. 1516 r., obecny barokowy z lat 1729-1730 zbudowano przy wykorzystaniu wcześniejszych fragmentów (wieża). Orientowany, murowany, oskarpowany, jednonawowy, z węższym owalnie zakończonym prezbiterium i wieżą od zachodu. Wnętrze nakryte sklepieniem kolebkowym na gurtach spływających na przyścienne pilastry. W wieży zachowany póżnogotycki portal z 1516 r., pozostałe wyposażenie póżnobarokowe, pochodzi z 2. poł. XVIII w.

Lasowo - zob. Sięża-Lasowo

Lasów - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac wzniesiony ok. 1593 r., uległ przebudowom w XVIII w. i restauracji w 1881 r. Jest to założenie dwuskrzydłowe, dwukondygnacjowe o pomieszczeniach parteru nakrytych sklepieniami kolebkowymi z zachowanymi renesansowymi portalami i częścią obramień okiennych. We wnętrzu zachowały się belkowy strop malowany, barokowy kominek i piec kaflowy z XVIII w.
- Ruiny kościoła ewangelickiego, wymienianego Jako kościół parafialny w 1346 r., przypuszczalnie wzniesionego ok. 1532 r., nieco przebudowanego w XVIII w. Było to założenie jednonawowe, z trój bo czule zakończonym prezbiterium o wnętrzu nakrytym sklepieniem żaglastym wspartym na przyściennych filarach oraz zachowanymi fragmentami dekoracji sgraffitowej na elewacjach.
- W sąsiedniej kaplicy grobowej zachowane liczne epitafia rodziny Furstenau z XVI-XVIII w.

Lądek-Zdrój - d. woj. wałbrzyskie
- Miasto leży w Kotlinie Kłodzkiej nad rzeką Białka. Na powstanie osady i jej rozwój wpłynęły okoliczne źródła lecznicze, wymieniane już w XIII w. Dokładnej daty lokacji miasta nie znamy, jednakże należy sądzić, że dokonano jej wkrótce po lokacji Kłodzka - a więc najprawdopodobniej w końcu XIII w. Pierwsza wzmianka historyczna pochodzi z 1325 r. i wymienia je jako lokowane i należące do królewskich miast czeskich. Kilkakrotnie niszczone w czasie wojny trzydziestoletniej, nigdy właściwie nie rozwinęło się poza ramy pierwotnej koncepcji lokacyjnej. Ożywienie następuje dopiero w XIX w., w związku z poważnym rozwojem uzdrowiska, które i w chwili obecnej decyduje o profilu całego miasta.
- Ratusz pierwotny wzmiankowany w 1537 r., ustąpił miejsca budowli wzniesionej po 1739 r,, która po pożarach w 1784 i 1804, uległa gruntownej przebudowie w 1872 r.
- Kościół parafialny Narodzenia NMP, wzniesiony w latach 1688-1692, został przebudowany w 1815 r., restaurowany w 1875, 1900 i 1959 r. Orientowany, murowany z kamienia i cegły, pierwotnie składał się z dużej czteroprzęsłowej nawy i wydłużonego, zakończonego absydą prezbiterium. W 1815 r. dostawiono od zachodu dwukondygnacjową kruchtę, a od północy wieżę i drugą kruchtę. Nawę i prezbiterium nakrywa sklepienie kolebkowe z lunetami na gurtach. Wystrój wewnętrzny późnobarokowy, pochodzi z końca XVIII w. i w dziale rzeźby związany jest z warsztatem M. I. Kłahra Młodszego.
- Domy mieszkalne, zachowane głównie przy rynku. W swych najstarszych częściach pochodzą z XVII w., wielokrotnie przebudowane, murowane, trzytraktowe o układzie szczytowym, trzy- i dwukondygnacjowe ze sklepionym podcieniem w parterze. Pierwotnie wszystkie posiadały podcienia, obecnie pierzeje zachodnia i południowa, odbudowane po pożarze w 1739 r., zatraciły swój dawny charakter. Mimo tych zniszczeń zachował się szereg świetnych domów z bogatą dekoracją rokokową na elewacjach; np. domy nr 4, 6-9.
- Zakład przyrodoleczniczy "Wojciech" wzniesiony w 1678 r., gruntownie przebudowany w końcu XIX w. Założony na kole z ryzalitami, centralną kopułą i elewacjami o podziale neobarokowym.
- Most przerzucony nad rzeką Białka, kamienny, dwuprzęsłowy, został zbudowany w 1565 r., naprawiony w 1783 r. i ozdobiony figurą św. Jana Nepomucena.
- Kaplica NMP (ul. Lipowa), wzniesiona w 1656 r., restaurowana w 1801 r. Trójnawowa, z półkolistym prezbiterium, z wieżą od zachodu, nakryta sklepieniem kolebkowym, z elewacjami o podziale pilastrowym. Zachowała we wnętrzu barokowy ołtarz główny z 2. poł. XVIII w.
- Kościół cmentarny Św. Rocha (ul. Śnieżna), zbudowany w 1678 r., przebudowany w końcu XVIII w. Jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium zakończonym półkolistą absydą.
- Figura Św. Trójcy (Rynek), barokowa z 1740 r.

Legnica - d. miasto wojewódzkie
- Najprawdopodobniej miasto to początkowo było stolicą plemienia Trzebowian. Już w 1149 r. stało się poważnym ośrodkiem administracyjnym i znaczną osadą handlową, gdzie znajdowała się komora celna, a od pocz. XIII w. siedzibą kasztelana grodowego. Na polach pod Legnicą w 1241 r. poległ Henryk Pobożny, broniąc Polski i Europy przed najazdem Tatarów. Od 1248 r., po podziale Śląska między synów Henryka Pobożnego, Legnica stała się stolicą odrębnego księstwa legnicko-brzeskiego, w którym najdłużej, bo do 1675 r., panowali Piastowie. Jako stolica księstwa osada poczęła rozwijać się i już w 1252 r. otrzymała prawa miejskie oparte na wzorach prawa magdeburskiego. Rozwój miasta nastąpił niemal błyskawicznie dzięki pośrednictwu w handlu między Śląskiem a centralną Polską, tak że stało się ono poważnym konkurentem Wrocławia. Jeszcze w ciągu XIII w. miasto otoczono murem i fosami, wzniesiono liczne kościoły, klasztory i szpitale. Dalsze wieki, mimo konfliktów społecznych, dzięki rozwojowi rzemiosła przyczyniały się do wzrostu znaczenia gospodarczego miasta. Okres ten przerwała wojna trzydziestoletnia, przynosząca liczne zarazy dziesiątkujące ludność i kolejne pożary. Po śmierci ostatniego z rodu Piastów, księcia legnickiego Jerzego Wilhelma w 1675 r, miasto przeszło pod panowanie Habsburgów, a w wyniku trzeciej wojny śląskiej w 1742 r. znalazło się pod władzą Prus. Dopiero rozwój przemysłu w 2. poł. XIX w. ponownie podnosi znaczenie Legnicy na obszarze ówczesnego Śląska. Ogromne zniszczenia miasta spowodowały działania wojenne w 1945 r., jednakże lokalizacja nowych zakładów przemysłowych, a szczególnie pierwszej w Polsce huty miedzi pozwoliła na szybką jego odbudowę i perspektywy dalszego rozwoju.
- Zamek został wzniesiony na wzórzu nad brzegiem Kaczawy, na miejscu dawnego grodu będącego siedzibą kasztelana. W 1149 r. wzmiankowana jest tu kaplica zamkowa Św. Benedykta, z której zachowały się rzeźbione fragmenty architektoniczne (obecnie w Muzeum). Zamek zbudowano zapewne po 1241 r., na co wskazywałaby wzmianka o wieżach zamkowych, pochodząca z 1250 r. W tym też czasie wzniesiono murowany budynek mieszkalny na planie prostokąta. Od poł. XIII w. aż do 1675 r. zamek był siedzibą Piastów legnickich. Przebudowy zamku dokonano w pocz. XV w., a w 1415 r. przy wieży pracował budowniczy z St. Denis, sprowadzony tu przez księcia Ludwika II. W latach 1453-1488 zamek znów rozbudowano, a dalsze prace w tym zakresie realizowane były w latach 1530-1533. Z 1532 r. pochodzi wspaniały portal renesansowy, wykonany przez Jerzego z Ambergu. Wtedy też zamek otrzymał nowy układ fortyfikacyjny w postaci wałów ziemnych, bastei i fosy. Po pożarze w 1835 r., odbudowano zamek wg projektów K. F. Schinkla niszcząc przy tym wiele zabytkowych fragmentów i przeznaczono go na cele administracyjne. Zamek ten spłonął w 1945 r. popadając w ruinę. Równocześnie z odbudową zrealizowaną w latach 1962-1969, przeprowadzono badania i studia, które pozwoliły na dokonanie rewelacyjnych odkryć. W skrzydle południowym, odsłonięte ceglane mury prostokątnego, romańskiego palatium Henryka I Brodatego oraz ślady późniejszych przebudów średniowiecznych. Na dziedzińcu zamkowym odsłonięte relikty kaplicy zamkowej, wzniesionej na ośmioboku z wyodrębnionym prezbiterium z wewnętrznymi filarami, które podtrzymywały sklepienia krzyżowe. Odnaleziono również cały szereg detali, niezwykle bogatej dekoracji rzeźbiarskiej tego zespołu, które udostępnione będą w odrębnym pawilonie.
- Ratusz obecny wzniesiony został w latach 1737-1741 w stylu barokowym, w bloku śródrynkowym, pod kierunkiem F. M. Scheerhofera. Jest to budynek murowany, dwupiętrowy, z szerokim ryzalitem na osi, do którego prowadzą dwubiegowe schody zewnętrzne. Fasady rozczłonkowane są pilastrami, spoczywającymi na boniowanym parterze, a całość zamyka mansardowy dach. Nadbudowy wieży dokonano ok. 1928 r., a całość obiektu restaurowano w latach 1960-1961.
- Mury miejskie wzniesione w końcu XIII i poł. XIV w., rozbudowywano w ciągu XV w. Rozdzielały je cztery bramy: Chojnowska, Złotoryjska, Wrocławska i Głogowska, dwie furty: Rycerska i Nowa oraz około trzydziestu baszt, a całość połączona była z fortyfikacjami zamkowymi. Wieki następne przyniosły dalszą modernizację fortyfikacji i powiększenie ich o umocnienia ziemne. W XIX w. rozebrano większość zachowanych partii, tak że obecnie pozostały jedynie fragmenty muru i baszty na tyłach ul. Mariackiej. Naprzeciw zamku pozostała brama Głogowska, wzniesiona na rzucie kwadratu z ostrołukowym przejazdem, zwieńczona krenelażem, odnowionym w XIX w. Na zakończeniu ul. Chojnowskiej, wznosi się baszta bramy Chojnowskiej, murowana z cegły, również kwadratowa, od 1965 r. adaptowana na Schronisko PTTK.
- Kościół parafialny świętych Piotra i Pawła, wzmiankowany w 1208 r., w obecnej postaci wzniesiony w latach 1328-1378 r. Budowę jego rozpoczął majster Wiland na mocy umowy, która dotyczyła wystawienia murów i filarów zachodniej części; zakończył budowę (sklepienia) mistrz Klaus Parlirer, czynny w Legnicy w latach 1378-1390. Wzdłuż naw bocznych w ciągu XV w. wzniesiono szereg kaplic. Gruntowna przebudowa, przeprowadzona w latach 1892-1894, zatarła prawie zupełnie (szczególnie od zewnątrz) zabytkowy charakter budowli, częściowo zrekonstruowany w trakcie prac prowadzonych w latach 1981-1962. Jest to budowla orientowana, murowana z cegły, trzynawowa, pseudobazylikowa, z nieco podwyższoną nawą środkową- Prezbiterium i towarzyszące mu nawy boczne są od wschodu każda z osobna zakończone poligonalnie. Fasadę zachodnią akcentuje tylko jedna wieża, wzniesiona nad nawą północną. Wnętrze nawy głównej i prezbiterium nakrywają sklepienia sieciowe, nawy boczne zaś krzyżowo-żebrowe, wszystkie wsparte na prostokątnych filarach o sfazowanych narożach. Z bogatej niegdyś rzeźby dekoracyjnej zachowały się jedynie dwa kamienne portale. Portal zachodni, dwuprześwitowy, posiada na kolumnie dzielącej - posąg Madonny z Dzieciątkiem, pochodzący z poł. XIV w., oraz portal północny flankowany profilowanymi obramieniami i posągami patronów kościoła. W tympanonie znajduje się płaskorzeźba, przedstawiająca Pokłon Trzech Króli, zwieńczona dekoracyjnym łukiem w ośli grzbiet i baldachimem - dorobionymi w XIX w. Bardzo bogate wyposażenie wnętrza zachowało potężny ołtarz główny z 1769 r., kamienną ambonę z lat 1585-1588 - dzieło Kaspra Bergera. Największą wartość posiada brązowa chrzcielnica, stojąca w prezbiterium, której boki zdobi dwanaście płaskorzeźb ze scenami z życia Chrystusa. Mimo wczesnogotyckiego ornamentu posiada ona jeszcze wiele cech stylu romańskiego. W południowej nawie bocznej zachował się póżnogotycki poliptyk z 1498 r. z malowidłami przedstawiającymi sceny z życia św. Anny Samotrzeciej i św. Elżbiety. W kaplicy nawy południowej widnieje całopostaciowy sarkofag księcia Wacława (zm. 1364) i jego żony Anny Cieszyńskiej (zm. 1367); oprócz niego zwraca uwagę nagrobek proboszcza Zygmunta Acze (zm. 1482), wykonany w płaskim reliefie z postacią zmarłego pod baldachimem, oraz szereg epitafiów z XVI w. W kaplicy południowej zachowało się również pięć kamiennych figur gotyckich, pochodzących z ok. 1400 r.
- Kościół ewangelicki NP Marii, wymieniany już w 1192 r., został odbudowany po pożarze w ciągu XIV w., od 1524 r. przejęty przez protestantów, gruntownie odbudowany po pożarze w 1828 r. Murowany z cegły, trzynawowy, halowy, z prezbiterium zakończonym ścianą prostą, był pierwotnie bazyliką, zamienioną na halę w trakcie prac w XIX w., przez podwyższenie naw bocznych. Fasada zachodnia dwuwieżowa, zwieńczona trójkątnym szczytem.
- Kościół Św. Jana i kolegium pojezuickie. Pierwotny kościół został ufundowany w 1294 r. przez Henryka V, księcia legnickiego i uległ przebudowie w stylu gotyckim w XV w. W 1699 r. kościół ten przekazano zakonowi jezuitów, którzy w latach 1714-1727 wznieśli obecną świątynię, zrealizowaną przez Marcina Frantza wg projektów J. G. Knolte. Jest to założenie jednonawowe z szeregiem kaplic bocznych i emporami ponad nimi, z półkoliście zakończonym prezbiterium. Nawę i prezbiterium nakrywa pozorne sklepienie kolebkowe, wykonane z drewna. Fasada główna, dwuwieżowa, została założona na płynnej linii wklęsło-wypukłej i posiada bogate podziały architektoniczne. Hełmy wież czterokondygnacjowe (południowy spłonął w 1966 r.), silnie ażurowane z wysmukłymi latarniami. We wnętrzu szereg barokowych ołtarzy z dobrymi obrazami wśród nich jeden pędzla M. Willmanna. Z inicjatywy księżnej Ludwiki, wnętrze zachowanego gotyckiego prezbiterium kościoła poprzedniego, przebudowano w latach 1677-1678 wg projektów Rauchnnillera na kolistą kaplicę, stanowiącą mauzoleum Piastów legnicko-brzeskich (odnawianą w latach 1960-1963). Ściany opinają potężne pilastry wspierające kopułę, a w niszach utworzonych przez dawne gotyckie przypory mieszczą się sarkofagi książąt. Bogactwo dekoracji podnoszą freski, przedstawiające apoteozę całego rodu Piastów oraz stojące na konsolach posągi czterech ostatnich członków tego rodu.
- Przy zachodniej ścianie kościoła wznosi się duży zespół budynków zrealizowanych w latach 1699-1714 przez Marcina Frantza wg projektu J. G. Knolla, odbudowany po pożarze w 1966 r., a stanowiących dawne kolegium jezuitów. Jest to założenie murowane z cegły, dwuskrzydłowe, wokół wewnętrznego dziedzińca (nie zrealizowano skrzydła północnego). Najbogatszą jego częścią jest elewacja frontowa (południowa) o podziałach pilastrowych, z balkonowym, portalem i bogatym wystrojem rzeźbiarskim. Wnętrza skrzydeł, dwutraktowe, dwukondygnacjowe, nakryte sklepieniami żaglastymi zachowały bogatą klatkę schodowe.
- Dawny kościół Benedyktynek, wzniesiony pierwotnie w XIII w. dla zakonu dominikanów uległ rozbiórce ok. 1530 r. Od 1700 r. przejęty przez benedyktynki w obecnej postaci został wzniesiony w latach 1720- 1723. Po sekularyzacji zakonu w 1810 r. zamieniony na salę gimnastyczną i aulę przyległego doń gimnazjum przez wprowadzenie poziomego stropu pośredniego, w górnej części zachował pierwotne sklepienia kolebkowe. Na ścianach zewnętrznych szereg portali i rzeźb wmurowanych tu z rozbieranych obiektów na terenie miasta w XIX w., oraz kilka barokowych epitafiów.
- Klasztor pofranciszkański (ul. Chojnowska), w obecnej postaci wzniesiony w 1707 r. przez M. Frantza. Całość budynku klasztornego zamknięta w formie czworoboku, dwukondygnacjowa. Elewację główną ożywia jednoosiowy ryzalit, flankowany pilastrami z portalem ozdobionym rzeźbionymi figurami. Kościół klasztorny rozebrano w XIX.
- Akademia Rycerska (ul. Chojnowska), została wzniesiona w latach 1726-1735 w stylu barokowym, wg proj. I. Christiana Hertla i A. Erharda MartinelU (budowniczy I. Scheerhofer), częściowo przebudowana w XIX w. Jest to duża czworoboczna budowla, trzykondygnacjowa, z wewnętrznym dziedzińcem, nakryta dachami dwuspadowymi, o bogatej i monumentalnej architekturze. Oś elewacji głównej akcentuje ryzalit zwieńczony rzeźbionym, trójkątnym tympanonem, mieszczący kamienny portal, prowadzący do trzynawowej sklepionej sieni. Wnętrza, nakryte sklepieniami żaglastymi, zachowały częściowo fragmenty pierwotnej dekoracji stiukowej.
- Dawna kuria opatów z Lubiąża (ul. Partyzantów) w obecnej formie została zrealizowana przez M. Frantza wg projektów J. G. Knolla w latach 1728-1730. Jest to budowla trzytraktowa z reprezentacyjną klatką schodową, trzykondygnacjowa, nakryta dachem mansardowym z lukarnami. Barokowa, bogata elewacja frontowa jedenastoosiowa rozdzielona jest trójosiowym ryzalitem zwieńczonym attyką i kamiennymi rzeźbami. Odbudowana w latach 1966-1968, obecnie jest siedzibą Muzeum Miedzi.
- Zespół tzw. kramów śledziowych Rynek, został wzniesiony w bloku śródrynkowym, w XVI w., przebudowany w XVIII i XIX w., zrekonstruowany w latach 1958-1962. Jest to zespół domów dwutraktowych, trzykondygnacjowych, ustawionych szczytowo, o fasadach dwuosiowych z podcieniami w parterach. Budynki nr 50-53 zachowały elewacje klasycystyczne, zaś nr 54-55 elewacje renesansowe ozdobione dekoracją sgraffitową o motywach roślinnych.
- Budynek dawnej szkoły parafialnej (ul. Piotra i Pawła), został wzniesiony ok. poł. XVI w., przebudowany w XVIII i XIX w. Jest to budynek murowany, dwutraktowy, trzykondygnacjowy, o układzie kalenicowym. Jedenastoosiowa elewacja frontowa zachowała renesansowe obramienia okien i portal wejściowy o boniowanych impostach i archiwolcie, zwieńczony gzymsem i pasem tarcz herbowych.
- Domy mieszkalne zachowane obecnie zaledwie w kilku przykładach w pierwotnej postaci zostały wzniesione w XVI i XVII w., przebudowywane w XVIII i XIX w. Zwracają uwagę domy przy Rynku nr 40 (odbudowany w latach 1968-1970) i ul. Rosenbergów nr 35 z zachowanymi rzeźbionymi detalami architektonicznymi i dekoracją sgraffitową na elewacjach.

Legnickie Pole - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Św. Jadwigi, dawniej kościół klasztorny Benedyktynów. W obecnej postaci został zbudowany w latach 1727-1731 przez Kiliana Ignacego Dientzenhofera z Pragi i stanowi jeden z najcenniejszych obiektów barokowych na Śląsku. Jest to budowla założona na rzucie centralnym; nawa na rzucie dwóch skrzyżowanych elips, ustawionych ukośnie do podłużnej osi kościoła nakryta eliptyczną kopułą, podpartą w sześciu punktach. Między dwoma filarami wschodnimi znajduje się przejście do kwadratowego prezbiterium, rozszerzonego dwoma eksedrami, a zamkniętego od wschodu półkoliście i nakrytego założoną poprzecznie eliptyczną kopułą. Między dwoma filarami zachodnimi umieszczono przejście do przedsionka. Wszystkie kopuły spoczywają na bębnach, rozczłonkowanych wiązkami półkołumn i umieszczonymi między nimi ślepymi mszami. We wnętrzu, jak i w planie zupełnie uniknięto użycia linii prostych dzięki czemu całość miękko i faliście przepływa w poszczególne formy. Fasada zachodnia jest cofnięta w stosunku do linii budynków klasztornych, lecz środek jej występuje półkoliście i flankują go dwie niskie wieże, zwieńczone hełmami w formie książęcych koron. We wnętrzu sklepienia pokrywają malowidła bawarskiego artysty Kośmy Damiana Assama, tematycznie związane z momentem odnalezienia krzyża świętego i historią śmierci księcia Henryka Pobożnego w bitwie z Tatarami w 1241 r. Bogactwo wnętrza podnoszą ołtarze o dużych, prostych. monumentalnych formach z obrazami W. 1. Rainera i F. de Beckera (Znalezienie zwłok Henryka II) w ołtarzu głównym oraz rzeźby C. J. Hiernlego.
- Klasztor wzniesiony został w latach 1723-1732, przebudowany w latach 1894-1898. od 1966 r. adaptowany dla potrzeb resortu zdrowia. Usytuowany po obu stronach kościoła, o skrzydłach otaczających wewnętrzne, prostokątne dziedzińce, dwutraktowy, dwukondygnacyjny, nakryty dachem mansardowym, mimo przebudów zachował sklepione korytarze komunikacyjne i pierwotne klatki schodowe.
- Pierwotny kościół parafialny, stojący przy rynku, został ufundowany przez matkę Henryka II. ks. Jadwigę, dla upamiętnienia jego śmierci w bitwie z Tatarami. Budowla obecna, wzniesiona zapewne w l pół XIV w., przebudowana w XVIII w.. od 1961 r. mieści Muzeum Bitwy Legnickiej. Jest to założenie murowane, jednonawowe, z oskarpowaną wieżą od zachodu i kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym.

Leszczyniec - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Św. Bartłomieja, do 1945 r. użytkowany jako kościół ewangelicki, barokowy, został wzniesiony ok. poł. XVIII w. Jest to założenie prostokątne z kondygnacjami empor we wnętrzu i dostawioną czworoboczną wieżą z cebulastym hełmem. Wyposażenie wnętrza barokowe, pochodzi z okresu budowy kościoła.
- Kościół cmentarny wzniesiony został ok. 1593 r. i przebudowany w XVIII i XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowym bez żeber, zwieńczony dachem dwuspadowym z ośmioboczną sygnaturką na kalenicy.
- Obok na wzgórzu ruiny pieca wapienniczego, wzniesionego w pocz. XVIII w.

Leśna - d. woj. jeleniogórskie
- Miejscowość wymieniana już w 1144 r. obok istniejącego grodu, który w 1247 r. król czeski Władysław nadał kościołowi katedralnemu w Miśni. W latach 1319-1337 teren ten należał do księstwa jaworskiego, którego władca książę Henryk I, przypuszczalnie przed 1329 r. dokonał lokacji miasta. Od 1337 r. Leśna przeszła na rzecz Górnych Łużyc, a wraz z nimi w 1815 r. pod panowanie Prus. Miasto rozwijające się bardzo powoli wobec braku właściwego zaplecza gospodarczego ożywiło się dopiero w XVIII w. na skutek rozwoju eksportu sukna, którego produkcja obok przemysłu jedwabniczego stanowi i obecne jego podstawy.
- Ruiny zamku położone ok. 1,5 km na południowy wschód od rynku, na skalistym wzgórzu. Zbudowano go w XIV w., w okresie przynależności do księstwa jaworskiego, na miejscu istniejącego już w 1247 r. grodu obronnego. Obecnie zachowały się ślady umocnień ziemnych i fundamentów średniowiecznego założenia.
- Ratusz obecny wzniesiono w 1699 r., a przebudowywano w XIX i XX w., zapewne na miejscu założenia wcześniejszego, o którym brak jest wiarygodnych wiadomości. Jest to budowla murowana, założona na prostokącie, dwukondygnacjowa, o boniowanych narożach, nakryta dachem czterospadowym, zwieńczonym sygnaturką.
- Kościół parafialny Św. Jana Chrzciciela, wymieniany w 1346 r., wzniesiony został w końcu XVI w., przebudowany w latach 1852-1853 i odbudowany po zniszczeniach wojennych w latach 1961-1962. Jest to budowla murowana o dwunawowym, trój przesiewy m korpusie, częściowo oskarpowanym, z prostokątnym prezbiterium przechodzącym w półkolistą absydę, z kwadratową wieżą od zachodu. Wnętrza nakrywają sklepienia krzyżowe, w nawach wsparte na czworobocznych filarach. Na ścianach zewnętrznych zachowane kamienne epitafia i płyty nagrobne z XVI-XVIII w.
- Domy mieszkalne, zabytkowe, zachowały się do chwili obecnej w niewielkiej liczbie. Szczególnie zwracają uwagę we wschodniej pierzei rynku domy ze sklepionymi podcieniami, pochodzące z XVIII i XIX w. o układzie szczytowym, stanowiące pozostałość po podcieniowej zabudowie rynku zniszczonej w pocz. XX w.

Lewin Kłodzki - d. woj. wałbrzyskie
- Osada położona na przełęczy Gór Stołowych i Orlickich, wzmiankowana już w 1340 r. Prawa miejskie otrzymał Lewin prawdopodobnie dopiero w 2, poł. XV w., w związku z odbudową po zniszczeniach dokonanych podczas walk z husytami. Do 1595 r. Lewin wraz z Dusznikami należał do dóbr Homole z siedzibą w Lewińskim Zamku, których właściciele często się zmieniali. Od tej daty dobra te przypadły cesarstwu austriackiemu, by następnie po zdobyciu Śląska w 1742 r. przejść pod administrację pruską. Miasto pomimo położenia na drodze z Wrocławia do Pragi nigdy właściwie nie wyszło poza ramy średniowiecznej lokacji, pozostając zawsze małą otwartą osadą handlową. Duży pożar, który w 1772 r. zniszczył je, zadecydował o jego obecnym wyglądzie i zabudowie.
- Kościół parafialny Św. Michała Archanioła, wzmiankowany w 1340 r., w obecnej postaci powstał ok. 1576 r. (prezbiterium i dolna część wieży) i uległ przebudowie w 1697 r. (nawa i kaplica). Jest to budowla orientowana, jednonawowa, z poligonalnym prezbiterium, z kaplicą od północy i wieżą od południa. We wnętrzu zachowana póżnorenesansowa ambona z 1. poł. XVII w., jeden barokowy i dwa rokokowe ołtarze z XVIII w.
- Domy mieszkalne otaczające rynek, pierwotnie w większości były drewniane z podcieniami. Wśród obecnej skromnej zabudowy, powstałej po pożarze w 1772 r. zwraca uwagę bogaty dom mieszczański w Rynku nr 27 z ozdobnym profilowanym szczytem i szeroką sienią.

Lewiński Zamek-Homole - d. woj. wałbrzyskie
- Ruiny zamku wzniesionego tu w końcu XIII w. na miejscu grodu, przez wiek XV pozostającego w posiadaniu rycerzy rabusiów, zniszczonego ok. 1595 r. Położony na wysokiej górze, murowany z kamienia na planie nieregularnym, posiadał okrągłą, wolnostojącą wieżę, której ruiny są do dziś zachowane.

Ligota Wielka - d. woj. wałbrzyskie
- Ruiny dworu wzniesionego w poi. XVI w., przebudowanego ok. 1710 r., restaurowanego w XIX w. Była to budowla murowana, założona na rzucie podkowy, dwuktraktowa, dwu- i trzykondygnacjowa z zachowanymi fragmentami kamiennych obramień okiennych i sklepień kolebkowych.
- Kościół filialny NMP Królowej Polski, pierwotny wzniesiony w końcu XVI w., przebudowany ok. 1720 r., restaurowany w XIX i pocz. XX w. Murowany, salowy, z kaplicą od północy, nakryty dachem dwuspadowym z ośmioboczną sygnaturką na kalenicy. Zachował we wnętrzu malowany ołtarz renesansowy z bocznymi skrzydłami, pochodzący z końca XVI w.

Lipa - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny zamku wzniesionego na przełomie XIII i XIV w., na skalistym wzgórzu, zbudowanego z kamienia na nieregularnym planie z kwadratową wieżą. Późniejsze przebudowy w XIX i pocz. XX w. nie pozwalają w chwili obecnej na określenie ścisłej daty powstania obiektu.
- Kościół parafialny Świętych Piotra i Pawła, wzmiankowany w 1330 r. Obecny wzniesiony w stylu późnogotyckim, częściowo przebudowany w XVII w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i prostokątnym prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, zachował we wnętrzu przyścienne sakramentarium z piaskowca oraz szereg całopostaciowych płyt nagrobnych z XVI i XVII w.

Lubań - d. woj. jeleniogórskie
- Pierwotnie była to osada słowiańska, położona na szlaku handlowym, przekraczającym tu Kwisę, na skrzyżowaniu dróg prowadzących ze Śląska do Czech z drogami do Łużyc i Miśni. Lokowana na prawie magdeburskim przed 1268 r., być może już ok. 1220 r., szczególnie intensywnie rozwinęła się w okresie rządów księcia jaworskiego Henryka I, który ok. 1318 r. otoczył miasto murami, wzniósł nowy ratusz i kramy handlowe. Niszczone kolejnymi pożarami w latach 1427, 1431, 1554 i 1659, odbudowywało się szybko dzięki intensywnemu rozwojowi sukiennictwa, płóciennictwa a później piwowarstwa i handlu tranzytowego. Zanik tych rzemiosł w końcu XVIII w. spowodował równocześnie osłabienie tempa rozwoju Lubania. Ożywienie nastąpiło dopiero w 2. poł. XIX w. dzięki rozwojowi przemysłu. Przerwały je ogromne zniszczenia wojenne w 1945 r., po których właściwie do chwili obecnej trwa intensywna odbudowa oparta na nowoczesnym przemyśle rozwiniętym również i w bezpośredniej okolicy.
- Ratusz obecny wzniesiony w latach 1539-1544 przez budowniczego Hansa Lindenera, niszczony kolejnymi pożarami został odbudowany w latach 1764-1783, restaurowany w 1810 r., uległ ponownemu zniszczeniu w 1945 r. Odbudowa prowadzona w latach 1962-1972 pozwoliła na pełną rekonstrukcję renesansowej architektury obiektu. Jest to budynek trójkondygnacjowy, o prostokątnym rzucie ze sklepionym przejazdem ulicznym w części wschodniej. Część zachodnią tworzą: wieża z przedsionkiem, dwunawowa sala o sklepieniu wspartym na trzech filarach oraz sala mniejsza od strony południowej. Elewację frontową na osi wieży akcentuje rzeźbiony portal, ujęty czterema kolumnami z datą: 1543, oraz na zachód od niego drugi, flankowany pilastranu podtrzymującymi architraw z napisem i datą: 1539.
- Mury miejskie wzniesiono z kamienia w ciągu XIV w. Rozdzielały je cztery bramy: Zgorzelecka, Nowogrodziecka, Mikołajska i Bracka oraz szereg półkolistych baszt. Do chwili obecnej zachowała się cylindryczna Wieża Bracka oraz fragmenty murów z basztami w zachodniej i północnej części miasta, konserwowane w latach 1964-1965.
- Wieża Kramarska (Rynek), stanowi pozostałość po pierwszym ratuszu, wymienianym już w pocz. XIII w. (?). Przebudowywany po kolejnych pożarach, od 1540 r. zatracił swą funkcję na rzecz nowego obiektu, zniszczony w 1945 r.. po częściowej rozbiórce zachowana została wieża, konserwowana w 1962 r.
- Wieża dzwonnicza jest pozostałością po miejskim kościele parafialnym wymienianym już w 1320 r. Była to trzynawowa budowla halowa z wydłużonym prezbiterium, która nie odbudowana po pożarze w 1760 r. w następnych wiekach uległa całkowitej rozbiórce.
- Dawny arsenał (Pl. Strażacki), wzniesiony został zapewne w XVI w., bezpośrednio przy murach miejskich, przebudowywany w • XVIII i XIX w., pełni obecnie funkcję magazynu.
- Dom „Pod Okrętem" (ul. Stara), wzniesiony w końcu XVII w. jako dom handlowy, wyraźnie podkreśla pierwotny charakter miasta. Zniszczony w 1945 r., zabezpieczony w latach 1958-1959, obecnie poddany jest odbudowie. Jest to potężna pięciokondygnacjowa budowla, nakryta dachem łamanym, o wnętrzach parteru nakrytych sklepieniami kolebkowymi.
- Domy mieszkalne, zachowane po zniszczeniach w 1945 r. w niewielkiej ilości przy Rynku, ul. Spółdzielczej i Szkolnej. Wzniesione głównie w XVIII w., restaurowane w XIX i XX w., należą do typowych przykładów miejskiej architektury mieszkalnej tego okresu.

Lubawka - d. woj. jeleniogórskie
- Osada została założona najprawdopodobniej przez Czechów w początkach XIII w. Wkrótce też, bo w 1292 r. nadał jej książę Bolko I prawa miejskie. Aż do 1810 r., tj. do kasacji, miasto należało do klasztoru cysterskiego w Krzeszowie. Początkowo posiadało charakter rolniczo-handlowy, jako centrum gospodarcze okolicznych dóbr klasztornych. Od XVI w. wzrosła jego rola jako ośrodka tkactwa lnu, które z organizacji rzemieślniczej, przekształciło się w XIX w. w przemysł fabryczny.
- Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany w 1734 r., otrzymał w 1784 r, wieżę, zwieńczoną obecnym hełmem w 1862 r. Jest to budynek dwukondygnacjowy, trzytraktowy, nakryty dachem czterospadowym, z wejściem zaakcentowanym ryzalitem z czworoboczną wieżą i częściowo sklepionymi pomieszczeniami parteru.
- Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany w 1292 r. Obecny powstał w latach 1609-1615 z przebudowy pierwotnego kościoła gotyckiego, wzniesionego w pocz. XV w. Bogate sklepienia żaglaste założono w 1736 r., a całość restaurowano w XIX w. i w 1955 r. Jest to budowla murowana, trzynawowa, halowa, z wydłużonym prezbiterium zakończonym półkolistą absydą. We wnętrzu zwraca uwagę jednolity, na wysokim poziomie utrzymany barokowy wystrój z ołtarzami, amboną i rzeźbionymi stallami.
- Kaplica pomocnicza Św. Anny, barokowa, wzniesiona w 1698 r. Murowana, jednonawowa, z dwoma rzędami kaplic i trójbocznie zakończonym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniami kolebkowymi z lunetami.
- Domy mieszkalne, zachowane głównie w zachodniej pierzei rynku, wzniesione zostały w XVIII w., przebudowywane w XIX w., o układzie kalenicowym, trzytraktowe, ze sklepionymi podcieniami w parterze.

Lubiatów - d. woj. legnickie
- Kościół pomocniczy Serca Jezusowego, wzmiankowany w 1305 r. Obecny gotycki wzniesiony został w XIV w., przebudowany po zniszczeniu w 1674 r., restaurowany w latach 1826-1827. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i węższym prezbiterium zakończonym półkolistą absydą.

Lubiąż - d. woj. wrocławskie
- Kościół i klasztor pocysterski. Cystersów sprowadzono do Lubiąża zapewne już w 1163 r, W 1175 r. książę Bolesław Wysoki, osadziwszy pierwszy konwent sprowadzony z Pforty na miejscu dawnego grodu, nadaje mu przywileje i potwierdza posiadłości. W 1208 r. wymieniany jest już kościół klasztorny, jednakże nie dotrwał on do naszych czasów. Budowla obecna została wzniesiona w końcu XIII w. i powiększona w 1. pół. XIV w. Jest to założenie orientowane, murowane z cegły przy użyciu piaskowca do elementów konstrukcyjnych, trzynawowe, o układzie bazylikowym, wyniesione na rzucie krzyża łacińskiego z trzynawowym i trój przesiewy m prezbiterium, otoczonym prostokątnym obejściem. Transept nie zaznacza się zbyt wyraźnie w rzucie, gdyż jego szerokość równa jest szerokości naw bocznych. Wnętrze prezbiterium i nawy nakrywają sklepienia krzyżowo-żebrowe o stromych łukach, transept sklepienia gwiaździste, obejście i nawy boczne korpusu sklepienia krzyżowe, barokowe. Od północnego wschodu przylega do kościoła kaplica nagrobna księcia Bolka III legnickiego, wzniesiona w latach 1311-1316, założona na planie krzyża greckiego, którego każde z ramion zakończone jest poligonalnie. Całość nakrywają sklepienia krzyżowo-żebrowe, ozdobione barokową polichromią. Do północnego ramienia transeptu dostawiono ok. 1700 r. kaplicę Loretańską, od XIX w. użytkowaną jako zakrystia. Przebudowa kościoła, w stylu barokowym, dokonana w latach 1649-1668 gruntownie zmieniła nawy boczne, które uległy w korpusie poszerzeniu i otrzymały sklepienia krzyżowe bez żeber. Zniszczono wtedy gotycką fasadę zachodnią, budując na jej miejscu przedsionek i wznosząc obecną bogatą fasadę z dwoma wieżami, a całość włączając we wspólną fasadę z klasztorem. Ze wspaniałego niegdyś wystroju wewnętrznego, utrzymanego w stylu barokowym, zniszczonego w 1945 r., zachowały się obecnie zaledwie niewielkie fragmenty rzeźb ołtarzowych i kutych krat. W południowo-wschodnim narożniku prezbiterium znajduje się późnoromańska kamienna piscina w kształcie kolumny, z bogato rzeźbioną głowicą. W posadzce prezbiterium zachowały się cenne nagrobki z piaskowca ozdobionego płaskorzezblonymi płytami brązowymi, wykonane w l. poł. XIV w. i przedstawiające: księcia Bolesława Wysokiego, fundatora klasztoru (zm. 1201), księcia Przemysława ścinawskiego (zm. 1289), oraz księcia Konrada żagańskiego (zm. 1304).
- Obecny budynek klasztorny wzniesiono w dwóch etapach: część północną w latach 1685-1699, a część południową w 1695-1715 i należy on do największych założeń tego typu w Europie. Fasadę zachodnią, o imponującej długości 223 m., dzieli na dwie części dwuwieżowa elewacja kościoła klasztornego, południową zgrupowaną wokół prostokątnego dziedzińca i przeznaczoną dla zakonników, oraz północną dwuskrzydłową zwaną pałacem opata. Wnętrza nakrywają sklepienia kolebkowe z lunetami, żaglaste i krzyżowe bez żeber. W skrzydle południowym, w wydzielonym odrębnym ryzalicie na parterze, mieści się dawny refektarz o sklepieniu ozdobionym freskami Feliksa Antoniego Scheffiera z 1733 r., a nad nim, na piętrze, biblioteka przechodząca przez dwie kondygnacje z polichromią Krystiana Filipa Bentuma. We wschodniej części skrzydła północnego, na pierwszym piętrze, znajduje się - przeprowadzoina również przez dwie kondygnacje - sala książęca. Nad wnętrzem rozpięty jest ogromny plafon olejny, przedstawiający apoteozę wiary, pędzla K. F. Bentuma z 1731 r. Jego dziełem są również mitologizujące sceny z życia cesarzowej Elżbiety, żony Karola VI, wypełniające pola pomiędzy dwoma kondygnacjami okien. Salę zdobią ponadto posągi cesarzy: Józefa I, Leopolda I, Karola VI, oraz alegoryczne postacie geniuszów i aliantów, personifikacje części świata będące dziełem F. Józefa Mangoldta. Na parterze w północno-zachodnim narożniku tegoż skrzydła zachowała się sala dawnej jadalni opata ze sklepieniem bogato ozdobionym rzeźbioną dekoracją roślinną i freskami M. Willm.amna.
- Kościół Św. Jakuba, pierwotny wymieniany jako istniejący w 1202 r. Zgodnie z pisemnym przekazem była to budowla murowana z piaskowca, jednonawowa, z wydzielonym prezbiterium zamkniętym półkolistą absydą. Obecny kościół barokowy wzniesiono ok. 1700 r. jako budowlę centralną, założoną na pianie krzyża greckiego. Centrum kościoła nakrywa sklepienie krzyżowe bez żeber, ramiona zaś kolebkowe z lunetami. Wyposażenie wnętrza uległo zniszczeniu w 1945 r.
- Na placu klasztornym wznosi się kamienna kolumna Maryjna, wykonana w 1670 r., oraz szereg całopostaciowych rzeźb Murzynów i Indian, dzieło F. J. Mangoldta, powstałych w latach 1737-1739.
- Budynek bramy wjazdowej, wzniesiony w pocz. XVII w., uległ przebudowie ok. 1700 r. Obok niego usytuowany jest budynek dawnego szpitala klasztornego, barokowy, wzniesiony w pocz. XVIII w- Murowany, dwutraktowy, dwukondygnacjowy^ nakryty dachem dwuspadowym.
- Całości zabudowy zespołu dopełniają; narożny budynek dawnej kancelarii klasztornej, budynki mieszkalne oficjalistów i rzemieślników klasztornych również barokowe, wzniesione w pocz- XVIII w.
- Kościół parafialny Św. Walentego, położony na terenie osady. Pierwotny kościół parafialny Św. Jana Ewangelisty w 1175 r. przeszedł na własność fundowanego wówczas opactwa, cystersów. Budowla obecna, barokowa, pod zmienionym wezwaniem Św. Walentego, została wzniesiona w latach 1734-1749. Jest to założenie trójnawowe, o nawach bocznych zredukowanych do rzędów kaplic, od zachodu zamknięte półkolistą absydą, a od wschodu bogato rozczłonkowaną pilastrami wieżą. Wnętrze o podziale pilastrowym, rozdzielone jest rzędem empor umieszczonych nad nawami bocznymi i nakryte sklepieniem kolebkowym. Bogate, stylowe wyposażenie oraz malowidła pędzla I. Axtera z 1743 r. o alegorycznej treści dopełniają całości.

Lubiechowa - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Świętych Piotra i Pawła, romański, wzniesiony został w 2. ćw. XIII w., rozbudowany w początkach XVI stulecia, ' restaurowany w XIX w. oraz w 1951 r. Jest to budowla orientowana, murowana, jednonawowa, z prostokątnym prezbiterium i wieżą od zachodu, Prezbiterium nakryte dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, wspartym na służkach i konsolkach pokrytych rzeźbioną dekoracją roślinną, zachowało na ścianach fragmenty polichromii z XV w. (odkrytej i konserwowanej w latach 1969-1972). We wnętrzu zachowało się również sześć renesansowych nagrobków kamiennych i późnorenesansowy ołtarz.

Lubień - d. woj. legnickie
- Pałac pierwotny wzniesiony ok. 1607 r., przebudowany został ok. 1700 r. i w XIX w. oraz częściowo uszkodzony w 1945 r. Jest to założenie prostokątne, trzytraktowe, trzykondygnacjowe, z bogatymi szczytami sterczynowymi i fragmentami dekoracji sgraffitowej na elewacjach. We wnętrzach zwracają uwagę drewniane stropy z profilowanymi belkami, a w jednej z sal kominek z końca XVII w., ozdobiony kafelkami z Delf.

Lubin - d. woj. legnickie
- Miejscowość wymieniana w 1267 r. jako osada targowa należąca do klasztoru trzebnickiego, lokowana na prawie miejskim prawdopodobnie w końcu XIII w. Przez XIII i XIV w. Lubin należał kolejno do księstw: głogowskiego, ścinawskiego, legnickiego, a także przez pewien czas stanowił stolicę odrębnego księstwa lubińskiego. Wieki XIV i XV są pomyślnym okresem rozwoju miasta. Szczególnie rozwinęło się ono w okresie panowania księcia Ludwika I, który przebudował mury miejskie, kościół parafialny, a w północno-zachodnim narożniku miasta wzniósł murowany zamek, silnie wyeksponowany w szachownicowym układzie miasta. Stopniowy rozwój miasta, oparty głównie na handlu, przerwała wojna trzydziestoletnia, w czasie której ucierpiało ono poważnie od przechodzących wojsk. Ponownie zniszczone zostało przez wojska napoleońskie w 1812 r. Częściowo odbudowane w ciągu XIX w. uległo ogromnym zniszczeniom w czasie działań wojennych w 1945 r. Obecnie w pełni odbudowane - jako centrum Kombinatu Górniczo-Hutniczego Miedzi.
- Ruiny zamku wzniesionego w pocz. XIV w., przebudowanego ok. poł. tegoż wieku, za panowania księcia Ludwika I. Było to założenie murowane, na planie nieregularnego czworoboku z kwadratową wieżą. Poważnie zniszczony w okresie wojny trzydziestoletniej w 1641 r, nie został już odbudowany, a istniejące ruiny uległy dalszemu uszkodzeniu w 1945 r. W obrębie zamku najlepiej zachowała się jednonawowa gotycka kaplica. Wzniesiona w 1. poł. XIV w., przebudowana w 1706 r., zabezpieczona w 1957 r. po zniszczeniach powstałych w 1945 r. Najcenniejszym jest zachowany portal z 1349 r. z rzeźbionym tympanonem, należący do czołowych zabytków śląskiej rzeźby XIV w.
- Ratusz obecny wzniesiono w 1768 r., na miejscu budowli renesansowej, a gruntownie przebudowano w XIX i XX w. Jest to murowany, jednopiętrowy budynek, nakryty wysokim dachem z lukarnami, zwieńczony czworoboczną wieżyczką z zegarem na kalenicy.
- Murymiejskie, zachowane na znacznym odcinku obwodu starego miasta, wzniesione zostały ok. poł. XIV w. Pierwotnie posiadały one trzy bramy: Głogowską, Scinawską i Legnicką zwaną też Wrocławską, oraz furtę kościelną. Zbudowano je z kamienia łamanego i cegły, a rozdzielono w nieregularnych odstępach występującymi z muru prostokątnymi, łupinowymi basztami.
- Kościół parafialny NP Marii. Pierwotny powstał w okresie lokacji miasta, przejmując funkcję kościoła parafialnego od świątyni w Starym Lubinie. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1369 r. i związana jest z przebudową istniejącego obiektu. Powiększany w okresie od 1446 r. do pocz. XVI w., m.in. w latach 1460-1465 przez budowniczego Mikołaja Hoferichtera, został ukończony zapewne w 1511 r. Obecnie jest to orientowana, murowana z cegły bazylika, o podwyższonych nawach bocznych, z trójprzęsłową nawą główną i wydłużonym, prezbiterium zakończonym wielobocznie o niesymetrycznym układzie, która w swych murach zachowała fragmenty założeń wcześniejszych, restaurowana ostatnio w latach 1959-1961. We wnętrzu zachowało się rzeźbione w kamieniu sakra mentarium o wysmukłych proporcjach ze schodami i balustradą powstałe w końcu XV w., kilka drewnianych stall z XV i XVI w., renesansowa ambona z 1623 r. oraz szereg nagrobków i epitafiów z XVI i XVII stulecia.
- Od strony południowej wznosi się wolno stojąca sześciokondygnacjowa wieża, pierwotnie w XIV w. pełniąca funkcję wieży obronnej, od XVIII w. zamieniona na dzwonnicę.

Lubków - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac wzniesiony w stylu barokowym w 1796 r., przebudowany w klasycyzmie Jest to założenie dwukondygnacjowe z łamanym dachem, z częścią wnętrz nakrytych sklepieniami krzyżowymi i kolebkowymi.

Lubnów - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Andrzeja Apostoła, wzmiankowany w 1335 r Obecny barokowy wzniesiony został ok. 1753 r. oraz restaurowany w XIX w Murowany, jednonawowy z węższym, półkoliście zakończonym prezbiterium i wieżą wkomponowaną we wklęsło-wypukłą fasadę zachodnią wolutowymi spływami. Wnętrze nakryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami zachowało wyposażenie pseudorokokowe z 2. poł. XIX w.

Lubomierz - d. woj. jeleniogórskie
- Miejscowość związana z osiadłym tu rodem rycerskim, którego kolejna sukcesorka Jutta z Lubomierza w 1278 r. ufundowała tu kościół i klasztor Benedyktynek. Targowa osada już w 1291 r. otrzymała prawa miejskie od księcia Bolka I świdnickiego, potwierdzone w 1308 r. dzieląc właściwie losy potężnego założenia klasztornego. Miasto zniszczone w czasie wojen husyckich odbudowało się szybko, otrzymało nowy ratusz i mury miejskie, przez cały czas pełniąc rolę ośrodka handlowo-usługowego dla okolicznych dóbr klasztornych. Ten powolny rozwój miasta przerwała wojna trzydziestoletnia, po której dźwigało się bardzo wolno, jedynie dzięki pośredniczeniu w handlu przędzą lnianą. Przejście Lubomierza pod rządy pruskie w 1743 r. nie zmieniło zupełnie sytuacji gospodarczej, a wąsata dóbr klasztornych w 1810 r. oraz brak rozwoju przemysłu wpłynęły na powolny upadek miasta, które właściwie do chwili obecnej nie może znaleźć trwałych podstaw rozwojowych.
- Ratusz pierwotny powstał już w 1291 r. Obecny jest odbudowanym po ostatnim pożarze w 1803 r, obiektem powstałym ok. 1688 r. Jest to skromne założenie piętrowe, dwutraktowe, nakryte dachem dwuspadowym z sygnaturką, z klatką schodową akcentowaną dwubiegowymi schodami zewnętrznymi.
- Mury miejskie wzniesione zostały w XV w., być może na miejscu wcześniejszych umocnień drewniano-ziemnych. Początkowo rozdzielały je dwie bramy: Górna i Dolna, a od 1527 r. trzecia - zwana Średnią lub Klasztorną. Był to pojedynczy, niezbyt mocny mur kamienny, dochodzący do 2 m wysokości. Po rozbiórkach prowadzonych w latach 1803-1840, zachowały się do dzisiaj nieliczne jego fragmenty wokół klasztoru i na tyłach rynkowych działek miejskich.
- Kościół i klasztor Benedyktynek. Pierwotny kościół gotycki wzniesiono w XIV w.; pozostała z niego jedynie wieża i usytuowane obecnie przy prezbiterium małe fragmenty we wnętrzu. Po zniszczeniu w latach 1517, 1688 i 1723 został gruntownie przebudowany w latach 1727-1730 przez legnickiego mistrza Jana Jakuba Schoerhofera i restaurowany w 1802 r. Jest to budowla murowana, pięcioprzęsłowa, jednonawowa, z rzędem kaplic i emporami ponad nimi, w całości nakryta sklepieniami żaglastymi z bogatym wystrojem rzeźbiarskim i malarskim pędzla J. Wilhelma Neunherza ze scenami z życia Chrystusa. Od zachodu, za głównym ołtarzem znajduje się zakrystia, a nad nią empora dla zakonnic, nakryte późno gotyckim sklepieniem sieciowym. Fasadę główną, założoną na linii falistej, bezwieżową, flankowaną na dole pilastrami jonskimi, wyżej korynckimi, wieńczy tympanon ozdobiony wolutami i posągami świętych. Wyposażenie świątyni, niezmiernie bogate, utrzymane jest w stylu późnego baroku i wykonane w dwóch etapach - do 1736 r. wnętrze kościoła przez rzeźbiarza Jana Józefa Friedricha, a do 1775 r. wystrój chóru zakonnic. W zakrystii zachowało się szereg szat i tkanin liturgicznych z XVII i XVIII w.
- Pierwotna budowla klasztorna została zapewne wzniesiona w końcu XIII w. Zespół obecny posiada zachowane fragmenty klasztoru gotyckiego z XV w., odbudowanego po zniszczeniach w 1723 r. a restaurowanego w XIX w. oraz remontowanego w 1960 r. Całość założono wokół czworobocznego wirydarza z parterowym, krużgankiem nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym o skrzydłach dwutraktowych, dwukondy gnacjowych, o poważnie przebudowanych wnętrzach.
- Domy mieszkalne pochodzą z XVI i XVII w., przebudowane po pożarach w XIX w., częściowo uszkodzone w 1945 r., obecnie remontowane i rekonstruowane dla ukazania pierwotnych założeń. Południowa pierzeja rynkowa zachowała szereg domów podcieniowych o typowym układzie trzytraktowym ze sklepioną sienią. W pierzei północnej, przebudowanej gruntownie w pocz. XX w., zwraca uwagę - dom płóciermików - (nr 17). Jest to budynek dwukondygnacjowy, o elewacji szczytowej z naczółkiem, ozdobionej renesansową dekoracją sgraffitową o motywach geometrycznych. Wnętrze domu sklepione, o zachowanym układzie pierwotnym, z wiatą w środku przelotowej sieni, nakrytej sklepieniem. krzyżowym i ozdobionej wnękami wspartymi na trzech kamiennych półkolumnach. Galeria otaczająca wiatę wsparta, na kolumienkach z ozdobnymi balustradami.
- W Rynku zachowany pomnik św. Malenia, w formie studni z ośmiobocznym basenem, z postacią świętego na wysmukłej, kręconej kolumnie, został wzniesiony w 1717 r.
- Most na rzece Olzie (wylot ul. Jeleniogórskiej) pochodzi z końca XVI lub pocz. XVII w., restaurowany w 1831 r. Jest to most filarowy, trójprzęsłowy, o okrągłych łękach i balustradzie ozdobionej rzeźbą św. Jana Nepomucena.

Luboradz - d. woj. legnickie
- Pałac pierwotnie wzniesiony w XVI w. jako dwór obronny, gruntownie rozbudowany na pałac w latach 1681-1686, restaurowany w XIX w., remontowany w latach 1961-1963, Jest to założenie prostokątne o skromnej architekturze zewnętrznej, czteroskrzydłowe z dziedzińcem, dwutraktowe, dwukondygnacjowe. We wnętrzu zachowało się kilka sal z malowanymi, renesansowymi stropami belkowymi, kilka ozdobionych barokowymi stiukami analogicznymi do stiuków w kopułach dwu kaplic pałacowych, a szczególnie wielka sala przyjęć z galerią malowanych portretów kolejnych właścicieli powstała w latach 1690-1692.
- Obok zachowały się wzniesione w końcu XVII w., a przebudowane w XIX i XX w., oficyny mieszkalne i budynki gospodarcze.
- Kościół filialny Zaślubin NMP, wzmiankowany w 1408 r., w obecnej formie wzniesiony ok. 1581 r., restaurowany w XIX w. Jest to budowla orientowana, murowana, o wnętrzu jednonawowym i wieżą od zachodu. Na ścianie renesansowy nagrobek Hansa Boćka (zm. 1581) i jego żony (zm. 1587) z rzeźbioną sceną Ukrzyżowania.

Ludów Śląski - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Jana Chrzciciela, wzmiankowany w 1297 r., zachował gotycką wieżę z XV w., do której w 1. ów. XVIII w. dostawiono jednonawowy korpus i prezbiterium nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami. W wieży zachowany kamienny, gotycki portal, a we wnętrzu rzeźbiony tryptyk z Madonną z Dzieciątkiem z ok. 1510 r., dwa barokowe ołtarze i ambona z XVIII w.

Ludwikowice Kłodzkie - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Michała Archanioła, pierwotny wzmiankowany jako kaplica w 1456 r., obecny barokowy wzniesiony w latach 1707-1708, spalony w 1914 r., odbudowany w 1924 r. Murowany, jednonawowy, z czworoboczną wieżą i węższym, zakończonym półkoliście prezbiterium z dwiema symetrycznymi przybudówkami. We wnętrzu gotycka rzeźba Madonny z Dzieciątkiem z przełomu XV i XVI w. oraz barokowe wyposażenie z 1. poł. XVIII w.

Lusina - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Narodzenia NMP, gotycki wzniesiony w XV w., gruntownie przebudowany w baroku ok. 1731 r., restaurowany w 2. pół, XIX w., remontowany w 1963 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z węższym prezbiterium, z oskarpowaną diagonalnie wieżą od zachodu, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami na gurtach spływających na przyścienne półkolumny.

Lutomia Dolna - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Przemienienia Pańskiego, wzmiankowany w 1318 r., wzniesiony ok. 1476 r., przebudowany w 1613 i w 1689 r., restaurowany w 1903 i 1959 r. Orientowany, salowy z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Nad nawą malowany, drewniany strop, a we wnętrzu stalle i ambona z końca XVII w., na ścianie herbowy 'nagrobek Petzolda de Betsch (zm. 1350).

Lutomierz - d. woj. wałbrzyskie
- Budynek mieszkalny pierwotnie oficyna dworska, barokowa, wzniesiona w pocz. XVIII w., restaurowana w XIX w. Murowana, prostokątna, jedno- i dwutraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta dachem dwuspadowym ujętym w wolutowe szczyty. Wnętrza parteru zachowały sklepienia kolebkowe z lunetami.
- Kościół filialny MB Bolesnej, wzmiankowany w 1295 r., obecny wzniesiony w średniowieczu (pocz. XVI w.), gruntownie przebudowany w latach 1748-1749, restaurowany 1925 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z węższym prostokątnym prezbiterium, z wieżą od zachodu. Na ścianach dwa póżnorenesansowe nagrobki z 2. poł. XVI w.

Lutynia - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Józefa, wzniesiony po 1335 r., przebudowany w XVI w., odbudowany po zniszczeniach w 1757 r., restaurowany w latach 1867-1869, remontowany w 1964-1965. Orientowany, mur wany, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium, z wieżą od zachodu, zachował we wnętrzu kamienne sakramentarium z XV w., gotycką rzeźbę św. Anny Samotrzeciej z pocz. XVI w. i klasycystyczną ambonę z końca XVIII w.
- Wokół kościoła cmentarz, założony na planie prostokąta, otoczony murem obronnym z cylindrycznymi bastejami na narożach, wziesiony w 1608 r. Mur z kamienia polnego zachował strzelnice szczelinowe i kluczowe wyrobione w cegle. Rozdziela go brama o formach renesansowych z profilowanym szczytem ozdobiona dekoracją sgraffitowa.

Lwówek Śląski - d. woj. jeleniogórskie
- Lokacja miasta w 1217 r. przez Henryka Brodatego na prawie magdeburskim należy do na jwcześniej szych na Śląsku i ściśle wiąże się z górniczą eksploatacją złotonośnych pokładów, znajdujących się wówczas na tym terenie. Po podziale śląska, Lwówek wszedł początkowo do księstwa legnickiego; w la-fcach 1278-1296 był stolicą odrębnego księstwa, a potem przeszedł do księstwa świd-nicko-jaworskiego. Kiedy w końcu XIII w. miasto otoczono pierwszym pierścieniem murów, posiadało ono już dwa kościoły, ratusz i szereg domów i pełniło dość znaczną rolę administracyjno-polityczną na tym terenie. Okres szczytowego rozwoju miasta przypadł na XVI w. kiedy to mimo wyczerpania się pokładów złotonośnych tętni ono życiem dzięki wielkiemu rozkwitowi rzemiosła sukienni czego, należąc do najładniejszych ośrodków na Śląsku. Okres pomyślności gospodarczej Lwówka przerwała wojna trzydziestoletnia, a wieki następne nie przyniosły już poprawy pod tym względem, wskutek braku ekomomicznych podstaw rozw'oju. Nic więc dziwnego, że na architekturze miasta decydujące piętno wycisnął renesans, w okresie którego powstał jeden z najwspanialszych na Śląsku ratuszy, szereg domów mieszczańskich, a także i drugi pierścień murów miejskich. Ten niewielki w XIX w. ośrodek przemysłowy uległ poważnemu zniszczeniu w czasie działań wojennych w 1945 r. i dopiero obecnie dźwiga się ponownie.
- Ratusz pierwotny wzniesiono w poł. XIII w., co potwierdzają wzmianki z wieku następnego. Najstarsze partie budowli obecnej pochodzą z ok. 1480 r. obok wieży dostawionej do nich w latach 1500-1504. Obecną formę otrzymał ratusz po przebudowie w latach 1522-1524, projektowanej niewątpliwie przez Wendela Roskopfa przy współpracy monognamisty T. L., a obejmującej dekoracyjne sklepienia parteru, oraz po dalszych pracach przy elewacjach rozpoczętych ok. 1546 r. Ostatnia przebudowa z lat 1902-1905 powiększyła obiekt o handlowe podcienia w parterze i nową klatkę schodową od północy. Częściowo spalony w 1945 r., został odbudowany w latach 1955-1958. Obecnie jest to budynek murowany na rzucie prostokąta, dwukondygnacjowy, dwutraktowy, z wieżą od zachodu. Fasady wschodnia i zachodnaa ujęte są w pary szczytów o geometrycznych podziałach wewnętrznych. Fasadę południową akcentuje portal i szereg zdwojonych okien prostokątnych o ozdobnych obramieniach z kanclowanych pilastrów o roślinnej i maszkaronowej dekoracji. We wnętrzach szereg sal nakrytych skomplikowanymi w rysunku żeber sklepieniami sieciowymi oraz obszerna sień z centralnym filarem. Zgromadzono 'tu w pocz. XX w. szereg płyt nagrobnych z dawnego klasztoru franciszkańskiego z najciekawszą z nich - płytą księcia Henryka jaworskiego i jego żony Agnieszki, pochodzącą z ok. 1350 r.
- Mury miejskie zachowane są prawie na całym obwodzie miasta. Wznoszono je w dwóch etapach: pierwszym w końcu XIII i na pocz. XIV w., jako wewnętrzny pierścień murów z basztami; oraz drugim w XV i pocz. XVI w., jako obwód zewnętrzny z półkolistymi bastejami. Do miasta prowadziły trzy bramy: Boleslawiecka, Lubańska i Złotoryjska. Całość po uszkodzeniach w 1643 r. uległa ruinie. Ostatecznie bramę Złotoryjska rozebrano po 1860 r., wieżę bramy LubanskieJ restaurowano kilkakrotnie w latach 1784, 1809, a w 1935 r. zrekonstruowano obok niej odcinek muru. Całość zachowanych fragmentów łącznie z basztą bramy Bolesławieckiej poddana została konserwacji w latach 1959-1961.
- Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP. Z pierwotnego kościoła, fundowanego przez Henryka Pobożnego przed 1238 r. w formie późnoromańskiej bazyliki murowanej z ciosów kamiennych, zachowała. się obecnie tylko fasada zachodnia z wieżami. Po spaleniu w 1455 r. rozpoczęto budowę fary obecnej realizowaną w okresie od 1493 do ok. 1550 r. i w początkowym okresie prowadzona ona była przez architekta ze Zgorzelca Konrada Pflugera, a w latach 1512-1550 przy współpracy budowniczego Hansa Lindenera. W 1752 r. runęły sklepienia, które w trakcie fatalnej restauracji w latach 1863-1866 zastąpiono prostym drewnianym stropem, usuwając równocześnie z wnętrza sześć filarów międzynawowych. Obecnie jest to budowla murowana z cegły i ciosów piaskowcowych, halowa, trzynawowa, ośmioprzęsłowa, z prezbiterium i. towarzyszącymi mu nawami bocznymi zakończonymi poligonalnie. Dwuwieżowa fasada zachodnia posiada na osi portal z końca XIII w., wykonany z czerwonego piaskowca, o uskokowych ościeżach z kolumienkami i bogatej dekoracji roślinnej. W tympanonie płaskorzeźba przedstawiająca Koronację Matki Boskiej. Skromne wyposażenie wnętrza obejmuje kamienną, renesansową chrzcielnicę z ok, 1560 r., barokowy obraz Koronacja Matki Boskiej z 1771 r. (zapewne z ołtarza głównego), a w zakrystii puszkę z 1684 r., pacyfikal z 1722 r. i kielich z 1727 r.
- Kaplica Św. Krzyża (obok kościoła), pierwotnie pełniąca rolę kaplicy cmentarnej. Murowana z piaskowca na rzucie prostokąta, nakryta sklepieniem sieciowym z datą 1496 r. posiada ostrołukowe okna z trójdzielnymi kamiennymi masw erkami, a we 'wnętrzu 'barokowym wystrój z 2. poł. XVIII w.
- Dawny kościół i klasztor Franciszkanów, wzmiankowany jako istniejący już w 1268 i 1285 r., zachował z tego okresu fragmenty świątyni wzniesionej jako założenie jednonawowe z prostokątnym prezbiterium. Rozbudowywany w ciągu XV w. otrzymał nawy boczne, nowe założenie klasztorne, a w pocz. XVI w. kaplicę Taikenbergów od północy. Restaurowany w 2. poł. XVII w., od 1810 r., to jest od czasu kasaty klasztoru, początkowo użytkowany był jako arsenał, później zamieniony na spichrz. Obecnie kościół jest założeniem, trzynawowym, halowym z prostokątnym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym wspartym na wiązkach służek o gładkich kapitelach oraz z pięcioprzęsłowym korpusem nakrytym sklepieniami gwiaździstymi.
- Budynek klasztoru wzniesiony od południa, obecną swą formę zawdzięcza przebudowie prowadzonej w latach 1873-1875, Murowany, założony wokół czworobocznego dziedzińca, dwutraktowy, zachował w skrzydle wschodnim sale nakryte sklepieniami sieciowymi.
- Dawna komenda Joannitów (ul. Kościelna 29) wzniesiofna zapewne na miejscu budowli wcześniejszych, istniejących tu od XIII w., w obecnej formie została wzniesiona ok. 17GO r. jako póżnobarokowe założenie, dwukondygnacjowe, o salach parteru nakrytych sklepieniami kolebkowymi.
- Budynek ław chlebowych i obuwniczych (Rynek 7), położony w bloku śródrynkowym na wschód od ratusza. Wzniesiony w 1494 r., restaurowany w 1544 r., skrócony po rozbiórce części wschodniej w 2. poł. XIX w., remontowany w latach 1956-1957. Była to silnie wydłużona hala, rozdzielona w połowie dziedzińcem, otwarta szerokimi ostrołukowymi bramami od wschodniej i zachodniej pierzei bloku, nakryta stromym, dwuspadowym dachem.
- Domy mieszkalne murowane wznoszono w mieście już w 1. poł. XVI w. Przebudowywane w ciągu wieków, dzięki dużej ilości, nadawały charakter miastu. Niestety zniszczenia w czasie działań wojennych w 1945 r., pozwoliły na zachowanie jedynie kilku przykładów. Z epoki renesansu zachowały się obiekty przy ul. Szpitalnej l-3 z dekoracją sgraffitową na elewacjach. Rynek 8, a z epoki baroku kilka domów przy ul. Orzeszkowej.

Zabytki miejscowości dolnośląskich
l i t e r a   Ł

Łagów - d. woj. jeleniogórskie
- Zamek pierwotny wzniesiony w 1581 r. przez Mikołaja Enderusa uległ przebudowie w 1728 r. i w ciągu XIX w. Obecnie jest to założenie czworoboczne z wieżą - pierwotnie posiadające dwa narożne, okrągłe bastiony obronne - trzykondygnacjowe, o fasadach akcentowanych osiowymi ryzalitami ze śladami dekoracji sgraffitowej na elewacjach.
- Kościół filialny Św. Antoniego Padewskiego, wzniesiony w poł. XIII w., przebudowany w pół, XVI w. (sklepienia ruawy i prezbiterium), restaurowany w 1880 r. Jest to budowla orientowana, jednonawowa, z wyodrębnionym prezbiterium zamkniętym półkolistą absydą. Nad nawą i prezbiterium późnogotyckie sklepienia sieciowe, w chórze spływające na narożnikowe kolumienki o liściastych kapitelach. We wnętrzu drewniana, póznoremesansowa ambona, a na zewnątrz szereg kamiennych epitafiów z XVIII i XIX w.

Łażany - d. woj. wałbrzyskie
- Ruiny pałacu położonego na sztucznej wyspie. Wzniesiony w stylu renesansowym w pocz. XVII w-, przebudowany w pocz. XVIII w. na obszerną rezydencję, założony wokół kwadratowego wewnętrznego dziedzińca z półkolistymi arkadami, uległ zniszczeniu w 1945 r. Fasady dzielą pilastry o kompozytowych głowicach, podtrzymujące gzyms niegdyś dwuspadowego dachu. We wnętrzach parteru nakrytych sklepieniami krzyżowymi i kolebkowymi z lunetami zachował się szereg rzeźbionych kamiennych portali renesansowych. Całość otacza głęboka fosa wypełniona wodą.
- Kościół filialny Św. Trójcy, wzniesiony ok. 1300 r., przebudowany w 1569 r., powiększony w XVIII w.. restaurowany w 1813 r. Orientowany, murowamy, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium, z wieżą od zachodu, zachował we wnętrzu barokowe wyposażenie z pocz. XVIII w., a na wieży dzwon w 1618 r.
- Wokół kościoła rozciąga się prostokątny cmentarz, otoczony murem obronnym z łamanego kamienia ze szczelinowymi strzelnicami, wzniesiony w czasie wojny trzydziestoletniej w XVII w.

Łomnica - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Niepokalanego Poczęcia NMP, wzmiankowany w 1369 r. Obecny późmogotycki, wzniesiony w końcu XV w., przebudowany w XVIII w., restaurowany w końcu XIX w., remontowany w 1952 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z prostokątnym prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Wyposażenie wnętrza barokowe, zachowało również kilka epitafiów z XVII i 1. poł. XVIII w.
- Plebania (ul. Swierczewskiego 73), barokowa, wzniesiona została w 1767 r. Prostokątna, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta czterospadowym dachem łamanym.

Łososiowice - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Jadwigi, pierwotny wzniesiono w średniowieczu, na miejscu którego powstał obecny barokowy w latach 1700-1701. Murowany, salowy, nakryty dachem czterospadowym zwieńczonym sygnaturką, o wnętrzu nakrytym sklepieniem, kolebkowym, z lunetami na gurtach spływających na przyścienne pilastry.

Łosina - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP. wzmiankowany w 1201 r. Obecny gotycki wzniesiono w XV w., przebudowano w 1676 r. i restaurowano w 1887 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, oskarpowany z zakończonym trójbocznie, nie wydzielonym prezbiterium z wieżą od zachodu. Wnętrze nakryte stropem drewnianym zachowało wyposażenie barokowe z końca XVII w.
- Kościół pomocniczy MB Bolesnej, pierwotnie wzniesiony w 2. poł. XVIII w. jako kościół ewangelicki, restaurowany w 1962 r. Murowany na rzucie wydłużonego ośmioboku z wieżą na osi zwieńczoną cebulastym hełmem z latarnią, o wnętrzu wypełnionym dwoma piętrami empor.

Zabytki miejscowości dolnośląskich
l i t e r a   M

Machnice - d. woj. wrocławskie
- Pałac klasycystyczny, wzniesiony w pocz. XIX w., przebudowany w końcu XIX w. Murowany, prostokątny, trzytraktowy, trzykondygnacjowy, nakryty czterospadowym dachem z lukarnami. Na osi elewacji frontowej czterokolumnowy portyk z trójkątnym tympanonem.
- Obok zachowane zabudowania gospodarcze, współczesne pałacowi, ze sklepionymi częściowo pomieszczeniami parterów.

Maciejowa - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Świętych Piotra i Pawła, wzmiankowany w 1318 r. Obecny wzniesiony zapewne ok. 1622 r., przebudowany w XVIII w., restaurowany w XIX w., remontowany w 1961 r. Murowany, założony na prostokącie, nakryty trójprzęsłowym sklepieniem krzyżowym, z dostawioną od zachodu wieżą. We wnętrzu rzeźbione, drewniane ołtarze i ambona z poł. XVIII w.
- Dawny zajazd nr 75, póżnobarokowy, wzniesiony w 2. poł. XVIII w., przebudowany w XIX w. Założony na prostokącie, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty czterospadowym dachem łamanym.
- Dom mieszkalny nr 51, przysłupowy, wzniesiony w XVIII w. przebudowany w 1822 r. Prostokątny, część parteru murowana, część o konstrukcji przysłupowej, piętro o konstrukcji szkieletowej, całość nakryta dachem dwuspadowym.

Maciejowiec Góra - d. woj. jeleniogórskie
- Dwór wzniesiony w latach 1627-1632, być może na miejscu budowli wcześniejszej. Restaurowany w 1652, od 1938 r. nieużytkowany, remontowany w 1958 r. Jest to założenie trójskrzydłowe wokół wewnętrznego dziedzińca o arkadowych podcieniach, z fasadami zewnętrznymi pokrytymi dekoracją sgraffitową o motywach geometrycznych. Wnętrza nakryte sklepieniami kolebkowymi lub drewnianymi, malowanymi stropami, zachowały szereg rzeźbionych portali renesansowych.

Makowice - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Katarzyny, wzmiankowany w 1372 r., w obecnej postaci wzniesiony został w pocz. XVI w., a następnie powiększony wg daty na szczycie wschodnim w 1598 r., przebudowany w 1712 r., restaurowany w końcu XIX w., remontowany w 1966 r. Jest to budowla orientowana, wzniesiona z kamienia łamanego, na planie krzyża greckiego, o oskarpowanych diagonalnie narożach z dostawionymi zapewne nieco później ramionami transeptu, o wnętrzu nakrytym sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, spływającymi na bogate, architektoniczne konsole. Elewacje ozdobione geometryczną dekoracją sgraffitową, a od zachodu bogaty renesansowy portal. We wnętrzu rzeźba św. Anny Samotrzeciej z XV w. oraz szereg nagrobków z XVI-XVII w.

Mała Oleśnica - d. woj. wrocławskie
- Pałac. Pierwotnie była tu od 1226 r. komenda zakonu templariuszy, przejęta w 1312 r. przez zakon joannitów, którzy w końcu XVII w, ustąpili miejsca Kawalerom Maltańskim. Po sekularyzacji zakonu w 1810 r. całość przekazana została osobom prywatnym. Brak danych historycznych i badań nie pozwala w chwili obecnej na szczegółowe rozwarstwienie obiektu, można jedynie stwierdzić, że zespół obecny, barokowy, powstał w wyniku odbudowy elementów wcześniejszych po pożarze w 1706 r., restaurowany w XIX i pocz. XX w. na pewno zachował starsze fragmenty. Całość założona jest wokół prostokątnego dziedzińca, dwu- i trzytraktowa, dwu- i trzykondygnacjowa, nakryta dachami dwuspadowymi. Skrzydła starsze o elewacjach dzielonych pilastrami wspartymi na boniowanym parterze zachowały szereg wnętrz ozdobionych dekoracją stiukową. Skrzydło północno-zachodnie zajmuje kaplica nakryta sklepieniem kolebkowym, akcentowana w bryle czworoboczną wieżą zwieńczoną cebulastym hełmem z latarnią, odbudowana po pożarze w 1706 r.

Małkowice - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Trójcy, wzmiankowany w 1287 r. Obecny gotycki wzniesiony ok. 1400 r., częściowo przebudowany w 1680 r., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, w całości oskarpowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z prostokątnym zakończonym trójbocznie prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Wyposażenie barokowe pochodzące z 2. poł. XVIII w., zachowało również płytę nagrobną z 1494 r. oraz cztery epitafia z XVIII w.

Małuszów - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Narodzenia NMP, wzniesiony w średniowieczu, w XV w., przebudowany w XVII i XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z prostokątnym prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowym. We wnętrzu ostrołukowy portal w wieży, a na ścianach renesansowe płyty nagrobne z XVII w.
- Budynek plebanii, wzniesiony w XVIII w., murowany, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym z naczółkiem.

Maniów Mały - d. woj. wrocławskie
- Ruiny pałacu pierwotnie barokowego z ok. 1750 r., przebudowanego w stylu klasycystycznym w XIX w., zniszczonego w 1945 r. Murowany, czworoboczmy z dobudówką, trzytraktowy, trzykondygnacjowy z płaskim ryzalitem podzielonym pilastrami podtrzymującymi trójkątny przyczółek. Na parterze zachowany barokowy portal kolumnowy i sala z fragmentami dekoracji stiukowej.
- Obok barokowy spichlerz z 1746 r., prostokątny, dwukondygnacjowy, kryty dachem łamanym z naczółkami.
- Budynek dawnego młyna z częścią mieszkalną, późnoklasycystyczny, wzniesiony w 1892 r. Prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym, z półkolistą wnęką na osi elewacji akcentującą portal wejściowy.

Maniów Wielki - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Niepokalanego Poczęcia NMP, wzmiankowany w 1335 r. Obecny gotycki wzniesiony w poł. XIV w. prezbiterium, w XV w., korpus przebudowany w XVII w. (m.in. sklepienia prezbiterium), restaurowany w 1861 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z prostokątnym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowym. We wnętrzu gotycka rzeźba Chrystusa z 2. poł. XIV w., figura Madonny z Dzieciątkiem z ok. 1500 r., barokowia ambona z końca XVIII w. oraz szereg płyt nagrobnych z XVI-XVIII w.
- Zabudowania gospodarcze dawnego dworu obejmują stajnię i oborę, wzniesione w stylu klasycystycznym w pocz. XIX w., o skromnym detalu architektonicznym.

Marcinowice - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Wacława, póżnobarokowy, wzniesiony w l. poł. XVIII w., restaurowany w latach 1830 i 1871, remontowany ok. 1920 i w 1964 r. Murowany, założony w planie krzyża greckiego, o wnętrzu nakrytym sklepieniami kolebkowymi z lunetami. Wystrój wnętrza barokowy, pochodzi z okresu budowy obiektu.

Marciszów - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół cmentarny Niepokalanego Serca NMP, gotycki, wzniesiony ok. 1378 r., restaurowanly w 1856 i 1959 r. Orientowany, murowany jednonawowy, z wieżą od zachodu, z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Na ścianach szereg całopostaciowych płyt nagrobnych z XVI i XVII w.

Marczów - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Św. Katarzyny, wzniesiony w 1707 r., restaurowany w XIX i XX w. Jest to budowla orientowania, murowana, jednonawowa, z prezbiterium zamkniętym półkolistą absydą, z wieżą od zachodu. Wnętrza nakrywają sklepienia krzyżowe wsparte na przyściennych pilastrach. Wystrój barokowy obejmuje rzeźbiony w drzewie ołtarz główny, ambonę, dwa konfesjonały oraz dwie kamienne tablice nagrobne z XVII w.

Marszowice - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Narodzenia NMP, wzniesiony zapewne w średniowieczu, przebudowany i powiększony o nawę i wieżę w XVIII w. Konstrukcji szkieletowej, jednonawowy, z czworobocznym prezbiterium, o wnętrzu wypełnionym kondygnacjami empor. Wyposażenie barokowe z 2. poł. XVIII w., zachowało również całopostaciowy nagrobek z 1590 r.

Masłów - d. woj. wrocławskie
- Kościół poewangelicki, renesansowy, wzniesiony w 1592 r., poważnie przebudowany w XVIII w., opuszczony w 1945 r. Orientowany, murowany o dwunawowym korpusie, z wydłużonym prezbiterium zakończonym trójbocznie, z wieżą od zachodu, zwieńczoną cebulastym hełmem z latarnią. Na ścianach nagrobki z lat 1585-1652.

Mąkolno - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Marii Magdaleny, wzmiankowany w 1335 r. Obecny barokowy wzniesiony ok, 1729 r., restaurowany (elewacje) w XIX w. Orientowamy, murowany, z częścią nawy poszerzonej do formy zbliżonej do tramseptu, z prostokątnym prezbiterium, z wieżą zachodnią wkomponowaną we wnętrze nawy. Wyposażenie wnętrza póżnobarokowe z ok. 1750 r., zachowało również rzeźbę Madonny z Dzieciątkiem pochodzącą z ok. 1380 r.
- Budynek mieszkalno-gospodarczy (nr 54), barokowy, wzniesiony w poł. XVIII w., restaurowany po 1816 r. Prostokątny, jedno- i dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym ujętym w wolutowe szczyty.

Męcinka - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Św. Andrzeja, wzmiankowany w 1327 r. Do pozostawionej z budowli średniowiecznej z XIV w. wieży zachodniej w 1818 r. dostawiono kościół ewangelicki, o rozdzielonym emporami wnętrzu, ostatnio restaurowany w 1961 r.
- Na zewnątrz w murze cmentarnym zachowamy kamienny krzyż pokutniczy.

Michałkowa - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac wzniesiony ok. 1757 r., częściowo przebudowany w XIX w. Założony na czworoboku, parterowy z nadbudówką na osi frontowej elewacji. Nakryty dachem mansardowym. Elewacje o bogartym wystroju architektonicznym, zwieńczone balustradą i wazonami nad belwederem. Sale parteru sklepione, w jednej z nich kamienny barokowy kominek.
- Kościół filialny Św. Anny, wzniesiony w końcu XVII w., na miejscu świątyni wzmiankowanej w 1376 r., przebudowany w XIX w., remontowany w 1958 r. Murowany z kamienna, jednonawowy, z wydzielonym prostokątnym prezbiterium i wieżą od zachodu. We wnętrzu skromne wyposażenie barokowe i dwa epitafia z XVIII w.

Mieczków - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Andrzeja Boboli, wzmiankowany w 1335 r. Obecny gotycki wzniesiony w końcu XV w., przebudowany w 2. poł. XVII w. (m.in. sklepienie prezbiterium), restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowym. Prezbiterium i wieża oskarpowane diagonalnie. We wnętrzu przyścienne sakramentarium z piaskowca i dwa gotyckie portale.

Miedziane - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Świętych Piotra i Pawła, wzmiankowany w 1346 r. Obecny wzniesiony w latach 1720-1730, być może przy wykorzystaniu fragmentów wcześniejszych. Orientowany, murowany z kamienia, założony na czworoboku z dostawioną od północy wieżą oraz dwoma kruchtami, z lat 1726 i 1729. We wnętrzu zachowane piętrowe empory i kamienna ambona z rokokowymi ozdobami, a od południa szereg epitafiów z XVI-XVIII w.

Miedzianka - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół ewangelicki, wzniesiony w 1822 r. w stylu późnego klasycyamu, opuszczony w 1945 r. Jest to budowla salowa z dwoma kondygnacjami empor we wnętrzu i dostawioną od południa wieżą.
- Ruiny domu mieszkalnego (nr 25), wzniesionego w stylu renesansowym w 1598 r., przebudowanego w XVIII w., zniszczonego w 1945 r. Było to ziałożenie prostokątne, dwutraktowe, dwukondygnacjowe z renesansowymi obramieniami i fragmentami sklepień kolebkowych w pomieszczeniach parteru.

Mierczyce - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany w 1335 r., wzniesiony w XIV w., a przebudowany w końcu XV w. oraz w XVIII w. Jest to budowla gotycka, murowana z cegły, jednonawowa, z prezbiterium zakończonym poligonalnie, z wieżą od zachodu. Prezbiterium nakrywa dwuprzęsłowe sklepienie krzyżowo-żebrowe, nawę zaś barokowy strop plafonowy ze stiukami. W oilonach widnieją kamienne gotyckie maswerki. We wnętrzu od południa kamienny, ostrołukowy, profilowany portal, drewniama, płaskorzeźbiona ambona z pocz. XVII w., klasycystyczna kamienna chrzcielnica z pocz. XIX w. oraz szereg kamiennych nagrobków, m.in. J. Schweinichena (zm. 1677) z popiersiowym portretem zmarłego.

Mieroszów - d. woj. wałbrzyskie
- Na miejscu wczesnośredniowiecznego gródka powstał zameczek książąt świdnickich, a obok niego osada targowa, która lokowana została, na prawie miejskim ok. 1354 r. Początkowo miasto rozwijało się jako ośrodek rzemiosła lniarskiego. Zniszczone przez husytów, potem wyludnione przez zarazę w latach 1584-1585, padało ofiarą pożarów w latach 1630 i 1646. Po zajęciu Śląska przez Prusy, od 1742 r. miasto traci swe znaczenae jako ośrodek handlowo-rzemieślniczy i powoli zaczyna upadać. Ożywia się wobec rozwoju przemysłu w XIX w., a po okresie stagnacji w latach 1920-1950, która przynosi również straty w zabudowie, ponownie rozwija się jako zaplecze dla pobliskiego Wałbrzycha.
- Kościół parafialny Św. Michała, wzniesiony został ok. 1427 r., po pożarze zameczka i kaplicy zamkowej - pochodzących z 1280 r. Powiększony ok. 1601 r., potem w latach 1714-1717, częściowo przebudowamy w 1835 r., restaurowany był w latach 1905 i 1958. Jest to obiekt murowany, jednonawowy, z wydzielonym prezbiterium zamkniętym wieloboczną absydą, z wieżą od zachodu. Zachował we wnętrzu gotycko-renesansowy i barokowy portal, oraz fragmenty renesansowego wyposażenia z końca XVI w.
- Domy mieszkalne zostały zachowane na terenie miasta mimo zniszczeń w poprzednich wiekach. Okres renesansu reprezentują obiekty przy ul. Żeromskiego l (1581 r.) i ul. Kościelnej 9, epokę baroku - obiekty przy ul. Kościelnej 6, 8, 10, przy pl. Niepodległości, wszystkie jednak częściowo przebudowywane w XIX i pocz. XX w.

Międzybórz - d. woj. kaliskie
- Kościół ewangelicki, pierwotnie katolicki Św. Józefa, wzmiankowany w 1376 r., od poł. XVI w. przejęty przez ewangelików i zapewne wtedy inkastelowany - obecny z elementami poklasycystycznymi wzniesiony został w latach 1893-1894.
- Najciekawszy jest fragment ceglanego muru obronnego z narożną, cylindryczną basteją, pochodzącą zapewne z 1. poł. XVI w.

Międzygórze (Góra Igliczna)- d. woj. wałbrzyskie
- Kościół pątniczy MB Śnieżnej, wzniesiony w latach 1781-1782 przez budowniczego Andrzeja Jagera, hełm wieży z 1784 r., powiększony o krużganek w 1821 r. Założony na prostokącie z wieżą od wschodu, otoczony sklepionym krużgankiem. Zachował we wnętrzu szereg wotywnych obrazów ludowych z XVIII i XIX w.

Międzylesie - d. woj. wałbrzyskie
- Osiedle zostało założone przy zamku, wzniesionnym nad Nysą Kłodzką dla ochrony dróg z Czech i Moraw. Do 1294 r. było ono pod panowaniem królów czeskich, z których Wacław po nadaniu praw miejskich darował całość klasztorowi w Kamieńcu. Cystersi jednakże już w 1315 r. sprzedali Międzylesie rycerzowi Ottonowi z Gloubus. Od 1653 r. miasto stało się własnością hrabiego Althan, którego następcy rezydowali w miejscowym zamku aż do 1945 r. Miasto uległo zniszczeniu w czasie wojen husyckich, ale zostało odbudowane jeszcze w ciągu XV w., nigdy nie posiadając żadnych umocnień obronnych. Ponownie uległo ono zniszczeniu w trakcie pożaru w ciągu wojny trzydziestoletniej w 1643 r. Poważne ożywienie przeżywa Międzylesie w 2. poł. XVIII w., dzięki rozwojowi tkactwa lnianego, jednakże kres temu kładą wojny napoleońskie, po których miasto nie dźwignęło się już z upadku.
- Zamek pierwotny z 1370 r., będący siedzibą rycerską został zniszczony w czasie wojen husyckich. W latach 1580-1590 na miejscu tym wzniesiono renesansowy dwór, być może przy wykorzystaniu fragmentów średniowiecznych. Dwór ten w latach 1686-1695 został powiększony o nową część barokową, restaurowany w XIX w. w 1945 r. uległ niewielkiemu zniszczeniu. Całość założenia składa się z dwóch części: starszej - renesansowej, wielobocznej z wieżą, zgrupowanej wokół małego dziedzińca oraz nowszej - z okresu baroku, dwuskrzydłowej, o wnętrzach nakrytych sklepieniami kolebkowymi i ozdobionych dekoracją stiukową. Z epoki renesansu pochodzi również brama wjazdowa z artystycznie wykonanym portalem oraz fragmenty dekoracji sgraffifowej na elewacjach zewnętrznych.
- Kościół parafialny Bożego Ciała, wzmiankowany w 1350 r. wzniesiony został zapewne w XV w. Odbudowany po zniszczeniach w 1560 r. zachował pierwotne prezbiterium. Powiększony po pożarze w 1643 r. otrzymał sklepione przejście do zamku w 1778 r. Po restauracji w 1965 r. jest to budowla jednonawowa, orientowalna, z kwadratową wieżą od zachodu. Nawę nakrywa szeroka, spłaszczona kolebka z drewna, prezbiterium zaś sklepienie kolebkowe z lunetami. We wnętrzu zachowała się wspaniała rokokowa ambona, ołtarz główny z 1838 r., a w zakrystii dwa barokowe kielichy z pocz. XVIII w.
- Kościół cmentarny Św. Barbary, wzniesiony został w 1670 r. na miejscu zniszczonej budowli drewnianej. Jest to założenie orientowane, jednonawowe, murowane, z wieżą od zachodu, z trójbocznie zakończonym, prezbiterium, w którego wnętrzu zachował się ołtarz z 1675 r.
- Domy mieszkalne wokół rynku (nr 12-17, 31-38) wzniesione zostały w końcu XVIII i początkach XIX w. Są to budynki murowane, o układzie kalenicowym, dwutraktowe, z sienią przelotową, dwukondygnacjowe, z fragmentami bogatej niegdyś dekoracji na elewacjach frontowych.
- Przy ul. Sobieskiego znajduje się zespół tzw. siedmiu braci. Stanowią go obecnie cztery (dawniej siedem) domy o drewniano-murowanej konstrukcji, z podcieniowym parterem, ustawione szczytowo do ulicy, tworzące pierwotnie kolonię tkaczy (patrz Chełmsko Śląskie), a wzniesione w pocz. XVIII w.

Miękinia - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Narodzenia NMP, wzmiankowany w 1335 r. Obecny, pierwotnie gotycki, z końca XV w., gruntownie przebudowany po pożarze w 1710 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i węższym, trójbocznie zakończonym prezbiterium, zwieńczonym bogato razczłonkowanym ujętym w wolutowe spływy szczytem wschodnim. We wnętrzu nakrytym sklepieniami kolebkowymi i lunetami zachowało się barokowe wyposażenie 2 XVIII w.

Mikołajowice - d. woj. legnickie
- Kościół filialny MB Częstochowskiej, wzmiankowany w 1345 r. Obecny wzniesiony w XV w., przebudowany w XIX w. Orientowany, murowany z kamienia i cegły, jednonawowy, z trójboczme zakończonym i oskarpowanym prezbiterium, z wieżą od zachodu. We wnętrzu kamienne gotyckie sakramentarium z XV w., drewniany, klasycystyczny ołtarz główny i szereg renesansowych, kamiennych nagrobków.

Milicz - d. woj. wrocławskie
- Pierwotnie istniał tu gród, wymieniany w 1136 r. jako własność wrocławskiej kapituły katedralnej. W XIII w. gród, należący już do kasztelana, stanowił wiażny ośrodek admimistracyjno-wojskowy. Od 1309 r. osada przeszła na rzecz książąt oleśnickich i od nich to ponownie Milicz dostał się w ręce biskupa wrocławskiego. W 1336 r. gród zdobył król czeski Jan Luksemburski. W końcu XV w. stworzono osobne księstwo milickie jako własność Kurzbachów, a następnie w 1590 r. przeszedł Milicz w ręce hrabiów Maltzan, w których pozostawał do 1945 r. Prawa miejskie Otrzymała osada ok. 1323 r., zapewne też wtedy otoczono ją umocnieniami ziemnymi. Liczne pożary na przestrzeni wieków zupełnie zniszczyły zabytkową zabudowę, z której zachowały się nikłe przykłady w centrum obecnego miasta.
- Ruiny zamku, powstałego po poł. XIV w., gdy Milicz należał do księcia Konrada oleśnickiego. Zamek został zbudowany na nizinie, na lewym brzegu Baryczy, na planie nieregularnego wieloboku i otoczony murem oraz głębokimi fosami. Od wschodu prowadziło doń wejście, a od południa znajdował się budynek mieszkalny. Po pożarze w 1536 r. wzniesiono nowy budynek z wielką salą o sklepieniu wspartym na jednym filarze. W latach 1616 i 1651 Walenty Saebisch opracował nie zrealizowany projekt przebudowy zamku. W XVII w., postawiono jedynie nowy budynek na miejscu dawnej bramy, a od pożaru w 1797 r., całość pozostaje trwałą ruiną.
- Pałac zbudowany został nieopodal omówionych już ruin zamkowych, najprawdopodobniej wg projektów architekta K. G. Geisslera, zatwierdzonych w 1799 r., a następnie częściowo przebudowany w 1910 r., remontowany w latach 1959-1960. Jest to wspaniałe założenie w stylu klasycystycanym, usytuowane nad sztucznym kanałem wodnym, z kolumnowymi portykami na osi i centralną kopułą z latarnią. We wnętrzu na osi zachował się centralny, eliptyczny salon ozdobiony jońskimi kolumnami. Do dobrze zachowanego parku w stylu angielskim, prowadzi od strony miasta kamienna brama triumfalna, zbudowana w 1814 r. wg projektu Schatzela.
- Zachowały się również murowane oficyny i budynki gospodarcze, wzniesione wg projektów K. G. Geisslera w końcu XIX w., a poważnie przebudowane w pocz. XX w.
- Kościół parafialny Św. Michała Archanioła, pierwotny wzmiankowany był w 1223 r., obecny, klasycystyczny, wzniesiony został w latach 1817-1821. Murowany, założony na prostokącie, z bocznymi aneksami i balkonowymi emporami we wnętrzu.
- Kościół pomocniczy Św. Andrzeja Boboli jest zaadoptowanym kościołem Łaski Bożej, wzniesionym dla protestantów po 1709 r. (patrz Jelenia Góra), restaurowany w 1963 r. Budowla ta, o konstrukcji szkieletowej, założona na planie krzyża, jednonawowa, z poligonalnie zakończonym prezbiterium, z kwadratową wieżą od zachodu. Surowe wnętrze bez ozdób i dekoracji rozdzielają kondygnacje drewnianych empor.

Milikowice - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Michała Archanioła, wczesnogotycki, wzniesiony został po poł. XIII w., wymieniany dopiero w 1318 r. przebudowany następnie w XV w. i w 1668 r., restaurowany w 1891 r. Murowany, jednonawowy, z wieżą od południa, z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym wspartym na rzeźbionych kapitelach. Na ścianach zachowany szereg nagrobków z 2. poł. XVI i z XVII w.

Milin - d. woj. wrocławskie
- Pałac, pierwotnie renesansowy dwór z początków XVII w., uległ przebudowie w latach 1749-1750 i w XIX w. Murowany, trójskrzydłowy na planie podkowy, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, kryty dachami dwuspadowymi. Portal wejściowy na osi elewacji frontowej flankowany jest pilastrami podtrzymującymi gzyms i kamienne wazony.
- Kościół parafialny Św. Mikołaja, wzmiankowany w 1297 r., w obecnej formie wzniesiony w pocz. XIV w., prezbiterium w XV w., korpus przebudowany w latach 1677-1679, odrestaurowany po pożarze w 1824 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. W kaplicy południowej zachował się klasycystyczny ołtarz, a w zakrystii srebrna monstrancja z poł. XVIII w.

Miłogostowice - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Św. Stanisława, wzniesiony w XV w., wielokrotnie przebudowywany (XVIII, XIX w.), reetaurowany w 1965 r. Orientowany, murowany z kamienia i cegły, w części o konstrukcji szkieletowej, jednonawowy, z wieżą od zachodu. Wnętrze rozdzielone dwoma rzędami słupów, a w nim zachowane gotyckie kamienne sakramentarium z kratą, późnorenesansowe, drewniane ołtarz i ambona, na wieży dzwon z 1658 r., a w zakrystii cenny mszał z 1738 r, ze sztychami Bartłomieja Strachowskiego w oprawie z XIX w.

Miłoradzice - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Św. Trójcy, wzmiankowany w 1298 r. Obecny gotycko-barokowy, wzniesiony w XV w., gruntownie przebudowany w 1674 r., restaurowany w XIX w. Orientowny, murowany, jednonawowy, z nie wydzielonym prezbiterium, czworoboczną, oskarpowaną wieżą od zachodu. Zachował na ścianach szereg nagrobków z XVI i XVII w., a we wnętrzu kaplicy grobowej dekorację stiukową z końca XVII w.

Miłosławice - d. woj. wrocławskie
- Dwór klasycystyczny, wzniesiony w pocz. XIX w. Prostokątny, dwutraktowy, parterowy, z facjatkami, nakryty dachem łamanym z naczółkami. Wejście akcentowane kolumnami na tle półkolistej wnęki.

Miłowice - d. woj. kaliskie
- Kościół parafialny Św. Antoniego Padewskiego, wzmiankowany w 1286 r., w obecnej postaci wzniesiony ok. 1715 r. najprawdopodobniej na fragmentach obiektu średniowiecznego, restaurowany w 1965 r. Orientowany, jednonawowy, salowy, z wieżą od zachodu. We wnętrzu zachowany nagrobek dziecięcy z 1761. r. oraz całość wyposażenia barokowego pochodzącego z pocz. XVIII w.

Mirosławice - d. woj. wrocławskie
- Pałac klasycystyczny, wzniesiony w latach 1801-1811 przez architekta W. Bodę i G. Winklera, przebudowany w latach 1911-1913. Murowany, prostokątny, z bocznymi pawilonami połączonymi galeriami z budynkiem środkowym, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym zwieńczonym, belwederem. Za wejściem, na osi centralny kolisty hall ze spiralną klatką schodową. Elewacje zewnętrzne ozdobione alegorycznymi płaskorzeźbami i gryfami.

Mirsk - d. woj. jeleniogórskie
- Istniejąca tu już od 1249 r. osada targowa otrzymała prawa miejskie od księcia jaworskiego Henryka I w 1337 r., gdy po zdobyciu tych ziem włączył je do Śląska. Jako ośrodek rzemieślniczo-rolniczy, miasto nie mając właściwego zaplecza gospodarczego, niewiele rozwinęło się poza ramy średniowiecznej lokacji. Poważnie zniszczone w czasie wojny trzydziestoletniej dźwignęło się nieco w 2. poł. XVII i w XVIII w., dzięki rozwojowi tkactwa i handlu lnem. Jednakże brak późniejszych zakładów przemysłowych w ciągu XIX i 1. poł. XX w. nie przyspieszył jego dalszego rozwoju.
- Ratusz pierwotny wzniesiony był ok. 1559 r., przebudowany po pożarze w latach 1794-1796, restaurowany w XIX w.. ostatnio poddamy remontowi w 1960 r. Jest to dwukondygnacjowy, prostokątny budynek ze sklepioną sienią w parterze i czworoboczną wieżą zwieńczoną barokowym hełmem z latarnią.
- Kościół parafialny Zwiastowania NMP, wzmiankowany w 1346 r., w obecnej formie wzniesiony został w latach 1562-1567, powiększony o wieżę w 1769 r., restaurowany w latach 1817 i 1927, remontowany w 1958 r. Jest to budowla orientowana, murowana z kamienia, trzynawowa, w formie sześcioprzęsłowej hali z poligonalnie zakończoną częścią wschodnią i wieżą od południa. Wnętrza nakrywają sklepienia krzyżowo-żebrowe wsparte na ośmiobocznych filarach i przyściennych konsolach. Zachowane wyposażenie barokowe pochodzi z XVIII w. z wyjątkiem epitafiów powstałych w XVI-XIX w.
- Kaplica św. Barbary (ul. Mickiewicza), pierwotnie cmentarna, wzmiankowana w 1436 r., w obecnej formie wzniesiona w XVIII w. Orientowana, murowana, czworoboczna, z nie wyodrębnionym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym spłaszczonym stropem.
- Kościół ewangelicki wzniesiono w 2. poł. XVIII w., a przebudowano w XIX w. Jest to założenie prostokątne z wieżą i kondygnacją empor we wnętrzu,
- Domy mieszkalne, zachowane częściowo na obwodzie rynku, pochodzą głównie z pocz. XVIII w., restaurowane w XIX i XX w. Pierwotnie posiadały one w parterach sklepione podcienia, obecnie zamurowane, zachowane jedynie w kilku wnętrzach sklepowych.

Miszkowice - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Wszystkich Świętych, wzmiankowany w 1363 r. Pierwotny wzniesiony został w końcu XVI w. Pozostała z niego wieża, do której dostawiono barokowy korpus w latach 1727-1729. Jest to obiekt jednonawowy, z półkoliście zakończonym, nie wydzielonym prezbiterium, z czworoboczną wieżą zwieńczoną ażurowym hełmem. We wnętrzu gotycka rzeźba Madonny z Dzieciątkiem z 2. poł. XV w. oraz barokowy ołtarz i ambona z 1. poł. XVIII w.
- Kościół ewangelicki, barokowy, wzniesiony w 2. poł. XVIII w. Założony na prostokącie, z wieżą od zachodu, o wnętrzu nakrytym pozornym sklepieniem kolebkowym i rozdzielonym trzema piętrami drewnianych empor.

Moczydlnica Klasztorna - d. woj. wrocławskie
- Pałac, pierwotnie będący siedzibą zarządcy dóbr klasztoru Cystersów w Lubiążu, wzniesiony został ok. poł. XVIII w., gruntownie przebudowany w pocz. XIX w., częściowo zdewastowany w 1945 r. Prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym o narożnikach zwieńczonych dwoma sygnaturkami z latarniami. We wnętrzu, mimo przebudów, zachował się drewniany strop malowany, dzieło M. Willmamma z lat 1697-1700, obecnie poddany zabiegom konserwatorskim.

Modlikowice - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny MB Częstochowskiej, wzmiankowany w 1335 r. Pierwotny gotycki uległ gruntownej przebudowie w XVIII w., i restauracji w 1820-1827. Murowany, jednonawowy, prostokątny, z czworoboczną wieżą od frontu. We wnętrzu zachował się ołtarz z 1728 r. i szereg barokowych epitafiów.

Modliszów - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Bartłomieja, wzmiankowany w 1318 r. Obecny wzniesiony w XIV w., przebudowany w XVI w., resturowany w XIX w. i remontowany w latach 1966-1968. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z wyodrębnionym prezbiterium i sygnaturką na kalenicy dwuspadowego dachu. We wnętrzu przyścienne, kamienne sakramentarium z końca XV w. oraz, odkryta w latach 1963-1966, polichromia gotycka (koniec XIV w.) i renesansowa (XVI w.) ze scenami ze Starego i Nowego Testamentu.
- Na zewnątrz kościoła trzy kamienne krzyże pokutnicze.

Modła - d. woj. jeleniogórskie
- Zamek wzniesiony w latach 1564-1567 przez Mikołaja Bibrana, gruntownie powiększony i przebudowany w 1769 i 1869 r., zniszczony w 1945 r. Jest to założenie prostokątne, trzy- i czterokondygnacjowe, z zachowanymi obramieniami renesansowymi.

Mojęcice - d. woj. wrocławskie
- Dwór, pierwotnie obronny, otoczony fosą z wodą, renesansowy, został wzniesiony ok. 1620 r., wg proj. Antona Fodige a gruntownie przebudowamy w 1824 r. Z założenia renesansowego zachował się jedynie portal główny, wg napisu dzieło Jana Polla. Jest to założenie czworoboczne, sześciotraktowe, dwukondygnacjowe, nakryte dachem mansardowym z powiekami. We wnętrzu, na parterze, zachowało się kilka sklepionych sal i obszerna sień.
- Kościół filialny MB Różańcowej, wzniesiony w XV w., przebudowany ok. 1594 r., restaurowany w XIX w. Jest to założenie jednonawowe, z wieżą od zachodu, które zachowało we wnętrzu fragmenty polichromii (odkrytej w 1966 r.) z 2. poł. XVI w., kamienne epitafia rodziny Stosch (zm. 1586 i 1587) wykonane przez Kaspra Bergera z Legnicy.

Mokrzeszów - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Jadwigi, wzmiankowany w 1268 r., w obecnej postaci wzniesiony w XIV w., przebudowany ok. 1517 r., restaurowany na przełomie XIX i XX w., remontowamy w 1965 r. Jest to budynek murowany z kamienia, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium, w całości nakryty sklepieniem sieciowym, z fasadą zachodnią ozdobioną póżnogotyckim szczytem sterczynowym. We wnętrzu gotycka rzeźba Madonny z Dzieciątkiem z pocz. XV w. oraz pięć płyt nagrobnych z płaskorzeźbionymi postaciami zmarłych z lat 1565-1663.

Mościsko - d. woj. wałbrzyskie
- Dwór pierwotny, barokowy, z pocz. XVIII w., uległ przebudowie i powiększeniu w epoce klasycyzmu w 1811 r. i restauracji w pocz. XX w. Murowany, prostokątny, z podwyższoną o jedną kondygnację częścią środkową, dwutraktowy, nakryty dachami dwuspadowymi. Portal główny akcentowany toskańskimi pilastrami, a we wnętrzach parteru sklepienia kolebkowe z lunetami.
- Kościół filialny Św. Jana Chrzciciela, wzmiankowamy w 1268 r., wzniesiony ok. 1300 r., powiększony w 1562 r. i w XVIII w. częściowo przebudowany po pożarze w 1924 r. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, bezwieżowy, z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Nad nawą drewniany strop z 1562 r. wsparty na centralnym słupie. We wnętrzu na ścianie prezbiterium kamienne tabernakulum z ok. 1300 r., a na sklepieniu późnoromańska polichromia, (odkryta w 1959 r.). Od południa zachowany wczesnogotycki kamienny portal z narożnymi kolumienkami o głowicach ozdobionych dekoracją roślinną.

Mrozów - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Narodzenia NMP, wzmiankowany w 1353 r. Obecny, barokowy, wzniesiony ok. 1686 r., być może na fragmentach wcześniejszego, restaurowany w XIX w, i w 1949 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z węższym, prostokątnym prezbiterium nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami. Wyposażenie wnętrza, barokowe, pochodzi z XVIII w.

Mściszów - d. woj. jeleniogórskie
- Kuiny zamku zbudowanego w XVI w., przebudowanego w 1796 r. i w XIX w., zniszczonego w 1945 r. Obecnie zachowały się jedynie fragmenty murów obwodowych i gotycki portal kamiemy.
- Kościół parafialny Zesłania Ducha Świętego, wzniesiony pierwotnie jako kościół ewangelicki w 1811 r., restaurowany w XX w. Jest to budowla założona na prostokącie, nakryta dachem łamanym, z dwupiętrowymi emporami we wnętrzu.
- Ruiny kościoła wzniesionego ok, 1501 r., przebudowanego w 1715 r., a zniszczonego w 1945 r. Zachowanie fragmenty wskazują, że była to budowla jednonawowa z nie wyodrębnionym prezbiterium, murowana z kamienia, ze śladami dekoracji sgraffitowej na elewacjach.
- Obok na cmentarzu murowana, brama z XVI w.

Mściwojów - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Nawiedzenia NMP, wzmiankowany w 1335 r. Obecny wzniesiony w 1792 r., przebudowany w 1844 r. Murowany, założony na prostokącie o zaokrąglonych narożach, z wnętrzem nakrytym pięcioprzęsłowym sklepieniem, żaglastym wspartym na przyściennych filarach, w których zachowała się rzeźbiona ambona z 2. poł. XVIII w.
- Obok zachowana oficyna pałacowa, klasycystyczna, wzniesiona w pocz. XIX w. Założona na prostokącie, dwukondygnacjowa, z elewacjami o podziałach pilastrowych.

Myślinów - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany w 1397 r., w obecnej postaci wzniesiony w XV w., przebudowany w XVI i XVII w. Orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, z prostokątnym, oskarpowanym prezbiterium. We wnętrzu zachowały się ostrołukowe portale, późnośredniowieczna chrzcielnica, barokowy ołtarz z 1. poł. XVIII w., oraz całopostaciowe nagrobki z XVI i XVII w.

Mysłów - d. woj. jeleniogórskie
Kościół filialny Św. Jana Chrzciciela, wzmiankowany w 1311 r., zapewne wtedy wzniesiony, przebudowany w XVIII w., odrestaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z prostokątnym, prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Od południa zachował kamienny, ostrołukowy portal z narożnymi kolumienkami, a we wnętrzu prezbiterium przyścienne sakramentarium i póżnorenesansowy, rzeźbiony ołtarz główny z 1616 r.

Zabytki miejscowości dolnośląskich
l i t e r a   N

Naborów - d. woj.wrocławskie
- Kościół filialny Św. Anny, wzniesiony w XV w., przebudowany Ok. 1726 r., restaurowany w XIX w. Prostokątna nawa o konstrukcji szkieletowej przechodzi w węższe, trójbocznie zakończone, murowane prezbiterium z zewnętrznymi skarpami. Wyposażenie wnętrza skromne, pochodzi z pocz. XVIII w.

Naratów - d. woj.leszczyńskie
- Dwór barokowy, wzniesiony ok. 1735 r., przebudowany i powiększony o wieżę ok. 1900 r., remontowany w 1965 r. Murowany, założony na prostokącie, jednopiętrowy, dwutraktowy, nakryty łamanym dachem. Elewację frontową akcentuje na osi ujęty pilastrami portal z datą 1735.

Nasławice - d. woj.wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Józefa, barokowy, wzniesiony w 1728 r., rozbudowany w 1766 r., powiększony o wieżę w 1859 r., pierwotnie jako kościół ewangelicki. Murowany, założony na prostokącie, z niewielkimi ryzalitami na dłuższych elewacjach, z dostawioną czworoboczną wieżą. We wnętrzu zachowało się siedem gotyckich rzeźb świętych z ok. 1500 r. oraz trzy ołtarze, barokowe, z XVIII w.
- Ruiny kościoła pierwotnie parafialnego, wzmiankowanego w 1335 r., wzniesionego w XV w., przebudowanego w 1796 r. Był to obiekt orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z prostokątnym prezbiterium pierwotnie sklepionym krzyżowo. We wnętrzu fragmenty polichromii z XV w. i przyścienne sakramentarium z piaskowca.

Nawojów Łużycki - d. woj.jeleniogórskie
- Dwór i kościół filialny MB Szkaplerznej, wzniesiony pierwotnie w latach 1570-1571, rozbudowany w XVIII w., poważnie zniszczony w 1945 r., wstępnie zabezpieczony w 1958 r., odbudowany w latach 1966-1968. Całość założenia składa się z dwóch skrzydeł ustawionych pod kątem prostym. Od strony dziedzińca zachowały się dwukondygnacjowe, renesansowe krużganki, wsparte dołem na toskańskich, a górą na jońskich kolumnach, o nieco przysadzistych proporcjach. Bogate zwieńczenie górnego piętra ozdabiają herby i kariatydy.

Niedów - d. woj.jeleniogórskie
- Kościół filialny MB Anielskiej, wzmiankowany w 1346 r., wzniesiony w XV w., powiększony o loże kolatorskie w 1721 r., wykonane wg projektu J. S. Hammera z Drezna, a ozdobione stiukami przez G. B. Marche z Lubania. Kościół założony jest na czworoboku z wydzielonym prezbiterium, zamkniętym trójbocznie, dwiema lożami od południa i północy, z czworoboczmą wieżą od zachodu. We wnętrzu organy, ambona i ołtarz z ok. 1728 r., w lożach kaflowe piece z XVIII w., a na zewnątrz dwanaście kamiennych epitafiów i płyt nagrobnych z XVI-XVIII w.

Niedźwiednik - d. woj.wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Jana Ewangelisty, wzmiankowany w 1318 r., obecny powstał przez rozbudowę w 1662 r. świątyni średniowiecznej, powiększony w 1726 r. o kaplicę, restaurowany w 1875 i 1884 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym na gurtach. Zachowane wyposażenie barokowe pochodzi z XVIII w.

Niedźwiedź - d. woj.wałbrzyskie
- Kościół parafialny Świętych Szymona i Tadeusza, wzmiankowany w 1356 r. Obecny klasycystyczny wzniesiony w 1823 r. Murowany, jednonawowy, z węższym prezbiterium zakończonym spłaszczoną, półkolistą absydą, z wieżą od zachodu, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami.

Niedźwiedzica - d. woj.wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Rodziny, wzniesiony ok. 1600 r., częściowo przebudowamy w 1704 r., restaurowany w 1870 i 1964 r. Murowany, prostokątny, z dobudowaną zakrystią i sklepioną kruchtą, nakryty wysokim dachem z wysmukłą sygnaturką. We wnętrzu gotycki rzeźbiony tryptyk z ok. 1510 r., dwa kamiennie portale z ok. 1520 r., malowany, kasetonowy strop, ambona, empory i stalle z ok. 1600 r., oraz szereg płyt nagrobnych z XVII i XVIII w.
- Przy drodze kamienny krzyż pokutniczy.

Niedźwiedzice - d. woj.legnickie
- Kościół filialny Św. Antoniego Padewskiego, wzmiankowany w 1335 r. Obecny wzniesiony w pocz. XVI w., restaurowany w 1820 i 1913 r. (m.in. wieża), remontowany w latach 1939-1940. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od północy, z węższym zakończonym trójbocznie prezbiterium. We wnętrzu późnogotycki tryptyk z 1494 r. ze sceną Zdjęcia z Krzyża, ambona z końca XVI w. oraz szereg renesansowych nagrobków rodziny Bożywojów.

Nielubia - d. woj.legnickie
- Kościół filialny Św. Michała, gotycki, wzniesiony w XIV w., powiększony o wieżę w XV w., częściowo przebudowany w 1711 r., remontowany w końcu XIX w. Orientowany, murowany z kamienia i cegły, jednonawowy z kwadratowym prezbiterium i wieżą od zachodu, ozdobiony bogatym sterczynowym szczytem wschodnim, nakryty jest dachami dwuspadowymi. Wnętrze prezbiterium nakrywa sklepienie krzyżowo-żebrowe, nawę zaś kolebka z lunetami. Wyposażenie barokowe pochodzi z 1. poł. XVII w.

Niemcza - d. woj.wałbrzyskie
- Ślady osadnictwa występują na tym terenie już w VIII w. Gród był tu już w X w. i za czasów panowania Bolesława Chrobrego w 1017 r. był bezskutecznie oblegany przez Niemców pod wodzą cesarza Hemryka II (ślady i fragmenty drewniano-ziemnych konstrukcji owego grodu odkryte zostały w trakcie badań prowadzanych od 1950 r.). Początki układu miejskiego sięgają XII w., kiedy to poniżej grodu rozwinęła się osada służebna. Prawo miejskie (średzkie) otrzymała Niemcza ok. 1282 r., a kościół parafialny założono tu w latach 1295-1296. Pierwotne fortyfikacje miejskie zostały zniszczone w czasie walk z husytami w 1434 r.; obwarowania obecne pochodzą z 1470 r. Miasto, o charakterze rolniczo-rzemieślniczym, ulegało wielokrotnie pożarom, które zniszczyły prawie wszystkie obiekty zabytkowe. Ponieważ nie posiadało ono nigdy trwałego zaplecza gospodarczego, obszar jego do chwili obecnej niewiele powiększył się w stosunku do średniowiecznej lokacji.
- Zamek położony jest na wyniosłym, cyplu na terenie pierwotnego grodu obronnego. Średniowieczny zamek murowany został zniszczony przez husytów w latach 1429-1434. Odbudowy jego dokonano ok. 1585 r. pod kierunkiem Bernarda Niurona i Hansa Lugano. Spalony w 1735 r., został gruntownie przebudowany w 1830 r., a następnie odbudowany w latach 1961-1964 po zniszczeniach wojennych w 1945 r. Stanowi on obecnie zespół budynków murowanych, dwukondygnacjowych dwoma skrzydłami otaczających wewnętrzny dziedziniec, którego część południową zajmowała kaplica Św. Jadwigi. Elewacje skrzydła wschodniego pokrywa dekoracja sgraffitowa o motywach geometrycznych.
- Pierwotna kaplica zamkowa wymieniana była już w 1288 r. jako kaplica Św. Piotra. Ustąpiła ona miejsca kościołowi Św. Jadwigi zbudowanemu na przełomie XIV i XV w., a następnie zniszczonemu w czasie pożaru w 1753 r. Odbudowana wkrótce, mimo prac zabezpieczających w 1927 i 1964 r. wskutek poważnych zmian geologicznych stoku wzgórza ukgła rozbiórce w 1970 r. przy zachowamiu jedynie rzutu poziomego. Była to budowla murowana, jednonawowa, nakryta sklepieniem kolebkowym oraz dachem dwuspadowym zwieńczonym sygnaturką.
- Mury miejskie wzniesione zostały w 1. poł. XV w. (po 1430 r.) i zachowane są prawie na całym historycznym przebiegu, ostatnio zabezpieczone w 1966 r. Budowane z kamienia łamanego, posiadały dwie bramy: Górną, z której zachował się fragment gardzieli, półokrągła basteja z podwójnym pasem murów, oraz Dolną obok zamku, poważnie zrekonstruowaną w początkach XX w.

Niemil - d. woj.wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Katarzyny, wzmiankowany w 1303 r., obecny renesansowy wzniesiono w 1557 r., przebudowano w 1607 r., restaurowano w pocz. XX w., a remontowano w 1962 r. Orientowany, murowany, jednonawowy z węższym trójbocznie zakończonym prezbiterium, z wieżą od zachodu, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z dekoracją stiukową. Wypsażenie późnobarokowe, pochodzi z 1. poł. XVIII w.

Niemojów - d. woj.wałbrzyskie
- Ruiny dworu wzniesionego w 1573 r. gruntownie przebudowanego w 1764 r., zniszczonego w 1945 r. Całość o układzie nieregularnym, dwu- i trzykondygnacjowa, zachowała część sklepionych pomieszczeń na parterze.
- Kościół filialny Nawiedzenia NMP, wymieniany jako istniejący w 1597 r., przebudowany w 1716 r., restaurowany w pocz. XX w. Salowy z wieżą od zachodu wprowadzoną do wnętrza nawy, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium nakrytym sklepieniem kolebkowym. We wnętrzu kamienna chrzcielnica z XVI w., barokowy ołtarz główny z 1. poł. XVIII w. oraz w zakrystii dwie monstrancje i dwa kielichy barokowe z 2. poł. XVIII w.

Niemstów - d. woj.legnickie
- Kościół filialny Św. Antoniego, wzmiankowany w 1376 r. Obecny gotycko-barokowy wzniesiony został w końcu XIV w., przebudowany w 1. poł. XVIII w., restaurowany w 2. pół, XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy z prostokątnym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniami, kolebkowym z lunetami, z czworoboczną wieżą od południa. We wnętrzu gotyckie, kamienne sakramentarium przyścienne, szereg renesansowych i barokowych płyt nagrobnych, oraz barokowe: ołtarz główny, ambona i prospekt organowy z pocz. XVIII w.

Nieszkowice - d. woj.wrocławskie
- Zamek, pierwotny średniowieczny, uległ gruntownej przebudowie w XVI-XVII w., restaurowany w XVIII w., remontowany w początkach XX w. Założony na planie podkowy, otoczony fosą i wałami ziemnymi. Wnętrza jedno- i dwutraktowe, dwu- i trzykondygnacjowe, zachowały w piwnicach sklepienia kolebkowe. Na elewacjach od dziedzińca gotycki portal i renesansowe obramienia okienne.
- Kościół filialny Św. Jana Kantego, pierwotny gotycki, wzniesiony w końcu XV w., restaurowany w XVIII w., remontowany w 1962 r. Orientowany, murowany, oskarpowany, jednonawowy z trójbocznie zakończonym prezbiterium, z sygnaturką na kalenicy dachu nad nawą.

Niwnice - d. woj.jeleniogórskie
- Pałac klasycystyczny, wzniesiony na przełomie XVIII i XIX w., restaurowany w pocz. XX w. Murowany, założony na czworoboku z wewnętrznym dziedzińcem, dwutraktowy, trzykondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym z lukarnami. Mimo przebudów zachował szereg sal parteru nakrytych sklepieniami kolebkowymi z lunetami.
- Dwór pierwotnie renesansowy, wzniesiony w 1579 r., przebudowany w 1647 r., restaurowany w XIX w., uszkodzony w 1945 r. Murowany, założony na prostokącie, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym. Zachował renesansowy portal z 1579 r., fragmenty dekoracji sgraffitowej ma elewacjach oraz część fosy z wodą.
- Kościół filialny Św. Jadwigi, wzniesiony przed 1305 r., przebudowany w 1551 r., restaurowany w XIX w., remontowany w 1963 r. Jest to budowla jednonawowa, orientowana, murowana z kamienia łamanego. Prostokątna nawa nakryta drewnianym stropem przechodzi od wschodu w półkolistą, sklepioną absydę. Na ścianach zachowane całopostaciowe płyty nagrobne z XVI i XVII w.

Nowa Bystrzyca - d. woj.wałbrzyskie
- Kościół filialny Wniebowzięcia NMP, wzniesiony w 1726 r., przebudowany w 1923 r., restaurowany w 1962 r. Jednonawowy o drewnianych, szalowanych deskami ścianach, nakryty dachami dwuspadowymi i zwieńczony sygnaturką. Zachował we wnętrzu barokowy ołtarz i prospekt organowy z 1. poł. XVIII w.
- Kaplica wzniesiona w końcu XVIII w. Murowana, jednonawowa z półkolistą absydą nakryta sklepieniem kolebkowym.
- Dom mieszkalny (nr 18), pochodzi z 1. poł. XIX w., o układzie dwutraktowym, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym.

Nowa Kamienica - d. woj.jeleniogórskie
- Kościół filialny Św. Jasna Chrzciciela, póżnogotycki, wzmiankowany w 1384 r. Obecny wzniesiony dk. 1500 r., przebudowany w 1702 r., restaurowany w XIX w, Orientowany, jednonawowy z kwadratowym prezbiterium, nakryty dachem dwuspadowym zwieńczonym ośmioboczną sygnaturką. We wnętrzu przyścienne sakramentarium oraz kamienna chrzcielnica z 1496 r.


Nowa Ruda - d. woj.wałbrzyskie
- Dawna osada powstała na stokach Wzgórz Włodzickich w chwili obecnej nie posiada dokładnej daty uzyskania praw miejskich. Początkowo należała do obszaru księstwa kłodzkiego, dziedziczonego przez Piastów świdnickich. Jednakże po hołdzie Bolka III w 1338 r. miasto wraz z częścią ziemi kłodzkiej przeszło pod panowanie czeskie i nie odegrało w dziejach Śląska większej roli. Nie posiadając murów obromnych, z uwagi na warunki terenowe, ponosiło wielkie szkody w czasie wojen. Rozwijało się wyłącznie jako ośrodek rzemiosła sukienniczego i kamieniarskiego. Pierwsze wiadomości o eksploatacji węgla kamienmego sięgają XVI w., jednakże dopiero otwarcie linii kolejowych w latach 1879-1880 ożywiło gospodarkę Nowej Rudy. Powszechny kryzys gospodarczy w latach trzydziestych naszego stulecia spowodował poważny zastój miasta, które dopiero po 1945 r. dźwiga się z upadku.
- Zamek pierwotny, wymieniany w 1347 r., był powiększany w latach 1593, 1675-1677 i zapewne stanowił założenie czworoboczne z wewnętrznym dziedzińcem, otoczonym murem obronnym. Całość uległa gruntownej przebudowie wg projektu A. Carove w latach 1700-1730 (później w 1796 r. częściowo zmienionego) i restauracji w pocz. XX w. Jest to budowla murowana, założona na prostokącie z wewnętrznym dziedzińcem i silnie wysuniętym ryzalitem na osi. Skrzydła dwutraktowe z korytarzami komunikacyjnymi, dwu- i trzykondygnacjowe nakryte są dachami mansardowymi. Ryzalit z sienią na osi opinają zdwojone pilastry wsparte na boniowanym parterze podtrzymujące gzyms i balustradę.
- Kościół pomocniczy Podwyższenia Krzyża Św. (ul. Cmentarna), wzmiankowany w 1403 r. Obecny barokowy wzniesiony w 1659 r. przebudowany w latach 1885-1887. Murowany, prostokątny o salowym wnętrzu przechodzącym w węższe, trójbocznie zakończone prezbiterium, z wieżą od frontu.
- Kościół pomocniczy Wniebowzięcia NMP (ul. Cmentarna) wzmiankowany w 1424 r. Obecny wzniesiony w początkach XVI w., przebudowany w 1725-1730, remontowany w 1917 r. Murowany, jednonawowy z węższym, trójbocznie zakończonym prezbiterium.
- Kaplica Loretańska (cmentarz), barokowa, wzniesiona w latach 1765-1768. Murowana, salowa, nakryta dachem, czterospadowym z sygnaturką.
- Klasztor Salezjanek (ul. Kościelna 10), barokowy wzniesiony wg daty w 1630 r., przebudowywany w XVIII i XIX w. Murowany, założomy na prostokącie, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, zachował część sklepień w pomieszczeniach parteru.
- Domy mieszkalne, zachowane nad rzeką Włodzicą, pochodzą głównie z XVIII w., gruntownie przebudowywane w XIX w. Ustawione szczytowo, o układzie trzytraktowym, murowane, zachowały w parterach dwu- i trójprzęsłowe podcienia, a także częściowo pierwotne układy pomieszczeń.

Nowa Wieś - d. woj.jeleniogórskie
- Kościół filialny MB Bolesnej, zbudowany w pocz. XV w., jako fundacja rodziny Hocke, restaurowany w XIX w. Jest to murowana, jednonawowa budowla z poligonalnie zamkniętym prezbiterium, z wieżą od zachodu. Wnętrze prezbiterium nakryte sklepieniem, gwiaździstym o rzeźbionych wspornikach, zachowało kamienne sakramentarium, renesansową ambonę drewmianą i szereg całopostaciowych nagrobków z XVII w.

Nowa Wieś - d. woj.wałbrzyskie
- Ruiny dworu wzniesionego w 1585 r., przebudowanego w 1924 r., a zniszczonego w 1945 r. Było to założenie dwuskrzydłowe z sienią na osi, dwukondygnacjowe, nakryte dachem dwuspadowym.
- Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP, wymieniany jako kaplica w 1486 r. Obecny kościół wzniesiono w latach 1751-1752, restaurowano w 1804 r., a remontowano w 1962 r. Jest to założenie murowane, trójnawowe z emporami i dwoma symetrycznymi kaplicami bocznymi, z trójbocznie zakończonym prezbiterium, i dwuwieżową fasadą zachodnią, w całości nakryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami. We wnętrzu dwa barokowe, rzeźbione ołtarze i rokokowa ambona z końca XVIII w.

Nowa Wieś Grodziska - d. woj.legnickie
- Kościół filialny MB Anielskiej, wzmiankowany w 1429 r., pierwotny gotycki z XV w., uległ gruntownej przebudowie w latach 1704-1708, restauracji w 1855 i 1926 r. i remontowi w 1965 r. Murowany, prostokątny, wypełniony trzema kondygnacjami empor, z gotycką wieżą od północy. We wmętrzu renesansowa chrzcielnica z poł. XVI w., nagrobek rycerza z 1561 r., a na emporach malowidła z 1726 r. ze scenami ze Starego i Nowego Testamentu.

Nowa Wieś Wielka - d. woj.legnickie
- Kościół filialny Wniebowzięcia NMP, wzmiankowamy w 1399 r., wzniesiony w 2. poł. XV w., przebudowany w XVIII w., restaurowany w XIX w. Jest to skromne jednonawowe założenie murowane, które zachowało we wnętrzu późnogotyckie przyścienne sakramentarium, drewnianą rzeźbę Madonny z Dzieciątkiem z ok. 1500 r., a na ścianach liczne epitafia, i płyty nagrobne z lat 1545-1620.

Nowogrodziec - d. woj.jeleniogórskie
- Początki historii miasta wiążą się z założonym tu przez Henryka Brodatego, na granicy Czech i Łużyc, myśliwskim grodem, na miejscu którego w 1217 r. ufundowano klasztor. Rozwijająca się osada już w 1233 r. otrzymała prawa lwóweckie, a ok. poł. XIII w. kościół parafialny. Rozwijające się powoli miasto zostało zdobyte przez husytów w 1427 r. Po krótkim okresie rozwoju w XVI w., dzięki rzemiosłu garncarskiemu, miasto wskutek niepomyślnych okoliczności, częstych pożarów i wojen nigdy właściwie nie wyszło poza ramy średniowiecznej lokacji. Odbudowane z trudem po wielkim pożarze w 1766 r., ponownie uległo zniszczeniu w czasie działań wojennych w 1945 r. i obecnie dźwiga się powoli dzięki rozwojowi w okolicy przemysłu ceramicznego.
- Ratusz w obecnej formie wybudowali w 1795 r. murarz Menzel z Bolesławca i cieśla Antoni Zugehoer z Nowogrodżca, na miejscu budowli wcześniejszych, niszczonych kolejnymi pożarami.
- Mury miejskie wzmiankowane jako istniejące już w 1316 r. w obecnej formie, murowane z kamienia, wzniesione zostały na przełomie XIV i XV w. i restaurowane ok. 1500 r. Posiadały pierwotnie dwie bramy: Górną i Dolną, oraz kilka półokrągłych baszt łupinowych. Rozbierane w XIX w. dotrwały obecnie we fragmentach na obwodzie średniowiecznego miasta.
- Kościół parafialny Ofiarowania NMP, pierwotny powstał w XIII w. Obecny, o formach barokowych, został zbudowamy w latach 1788-1793, z wieżą dostawioną w latach 1879-1880, restaurowany w 1881 i 1964 r. Jest to budowla jednonawowa z rzędami kaplic i emporami ponad nim, z prostokątnym, zamkniętym półkoliście prezbiterium, nakryta w całości sklepieniami kolebkowymi na gurtach. Obok póżnobarokowego wyposażenia wnętrza z końca XVIII w., związanego z osobami snycerza Heinze i rzeźbiarza B. Herdena z Krzeszowa, zachował się również szereg płyt nagrobnych z XVII i XVIII w.
- Ruiny klasztoru ufundowanego w 1217 r. dla augustianów, od 1247 r. przekazanego zakonowi magdalenek. W swej obecnej formie powstał on w wyniku przebudowy starszych fragmentów, dokonanej w 2. poł. XVIII w., poważnie zniszczony w 1945 r. Zachowany zespół wykazuje formy barokowe z bogatą kamieniarką okienną, szczególnie w elewacji północnej. Wnętrza zachowały część sklepień kolebkowych oraz kilka płyt nagrobnych z XVII w. Całość otoczona była pierwotmae murami obronnymi, połączonymi z fortyfikacjami miejskimi.

Nowy Gierałtów - d. woj.wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Jasna Chrzciciela, wzniesiono zapewne w średniowieczu. Gruntownie przebudowany w 1619 r., powiększony został w 1715 i 1734 r., restaurowany w poł. XIX w. Murowany, z wieżą zachodnią wprowadzoną do wnętrza nawy, z węższym wydzielanym prezbiterium, zachował na elewacjach fragmenty geometrycznej dekoracji sgraffitowej, a we wnętrzu renesansową ambonę z pocz. XVII w. i klasycystyczną chrzcielnicę z 1. poł. XIX w.

Nowy Kościół - d. woj.jeleniogórskie
- Kościół parafialny MB Różańcowej, wzniesiony w 1749 r., restaurowany w 1853 i 1953 r. Murowany, prostokątny, o ściętych narożach z umieszczoną obok czworoboczną wieżą.
- Ruiny kościoła wzniesionego w latach 1240-1250 w stylu romańskim, zniszczonego w okresie wojny trzydziestoletniej. Była to budowla orientowana, murowana z kamienia, jednonawowa, z prostokątnym, zakończonym poligonalnie prezbiterium, z wieżą od zachodu. Pierwotnie nakrywały ją sklepienia krzyżowo-żebrowe, wsparte na służkach o bogato rzeźbionych kapitelach z dekoracją roślinną.
- Kościół otacza cmentarz z murem obronnym i piętrową budowlą bramną, pochodzącą zapewne z XVI w.

Nowy Waliszów - d. woj.wałbrzyskie
- Dwór, pierwotnie barokowy, gruntownie przebudowony w XIX w. Założony na prostokącie, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym, z naczółkami, zachował część sklepionych pomieszczeń w parterze.
- Kościół parafialny Św. Mikołaja, wzmiankowany w 1389 r. Obecny wzniesiony w pocz. XVI w., przebudowany w 1688 r., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, z wieżą od zachodu, z trójbocznie zakończonym prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, zachował w ścianie zakrystii póznogotycki portal kamienny. Wyposażenie wnętrza, barokowe, pochodzi z pocz. XVIII w.
- Obok barokowa brama cmentarna z końca XVII w., nakryta, dachem namiotowym.

Zabytki miejscowości dolnośląskich
l i t e r a   O

Obora - d. woj. legnickie
- Dwór, wzniesiony w XVIII w., przebudowany w XIX w. Prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty czterospadowym dachem łamanym, z powiekami.
- Kościół, wzmiankowany w 1361 r. Pierwotny gotycki z końca XV w., powiększony został od wschodu w 1650 r., restaurowany w 1830 r., częściowo zniszczony w 1945 r., odbudowany w 1970 r. Orientowany, murowany, częściowo o konstrukcji szkieletowej, z prostokątnym prezbiterium, z czworoboczną wieżą od zachodu, zachował we wnętrzu płyty nagrobkowe z pocz. XVII w.

Ocice - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac, wzniesiony pierwotnie w XVI w., rozbudowany w stylu barokowym w latach 1740-1745, restaurowany w XIX w. Jest to założenie trzykondygnacjowe o bogato rozczłonkowanych podziałami pilastrowymi fasadach, z zachowanymi w części pomieszczeń parteru sklepieniami kolebkowymi.
- Kościół parafialny Narodzenia NMP, wzmiankowany w w 1296 r., w obecnej formie wzniesiony w końcu XV w., restaurowany w 1853 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą na osi zachodniej oraz dostawionymi od południa drugą wieżą i barokową kaplicą grobową z 1749 r. Prezbiterium nakrywa dwuprzęsłowe sklepienie krzyżowo-żebrowe, nawę zaś sklepienie kolebkowe. We wnętrzu drewniany rzeźbiony tryptyk z Madonną z 1507 r., renesansowa chrzcielnica, barokowy ołtarz główny i ambona oraz kilka epitafiów z XVII w.
- Kościół ewangelicki, wzniesiony w stylu barokowym w 1781 r., restaurowany w latach 1882 i 1921, jest założeniem prostokątnym, nakrytym łamanym dachem i emporami we wnętrzu.

Okrzeszyn - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Narodzenia NMP, pierwotny wzniesiony z drewna w 1960 r., obecny murowany powstał w 1724 r., powiększony o wieżę w 1856 r., restaurowany w pocz. XX w. i w 1959 r. Założony na planie krzyża ze słabo zaznaczonymi namionami, jednonawowy, z wieżą od zachodu, zachował barokowe wyposażenie z 2. poł. XVII w.
- Kościół cmentarny (przy granicy), wzmiankowany w 1352 r., w obecnej formie wzniesiony w 1580 r., przebudowany w 1736 r., restaurowany w 1934 r. Orientowany, murowamy, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, przykryty dwuspadowym dachem z ośmioboczną sygnaturką.
- Dom mieszkalny nr 18 (dawna plebania), barokowy, wzniesiony w 1794 r. Prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, ze sklepionymi pomieszczeniami parteru, nakryty dachem czterospadowym.

Okulice - d. woj. wrocławskie
- Dwór, pierwotnie renesansowy, z pocz. XVII w., przebudowany w XVIII i XIX w., częściowo uszkodzony w 1945 r. Murowany, prostokątny, z półokrągłym ryzalitem od zachodu, trzytraktowy, dwukondygmacjowy, nakryty dachem czterospadowym, zachował część sklepień krzyżowych nad pomieszczeniami parteru.

Oleśnica - d. woj. wrocławskie
- Pierwotna osada targowa wzmiankowana była już w 1189 r. jako leżąca na szlaku handlowym z Wrocławia do Kalisza. W 1230 r. wymieniany tu jest kościół parafialny, a w 1255 r. osada z polecenia księcia Henryka III została lokowana na prawie niemieckim. Istniał tu również gród obronny, który od 1247 r. stal się siedzibą kasztelana. Lokowane miasto posiadało zarys nieregularnego pięciokąta, całość otoczona była wałem ziemnym z palisadą i fosą. W XIV w, wzrosło znaczenie Oleśnicy, gdyż od 1320 r. stała się stolicą odrębnego księstwa. Równocześnie rozpoczął się intensywny rozwój miasta, posiadającego trwałe podłoże gospodarcze. Wzniesiono nowe, potężne, murowane fortyfikacje, odbudowano zamek, a w mieście istniały już trzy kościoły i budynek ratusza, występujący w dokumentach od 1393 r. W 1495 r. księstwo zostaje odstąpione Henrykowi I, księciu ziębickiemu - synowi Jerzego z Podlebradu. Rozwój miasta i dobrobyt mieszkańców potęgują się jeszcze w dobie renesansu w związku z wprowadzeniem przez księcia Jana ziębickiego do Oleśnicy reformacji. Mimo kolejnych klęsk żywiołowych i pożarów miasto rozwijało się wspaniale do wojny trzydziestoletniej. W 1634 r. zdobył Oleśnicę szwedzki generał Duval, poważnie niszcząc miasto. Od tego też czasu rozpoczął się jego powolny upadek. Od 1647 r. Oleśnica przeszła pod panowanie księcia wirtemberskiego Sylwiuszia Nymrode, a od 1752 r. we władanie księcia Augusta brunświckiego, po którym objął księstwo król pruski Fryderyk II. Mimo pewnego ożywienia gospodarczego w XVIII w., ponowny rozwój miasta następuje dopiero w 2. poł. XIX w. w związku z lokalizacją zakładów przemysłowych. Przerywa go jednak poważne zniszczenie miasta w czasie działań wojennych w 1945 r.
- Zamek, sprzężony z fortyfikacjałmi miejskimi w ich południowo-zachodminn narożniku, powstał w pocz. XIV w. Założony na planie zbliżonym do prostokąta, posiadał okrągłą wieżę (powstałą najprawdopodobniej już w końcu XIII w.) w narożniku północno-wschodnim. Od 1559 r. rozpoczęto przebudowę zamku w stylu renesansowym, ukończoną w 1608 r. Wewnątrz pierwotnych murów powstał od południa nowy budynek mieszkalny. Dwa dalsze skrzydła stanęły na zewnątrz omawianego muru, od strony wschodniej i zachodniej. Prócz tego obok wieży umieszczono cały kompleks budynków, przeznaczonych do obrony wjazdu do zamku, który prowadził przez prostokątny barbakan. Mieścił on w dole kazamaty, ponad nimi przejazd z rzędami strzelnic, a wyżej ganek straży. Zamek otrzymał renesansowe dachy z ozdobnymi szczytami, a wewnątrz przy wschodnim, skrzydle krużganki wzniesione przez Adama Hoffmanna, wsparte na wysuniętych kamiennych kroksztynach. Fasady nowej rezydencji pokryto dekoracją sgraffitową, a całość otoczono wałami i fosą z wodą. Zamek częściowo zatracił pierwotne, bogate wnętrza w trakcie restauracji w XIX w. i w 1906 r., uszkodzony w 1945 r., obecnie odbudowywany jest adaptowany dla potrzeb oświaty. Podlegają również konserwacji póżnorenesansowe stropy drewniane i póżnobarokowe dekoracje stiukowe sklepień, zachowane w kilku salach parteru i 1 piętra.
- W latach 1559-1562 wzniesiono przy bramie renesansowy pałacyk (obecnie siedziba Muzeum) połączony z północnym skrzydłem zamku. Osie podziału elewacji akcentują profilowane, prostokątne obramienia okien, a narożnik płn-wsch. ozdabia kolisty, piętrowy wykusz.
- Ratusz, pierwotny średniowieczny z XV w., gruntownie przebudowany w XIX w., spalony w 1945 r., został odbudowany w latach 1960-1964. Obecnie z budowli gotyckiej zachowała się kwadratowa wieża od strony wschodniej, niewielkie fragmenty murów magistralnych, a we wnętrzu kilka rzeźbionych płyt renesansowych na klatce schodowej.
- Mury miejskie zostały wzniesione w 1. poł. XIV w., a następnie unowocześnione i rozbudowane ok. poł. XVI w. Zachowane obecnie w dużych fragmentach, mimo rozbiórek prowadzonych w XIX w., opasują teren starego miasta. Budowane z cegły, posiadały pierwotnie cztery bramy: Wrocławską-Oławską, Mariacką, Trzebnicką i Namysłowską. Prócz murów konserwowanych w latach 1964 i 1965 zachowała się również brama Wrocławska (pierwotnie zwana Trzebnicką), wzniesiona na rzucie kwadratu z ostrołukowym przejazdem, o elewacjach ozdobionych motywem ślepych blend.
- Kościół parafialny, dawniej zamkowy, Św. Jana Ewangelisty wymieniany w 1230 r. W pierwotnej formie powstał w końcu XIII w., powiększony następnie w XIV w., przebudowany w XV w. przez Mikołaja Hoferichtera i Mikołaja Fischera, zasklepiony w 1469 r., otrzymał na przełomie XVI i XVII w. empory nad nawami bocznymi. Po wojnie trzydziestoletniej, w latach 1655-1656 kościół restaurowano, budując równocześnie kaplicę z kryptą grobową dla książąt wirtemberskich. Został odbudowany po zrujnowaniu (zawalenie się sklepień) w latach 1906-1908, a restaurowany w 1962 r. W obecnej formie jest to orientowana, gotycka budowla ceglana, trzynawowa, bazylikowa, z wydłużonym prezbiterium zakończonym poligonalnie. Od północy przylega do niego kwadratowa wieża, zwieńczona dwukondygnacjowym hełmem z XVII w., a od południa ośmioboczna kaplica grobowa. Całość wnętrza nakrywają sklepienia krzyżowe i gwiaździste. W kaplicy znajduje się tumba nagrobna księcia Jana (zm. 1557) i jego żony Anny Szydłowieckiej (zm. 1556), wykonana przez Jana Osiewa z Wurtzburga, z leżącymi postaciami zmarłych, wykonanymi w pełnej rzeźbie. W prezbiterium epitafiuan księcia Karola Krzysztofa (zm. 1569), wykonane w 1579 r. w marmurze z całopostaciowym portretem zmarłego, oraz kamienne epitafium księżny Jadwigi Wurtemberskiej (zm. 1668). Zwracają również uwagę: nagrobek księcia Jerzego I (zm. 1554), szereg epitafiów, w tym dwa malowane na desce, z XVI w., kamienna chrzcielnica z ok. 1500 r. i renesansowa ambona z 1605 r.
- Kościół NMP i Św. Jerzego, wymieniany w 1341 r., obecną formę przyjął przez połączenie dwu odrębnych kościołów, pierwotnie stojących obok siebie. Część starsza jest trzynawową halą trójprzęsłową, do której od północy przyłączono pierwotny kościół jednonawowy. Od zachodu wznosi się potężna wieża, zwieńczona hełmem z 1798 r. (wg projektu K. G. Langhansa), od południa zaś renesansowa kruchta z 1609 r. Obiekt, poważnie zniszczony w 1945 r., odbudowywany dla celów kulturalnych.
- Kościół pomocniczy Św. Trójcy jest budowlą barokową, wzniesioną w latach 1738-1744, zniszczoną w 1945 r., odbudowaną w 1961 r. Jest to założenie jednonawowe, z wieżą od wschodu, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym i ozdobionym iluzjonistyczną kompozycją malarską ołtarza głównego.
- Kościół ewangelicki Zbawiciela został założony w średniowieczu jako synagoga dla miejscowej gminy żydowskiej. Ma układ dwunawowy, halowy. Od 1535 r. użytkowany jako magazyn, podczas przebudowy w latach 1695 i 1734 na kościół ewangelicki utracił gotyckie filary i otrzymał obecne sklepienie kolebkowe.
- Domy mieszkalne, pochodzące z poprzednich epok, uległy prawie całkowitemu zniszczeniu w 1945 r. Z nielicznych obecnie zachowanych do najstarszych należy tzw. dom wdów (ul. Roosevelta), ufundowany przez księcia Sylwiusza Fryderyka w 2. poł. XVII w., odbudowany w latach 1960-1964, po zniszczeniach w 1945 r., oraz dwie kamieniczki w rynku (nr 48 i 49), pochodzące z końca XVIII i pocz. XIX w., w stylu klasycystycznym.

Olszanica - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Serca Pana Jezusa, wzmiankowany w 1335 r., obecny gotycki wzniesiony w pocz. XVI w., restaurowany w latach 1899-1900. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z węższym prostokątnym prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. We wnętrzu renesansowy portal z 1516 r., kamienna chrzcielnica i barokowy ołtarz z początków XVIII w.

Olszany - d. woj. wałbrzyskie
- Ruiny pałacu wzniesionego pierwotnie jako założenie renesansowe w XVII w., które uległo gruntownej przebudowie w pocz. XVIII w. i zniszczeniu w 1945 r. Było to założenie na rzucie podkowy, dwukondygnacjowe, z zachowanym fragmentem dekoracji sgraffitowej na elewacji i balkonowym portalem w elewacji frontowej.
- Obok wznoszą się zabudowania gospodarcze, murowane, pochodzące z pocz. XVIII w.
- Kościół parafialny Św. Trójcy, gotycko-renesansowy. Wzmiankowany w 1239 r., w obecnej postaci wzniesiony w pocz. XIV w., przebudowany w 1522 r., powiększony ok. 1600 r., restaurowany w 1913 i 1964 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od południa i prostokątnym, dwuprzęsłowym prezbiterium. Nad nawą sklepienie sieciowe z 1522 r., nad częścią prezbiterium krzyżowo-żebrowe. Elewacje prezbiterium zachowały geometryczną dekorację sgraffitową a wnętrze wyposażenie barokowe z 1. poł. XVIII w. oraz szereg płyt nagrobnych z XVII i XVIII w.

Olszany - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Św. Michała Archanioła, wzmiankowany w 1376 r., w obecnej formie wzniesiony ok. 1500 r., gotycki, restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, oskarpowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu i pięciobocznie zakończonym prezbiterium. Wyposażenie wnętrza, barokowe, pochodzi z XVIII w.

Olszyna Lubańska - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny pałacu wzniesionego w 2. poł. XVIII w., restaurowanego w XIX w., spalonego w 1959 r. Zachowane mury wskazują, że była to budowla założona na prostokącie o siedmioosiowej elewacji frontowej i trzech kondygnacjach.
- Kościół parafialny Św. Józefa Oblubieńca, wymieniany w 1314 r. W obecnej postaci wzniesiony w XVI w., przebudowywany w 1676 r. i w XVIII w. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy z węższym prezbiterium i wieżą od południa. Nawę nakrywa polichromowany strop kasetonowy, pochodzący z 1614 r.

Olszyniec - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Anny, pierwotny wzmiankowany w 1335 r., obecny wzniesiony ok. 1593 r., restaurowany w 1926 i 1964 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, ze sklepionym krzyżowo-żebrowo i oskarpowanym prezbiterium. Nad nawą renesansowy, malowany strop kasetonowy z 1614 r., a we wnętrzu również renesansowe chrzcielnica i ambona oraz póżnobarokowy ołtarz główny z około 1720 r.

Oława - d. woj. wrocławskie
- Pierwotne osiedle powstało pomiędzy rzekami Odrą a Oławą w miejscu brodu i wymieniane było po raz pierwszy w 1144 r. jako posiadające kościół parafialny (zapewne rotundę pod wezwaniem Św. Świerada). Około 1220 r. otoczono je pierścieniem obwarowań. Przed 1234 r. Oława otrzymała prawa miejskie (średzkie), rozszerzone następnie w 1282 r., gdy wymieniana jest tu kasztelania. Siedzibą jej był zapewne stary zamek, zlokalizowany na terenie obecnego placu starozamkowego. Obecny układ urbanistyczny powstał w końcu XIV w. (prawdopodobnie w 1353 r.) przez przeniesienie i usytuowanie nowego zamku w północnej części miasta i stworzenie w ten sposób osiowej kompozycji całego założenia. Od końca XVI w., zaczęło rozwijać się tu papiernictwo, piwowarstwo i złotnictwo, a także działała mennica książęca. Okres swej największej świetności przeżywało miasto w latach 1697-1737, gdy na zamku mieszkał książę Jakub Sobieski. Otoczono je wtedy wspaniałymi nowożytnymi fortyfikacjami ziemnymi wg projektu Walentego Saebischa, a całość zamykał pierścień wód Odry i Oławki, tworząc silną twierdzę. Po zajęciu Śląska przez Prusy, miasto przeszło w ręce prywatne. W XIX w. rozpoczął się rozwijać tu przemysł drzewny oraz związany z nim port na Odrze. W 1945 r. Oława uległa poważnemu zniszczeniu, lecz odbudowała się szybko i rozwinęła w oparciu o nowe zakłady przemysłowe, a szczególnie Zakłady Samochodowe w pobliskim Jelczu,
- Zamek został wzniesiony przez księcia brzesko-legnickiego Ludwika I w latach 1359-1398 i posiadał prawdopodobnie dziedziniec na rzucie trapezu oraz dwie wieże bramne, od północy i południa, tą ostatnią związaną z miastem. Odbudowany po zniszczeniach za panowania księcia Joachima Fryderyka w 1588 r. przez architekta Bernarda Niurona. został dodatkowo otoczony obwarowaniami ziemnymi z czterema bastejami. Ponownie przebudowali go za panowania księcia Krzysztofa w XVII w. architekci Carlo Rossi i Lucca Giovanni (1659-1680). W latach 1697-1737 mieszkał tu królewicz Jakub Sobieski; po tym okresie zamek podupadł i zamieniono go na biura i magazyny. Zniszczony w 1945 r., został odbudowany w latach 1952-1958 dla potrzeb administracji. Najciekawsze jest skrzydło południowe, będące głównym budynkiem zamkowym, czterokondygnacjowe, dziewięcioosiowe, dwuszczytowe, o bogatej architekturze barokowej, z rzeźbionym portalem wejściowym na osi. Skrzydło północne zachowało zewnętrzny, pierwotny mur gotycki z wieżą bramną o ostrołukowym przejeździe.
- Ratusz pierwotny wzniesiony został w 1353 r., a przebudowany w 1585 r. Panownie odbudowany po zniszczeniach w latach 1637-1668 zachował obecnie czworoboczną wieżę, przechodzącą wyżej w ośmiobok, galerię i wysoki hełm. Na ośmioboku umieszczono cztery tarcze zegara i cztery postacie: księżyca, koguta, śmierci i rycerza - poruszane mechanizmem zegara z 1718 r. Obecny budynek ratusza powstał w 1823 r. wg projektów F. Schinkla. Część północną i wschodnią bloku śródrynkowego zajmują małe domki mieszczańskie z XVII i XVIII w.
- Mury miejskie zbudowane w końcu XIV w. z cegły posiadały dwie bramy: Wrocławską, Brzeską oraz furtę Odrzańską i rozdzielone były szeregiem baszt. Niszczone w XIX w., do chwili obecnej zachowały się w niewielkich fragmentach, obok kościoła parafialnego i przy ul. Pałacowej. Z nowożytnych obwarowań ziemnych zachował się fragment bastionu u zbiegu ul. Ogrodowej i B. Chrobrego.
- Kościół parafialny Świętych Piotra i Pawła, wzmiankowany w 1201 r. w pierwotnej postaci został wzniesiony ok. 1300 r. Pozostało z niego jedynie prezbiterium, do którego dobudowomo w 1587 r. korpus, wieżę i zakrystię. Całość, powiększona o dwie kruchty, została przebudowana w XVII w. i restaurowana w 1886 i 1964 r. Kościół jest budowlą trzynawową, orientowaną, o pięcioprzęsłowym korpusie w układzie pseudohalowym. Dwuprzęsłowe prezbiterium nakrywa sklepienie gwiaździste z XV w., Wsparte na pierwotnych (pochodzących z ok. 1300 r.) narożnych kolumienkach i przyściennych wspornikach o głowicach ozdobionych dekoracją roślinną, korpus zaś - sklepienie barokowe kolebkowe z lunetami. We wnętrzu zwraca uwagę bogate wyposażenie; dobry prospekt organowy i rzeźbiona ambona, części ław i konfesjonałów wykonane przez Esaiasa Flaschnera w 1570 r. oraz dwoje stall barokowych z 1783 r. Na ścianach późnorenesansowe epitafium Jerzego Ernesta (zm. 1559) oraz szereg całopostaciowych nagrobków z XVII w.
- Domy mieszkalne, zachowane po zniszczeniach wojennych zaledwie w kilku przykładach, głównie wokół rynku, pochodzące z XVII i XVIII w. Murowane, trzytraktowe, dwu- i trzykondygnacjowe, o układzie szczytowym, poważnie przebudowane w XIX w.

Ołdrzychów - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Św. Mikołaja, wzmiankowany w 1346 r., w obecnej formie wzniesiony został w 1827 r. przy wykorzystaniu wcześniejszej budowli z pocz. XVII w. Zachował we wnętrzu późnogotycki, drewniany krucyfiks, dwa barokowe ołtarze z pocz. XVIII w., szereg obrazów i trzy epitafia z XVIII w.
- Przy drodze kamienny słup milowy Poczty Polsko-Saskiej z 1725 r.

Opolnica - d. woj. wałbrzyskie
- Ruiny dworu wzniesionego w stylu renesansowym w pocz. XVII w., przebudowanego w XIX w., zniszczonego w 1945 r. Było to założenie czworoboczne, dwutraktowe, dwukondygnacjowe, z ozdobnymi wolutowymi szczytami, z zachowanymi (mimo przebudów) renesansowymi obramieniami okien.

Orłowiec - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Sebastiana, wzniesiony zapewne w średniowieczu, przebudowywany w XVII i XVIII w. Murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z czworobocznym prezbiterium, ze śladami geometrycznej dekoracji sgraffitowej na elewacjach.

Osetnica - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Św. Anny, wzmiankowany w 1399 r. Obecny gotycki wzniesiony w końcu XV w., restaurowany w 1. poł. XIX w. i ok. 1930 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z węższym, trójbocznie zakończonym i oskalpowanym prezbiterium, nakrytym sklepieniem sieciowym, na zakończeniu zachodnim nawy zwieńczony na kalenicy czworoboczną sygnaturką z cebulastym hełmem. We wnętrzu w ołtarzu głównym obraz z 1. poł. XVIII w, związany z kręgiem M. Willmanna, na ścianach nagrobki z XVI i XVII w.

Osetno - d. woj. leszczyńskie
- Dwór, pierwotnie wzniesiony jako renesansowe założenie obronne w pocz. XVI w., gruntownie przebudowany w XIX w. Murowany, trzyskrzydłowy, z wewnętrznym dziedzińcem, dwukondygnacjowy, z kolistą wieżą, nakryty dachami dwuspadowymi, zachował część sklepionych pomieszczeń w parterze, a na dziedzińcu wspaniały późnorenesansowy portal kamienny o niderlandzkiej dekoracji. Pozostały również fragmenty wałów ziemnych i fosy z wodą.
- Kościół parafialny Św. Michała Archanioła, wzmiankowany jako istniejący w 1289 r., powiększony w XV w., odnowiony w 1925 i remontowany w 1956 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, oskarpowany, z prostokątnym prezbiterium otoczonym dostawionymi kaplicą i zakrystią, z nowszą wieżą od zachodu. Wnętrze prezbiterium nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym, nawa kolebką z lunetami. Zachował na elewacjach zewnętrznych późnoromański fryz ceglany i półkoliste okna, a w zakrystii portal z 1498 r. z napisem fundacyjnym.

Osiek - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Chrystusa Króla, wzniesiony ok. 1526 r., przebudowany w 1610 r., powiększony o zakrystię w 1755 r., zniszczony w 1945 r., odbudowany w 1968 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowym, z wieżą od zachodu. Zachował we wnętrzu szereg płyt nagrobnych z XVI i XVII w.

Osiek - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Marii Magdaleny, obecny gotycki wzniesiony w 1. poł. XVI w. (1542 r.), przebudowany i powiększony w 1755 r., restaurowany w pocz. XX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z transeptem i trójbocznie zakończonym prezbiterium, z wieżą od zachodu, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami. Zachował późnogotycki portal oraz nagrobki z lat 1622-1634,

Osiek Łużycki - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Narodzenia NMP, wzmiankowany w 1346 r. Obecny wzniesiony wg napisu ok. 1532 r., odbudowany po pożarze w 1662, remontowany w 1965 r. Murowany, jednonawowy, z wielobocznie zakończonym prezbiterium nakrytym sklepieniem ozdobionym dekoracją stiukową, z wieżą od zachodu i przytykającą doń kaplicą grobową z 1749 r. We wnętrzu późnorenesansowy ołtarz z kolumienkami, a na zewnątrz kamienne epitafia z XVIII w.

Osina Wielka - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Wawrzyńca, pierwotny wzmiankowany w 1293 r., obecny klasycystyczny dobudowano do cylindrycznej wieży z 1520 r. Murowany, jednonawowy, z półkoliście zakończonym prezbiterium, z cylindryczną wieżą od zachodu, nakrytą renesansowym, stożkowym hełmem. We wnętrzu zachowała się gotycka rzeźba Św. Anny Samotrzeciej z poł. XV w. i późnobarokowe wyposażenie z końca XVIII w.

Ostroszowice - d. woj. wałbrzyskie
- Ruiny pałacu wzniesionego w XVIII w. zapewne na starszym założeniu, gruntownie przebudowanego w XIX i XX w., zniszczonego w 1945 r. Murowany, założony wokół czworobocznego dziedzińca, z kolistą wieżą w narożniku zachodnim, dwutraktowy, trzykondygnacjowy, o elewacjach dzielonych poziomymi gzymsami pomiędzy kondygnacjami.
- Kościół parafialny Św. Jadwigi, wzmiankowany w 1572 r. Obecny wzniesiony w latach 1592-1600, powiększony w XVIII w., gruntownie przebudowany w 1894 r., restaurowany w 1960 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z węższym, trójbocznie zakończonym i oskarpowanym prezbiterium, zwieńczony ośmioboczną sygnaturką na kalenicy dwuspadowego dachu. Zachował we wnętrzu renesansową chrzcielnicę z końca XVI w. i dwa barokowe ołtarze z XVII i XVIII w.
- Plebania wzniesiona w pocz. XIX w., w wyniku rozbudowy wcześniejszego założenia. Murowana, prostokątna, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta dachem dwuspadowym, z zachowanymi fragmentami geometrycznej dekoracji sgraffitowej na elewacjach.

Owczary - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Marcina, wzmiankowany w 1376 r. Obecny gotycki wzniesiony w 2. poł. XV w., powiększony o wieżę w XVI w., przebudowany ok. 1700 r., restaurowany w 1895 i 1939 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wielobocznie zakończonym prezbiterium, oskarpowany, z wieżą od zachodu. Wnętrze nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami, jedynie nad zakrystią zachowało się sklepienie krzyżowo-żebrowe z rzeźbionym zwornikiem. We wnętrzu prezbiterium późnogotyckie przyścienne sakramentarium oraz barokowe wyposażenie pochodzące z 1. poł. XVIII w.

Owiesno - d. woj. wałbrzyskie
- Ruiny zamku. W XIII w. był tu gródek obronny, założony na planie owalnym przez templariuszy. W jego pobliżu w pocz. XIV w. wzniesiono z kamienia obecny zamek rycerski na planie owalnym z wewnętrznym dziedzińcem i wieloboczną wieżą. Całość otoczono głęboką fosą z wodą. Jednakże liczne przebudowy w XVII w. przez Z. Boska, i XVIII w., a później restauracja w 2. poł. XIX w. zupełnie zniszczyły wnętrza i częściowo zatarły ślady pierwotnego założenia. Zawalenie się zaś wieży w 1964 r., pogłębiło jeszcze bardziej zniszczenia powstałe w 1945 r.
- Kościół filialny Św. Trójcy, wzniesiono przed 1583 r., a restaurowano w XVIII i XIX w. Jest to założenie orientowane, murowane z kamienia, jednonawowe, z wieżą od zachodu, z prezbiterium zakończonym ścianą prostą i nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. We wnętrzu zachowane barokowe wyposażenie z początków XVIII w., renesansowe epitafium z 1592 r. oraz szereg płyt nagrobmych z XVI i XVII w.

Ozorowice - d. woj. wrocławskie
- Dwór klasycystyczny, wzniesiony w końcu XVIII w., przebudowany w XX w. Murowany, prostokątny, z bocznymi ryzalitami, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym. Na osi portyk z trójkątnym tympanonem wspartym na czterech jońskich kolumnach.
- Kościół filialny Św. Jana Chrzciciela, wzmiankowany w 1353 r. Obecny, gotycki, wzniesiony w XV w., najprawdopodobniej powiększony w XVI w., nakryty sklepieniami w 1722 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, oskarpowany, z węższym trójbocznie zakończonym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniem krzyżowym. Zachował póżnogotycką, kamienną chrzcielnicę z pocz. XVI w. i barokowe wyposażenie z 1. poł. XVIII w.
- Obok wolno stojąca drewniana dzwonnica o konstrukcji słupowej szalowanej deskami, pochodząca z pocz. XIX w.

Ożary - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Katarzyny, wzmiankowany w 1335 r. Pierwotny średniowieczny wielokrotnie przebudowywany (szczególnie w XVIII w.), ostatnio powiększony o symetryczne kaplice w latach 1853-1854. Orientowany, murowany, jednonawowy, z węższym prezbiterium przechodzącym w wieloboczną absydę, z symetrycznymi kaplicami po bokach. Wnętrze, nakryte sklepieniem kolebkowym na gurtach spływających na przyścienne zdwojone pilastry, zachowało późnobarokowe wyposażenie z poł. XVIII w.

Zabytki miejscowości dolnośląskich
l i t e r a   P

Pakoszów - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac barokowy, wzniesiony ok. 1725 r., restaurowany w XIX w., częściowo uszkodzony w 1945 r., remontowany w latach 1959-1961. Założony na prostokącie z płytkimi ryzalitami bocznymi, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, kryty dachem łamanym z lukarnami. Wnętrza zachowały dekoracje stiukowe na sklepieniach, a sala dawnej łazienki ściany wyłożone kafelkami z Delf.

Panków - d. woj. wałbrzyskie
- Ruiny zamku gotycko-barokowego, wzniesionego zapewne w XV w., powiększonego w końcu XVI w., a gruntownie przebudowanego po 1699 r. Restaurowany w końcu XIX w., uległ zniszczeniu w 1945 r. Całość wzniesiona została na nieregularnej, zbliżonej do czworoboku sztucznej wyspie otoczonej fosą z wodą. Jej wschodnią część zajmuje prostokątny, dwukondygnacjowy pałac, a część zachodnią czworoboczna wieża obronna i mur kurtynowy pierwotnego założenia.

Parchów - d. woj. legnickie
- Pałac barokowy, wzniesiony w pocz. XVIII w. (ok. 1702 r.), restaurowany w XIX w., częściowo uszkodzony w 1945 r., zabezpieczony w 1958 r. Założony na prostokącie, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty czterospadowym dachem łamanym z lukarnami. Ryzality środkowe akcentowane podziałem pilastrowym, w wejściu głównym kamienny portal balkonowy.
- Obok w parku klasycystyczna kaplica cmentarna z pocz. XIX w. Murowana, kwadratowa, nakryta dachem namiotowym z sygnaturką.

Parszowice - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Św. Rodziny, gotycki, wzniesiony w XV w., restaurowany w XVIII i XIX w., remontowany w 1959 r. Orientowany, murowany, oskarpowany, salowy z dostawioną od północy wieżą, z węższym, prostokątnym prezbiterium, zachował we wnętrzu fragmenty polichromii z XV w., nagrobek z 1515 r. i kamienną chrzcielnicę z pocz. XVI w.

Pasiecznik - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Św. Michała, wzmiankowany w 1323 r. Obecny wzniesiony w pocz. XVI w. (ok. 1535 r.?), restaurowany w XVIII i XIX w. Jest to budowla murowana, jednonawowa nakryta płaskim stropem z czworobocznym prezbiterium sklepionym krzyżowo, z wieżą od zachodu. We wnętrzu drewniany, rzeźbiony, barokowy ołtarz i kamienna chrzcielnica z 1602 r.

Pastuchów - d. woj. wałbrzyskie
- Wieża mieszkalna, wzniesiona w XVI w. w stylu renesansowym, otoczona późniejszym budynkiem dworu ok. 1565 r., restaurowana w 1935 i 1965 r. Zbudowana z kamienia na planie prostokąta, z odrębną wieżyczką mieszczącą klatkę schodową, czterokondygnacjowa, posiada w parterze portal wejściowy z datą 1565 r.
- Kościół parafialny Św. Barbary, zbudowany ok. poł. XIII w. z kamienia łamanego, w stylu późnoromańskim, powiększony w XVIII w. o wieżę zachodnią. Jest to budowla jednonawowa z kwadratowym prezbiterium zakończonym absydą sklepioną półkopułą. W prezbiterium założono sklepienia krzyżowo-żebrowe wsparte na narożnych kolumienkach. W zachodniej ścianie nawy zachował się skromny portal uskokowy. W prezbiterium widnieje póżnogotyckie tabernakulum i kamienna chrzcielnica.
- Dom (nr 11a), w stylu empire, wzniesiony w pocz. XIX w. Założony na prostokącie, dwutraktowy, dwukondygniacjowy, nakryty dachem łamanym z naczółkami. Elewacje zachowały podziały architektoniczne, stylowe elementy dekoracyjne.

Paszowice - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Św. Trójcy, wzniesiony pierwotnie w 1784 r. jako kościół ewangelicki, restaurowany w 1910 i 1961 r. Murowany, założony na planie prostokąta z dostawioną wieżą, o pilastrowym podziale elewacji, z kondygnacją empor we wnętrzu.
- Kościół cmentarny, pierwotnie parafialny, wzmiankowany w 1305 r., wzniesiony w średniowieczu, przebudowany w XVI i XVIII w. Orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, z prostokątnym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym wspartym na wspornikach, zamkniętym rzeźbionymi zwornikami. We wnętrzu późnogotycka chrzcielnica z ok. 1550 r. i barokowy ołtarz główny z pocz. XVIII w.

Pawłowice Wielkie - d. woj. legnickie
- Dwór zbudowany w stylu renesansowym ok. 1584 r., restaurowany w XIX w. Założony na prostokącie, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty wysokim dwuspadowym dachem z ozdobnymi szczytami. Elewacje zewnętrzne pokryte są bogatą, figuralną dekoracją sgraffitową. Od północy przylega doń parterowy budynek gospodarczy, jednotraktowy o wnętrzach nakrytych sklepieniami kolebkowymi.

Pawłów Trzebnicki - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny NMP, barokowy, wzniesiony w latach 1708-1709 jako kościół ewangelicki. Konstrukcji szkieletowej, założony na planie krzyża greckiego, zwieńczony w części centralnej kopułą z latarnią, zachował we wnętrzu barokowy ołtarz główny z poł. XVIII w.
- Obok wolno stojąca, drewniana dzwonnica o konstrukcji słupowej pochodząca z pocz. XIX w.

Pątnów - d. woj. legnickie
- Ruiny pałacu klasycystycznego z końca XVIII w., zniszczonego w 1945 r. Murowany, prostokątny z bocznymi skrzydłami trzytraktowy, dwukondygnacjowy z kolumnowym portykiem na osi.
- Kościół filialny Św. Jama Chrzciciela, pierwotny wzmiankowany w 1362 r., obecny barokowy wzniesiony w latach 1705-1707, restaurowany w 1774 r. i w pocz. XX w. Murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z prostokątnym, węższym prezbiterium.

Pełcznica - d. woj. wałbrzyskie
- Ruiny kościoła Św. Anny (ul. Mikulicza 28). Obecnie zachowane mury wielobocznie zakończonego i oskarpowanego prezbiterium wzniesiono w końcu XV w. a nieistniejącej już nawy w okresie późniejszym. Całość uległa ruinie w poł. XIX w.

Pełcznica - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Mikołaja, wzmiankowany w 1298 r., Obecny gotycki wzniesiony w końcu XV w., gruntownie przebudowany i powiększony w baroku w latach 1748-1750, restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany jednonawowy z wieżą od zachodu, z prostokątnym zakończonym trójbocznie prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Zachował we wnętrzu trzy rokokowe ołtarze z 1754 r., ambonę i chrzcielnicę, a na wieży dzwon z 1733 r.
- Dom mieszkalny (nr 24) klasycystycany, z pocz. XIX w. Murowany, dwutraktowy. dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym z powiekami.

Pełczyn - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Teresy od Dzieciątka Jezus, wzmiankowany w 1376 r. Pierwotny wzniesiony zapewne w XVII w., został gruntownie przebudowany i powiększony (nawa i wieża) w XVIII w. Murowany, z dobudówką o konstrukcji szkieletowej, jednonawowy, z dostawioną wieżą od połudnaa. Zachował we wnętrzu drewniany strop polichromowany z końca XVII w., dwie gotyckie rzeźby z XV w., barokowe ołtarz i ambonę z pocz. XVIII w., oraz szereg całopostaciowych płyt nagrobnych z XVI i XVII w.

Piastów - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Bożego Ciała, gotycko-barokowy, wzmiankowany w 1399 r. Obecny wzniesiony w pocz. XVI w., przebudowany w XVII w., remontowany w 1827 i 1960 r. Orientowany, salowy z prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Nad nawą drewniany strop wsparty na centralnym słupie z zastrzałami. We wnętrzu póżnogotyckie sakramentarium przyścienne, kamienna chrzcielnica oraz późnorenesansowe - pochodzące z ok. 1602 r. ambona i stalle.

Piekary - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Św. Jana Chrzciciela, pierwotny wzmiankowany w 1335 r, Obecmy barokowy wzniesiony ok. 1719 r., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, z krótkim prezbiterium zakończonym półkolistą absydą. Wnętrze nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami na gurtach spływających na przyścienne pilastry zachowało plafonowe malowidła z 1. poł. XVIII w.

Pielaszkowice - d. woj. legnickie
- Ruiny pałacu. Pierwotnie było to renesansowe założenie obronne z przełomu XVI i XVII w., powiększone w XVIII ., gruntownie rozbudowane w 2. poł. XIX w., zniszczone w 1945 r. Założony m planie podkowy której jedynie boczne skrzydła są zabytkowe, dawniej zapewne dwukondygnacjowy, zachował również narożną basteję w skrzydle południowym z kluczowymi strzelnicami.

Pielgrzymka - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Narodzenia NMP, wzniesiony w 2. ćw. XIII w., rozbudowany w ciągu XVI w., restaurowany w 1717 i 1926 r. Z budowli romańskiej zachował mury korpusu i najprawdopodobniej dolnej części wieży. Jest to kościół orientowany, murowany z kamienia łamanego, z prostokątnym prezbiterium, z wieżą od zachodu, nakryty sklepieniem kolebkowym na gurtach. W ścianie zachodniej zachował romański portal uskokowy z głowicami pokrytymi dekoracją roślinną. Barokowe wyposażenie kościoła łącznie z drewnianymi emporami i malowanym sklepieniem pochodzi z poł. XVIII w.

Pieszków - d. woj. legnickie
- Kościół filialny MB Częstochowskiej, wzmiankowany w 1335 r. Obecny barokowy dobudowany w XVIII w., do wieży z XV w. restaurowany w XIX w. Murowany, salowy, bez wydzielonego prezbiterium, nakryty sklepieniem kolebkowym z lunetami, z czworoboczną wieżą od zachodu. Zachował we wnętrzu dwie gotyckie rzeźby z ok. 1500 r., oraz barokowy ołtarz główny z 2. poł. XVIII w.

Pieszyce - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac wzniesiony pierwotnie w stylu renesansowym w latach 1615-1617, obecny powstał w wyniku powiększenia i przebudowy w latach 1710-1730, restaurowany w 1818 r., uszkodzony w 1945 r., zabezpieczony w latach 1962-1963. Murowany, założony na rzucie prostokąta z długimi bocznymi skrzydłami, dwutraktowy, trzykondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym, o elewacjach dzielonych pilastrami, stojącymi na boniowanym parterze. Portal w skrzydle środkowym umieszczony w niewielkim ryzalicie ujętym ukośnie ustawionymi kolumnami, przechodzącym w czworoboczną wieżę z namiotowym daszkiem. We wnętnzu mimo zniszczeń zachowały się w salach fragmenty dekoracji stiukowej, szczególnie w skrzydle wschodnim, w którym mieściła się kaplica zamkowa.
- Całość założenia otoczona jest parkiem od strony północnej, a od południa droga zaakcentowana jest mostem ujętym w filary ozdobione alegorycznymi rzeźbami.
- Kościół parafialny Św. Jakuba Apostoła, pierwotny wymieniany jako kaplica w 1258 r., obecny wzniesiony ok. 1350 r., przebudowany w 1525 r., powiększony o wieżę w 1566 r., restaurowany w XVIII i XIX w. Jest to budowla jednonawowa, orientowana, murowana z cegły, z prezbiterium zakończonym poligonalnie i nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. W południowej ścianie nawy zachował się rzeźbiony w kamieniu późnogotycki portal, a na ścianiach siedem całopostaciowych rzeźbionych nagrobków z lat 1548-1604.

Piława Dolna - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac wzniesiony pierwotnie jako renesansowy dwór w 2. poł. XVI w., przebudowany na rezydencję barokową w pocz. XVIII w., restaurowany w XIX w. Murowany, prostokątny z bocznymi ryzalitami, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachami mansardowymi z lukarnami. Całość elewacji opinają pilastry na niskim cokole. Skrzydło środkowe z balkonowym portalem na osi, podwyższone o jedną kondygnację, akcentuje wolutowy szczyt. Zwracają również uwagę na elewacji frontowej obramienia okien pierwszego piętra, utworzone z hermowych pilastrów. Wnętrze parteru zachowało szereg pomieszczeń sklepionych kolebką z lunetami.
- Kościół parafialny Niepokalanego Poczęcia NMP, wzmiankowany w 1335 r. W obecnej postaci wzniesiony w okresie późnego średniowiecza, gruntownie restaurowany w 1855 r. Murowany, o skromnym jednonawowym układzie z wieżą od zachodu i węższym, prostokątnym prezbiterium. Zachował we wnętrzu późnogotycką rzeźbę ze sceną Zwiastowania z pocz. XVI w., malowane epitafium z 1516 r., oraz szereg nagrobków z postaciami zmarłych z lat 1559-1620.

Piotrkowice - d. woj. wrocławskie
- Pałac barokowy, wzniesiony ok. 1693. r., częściowo restaurowany w XIX w. Prostokątny, trzytraktowy, czterokondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym z powiekami. Elewacje podzielone pilastrami o trzonach ozdobionych dekoracją roślinną, spoczywającymi na boniowanym parterze. We wnętrzu, na parterze, sień sklepiona kolebką pokrytą ornamentem okuciowym.

Piotrkowiczki - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Najświętszego Serca Jezusowego, wzmiankowany w 1325 r. Obecny gotycki wzniesiony w pocz. XV w., przebudowany w XIX w., restaurowany w 1936 i 1960 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z trójbocznie zakończonym, nie wydzielonym prezbiterium, opiętym dwuskokowymi skarpami. We wnętrzu późnorenesansowa ambona z pocz. XVII w. oraz szereg płyt nagrobnych z XVII w. - Obok drewniana, wolno stojąca dzwonnica o konstrukcji słupowej pochodząca z pocz. XIX w.

Piotrowice - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Świętych Piotra i Pawła, zbudowany przed 1335 r., w stylu wczesnogotyckim, przebudowany w 1612 r., pozostający w ruinie w okresie 1812-1959, odbudowany w latach 1959-1961. Jest to budowla orientowama, murowana z kamienia łamanego, jednonawowa, z prostokątnym prezbiterium. Nawę nakrywa drewniany strop, nad prezbiterium zaś zachowało się sklepienie krzyżowe bez żeber. W przedsionku pod wieżą zachodnią zachował się rzeźbiony w kamiemu uskokowy portal, zwieńczony ostrołukiem.

Piotrowice Świdnickie - d. woj. wałbrzyskie
- Ruiny zamku zbudowanego w 2. poł. XVI w. (lata 1568-1591), przebudowanego w 1894 r., a zniszczonego w 1945 r. Jest to budynek założony na czworoboku, dwukondygnacjowy, z cylindryczmymi wieżyczkami na narożnikach. Całość nakrywał dach siodłowy, ujęty dwoma potężnymi szczytami. Okna i portal posiadają bogate obramienia renesansowe z piaskowca, a elewacje zachowały fragmenty dekoracji sgraffitowych. We wnętrzu zachował się szereg sal, nakrytych sklepieniami kolebkowymi z lunetami, oraz kilka kamiennych kominków. Całość otoczona, jest fosami z wodą i fragmentami wałów ziemnych.
- Kościół filialny Podwyższenia Krzyża, wzniesiony ok. 1266 r. w stylu romańskim, powiększany w końcu średniowiecza i w wiekach późniejszych, restaurowany w XIX w., i w 1961 r. Orientowany, murowany z kamienia łamanego, jednonawowy, z dwuprzęsłowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym i dostawioną doń od północy wieżą. Zachował w oknie wschodnim zamurowany kamienny maswerk, wewnątrz szereg całopostaciowych płyt nagrobnych, m.in. pary małżeńskiej Świnków z 2. poł. XVI w., a na wieży gotycki dzwon z 1540 r.

Piotrowice - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Katarzyny, wzmiankowany w 1298 r. Obecny gotycki wzniesiony w 2. poł. XV w., przebudowany w 1753 r., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z węższym prezbiterium zakończonym poligonamie i nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. We wnętrzu późnogotyckie sakramentarium przyścienne, dziewięć całopostaciowych nagrobków z lat 1567-1610, renesansowa chrzcielnica z 1616 r. i barokowy wystrój z 1. pół. XVIII w.

Pisarzowice - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny pałacu wzniesionego w pocz. XVII w., gruntownie przebudowanego w 2. poł. XVIII i w XIX w., zniszczonego w 1945 r. Było to założenie czworoboczne, trzykondygnacjowe z wewnętrznym dziedzińcem.
- Budynek gospodarczy pierwotnie wzniesiony w 1593 r., przebudowany w XVII i XIX w. Murowany, założony na prostokącie, dwutraktowy, ozdobiony późnorenesansowym szczytem.
- Kościół parafialny Macierzyństwa NMP, wymieniany w 1346 r., wzniesiony na przełamie XV i XVI w., przebudowany w XVIII w., zapewne przy wykorzystaniu fragmentów wcześniejszych. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy z niewyodrębnionym prezbiterium, bezwieżowy. Zachował we wnętrzu gotycki portal, klasycystyczny ołtarz i kilka kamiennych epitafiów z XVIII w.
- Budynek nr 292, dawny zajazd pocztowy, wzniesiony wg daty w 1802 r. Założony na prostokącie ze sklepioną sienią na osi, dwukondygnacjowy, nakryty łamanym dachem.

Pisarzowice - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany w 1305 r., zbudowany w pocz. XVI w., odnowiony w 1603 r., restaurowany w 1879 i 1959 r. Jest to póżnogotyckie założenie jednonawowe z wieżą od zachodu, z dwuprzęsłowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Zachował we wnętrzu rzeźbiony ołtarz z 1525 r. ze sceną Wniebowzięcia NMP, rzeźbioną ambonę z 1607 r., renesansową chrzcielnicę z 1625 r., a na ścianach płyty nagrobne z 1605-1613 r.

Piskorzów - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Michała Archanioła. Pierwotny wzniesiony w średniowieczu, gruntownie przebudowany na kościół ewangelicki w XVIII w., restaurowany w XIX w. Prostokątny, salowy z kondygnacjami emporowymi we wnętrzu, z wieżą od zachodu i skarpami od strony północnej. Zachował we wnętrzu klasycystyczsny ołtarz z 2. poi. XVIII w.

Platerówka - d. woj. jeleniogórskie
- Dwór wzniesiony wg napisów w latach 1510-1517, przebudowany w poł. XVII w., restaurowany w pocz. XIX w. Założony na prostokącie, trzykondygnacjowy, dwutraktowy, nakryty dachem dwuspadowym z naczółkami. Zachował rzeźbione detale architektoniczne na elewacjach zewnętrznych i kilka sklepionych sal w parterze.
- Kościół filialny Niepokalanego Serca Marii, wzmiankowany w 1346 r., wzniesiony ok. 1520 r., powiększony w pocz. XVII w., restaurowany w latach 1720 oraz 1783 i ok. poł. XIX w. Orientowany, jednonawowy, z symetrycznie dostawionymi od południa i północy kaplicami, kwadratowym prezbiterimm, z wieżą od zachodu. Wnętrze nakryte sklepieniem kolebkowym wspartym na wewnętrznych, przyściennych pilastrach, zachowało kamienną rzeźbę Madonny z pocz. XVI w., późnobarokowy ołtarz główny i ambonę, oraz szereg kamiennych płyt nagrobnych z XVII i XVIII w.

Płakowice - d. woj. jeleniogórskie
- Zamek należący do największych, szesnastowiecznych założeń śląskich. Budowę jego rozpoczął w 1550 r. Ramfald Talkenberg, potem przebudowano wnętrza w XVIII i XIX w., ostatnia restauracja miała miejsce w 1967 r. Wzniesiony z kamienia, dwukondygnacjowy, trzyskrzydłowy, założony wokół czworobocznego dziedzińca, posiada wewnątrz parterowe krużganki wsparte na jońskich kolumnach, połączonych szerokimi, półkolistymi archiwoltami, a w narożach proste, jednobiegowe schody. Fasady zewnętrzne skromne, gładko tynkowane, akcentowane jedynie kamiennymi obramieniami okien. Na osi portal główny, połączony z oknami wspólną dekoracją o motywach roślinnych, a przed nim kamienny most przerzucony nad pierwotnie znajdującą się tutaj fosą obronną.

Pławnica - d. woj. wałbrzyskie
- Dwór wzniesiony w 1. poł. XVIII w., barokowy. Założony na prostokącie, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem łamanym, o elewacjach ozdobionych ramowymi podziałami.

Płonica - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Mikołaja, barokowy, zbudowany w 1777 r., wg projektu J. Kaufmanna. Murowany, założony na elipsie z czworoboczną wieżą, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kopulastym, spływającym na przyścienne pilastry. Wyposażenie wnętrza rokokowe, pochodzi z 2. poł. XVIII w.

Płonina - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny zamku wzniesione na cyplu skalnym, zapewne w XIV w. Wzmiankowany w 1432 r. jako własność Henryka Czymy, był on jedną z głównych baz husytów i zapewne w czasie wojen uległ zniszczeniu. Obecnie zachowały się tylko fragmenty ruin i mury zagadkowej wielobocznej wieży, nie pozwalające jednak na rekonstrukcję dawnego założenia.
- Pałac wzniesiony pierwotnie jako renesansowy dwór w 1546 r., uległ rozbudowie w XIX w. Jest to założenie nieregularne, dwu- i trzykondygnacjowe o elewacjach ozdobionych wolutowymi szczytami.

Płóczki Górne - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Św. Bartłomieja, wzniesiony ok. 1241 r., przebudowany kolejno w latach ok. 1520, 1558 i 1744, restaurowamy w XIX w. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy z poligonalnie zakończonym prezbiterium, z wieżą od zachodu. Wnętrza nakryte drewnianym stropem kasetonowym ozdobionym malowaną dekoracją akantową zachowały: dwa skrzydła malowane z tryptyku pochodzącego z ok. 1500 r., późnogotyckie sakramentarium przyścienne, barokowe, rzeźbione w drzewie, ołtarz główny, ambonę i prospekt organowy oraz kilka płyt nagrobnych z XVI-XVIII w.
- Dawna pastorówka (nr 172), barokowa, wzniesiona, w 1753 r. z murowanym parterem i piętrem o konstrukcji szkieletowej.

Pobiedna - d. woj. jeleniogórskie
- Pierwotnie osada rzemieślnicza, przekształcona w 1667 r. w miasto dla protestanckich górników uchodzących z Czech, wobec braku właściwego zaplecza gospodarczego nigdy nie rozwinęła się poza ramy pierwotnej lokacji. Po włączeniu okręgu Górnych Łużyc do Prus w 1815 r., ponownie wróciła do roli osiedla targowego.
- Pałac wzniesiony w 2. poł. XVIII w., restaurowany w XIX w., stanowi murowane założenie na rzucie podkowy, trzykondygnacjowe, dwutraktowe, z zachowanymi barokowymi obramieniami okien.
- Ruiny kościoła ewangelickiego, wzniesionego w XVIII w., zapewne na miejscu wcześniejszego kościoła parafialnego, wymienianego w 1346 r. Poważnie zniszczony w 1945 r., należał do typowych rozwiązań świątyń ewangelickich tego okresu.

Podgórzyn - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Św. Trójcy, pierwotny wzmiankowany w 1318 r. Obecny późnobarokowy, wzniesiony ok. 1792 r., restaurowany w 1961 r. Murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium, w całości nakryty sklepieniami krzyżowymi, zachował we wnętrzu kamienną chrzcielnicę z 1486 r. i barokowe wyposażenie, pochodzące z okresu budowy kościoła.

Podskale - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny zamku górskiego, wzniesionego w XIV w. Jako posiadłość rycerzy rabusiów został zmiszczony w 1476 r. przez wojska Macieja Korwina i mieszczan lwóweckich. W 1818 r. ruiny częściowo rozebrano i obecnie wśród pozostałych fragmentów można jedynie rozróżnić założenie zamku dolnego i górnego ze śladami domu mieszkalnego.

Podzamek - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac obecny w stylu neogotyckim, wzmiesiony w XIX w., zachował w swej bryle zamek, zbudowany przez probostwo augustianów w Kłodzku, w stylu renesansowym, który wkrótce po wzniesieniu, bo już w 1554 r., sprzedano osobom prywatnym. Budynek obecny, zachował bogaty portal renesansowy, wykonany przez Jerzego Daniela a na elewacjach ślady dekoracji sgraffitowych.

Pogorzeliska - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Św. Jacka jest pierwotnym ewangelickim, kościołem granicznym, wzniesionym w latach 1654-1676, restaurowanym w 1718 r. Pierwotnie o konstrukcji szkieletowej, w części wieżowej przemurowany w cegle, jednonawowy z wielobocznym prezbiterium i wieżą od zachodu. Wnętrze z emporami, wsparte na centralnej drewnianej kolumnie zachowało, renesansową ambonę i chrzcielnicę oraz barokowy ołtarz z początków XVIII w.

Pogwizdów - d. woj. legnickie
- Pałac wzniesiony w 2. poł. XVIII w., gruntownie przebudowany w XIX w. Jest to założenie prostokątne z ryzalitem na osi, dwukondygnacjowe, nakryte dachem łamanym z lukarnami.
- Dawny dworek wzniesiony w 2. poł. XVIII w., w początkach XX w. przebudowany na spichlerz. Parterowy z kolumnowym portykiem zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem.
- Kościół filialny Wniebowstąpienia Pańskiego, pierwotnie wzniesiony jako kościół ewangelicki w XVIII w. Rozplanowany na wydłużonym ośmioboku z kondygnacjami empor we wnętrzu zachował późnobarokowy ołtarz główny, ambonę i prospekt orgamowy, pochodzące z czasów budowy kościoła.
- Kościół cmentarny wzniesiony ok. 1318 r., przebudowany w początkach XVII w. Jest to założenie późnoromańskie, orientowane, murowane z kamienia łamanego, jednonawowe z prostokątnym prezbiterium, z wieżą od zachodu wprowadzoną do korpusu nawowego. Prezbiterium nakrywa sklepienie krzyżowo-żebrowe, nawę zaś drewniamy strop. W ścianie południowej zachował się ostrołukowy portal uskokowy oraz szereg płyt nagrobnych z XVI i XVII w.

Polkowice - d. woj. legnickie
- Ratusz wzmiankowany w 1487 r., pierwotny wzniesiony w XV w., zniszczony w czasie wojny trzydziestoletniej, odbudowany w latach 1687-1696, przebudowany w 1775 r., restaurowany w latach 1852-1853. Zajmuje blok śródrynkowy i wobec wielokrotnych przebudów zatracił pierwotne fragmenty z wyjątkiem masywu czworobocznej, przechodzącej w ośmiobok wieży.
- Kościół parafialny Św. Michała Archanioła, wzmiankowany w 1366 r. Pierwotny wyniesiony w XV w., powiększony o kaplicę w 1510 r., przebudowany ok. 1679 r., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy z wydłużonym, zakończonym trójbocznie prezbiterium, w całości oskarpowany, z wieżą dostawioną do południowej ściany prezbiterium. Zachował barokowe wyposażenie wnętrza z XVII i XVIII w., z wyjątkiem renesansowej, kamiennej chrzcielnicy z pocz. XVII w.

Pomianów Dolny - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Franciszka Ksawerego, barokowy, wzniesiony ok. 1725 r., restaurawany w 1803 r. Jednonawowy z półkolistym prezbiterium, z czworoboczną wieżą, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami. Skromne wyposażenie rokokowe pochodzi z 2. poł. XVIII w.

Pomianów Górny - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Barbary, barokowy, wzniesiony w 1758 r. na średniowiecznych fragmentach, powiększony w 1910 r. Murowany, jednonawowy z trójbocznym prezbiterium, nakryty dwuspadowym dachem z ośmioboczną sygnaturką, ujętym wolutowym szczytem. Zachował we wnętrzu późnobarokowy ołtarz główny i ambonę z 2. poł. XVIII w.
- Przy murze cmentarnym kamienny krzyż pokutniczy.

Pomocne - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Św. Marcina, wzmiankowany w 1335 r. Obecny wzmiesiony w 1. poł. XIV w., przebudowany w 1772 r., restaurowany w 1963 r. Orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, z prostokątnym prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Zachował dwa ostrołukowe, profilowane portale z piaskowca, przyścienne sakramentarium z XV w., oraz barokowy ołtarz główny z 1. poł. XVIII w.
- Obok plebania wzniesiona w 1731 r., murowana na prostokącie, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta dachem łamanym.

Ponikwa - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Józefa, wzniesiony w XVIII w., a przebudowany w XIX w. Murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, z półkoliście zakończonym prezbiterium.

Popielówek - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Św. Katarzyny, wzniesiony wg daty na portalu w 1766 r., na miejscu wcześniejszego, restaurowamy w XIX i XX w. Orientowany, Jednonawowy z czworobocznym prezbiterium, z wieżą od zachodu, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym. Z wyposażenia zachowane: drewniana rzeźbiona chrzcielnica i ambona, pochodzące z 2. poł. XVIII w.

Poraszyn - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Nawiedzenia NP Marii, wzmiankowany w 1259 r. Obecny gotycki wzniesiony w XV w., odbudowany po pożarze w 1654 r., powiększony na przełomie XIX i XX w. od północy o zakrystię. Orientowany, murowany z cegły, jednonawowy z prostokątnym prezbiterium nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami, z wieżą od zachodu, oskarpowany, nakryty dachami dwuspadowymi. Wyposażenie wnętrza z epoki renesansu i rokoka pochodzi z XVII i 2. poł. XVIII w.

Poręba - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Sebastiana, barokowy, wzniesiony ok. poł. XVIII w., przebudowany w końcu XIX w. Murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, z półkolistym prezbiterium, przesuniętym od osi ku południowi, zachował we wnętrzu barokowe ołtarze i rokokową rzeźbioną ambonę z końca XVIII w.

Posadowice - d. woj. wrocławskie
- Pałac pierwotnie wzmiesiony w końcu XVI w. jako renesansowy dwór, powiększony i przebudowany w stylu barokowym ok. 1702 r., restaurowany w XIX w. Murowany, prostokątny, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym.
- Obok klasycystyczny spichlerz z pocz. XIX w., o elewacjach dzielonych pilastrami, nakryty dachem dwuspadowym, ujętym w trójkątne szczyty.
- Kościół filialny Bożego Ciała, wzniesiony w 2. poł. XVII w., gruntownie przebudowany (wymiana części ścian) w pocz. XX w. Pierwotnie konstrukcji szkieletowej i nowszej murowanej, Jednonawowy bez wydzielonego prezbiterium, zakończony trójbocznie, z czworoboczną wieżą drewnianą na podmurówce kamiennej. Zachował we wnętrzu renesansową chrzcielnicę z 1585 r. oraz barokowe ołtarz główny i ambonę z 2. pół. XVII w.

Postolice - d. woj. legnickie
Kościół filialny Św. Marcina, wzmiankowany w 1335 r. wzniesiony w końcu XV lub pocz. XVI w., restaurowany w XIX w. i w 1965 r. Orientowany, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium, z wieżą od zachodu. Prezbiterium sklepione krzyżowo, nad nawą drewniany strop. We wnętrzu dwa drewniane, rzeźbione ołtarze z pocz. XVIII w.

Powidzko - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Jana Chrzciciela, pierwotny wzmiankowany w 1329 r. Obecny barokowy wzniesiony w 1791 r., restaurowany w 1965 r. Murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z trójbocznie zakończonym prezbiterium. Wnętrze nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami wspartym na przyściennych pilastrach zachowało klasycystyczne wyposażenie, gotycki krucyfiks z 2. poł. XIV w., a w zakrystii szereg naczyń liturgicznych z XVI i XVII w.

Pożarzysko - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Józefa, wzniesiony ok. 1250 r., częściowo przebudowany ok. 1600 r., gruntownie odrestaurowany w 1852 r., zniszczony w 1945 r., odbudowany w 1972 r. Pierwotne założenie należało do najciekawszych wśród budowli romańskich na Śląsku. Był to kościół jednonawowy, z dwiema wieżami założonymi na półkolu, po bokach nawy i prostokątnym, wydzielonym prezbiterium. Otwarte do wnętrza nawy przyziemia wież dawały złudzenie transeptu. Niestety bryła pierwotna została zmieniona. Wieża południowa uległa zupełnemu zniszczeniu, a północna wyraźnemu obniżeniu (podobne założenie posiada kościół w Rusku). Od północy i południa zachowały się bogato rozczłonkowane portale kamienne, w prezbiterium zaś przyścienne sakramentarium, a na ścianach cztery kamienne nagrobki z postaciami z lat 1587-1621.

Proboszczów - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Św. Małgorzaty, zbudowany po poł. XIII w., w XV i XVI w. przebudowamy, powiększony w końcu XVII w. i ponownie w latach 1701-1702 wg projektów J. Simonetiego. Murowany, jednonawowy z emporami, z prezbiterium zakończonym półkoliście, z wieżą od zachodu. W ścianie południowej zachował się portal o cechach wczesnogotyckich, a we wnętrzu bogate wyposażenie w stylu barokowym z pocz. XVIII w. oraz epitafium rodziny Rederrów z 2. poł. XVI w.
- Obok barokowa kaplica grobowa z 1781 r. o bogatej dzielonej kolumnami i pilastrami elewacji frontowej.

Prochowice - d. woj. legnickie
- Osada wyrosła jako rolnicze i rzemieślnicze zaplecze dla pobliskiego zamku. Prawa miejskie otrzymała w 1213 r., a zapewne w 2. poł. XIV w. otoczono ją niskim murem obronnym. Miasto kilkakrotnie niszczone, m.in. w 1428 r. w czasie wojen husyckich, w 1642 r. przez najazd wojsk szwedzkich oraz w 1813 r. w czasie okupacji przez Francuzów, zmieniło gruntownie swój wygląd po pożarze w 1769 r. Nie mając jednak właściwego zaplecza gospodarczego i możliwości rozwoju, przez cały dotychczasowy okres nie wyszło poza ramy średniowiecznej lokacji.
- Zamek położony na lewym brzegu Kaczawy na podmokłych łąkach, pierwotnie otoczony wodą. Wzmiankowany w 1317 r. i zapewne wówczas wzniesiony. Murowany z cegły na planie czworoboku, z bramą wjazdową od południa, posiadał wieżę warowną i budynek mieszkalny od północy. W końcu XV w. zamek został przebudowany i otoczony murem zewnętrznym z wielobocznymi bastejami (jedna z nich zachowana od zachodu). Renesansową rozbudowę zamku rozpoczął książę Fryderyk, a realizowano ją w kilku etapach pod kierunkiem Hansa Lindenera w latach 1548-1550, oraz 1580-1582. Wówczas to od wschodu stanął nowy budynek mieszkalny, połączony z kaplicą zamkową, tworząc niewielki dziedziniec, zamknięty od wschodu ścianą domu z gankiem wspartym na kamiennych renesansowych wspornikach. Wejście doń prowadzi przez bogato rzeźbioną bramę, umieszczoną w skrzydle południowym. W latach 1567 i 1630 zamek był rezydencją książęcą, po czym przeszedł w ręce prywatne. W 1612 r. został zniszczony przez Szwedów, a odbudowę podjęła w 1658 r. żona księcia legnickiego - Ludwika. Restaurowany w latach 1835 i 1905, uszkodzony w 1945 r., od 1960 r. zagospodarowywany etapami na cele kulturalne.
- Ratusz obecny wzniesiono po 1642 r., i gruntownie przebudowano po pożarze w 1769 r. Jest to budynek dwukondygnacjowy, dwutraktowy, kryty czterospadowym dachem z wieloboczną sygnaturką na kalenicy.
- Mury obronne, wzniesione zapewne w 2. poł. XV w., zniszczone w 1642 r., uległy ostatecznym uszkodzeniom w latach 1813-1830, pozostając do chwili obecnej w niewielkich fragmentach w południowej części miasta. Początkowo posiadały trzy bramy: Legnicką, Głogowską i Wrocławską, a od XVI w., czwartą - Nową lub Wołowską.
- Dawny kościół parafialny Św. Jana Chrzciciela, wzmiankowany w 1335 r., wzniesiony w końcu XV w., wielokrotnie przebudowywany, ostatnio gruntownie w XIX w. Z pierwotnej budowli zabytkowej zachował niewielkie fragmenty z wieżą, na ścianach której znajdują się nagrobki i epitafia rodziny Zedlitzów z lat 1527-1597.
- Dom mieszkalny (Rynek nr 29), pierwotnie renesansowy, wzniesiony wg daty w 1588 r., przebudowany w XIX w. Jest to budynek trzytraktowy, trzykondygnacjowy, ustawiony szczytowo z zamurowanym obecnie podcieniem w parterze. Fasadę frontową wieńczy szczyt z renesansowymi dekoracjami.

Proszków - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Anny, późnoromański, wzniesiony został przed 1311 r., a przebudowany w 1698 r., restaurowany w 1828 r. Jest to budynek jednonawowy z prostokątnym prezbiterium przechodzącym w półkolistą absydę. Nad nawą drewniany strop, nad prezbiterium sklepienie krzyżowe, a na ściamach dwa nagrobki z lat 1621-1622.

Proszówka - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny zamku Gryf, położonego na stromym wzgórzu bazaltowym. Książęcy zamek murowany wzniesiono zapewne w 2. poł. XIII w. na planie nieregularnym, bez wież, z murami obronnymi z bazaltu. W 1399 r., wobec przejęcia dzielnicy książąt świdnickich przez królów czeskich, zamek przeszedł w ręce rodu Schaffgotschów. Przebudowa dokonana w 2. ćw. XVI w. przynosi w części wschodniej trzykondygnacjową wieżę mieszkalną. W 1546 r. dokonano dalszej rozbudowy i ufortyfikowania całości. Prace prowadzone w XVII i XVIII w. nie przedłużyły jednak użytkowania zamku, bowiem już w 1798 r. u stóp wzgórza założono folwark, gdzie przeniesiono administrację dóbr, a zamek opuszczono.
- Pałac wzniesiony w 1798 r., restaurowany w XIX i XX w. Jest to założenie prostokątne z ryzalitami, dwukondygnacjowe, nakryte dachem łamanym, zaakcentowane portalem balkonowym na osi.
- Zabudowania gospodarcze, wzniesione współcześnie z pałacem, założone zostały na czworoboku, dwukondygnacjowe, nakryte dachami dwuspadowymi z naczółkami, akcentowane sklepionymi sieniami na osi. Całości ich dopełniają cztery narożne, koliste wieże nakryte stożkowymi dachami,

Prusice - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Św. Jadwigi, wzniesiony w końcu XIII w., powiększony o dobudówki w latach 1590 i 1619. Jednonawowy, murowany, z dwuprzęsłowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, posiada portal w kruchcie południowej ozdobiony rzeźbionymi motywami roślinnymi, nawiązującymi do stylu późnoromańskiego. We wnętrzu zachowane cztery całopostaciowe kamienne nagrobki z końca XVI w.
- Obok póżnobarokowa kaplica grobowa z 2. poł. XVIII w.

Prusice - d. woj. wrocławskie
- Miejscowość ta była wymieniana w 1253 r. jako osada targowa, będąca w prywatnym posiadaniu. Prawo miejskie otrzymały Prusice w latach 1287-1297, a książę wrocławski Henryk II wzniósł tu zamek, zaś syn jego otoczył miasto murami i fosą. Wskutek oparcia gospodarczego miasta wyłącznie na rolnictwie nigdy właściwie nie rozwinęło się ono poza średniowieczną lokację, mimo prób w XVIII w. stworzenia tu ośrodka przędzalnictwa.
- Zamek położony był we wschodniej części miasta i włączony w obręb średniowiecznych murów miejskich. Murowany, wzniesiony zapewne w XIV w., został przebudowany w XVI w. Obecnie zachowały się jedynie fragmenty murów i piwnic w zupełnie odrestaurowanym w XIX i XX w. budynku, na południowy wschód od kościoła parafialnego.
- Ratusz pierwotny wzniesiony został w końcu XV w., przebudowany w okresie renesansu w latach 1529-1553, a następnie częściowo zmieniony przez dostawienie od północy w 1742 r. zboru ewangelickiego. Prace w 1931 r. i rozbiórka zboru, ponownie zmieniły jego formę tak, że obecnie zwraca jedynie uwagę potężna wieża oraz fragmenty renesansowej dekoracji sgraffitowej na elewacjach i kamieniny portal akcentujący wejście od zachodu.
- Mury miejskie, ceglane, wzniesiono wokół miasta w ciągu XIV w. Rozdzielały je trzy bramy: Trzebnicka, Żmigrodzka, Uraska i furta kościelna. Rozbierane na materiał budowlany od 1819 r., zachowały się do chwili obecnej w niewielkich fragmentach, na obwodzie pierwotnego miasta.
- Kościół parafialny Św. Jakuba, wzmiankowany w 1335 r., wzniesiony został w końcu XV w. (1491-1492) jako budowla ceglana. Jednonawowy, z dwuprzęsłowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, posiada w fasadzie zachodniej kwadratową wieżę. Do południowej ściany prezbiterium przylega kaplica grobowa hrabiego Hatzfelda, pochodząca z 2. poł. XVII w., nakryta dwuprzęsłowym sklepieniem kolebkowym, ozdobionym bogatą sztukaterią. We wnętrzu zachował się rzeźbiony ołtarz drewniany oraz szereg nagrobków, z których najstarszym jest bogato polichromowany całopostaciowy nagrobek Zygmunta Korczacha (zm. 1513). W kaplicy znajduje się nagrobek Melchiora Hatzfelda (zm. 1658) w formie kamiennej tumby z leżącą postacią zmarłego w stroju rycerskim o ścianach bocznych ozdobionych płaskorzeźbionymi scenkami batalistycznymi.
- Domy mieszkalne (Rynek 9, 10, 28 i 29) wzniesione zostały w początkach XIX w. Murowane, dwutraktowe, dwu- i trzykondygnacjowe, o układzie kalenicowym, kryte dachami dwuspadowymi.

Prusy - d. woj. wrocławskie
- Ruiny pałacu renesansowego, wzniesionego w początkach XVII w., przebudowanego w 2. poł. XVIII w., restaurowanego w XIX w., zniszczonego w 1945 r. Położony na sztucznej wyspie, otoczony fosą z wodą. Założony na czworoboku z wewnętrznym arkadowym dziedzińcem, ze sklepionymi, przejazdowymi sieniami i portalem z 1608 r. na osi. Skrzydła dwutraktowe, dwukondygnacjowe, zachowały jedynie sklepienia nad dawną kaplicą zamkową.
- Obok spichlerz dworski z początków XVIII w. i kuźnia (nr 88) z 1827 r. z zachowanym starym piecem.
- Kościół parafialny Św. Wawrzyńca, gotycko-renesansowy, wzmiankowany w 1318 r. Wzniesiony w końcu XIII w., zasklepiony w 1497 r., powiększony o nawę południową w 1612 r., restaurowany w XIX w., i remontowany w 1969 r. Orientowany, murowany, o układzie dwunawowym, z wieżą od zachodu, w całości oskarpowany. Część północna z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym z wczesnogotyckim portalem i nawą nakrytą dwuprzęsłowym sklepieniem gwiaździstym, część południowa sklepiona kolebką z lunetami. Elewacje zewnętrzne ozdobione geometryczną dekoracją sgraffitową. Wyposażenie wnętrza renesansowo-barokowe z XVII i 1. poł. XVIII w.

Przecławice - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Katarzyny, wzmiankowany w 1353 r. Obecny wzniesiony w początkach XVI w., przebudowany w początkach XVII w., restaurowany w 1869 i 1906 r. Orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowym. Zachował we wnętrzu trzy barokowe ołtarze drewniane, ambonę i chrzcielnicę z XVII w., gotycki ołtarz szafkowy z ok. 1500 r. z postaciami św. Anny Samotrzeciej, św. Barbary i św. Katarzyny, w zakrystii kielich z 1604 r., a na wieży dzwon z 1726 r.
- Cmentarz otoczony kamienno-ceglanym murem z zachowanymi strzelnicami i bramą, pochodzącymi z 1. ćw. XVII w.

Przedborowa - d. woj. wałbrzyskie
- Budynek mieszkalny (nr 64) dawna oficyna dworska, wzniesiony na przełomie XVIII i XIX w., przebudowany w pocz. XX w. Prostokątny, murowany, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym.
- Kościół parafialny Św. Jadwigi, wzmiankowany w 1283 r. Obecny gotycki wzniesiony na przełomie XV i XVI w., odbudowany po pożarze w 1609 r., ok. 1681 r., ponownie przebudowany w 1773 r., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, oskarpowany, z zachodnią wieżą zwieńczoną renesansową attyką. Wnętrze nawy nakryte sklepieniem kolebkowym z lumetami, prezbiterium zaś sklepieniem krzyżowo-żebrowynn. Skromne wyposażenie barokowe, pochodzi z 1. poł. XVIII w.

Przedmoście Święte - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Marcina, wzmiankowany w 1305 r. Obecny barokowy wzniesiony ok. 1739 r., restaurowany w 1896 r. Orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, z węższym kwadratowym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami spływającym na przyścienne pilastry. We wnętrzu barokowa polichromia iluzjonistyczna z 1. poł. XVIII w., podobnie jak i całość pozostałego wyposażenia.

Przerzeczyn Zdrój - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny NMP Królowej Polski, wzmiankowany w 1279 r., obecny wzniesiony w średniowieczu w pocz. XV w., przebudowany i powiększony o prezbiterium w XVIII w., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu i wąskim, wydłużonym prezbiterium zakończonym trójbocznie, o wnętrzu nakrytym sklepieniami kolebkowymi z lunetami i malowanymi, barokowymi plafonami z końca XVII w. Na ścianach szereg całopostaciowych nagrobków z lat 1552-1617.

Przeworno - d. woj. wałbrzyskie
- Zamek pierwotny wzniesiony w XVI w. (ok. 1543 r.), gruntownie przebudowany w XVII w., restaurowany w początkach XX w. Założony na planie kwadratu z wewnętrznym dziedzińcem z trzema narożnikami akcentowanymi przez sześcioboczne wieżyczki, zachował część pomieszczeń parteru nakrytych sklepieniami kolebkowymi z lunetami i krzyżowymi.

Przyłęk - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Anny, wzmiankowany już w 1230 r. Obecny wzniesiony w XIV w. i gruntownie przebudowany w 1823, z wieżą z 1871 r. W skromnym jednonawowym wnętrzu zachował się jedynie gotycki portal kamienny.
- Plebania (ul. Fabryczna), wzniesiona w 1. pół, XVIII w. Murowana, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta dachem dwuspadowym ujętym barokowymi szczytami. Zachowała we wnętrzach parteru sklepienia kolebkowe.

Psary - d. woj. wrocławskie
- Budynek administracyjny dawnego folwarku, klasycystyczny, wzniesiony w 1. ćw. XIX w., przebudowany w XX w. Prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym z naczółkiem, akcentowany monumentalną kolumnadą przed elewacją frontową.
- Obok zachowane zabudowania gospodarcze, pochodzące z tego samego okresu, o skromnej architekturze.
- Kościół parafialny Narodzenia NMP, pierwotny wzmiankowany w 1345 r. Obecny barokowy wzniesiony w latach 1695-1713 restaurowany w XIX w. Murowany, salowy z półkolistą absydą, nakryty dachem dwuspadowym, zwieńczonym sześcioboczną sygnaturką. We wnętrzu zachowany renesansowy obraz Madonny z Dzieciątkiem z XVI w., oraz późnobarokowe wyposażenie z XVIII w.
- Obok klasycystyczna kaplica z pocz. XIX w. w formie antycznej aediculi, zwieńczona kopułą z latarnią.

Pszenno - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Sw. Mikołaja, gotycki zbudowany w l. poł. XIV w., a następnie rozbudowany przed 1552 r., przez Jakuba Droschiusa, restaurowany w 1968 r. Część starszą, kamienną, stanowi trzyprzęsłowa nawa i kwadratowe prezbiterium nakryte sklepieniem krzyżowym z żebrami. Z przebudowy póżnogotyckiej, ceglanej, pochodzi część (nawa) południowa, sklepienia w nawie głównej i wspaniały szczyt wschodni ozdobiony przenikającymi się ślepymi blendami. We wnętrzu zachowane wyposażenie barokowe z końca XVII w. oraz szereg całopostaciowych nagrobków z lat 1540-1619.

Pyszczyn - d. woj. wałbrzyskie
Pałac wczesnoklasycystyczny, wzniesiony w 1794 r., restaurowany w 1882 r., częściowo zdewastowany w 1945 r. Rozplanowany na rzucie podkowy, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachami dwuspadowymi z lukarnami, o skromnych podziałach elewacji, silniej zaakcentowanej zdwojonymi pilastrami ujmującymi portal wejściowy, podkreślony na tle dachu półkolistym przyczółkiem.

Zabytki miejscowości dolnośląskich
l i t e r a   R

Raciborowice Górne - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Św. Mikołaja, wzniesiono w 2. poł. XIII w., w stylu romańskim. Pierwotnie był to kościół jednonawowy z kwadratowym prezbiterium zamkniętym półkolistą absydą, z późnogotyckim sklepieniem gwiaździstym w prezbiterium. W 2. poł. XVI w. rozdzielono nawę dwoma filarami tworząc wnętrze dwunawowe, nakryte sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, a od zachodu dostawiono wieżę w 1577 r. We wnętrzu zachowała się kamienna ambona z 2. poł. XVI w., chrzcielnica z 1578 r., trzy barokowe ołtarze oraz szereg całopostaciowych płyt nagrobnych z XVI-XVIII w., a w zakrystii barokowy relikwiarz i monstrancja z pocz. XVIII w.
- Plebania wzniesiona w epoce renesansu w 1553 r., przebudowana w 1818 r., stanowi założenie prostokątne, dwutraktowe, dwukondygnacjowe, nakryte dachem dwuspadowym z powiekami.

Radków - d. woj. wałbrzyskie
- Pierwotna osada wymieniana w 1290 r. jako posiadająca kościół i przedmieścia, zapewne wtedy uzyskała prawa lokacyjne, odnowione następnie w 1418 r. przez króla czeskiego Wacława IV. Początkowo stanowiła centrum rolnicze, później rozwinęło się tu sukiennictwo. Mimo zniszczenia przez husytów w 1425 r., a później Węgrów w 1469 r., Radków rozwijał się stopniowo jako ośrodek rzemieślniczy. Późniejsze wieki nie przyniosły specjalnych zmiam w jego pozycji gospodarczej. Obecnie obok zakładów przemysłowych i pobliskich kamieniołomów piaskowca, powstaje tu ośrodek turystyczny związany z Górami Stołowymi.
- Ratusz w obecnej formie powstał po pożarze w 1545 r. i wg daty na portalu uległ przebudowie w 1609 r. Ponownie spalony w 1738 r., obecną formę zawdzięcza pracom w latach 1852 i 1885. Jest to czworoboczny budynek z dachem mansardowym, rozdzielony kwadratową wieżą zwieńczoną ostrosłupowym hełmem.
- Mury miejskie wzniesiono w 1. poł. XV w. z kamienia. Rozdzielały je trzy bramy: Brunowska, Kłodzka i Wrocławska. Niszczone na materiał budowlany od XVIII w., zachowały się obecnie we fragmentach na obwodzie starego miasta.
- Kościół parafialny Św. Doroty, w obecnej formie pochodzi z przebudowy w 1570 r. świątyni wcześniejszej na kościół ewangelicki, odnowiony ponownie po pożarze w latach 1738-1740. Orientowalny, murowany, o układzie trzynawowym, halowym, z emporami ponad nawami bocznymi, z prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Nad nawami sklepienia kolebkowe z lunetami, nad prezbiterium krzyżowo-żebrowe. Od południa przylega kruchta o sklepieniu wspartym na jednym filarze z datą 1588. Barokowe wyposażenie wnętrza kościoła pochodzi z okresu jego przebudowy w XVIII w.
- Domy mieszkalne zachowane głównie przy rynku. Z reguły są to obiekty wznoszone w epoce renesansu w końcu XVI i w XVII w., z przebudowanymi w wiekach późniejszych fasadami. Najczęściej zachowały się w nich kamienne darowane portale i układy wewnętrzne ze sklepionymi sieniami.

Radłówka - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny zamku nizinnego, wzniesianego w pocz. XVI w. pozostającego w ruinie po zniszczeniach w okresie wojny trzydziestoletniej. Został on zbudowany na planie regularnego czworoboku, z kamienia i otoczony podwójnymi fosami, zachowanymi obecnie nieomal w całości. Widoczne są też mury obwodowe oraz ślady wewnętrznego podziału.

Radochów - d. woj. wałbrzyskie
- Dwór renesansowy, wzniesiony w pocz. XVII w., przebudowany w końcu XVIII w., uszkodzony w 1945 r., odbudowany w latach 1964-1965. Jest to założenie dwuskrzydłowe z narożną, wieloboczną wieżyczką, dwutraktowe, dwukondygnacjowe, nakryte dwoma dwuspadowymi dachami, ujętymi w dekoracyjne wolutowe szczyty. Oś fasady frontowej akcentuje balkonowy portal, a część wnętrz nakrywają sklepienia kolebkowe.
- Kościół parafialny Św. Mikołaja, wzmiankowany w 1384 r. Obecny wzniesiony w 1. poł. XVI w., przebudowany w 1614 r., restaurowany w pocz. XX w. Orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Zachował na elewacjach fragmenty geometrycznej dekoracji sgraffitowej oraz szereg nagrobków z XVI i XVII w. W zakrystii gotycki kielich z 1509 r. i barokowa monstrancja z 1. poł. XVIII w.
- Kaplica górska, neogotycka została wzniesiona w 1854 r.

Radomice - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Świętych Jakuba i Katarzyny, wzniesiony w XV., przebudowany ok. 1600 r. i w latach 1729 oraz 1825, restaurowany w 1958 r. Orientowany, murowany, jednonawowy z poligonalnie zakończonym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Zachował w ołtarzu gotycki rzeźbiony tryptyk z 1461 r., dzieło mistrza Dawida Groesmanna z Jeleniej Góry, z przedstawieniem Madonny z Dzieciątkiem oraz szereg płyt nagrobnych w XVI-XIX w.
- Kościół ewangelicki wzniesiony w 1773 r., restaurowany w XIX w. Założony na wydłużonym ośmioboku ze ścianami o konstrukcji szkieletowej, nakryty dachem mansardowym, o wnętrzu mieszczącym dwupiętrowe empory.

Radomierz - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Przemienienia Pańskiego, barokowy, wzniesiony w latach 1748-1750 jako zbór ewangelicki, restaurowany w 1804 r. Rozplanowany na wydłużonym ośmioboku, nakryty dachem czterospadowym łamanym, o wnętrzu salowym z dwoma kondygnacjami empor, zachował wyposażenie współczesne okresowi budowy.
- Wieża dawnego kościoła katolickiego, wzniesionego w pocz. XVI w., przebudowanego w XVIII w., od 1849 r. rozebranego z pozostawieniem wieży zachodniej. Czworoboczna wieża zachowała marmurowy całopostaciowy nagrobek z pocz. XVII w., oraz kamienny sarkofag z 1. poł. XVIII w.

Radomierzyce - d. woj. jeleniogórskie
- Dawna rezydencja o charakterze osiowego założenia pałacowego, ufundowana została z inicjatywy polsko-saskiego szambelana Joachima Zygmunta von Zieglera, a zrealizowana w latach 1679-1732 wg projektu drezdeńskiego architekta J. Fryderyka Karchera przy współpracy całego szeregu artystów i rzemieślników tego okręgu. Główny budynek założony na rzucie podkowy, z dwoma krótkimi skrzydłami bocznymi, trzykondygnacjowy, o dwutraktowym wnętrzu, nakryty jest dachem łamanym. Fasada główna zaakcentowana jest trzyosiowym ryzalitem, opiętym kompozytowymi pilastrami i zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem; podobny podział pilastrowy posiadają skrzydła boczne. Prostokątne założenie ogrodowe przed pałacem - ożywiają dwa boczne pawilony o architekturze nawiązującej do głównego budynku.
- Ogród, klasztor oraz część gospodarcza położone są na sztucznej wyspie, otoczonej podwójnym pierścieniem Nysy Łużyckiej, przez którą prowadzą dwa kamienne mosty.
- Kościół filialny Świętych Piotra i Pawła, wzniesiony w pocz. XVIII w., na miejscu wcześniejszego. Budynek jednonawowy, murowany z kamienia, z niewyodrębnionym prezbiterium, z wieżą od zachodu. We wnętrzu nakrytym sklepieniem krzyżowym, zachowało się rzeźbione wyposażenie z 1. poł. XVIII w., a w murze cmentarnym nagrobek rycerza Lessowa (zm. 1313), należący do najstarszych przedstawień postaciowych na Śląsku.
- Nieco dalej, zbudowana w 1733 r. kaplica cmentarna w formie dwunawowej, pięcioprzęsłowej hali, nakrytej dachem mansardowym, wzniesiona wg proj. Fryderyka Karchera.

Radosno - d. woj. wałbrzyskie
- Ruiny zamku położonego na wysokiej górze. Wybudowany był on najprawdopodobniej przez księcia świdnicko-jaworskiego Bolka I, z kamienia, na planie nieregularnym, ze śladami wieży i służył jako twierdza nadgraniczna. Zamek w końcu XIV w. przeszedł w ręce rycerskie, a w 1497 r. został zniszczony jako siedziba rycerza - rabusia. Obecnie zachowały się ruiny cylindrycznej wieży oraz fragmenty murów otaczających niegdyś dziedziniec zamkowy.

Radostów Średni - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac wzniesiony ok. 1599 r. jako dwór renesansowy, potem wielokrotnie przebudowywany. Jest to nieregularne założenie dwuskrzydłowe, dwukondygnacjowe z częściowo zachowanymi obramieniami okien i przekutym w XIX w. portalem.

Radziądz - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Karola Boromeusza, barokowy, wzniesiony w latach 1727-1735 wg projektu K. Hacknera, remontowany w 1959 r. Murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, z trójbocznie zakończonym prezbiterium, z bliźnimi owalnymi kaplicami. Wnętrze nakryte sklepieniem nieckowym na gurtach spływających na ukośnie ustawione przyścienne pilastry, zachowało wyposażenie współczesne budowie obiektu.

Radziechów - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Nawiedzenia NMP, wzmiankowany w 1400 r. Obecny gotycki wzniesiony na przełomie XV i XVI w., restaurowany w 1856 i 1915 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym, ozdobionym ornamentem okuciowym, z wieżą od zachodu i węższym, zakończonym trójbocznie prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Zachował dwa póżnogotyckie portale kamienne oraz renesansowe nagrobki z początków XVII w.
- Ruiny zamku wzniesionego z kamienia zapewne w XVI w. i pierwotnie otoczonego fosą. Obecnie zachowało się kilka pomieszczeń nakrytych sklepieniami kolebkowymi.
- Kościół ewangelicki wzniesiony w latach 1797-1799. Rozplanowany na prostokącie o zaokrąglonych narożach, zachował w salowym wnętrzu dwie kondygnacje empor.

Radzików - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Piotra i Pawła, wzmiankowany w 1333 r., wzniesiony w końcu XIV w., powiększony od południa w XVI w., przebudowany w XVIII w., restaurowany w pocz. XX w., remontowany w 1963 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z prostokątnym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Zachował we wnętrzu barokowe wyposażenie z pocz. XVIII w.

??? Radzimów Górny - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny pałacu wzniesionego w XIX w. w stylu klasycystycznym, przebudowanego w XX w,, a zniszczonego w 1945 r. Było to czworoboczne założenie o dwóch kondygnacjach z trzyosiowym ryzalitem w elewacji frontowej i boniowanych narożach.
- Kościół parafialny Św. Marii Magdaleny, w obecnej formie wzniesiony w latach 1803-1806, zapewne na miejscu kościoła wzmiankowanego w 1346 r. Jest to założenie czworoboczne o ściętych narożach, z kwadratową wieżą i dwoma kondygnacjami empor we wnętrzu.

Radzowice - d. woj. kaliskie
- Kościół Św. Trójcy, pierwotny wzmiankowany w 1524 r., obecny barokowy wzniesiony ok. 1764 r. początkowo jako kościół ewangelicki, restaurowany w XIX w. Konstrukcji szkieletowej, jednonawowy bez wydzielonego prezbiterium, zakończony od wschodu trójbocznie, z murowaną wieżą od zachodu. Zachował we wnętrzu kondygnacje empor wspartych na jednym rzędzie słupów oraz barokowe wyposażenie z okresu budowy obiektu.

Rakowice Małe - d. woj. jeleniogórskie
- We wsi tej w XVI w. istniały dwa folwarki: miejski i książęcy, dla obrony których wzniesiono do dziś zachowane wieże mieszkalne.
- Wieża folwarku miejskiego, wzniesiona na przełomie XV i XVI w., zbudowana z kamienia na planie czworoboku, czterokondygnacjowa nakryta dachem namiotowym, posiada zachowane kamienne wsporniki, podtrzymujące pierwotnie ganek obronny. Ruiny wieży folwarku książęcego, wzniesionej w początkach XVI w. Trzykondygnacjowa, zbudowana z kamienia, na planie prostokąta, nakryta była dachem dwuspadowym. Wejście prowadziło przez kamienny portal o półkolistym wykroju.

Rapocin - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Św. Wawrzyńca, wzmiankowany w 1297 r. Obecny gotycki wzniesiony na przełomie XIV i XV w., odnowiony w latach 1791 i 1849, powiększony o zakrystię w 1896 r., spalony w 1945 r., częściowo odbudowany w 1958 r. Orientowany, murowany z cegły, jednonawowy z kwadratowym prezbiterium i wieżą od zachodu, częściowo oskarpowany.
- Cmentarz otacza mur kamienny zapewne z XVI w. z dobudowaną doń barokową kaplicą z poł. XVIII w. o sklepieniu ozdobionym polichromią figuralną.

Raszowa - d. woj. legnickie
- Ruiny pałacu barokowego, wzniesionego ok. 1688 r., przebudowanego na przełomie XIX i XX w., zniszczonego w 1945 r. Zachowały się fragmenty murów prostokątnego założenia o pilastrowym podziale elewacji zwieńczonej wazonami.

Raszów - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Świętych Piotra i Pawła, wzmiankowany w 1305 r., wzniesiony w 2, poł. XV w., restaurowany w XIX w. i w 1953 r. Jest to założenie jednonawowe o wnętrzu nakrytym czteroprzęsłowym sklepieniem krzyżowym z dostawioną od południa w 1575 r. kaplicą grobową Schaffgotschów. Zachował we wnętrzu drewniany ołtarz barokowy oraz szereg nagrobków i epitafiów z XVI-XVIII w.

Ratno Dolne - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac, pierwotnie znajdował się tu na wzgórzu zamek rycerski, wymieniany w 1377 r., powiększony ok. 1514 r., jako założenie kamienne na nieregularnym planie. Około 1563 ponownie przebudowany i zwieńczony renesansową attyką, po pracach budowlanych prowadzonych w XIX w. zatracił wiele zabytkowych elementów. Obecnie wobec braku badań architektonicznych trudno jest ustalić kolejne etapy jego rozbudowy.

Rębiszów - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Św. Barbary, wzniesiony pierwotnie w 1768 r., jako kościół ewangelicki, restaurowany w 1803 r. Założony na planie prostokąta z bocznymi ryzalitami i wieżą od południa, posiada elewacje ozdobione podziałami pilastrowymi, a we wnętrzu dwupiętrowe empory.
- Kościół wzniesiony w latach 1566-1568, przebudowany w 1764, jest założeniem orientowanym, jednonawowym z czworobocznym prezbiterium i wieżą od zachodu. We wnętrzu nakrytym płaskim stropem zachował się rzeźbiony w drzewie ołtarz główny, kamienna chrzcielnica z 1575 r. oraz dwa epitafia z 1761 i 1797 r.

Rędziny - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Narodzenia NMP, pierwotnie romański z 2. poł. XIII w., przebudowany i powiększony w latach 1592-1597, gruntownie restaurowany w 1850 r., remontowany w 1971 r. Orientowany, murowany, jednonawowy z kwadratowym prezbiterium i półkolistą absydą oraz wieżą od zachodu. Zachował w zakrystii barokowy kielich z 1. poł. XVIII w., a na wieży dzwon z 1657 r.

Ręszów - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Narodzenia NMP, barokowy wzniesiony w 2. poł. XVII w. Murowany, jednonawowy z kwadratowym prezbiterium i czworoboczną wieżą zwieńczoną cebulastym hełmem z latarnią, zachował wyposażenie wnętrza pochodzące z czasów budowy.

Rogowiec - d. woj. wałbrzyskie
- Ruiny zamku położonego na wysokiej górze, zbudowanego prawdopodobnie przez księcia świdnicko-jaworskiego Bolka I jako twierdza nadgraniczna w końcu XIII w. W latach 1361-1374 burgrabią na Rogowcu był Mikołaj Bolcze. W pocz. XV w. zamek był siedzibą rycerza - rabusia, po czym został zniszczony w 1428 r. w czasie wojen husyckich. Następnie ponownie został zajęty przez rycerza - rabusia, wreszcie jednak, opuszczony, popadł w ruinę. Obecnie ocalały jedynie fragmenty murów i wieży, zbudowane z kamienia.

Rogoźnica - d. woj. wałbrzyskie
- Były obóz koncentracyjny Gross-Rosen założony przez hitlerowców w sierpniu 1940 r., początkowo jako filia obozu koncentracyjnego w Oranienburgu, od października 1941 r. przekształcony w obóz samodzielny dla eksploatacji pobliskich kamieniołomów, rozbudowany następnie o liczne filie obsługujące szereg zakładów przemysłowych. Ogółem przez obóz ten przeszło 160-180 tysięcy ludzi, z których męczeńską śmiercią zginęło 100 tysięcy ludzi okupowanych narodów Europy w latach drugiej wojny światowej. Obecnie zachowała się brama wejściowa do obozu oraz przylegający do niej budynek z ekspozycją muzealną, żelazny piec krematoryjny obok niego "ściana śmierci", fragmenty ogrodzenia i okazały Pomnik-Mauzoleum ku czci ofiar faszyzmu wykonany w latach 1950-1953 przez artystę rzeźbiarza A. Prockiego z Warszawy, przerobiony w okresie porządkowania terenu obozu zgodnie z projektem opracowanym przez zespół Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych we Wrocławiu pod kierunkiem prof. Stanisława Dawskiego.
- Kościół filialny Św. Judy Tadeusza Apostoła, wzmiankowany w 1291 r. Obecny wzniesiony w końcu XV w., przebudowany w 1675 i 1720 r., restaurowany w końcu XIX w. i w 1963 r. Orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, z prostokątnym prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Na ścianach zachowany szereg nagrobków z lat 1558-1600, a we wnętrzu późnorenesansowy ołtarz z pocz. XVII w.
- Dawny zajazd nr 82, klasycystyczny z 2. ćw. XIX w. Prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym z naczółkami, z niewielkim ryzalitem zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem akcentującym portal wejściowy.

Rogów Sobocki - d. woj. wrocławskie
- Ruiny zamku wzniesionego pierwotnie w 2. poł. XVI w. jako renesansowe założenie obronne, gruntownie przebudowane w latach 1760-1780 i powiększone w 1860 r., zniszczone w 1945 r. Było to założenie dwuskrzydłowe, dwutraktowe, pierwotnie trzykondygnacjowe, otoczone częściowo fosą z wodą.
- Kościół parafialny Św. Jana Chrzciciela, wzmiankowany w 1307 r. Pierwotny gotycki wzniesiony na przełomie XV i XVI w., gruntownie przebudowany po pożarze w 1647 r., zniszczony w 1945 r., odbudowany w latach 1964-1966. Orientowany, murowany, jednonawowy bez wydzielonego prezbiterium, z wieżą od zachodu. Zachował we wnętrzu cztery nagrobki z XVI i XVII w. i barokowy ołtarz z pocz. XVIII w.

Rokitnica - d. woj. legnickie
- Ruiny zamku położonego nad brzegiem Kaczawy. W 1211 r. był tu gród, założony przez Henryka Brodatego, lecz nie udało się niestety ustalić daty powstania zamku murowanego. Kaplica zamkowa wymieniona jest już w 1318 r., a w XIV w. była tu komora celna. Zachowane fragmenty murów oraz domu mieszkalnego pochodzą prawdopodobnie z pocz. XV w. Zamek został ostatecznie zniszczony w 1451 r.
- Kościół pomocniczy Św. Bartłomieja został zbudowany w 2. pół. XIII w. jako prosta budowla orientowana, murowana z kamienia, jednonawowa z kwadratowym prezbiterium zakończonym półkolistą absydą. Odbudowany i powiększony o wieżę zachodnią po zniszczeniu w 1451 r., częściowo przebudowany w latach 1710-1713, restaurowany był w latach 1823 i 1925 oraz 1927 r.

Rosochata - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany w 1320 r. i zapewne wtedy wzniesiony, przebudowany ok. 1517 r., restaurowany w XIX w. i w 1961 r. Orientowany, murowany z cegły, jednonawowy z trójbocznie zamkniętym i oskarpowanym prezbiterium, z wieżą od zachodu. Nad nawą wznosi się płaski strop, zaś nad prezbiterium i izbą wieżową sklepienia krzyżowe o żebrach wspartych na rzeźbionych kamiennych maskach. We wnętrzu zachowały się: gotyckie drzwi do zakrystii, renesansowe - kamienna chrzcielnica z 1524 r., drewniana, rzeźbiona ambona z 1599 r., barokowy ołtarz główny, szereg epitafiów i płyt nagrobnych z XVI-XVIII wieku, a na wieży dzwon z 1650 r.

Rososznica - d. woj. wałbrzyskie
- Kościółfilialny Św. Michała Archanioła, wzmiankowany w 1287 r. Obecny gotycki wzniesiony w końcu XIII w., odbudowany po pożarze w 1668 r., przebudowany w 1741 r., restaurowany w 1840 r. Orientowany, murowany, jednonawowy z dobudowaną od południa kaplicą, z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Zachował we wnętrzu: dwa wczesnogotyckie portale i barokowy prospekt organowy z XVIII w.

Rościsławice - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Podwyższenia Krzyża Św., wzmiankowany w 1353 r., obecny wzniesiony w latach 1577-1590, przebudowany w XVIII w., powiększony o boczne kaplice w latach 1906-1907. Orientowany, murowany, jednonawowy z bocznymi kaplicami, z prezbiterium zakończonym wielobocznie i wieżą od zachodu. We wnętrzu malowany strop z połowy XVII w. oraz barokowy ołtarz i ambona z XVIII w.

Rościszów - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac pierwotny wzniesiony zapewne w pocz. XVII w., przebudowany i powiększony w XVIII w., restaurowany w XIX w. Murowany, założony na czworoboku z kwadratową wieżą na osi elewacji frontowej, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem łamanym z lukarnami.
- Kościół parafialny Św. Bartłomieja, wzmiankowany w 1376 r. Pierwotny wzniesiony w końcu XIV w., powiększony w 1612 r., restaurowany w XIX w., remontowany w 1965 r. Orientowany, murowany, jednonawowy z oskarpowaną na narożach wieżą od zachodu, z czworobocznym prezbiterium nakrytym sklepieniem kolebkowym. Zachował wyposażenie barokowe z pocz. XVIII w.

Roztocznik - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Józefa, wzmiankowany w 1392 r., wzniesiony w pocz. XVII w., przebudowany w XVIII w., restaurowany w XIX w., remontowany w 1963 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowym, z wieżą od zachodu, w całości oskarpowany na narożach. Zachował malowany ołtarz główny z 1613 r., ambonę z ok. 1620 r. i epitafium z końca XVI w.

Roztoka - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac wzniesiony w XVI w., przebudowany i powiększony w XVIII i XIX w., restaurowany w 1953 r. Założony na prostokącie z wewnętrznym dziedzińcem i centralną wieżą, trzykondygnacjowy, nakryty dachem łamanym. Elewacje zewnętrzne o podziale pilastrowym wspartym na boniowanym parterze. Mimo przebudów, zachował szereg elementów wyposażenia klasycystycznego (portale, obramienia okien, kominki) oraz malowidła plafonowe ze scenami alegorycznymi w sali balowej.
- Obok zachowane oficyny pałacowe, o skromnej architekturze, wzniesione w XVIII w., a w parku kamienny rzeźbiony portal renesansowy z 2. poł. XVI w., przeniesiony tu z legnickiej kamienicy przy ul. Panieńskiej w XIX w.
- Ruiny kościoła wzmiankowanego w 1305 r., w obecnej postaci wzniesionego ok. poł. XVI w., zniszczonego w 1945 r. Jest to budowla murowana, jednonawowa, z dwuprzęsłowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowym, z kwadratową wieżą od zachodu nakrytą dachem siodłowym, ujętym w renesansowe szczyty. Fasady zewnętrzne zachowały fragmenty dekoracji sgraffitowej i kamienne epitafium z 1594 r. - prawdopodobnie dzieło K. Bergera z Legnicy.

Roztoki - d. woj. wałbrzyskie
- Dwór pierwotnie renesansowy z 1569 r., przebudowany w XIX i XX w. Założony na prostokącie, jednotraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym, zachował renesansowy portal z herbami właścicieli.
- Kościół parafialny Św. Marcina, wzmiankowany w 1360 r. Obecny barokowy wzniesiony w pocz. XVIII w. Orientowany, murowany, z wieżą od zachodu, jednonawowy z trójbocznie zakończonym prezbiterium. Wnętrze nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami wspartym na wewnętrznych skarpach zachowało barokowe wyposażenie związane najprawdopodobniej z warsztatem Michała Kłahra Starszego.
- Obok barokowa plebania z 1794 r., przebudowana w pocz, XX w. Prostokątna, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta dachem dwuspadowym z naczółkami, z profilowanym portalem na osi fasady, ozdobionym tablicą z napisem fundacyjnym.
- Gospoda klasycystyczna z 1830 r. Prostokątna, piętrowa, z pomieszczeniami parteru nakrytymi sklepieniami żaglastymi.

Różana - d. woj. wałbrzyskie
- Ruiny kościoła ewangelickiego wzniesionego pierwotnie w 1. pół. XVI w., gruntownie przebudowanego w XVIII w., zniszczonego w 1945 r. Była to budowla murowana, prostokątna, jednonawowa, która zachowała na ścianach pięć całopostaciowych płyt nagrobnych z lat 156. -1649.

Różana - d. woj. legnickie
- Ruiny kościoła wzniesionego w XV w., powiększonego od południa w 1. ćw. XVII w., pozostającego w ruinie od 1. poł. XIX w. Fragmenty wskazują, że była to budowla orientowana, murowana, jednonawowa, powiększona o kaplicę od południa, z wieżą od zachodu i prostokątnym prezbiterium. Na elewacjach zewnętrznych zachowane fragmenty dekoracji sgraffitowej.

Różanka - d. woj. wałbrzyskie
- Dawny dwór wzniesiony na przełomie XVII i XVIII w., przebudowany w XIX w. Jest to założenie dwuskrzydłowe z sienią przejazdową, dwu- i trzytraktowe, dwukondygnacjowe, nakryte dachem dwuspadowym, z częścią pomieszczeń parteru sklepionych kolebką z lunetami.
- Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany w 1360 r. Obecny barokowy wzniesiony w 1661 r., przebudowany w 1755 r., remontowany w 1969 r. Murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, półkoliście zakończonym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami wspartym na wewnętrznych skarpach, z bogatym wyposażeniem pochodzącym z 2. poł. XVIII w.
- Obok barokowa kaplica przedpogrzebowa z XVII w.

Rudna - d. woj. legnickie
- Osada ta, pierwotnie o charakterze handlowym, otrzymała prawo miejskie ok. 1300 r. Wskutek bardzo powolnego rozwoju otoczono ją murami miejskimi dopiero w 1512 r. Uległy one zniszczeniu w okresie wojny trzydziestoletniej. Miasto niszczone licznymi pożarami i innymi klęskami w kolejnych wiekach, ożywiło się nieco gospodarczo dopiero w 2. poł. XIX w. w związku z budową linii kolejowych: w 1871 r. do Legnicy i Głogowa, w 1874 r. do Ścinawy, a w 1900 r. do Polkowic. Poważnie zniszczone w 1945 r. rozwija się obecnie jako zaplecze pobliskiego zagłębia miedziowego.
- Cerkiew prawosławna, pierwotnie miejski kościół parafialny wzmiankowany w 1366 r. Wzniesiony w latach 1474-1500, powiększony o wieżę w XVI w., odbudowany po pożarze w 1622 r., restaurowany w XIX w. Jest to póżnogotycka budowla orientowana, jednonawowa, z wydłużonym prezbiterium zakończonym trójbocznie, z wieżą od zachodu, w całości oskarpowana. Prezbiterium nakrywa sklepienie krzyżowo-żebrowe, a po obu stronach nawy nakrytej drewnianym stropem kasetonowym biegną dwukondygnacjowe empory z XVIII w. We wnętrzu zachowała się renesansowa ambona z pocz. XVII w., barokowy ołtarz oraz szereg kamiennych epitafiów z XVII i XVIII w.

Rudnica - d. woj. wałbrzyskie
- Ruiny zamku wzniesionego jako renesansowa rezydencja w 1626 r., rozbudowanego w 1686 r. w epoce baroku - oraz ok. 1718 r., restaurowanego w XIX w., zniszczonego w 1945 r. Było to założenie prostokątne z cylindryczną wieżą w narożniku, dwutraktowe, dwukondygnacjowe z zachowanymi fragmentami renesansowych sklepień i obramień okiennych.
- Kościół parafialny Św. Michała Archanioła, obecny klasycystyczny wzniesiony w latach 1780-1787, przez budowniczych Andrzeja i Floriana Langerów, restaurowany w pocz. XX w. Murowany, jednonawowy, z szerszym nieco przęsłem środkowym, z wieżą od zachodu, z półkoliście zakończonym prezbiterium, zachował stylowe wyposażenie wnętrza z okresu budowy obiektu.

Rudzica - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Św. Katarzyny, wzmiankowany w 1346 r., obecny wzniesiony w 1567 r., przebudowywany w latach 1752-1754 i w 1810 r. Orientowany, założony na wydłużonym czworoboku z nie wyodrębnionym prezbiterium zamkniętym półkoliście. We wnętrzu obok stiukowej dekoracji sklepień zachowały się trzy ołtarze z poł. XVIII w. oraz szereg płyt nagrobnych i epitafiów z XVIII i XIX w.

Ruja - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Św. Łukasza, wzmiankowany w 1335 r. Wzniesiony w XV w., przebudowany w XVIII w. i 1898 r., restaurowany w latach 1961-1962. Orientowany, jednonawowy bez wyodrębnionego prezbiterium z trójbocznie zakończoną częścią wschodnią, z wieżą od południa. Zachował we wnętrzu: drewniany, barokowy ołtarz z ok. 1730 r., kamienną chrzcielnicę, a w zakrystii srebrną, pozłacaną monstrancję z 1728 r.

Rusko - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Świętych Piotra i Pawła, zbudowany ok. 1239 r., powiększany w XVI i XVIII w., remontowany w 1835 i 1962 r. Orientowany, murowany, o ciekawym jednonawowym założeniu. Po obu bokach nawy przy prezbiterium zaplanowano dwie półkoliste wieże, nadając wnętrzu charakter założenia transeptowego. Niestety obecnie zachowała się jedynie wieża północna. We wnętrzu o prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym zachowała się drewniana rzeźba Madonny z Dzieciątkiem z końca XV w.

Ruszów - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny kościoła wzmiankowanego w 1346 r., wzniesionego w pocz. XVI w., powiększonego o wieżę w pocz. XVII w., z przebudowanym prezbiterium w 1725 r., zniszczonego w 1945 r. Obecnie w ścianach zewnętrznych ruiny zachowało się szesnaście kamiennych nagrobków i epitafiów z XVIII i XIX w.

Rybarzowice - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny pałacu wzniesionego w 1. poł. XVIII w., wielokrotnie przebudowywanego i zniszczonego w 1945 r. Było to założenie murowane na rzucie podkowy, dwukondygnacjowe o wnętrzach ozdobionych dekoracją stiukową.
- Obok zachowały się dwie prostokątne oficyny gospodarcze, dwukondygnacjowe, nakryte dachem łamanym, o fasadach ozdobionych ryzalitami na narożach i na osi środkowej.
- Dwór wzniesiony zapewne w końcu XVII w,, przebudowany w XVIII i XIX w. Jest to założenie czworoboczne z ryzalitem na osi elewacji frontowej, dwukondygnacjowe, z. zachowanymi sklepieniami kolebkowymi w salach parteru.
- Kościół filialny MB Częstochowskiej, wzniesiony ok. 1736 r., przebudowany w XIX w. Jest to założenie czworoboczne, orientowane, z trójbocznie zakończonym prezbiterium, z wieżą od zachodu. We wnętrzu obok trzypiętrowych empor zachował się póżnobarokowy ołtarz i ambona.

Rybnica - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny zamku wzniesionego na wzgórzu, znanego już w końcu XIV w., gdyż wówczas przebywał w nim cesarz Karol IV. W 1786 r. dokonano restauracji zamku, jednakże w pocz. XIX w. został on definitywnie opuszczony. Obecnie zachowały się mury dwupiętrowego domu mieszkalnego, zbudowanego z kamienia i ślady murów kurtynowych.
- Kościół parafialny Św. Katarzyny, gotycki, wzmiankowany w 1369 r. Wzniesiony w XIV w., przebudowany w pocz. XVI w., remontowany w XVIII w., restaurowany w 1913 r. Orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, z prostokątnym prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym spływającym na przyścienne służki o rzeźbionych bazach i kapitelach. Zachował we wnętrzu przyścienne sakramentarium i późnobarokowy ołtarz z 2. poł. XVIII w.

Rybnica Leśna - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Jadwigi, wzniesiony z drewna na podmurówce kamiennej ok. 1600 r. (1577 ?), restaurowany w XIX w. Jednonawowy z prostokątnym prezbiterium, nakryty gontowym dachem z wysmukłą sygnaturką. Wnętrze ozdobione późnorenesansową polichromią o wzorach geometrycznych i roślinnych.
- Obok wznosi się na murowanym cokole z bramą czworoboczna drewniana dzwonnica z wysmukłym ośmiobocznym hełmem z 1608 r.

Ryczeń - d. woj. leszczyńskie
- Ruiny pałacu klasycystycznego, wzniesionego w 3. ćw. XVIII w., restaurowanego w XIX w., zniszczonego w 1945 r. Obecnie zachował się jedynie środkowy ryzalit z trójkątnym szczytem, dzielony pilastrami z fragmentami bogatego portalu.
- Obok zachowały się skromne zabudowania dworskie, murowane, prostokątne nakryte łamanym dachem.

Rynarcice - d. woj. legnickie
- Ruiny kościoła wzniesionego w 2. poł. XV w., przebudowanego w XVIII w., zniszczonego w 1945 r. Było to założenie orientowane, murowane, salowe z zachowanymi dwoma gotyckimi profilowanymi portalami i trzema renesansowymi nagrobkami z końca XVI w.

Rząsiny - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac w obecnej postaci wzniesiono w 1. poł. XIX w., na miejscu istniejącego tu renesansowego dworu z XVI w. Jest to założenie prostokątne, trzykondygnacjowe z ryzalitem na osi, nakryte czterospadowym dachem, zachowało szereg sklepionych sal parteru oraz renesansowe obramienia.
- Kościół parafialny MB Ostrobramskiej, wzniesiony w XVIII w., jako kościół ewangelicki, restaurowany w XIX w. Założony na czworoboku o ściętych narożach, nakryty dachem mansardowym. We wnętrzu otoczonym jednopiętrowymi emporami zachowały się przeniesione z kościoła cmentarnego trzy późnogotyckie tryptyki rzeźbione z ok. 1500 r., konserwowane w latach 1967-1968 z przedstawieniami: Madonny i dwunastu apostołów, Madonny ze Św. Katarzyną i Barbarą oraz Św. Anny Samotrzeciej.
- Kościół cmentarny wymieniony w 1376 r. Wzniesiony w późnym średniowieczu, restaurowany w 1832 r., spalony w 1972 r. Była to budowla orientowana, murowana z kamienia, jednonawowa z poligonalnie zakończonym prezbiterium, posiadająca bogate późnorenesansowe wyposażenie wnętrza, obecnie częściowo zniszczone, która zachowała jedynie przyścienne, kamienne sakramentarium.

Rząśnik - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac póżnobarokowy, wzniesiony wg projektu Marcina Franza z 1734 r., przez budowniczego J. B. Holtzhausena, restaurowany w pocz. XIX w. Murowany, prostokątny z trzema ryzalitami i bocznymi skrzydłami, trzytraktowy, trzykondygnacjowy, nakryty dachami mansardowymi z lukarnami. Elewacje dzielone pilastrami stojącymi na boniowanym cokole parteru, którego wnętrza zachowały część sklepień kolebkowych z lunetami.
- Kościół filialny Św. Trójcy, wzmiankowany w 1368 r., obecny późnogotycki, przebudowany w XVIII w. Orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu i węższym, prostokątnym prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Zachował barokowe wyposażenie wnętrza z okresu przebudowy kościoła.
- Obok barokowy budynek plebani z 1. poł. XVIII w., murowany, prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy o oskarpowanych narożach, nakryty dachem mansardowym. -------------

Zabytki miejscowości dolnośląskich
l i t e r a   S

Sadków Duży - d. woj. wrocławskie
- Pałac wzniesiony w stylu barokowym ok. 1774 r., przebudowany ok. 1894 r. Prostokątny, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym z lukarnami.
- Obok oficyna pałacowa i spichlerz, pochodzące z XVIII w., murowane, nakryte dachami łamanymi.
- Kościół filialny Św. Jadwigi, wzmiankowany w 1316 r. Obecny wzniesiony zapewne w 1. poł. XVII w., remontowany w XIX w. i w 1963 r. Drewniany na kamienno-ceglanej podmurówce, orientowany, jednonawowy z węższym trójbocznie zakończonym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym drewnianym stropem, podpartym w nawie centralnym słupem z zastrzałami. Wyposażenie barokowe z XVII i XVIII w. oraz gotycka rzeźba św. Barbary z XV w.
- Obok wolno stojąca, drewniana dzwonnica o konstrukcji słupowej pochodząca z pocz. XIX w.

Sadlno - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Jadwigi, wzmiankowany w 1240 r. Obecny barokowy wzniesiony w latach 1754-1758. Orientowany, murowany, jednonawowy z trójbocznie zakończonym prezbiterium z wieżą od zachodu. Wnętrze nakryte dwuprzęsłowym sklepieniem kopulastym na gurtach ozdobionym iluzjonistyczną polichromią pochodzącą z poł. XVIII w. Pozostałe wyposażenie rokokowe z 2. poł. XVIII w.

Sady - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Św. Mikołaja, wzmiankowany w 1318 r. Obecny wzniesiony w 1. poł. XIV w., powiększony w XVIII w. Od końca XIX w. pozostawał w ruinie, odbudowany w 1900 r. Orientowany, murowany na prostokącie z wieżą od południa i prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem, krzyżowo-żebrowym. Zachował na ścianach szereg całopostaciowych nagrobków z XVI i XVII w.

Sady Górne - d. woj. jeleniogórskie
- Zbór ewangelicki wzniesiony w 1781 r. Założony na prostokącie, bezwieżowy, nakryty dachem łamanym, zachował we wnętrzu kondygnacje empor.

Samotwór - d. woj. wrocławskie
- Pałac klasycystyczny, wzniesiony w latach 1776-1781, wg projektu K. Gotharda Langhansa, restaurowany w 1919 i 1963 r. Murowany, prostokątny, trzytraktowy, trzykondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym z lukarnami. Osie dłuższych elewacji akcentują ryzalitowe portyki o czterech kolumnach podtrzymujących belkowanie i trójkątny przyczółek. Od północy owalny salon z jońskimi kolumnami dźwigającymi belkowanie i płaską kopułę.

Sędzimirów - d. woj. legnickie
- Kościół filialny, wzmiankowany w 1399 r. Obecny barokowy wzniesiony w latach 1726-1728, powiększony o wieżę w 1730 r. Murowany, na planie krzyża z krótkimi ramionami bocznymi i wieżą przy fasadzie frontowej, zachował we wnętrzu barokowy ołtarz z 1671 r. wykonany przez stolarza Pankratiusa z Jeleniej Góry.

Sędziszowa - d. woj. jeleniogórskie
- Wieża mieszkalna wzniesiona w średniowieczu, obecnie w obrębie zabudowań dworskich. Murowana z kamienia na planie prostokąta o czterech kondygnacjach, pierwotnie otoczona była wałem i fosą z wodą. Zachowała w przyziemiu salę nakrytą sklepieniem gwiaździstym. W pocz. XVII w. dostawiono do niej budynek dworu z późnorenesansowym portalem z datą 1603, całość ponownie przebudowano w XVIII w., a remontowano w 1962 r.
- Ruiny kaplicy Św. Katarzyny stanowią pozostałość po wzniesionej tu ok. poł. XIII w. późnoromańskiej budowli jednonawowej. Obecnie zachowała się jedynie część zachodniej ściany szczytowej i fragmenty ściany południowej.

Siciny - d. woj. leszczyńskie
- Pałac wzniesiony ok. połowy XVIII w., wg projektu Marcina Franza, jako grangia lubiąskiego klasztoru Cystersów, remontowany w 1962 r. Murowany, założony na prostokącie, trzytraktowy, dwukondygnacjowy z płytkimi ryzalitami akcentowanymi podziałem pilastrowym. Zachował w sali na piętrze freski warsztatu Bentuma przedstawiające scenę fundacji przez księcia Henryka II kościoła i pałacu.
- Kościół parafialny Św. Marcina, wzmiankowany w 1289 r. Obecny barokowy wzniesiony wg projektu Marcina Franza w latach 1736-1740, restaurowany w 1969 r. Skromna bryła zewnętrzna z kwadratową wieżą zupełnie nie zapowiada wspaniałego wnętrza o jednonawowym założeniu z wprowadzeniem krótkich ramion transeptu oraz kopuły w centrum. Bogate póżnobarokowe wnętrze wraz z rzeźbionymi ołtarzami jest dziełem rzeźbiarza F. Mangolda, sklepienia zaś pokrywają freski szkoły Bentuma.
- Wiatrak koźlak, drewniany o konstrukcji słupowej, szalowany deskami, pochodzi z końca XVIII w.

Siedlce - d. woj. legnickie
- Pałac barokowy z ok. 1730 r. wg proj. Marcina Frantza, wzniesiono na murach rezydencji renesansowej, częściowo przebudowany w XIX w., zniszczony w 1945 r., został zabezpieczony w 1960 r. Założony na czworoboku z ryzalitami środkowymi i krótkimi bocznymi skrzydłami, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachami łamanymi z lukarnami. Ryzality podzielone pilastrami podtrzymującymi gzyms i mur attykowy zwieńczony alegorycznymi rzeźbami.
- Kościół filialny Św. Michała Archanioła, wzmiankowany w 1335 r. Obecny wzniesiony w 1372 r., powiększony w XV w., rozbudowany w 1534 r., częściowo przebudowywany w XVIII w., restaurowany w 1872 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, oskarpowany, z prostokątnym prezbiterium nakrytym trójdzielnym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Nad nawą renesansowy strop kasetonowy z 1. poł. XVII w., ambona z 1597 r. i dziewięć nagrobków z lat 1535-1695.
- Obok drewniana, wolno stojąca dzwonnica z XIX w.

Siedlęcin - d. woj. jeleniogórskie
- Wieża mieszkalna rycerska, położona na wzniesieniu, niegdyś otoczona wodą. Zbudowana z kamienia na planie prostokąta, dwuprzestrzenna, obecnie czterokondygnacjowa, podpiwniczona, była pierwotnie otoczona murem kamiennym. Wieża ta, wzniesiona zapewne na pocz. XIV w., posiadała czwartą kondygnację, dobudowaną w XV w., o czym świadczą zachowane nad trzecią kondygnacją ślady blank osłaniających pierwotny ganek, restaurowana w XIX w., remontowana była w 1957 i 1968 r. Na elewacjach zachowała gotycki portal wejściowy i okno z fragmentem laskowań. We wnętrzu w sali na trzecim piętrze zachowały się malowidła ścienne o tematyce rycerskiej i religijnej, pochodzące z czterdziestych lat XIV w., jako jeden z nielicznych przykładów ówczesnych malowideł świeckich o tak wysokim poziomie artystycznym.
- Obok zachowała się oficyna mieszkalna z końca XVIII w. Prostokątna z bocznymi płytkimi ryzalitami, dwutraktowa z sienią na osi, dwukondygnacjowa, nakryta dachem dwuspadowym.
- Kościół parafialny Św. Mikołaja, gotycko-barokowy wzmiankowany w 1399 r., wzniesiony w pocz. XVI w., przebudowany w XVII i XVIII w., remontowany w latach 1915 i 1958. Orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu i dwuprzęsłowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowym. Zachował dwa ostrołukowe portale z okuciami na drzwiach drewnianych i barokowe ołtarze z XVIII w.
- Kościół filialny NMP, pierwotnie zbór ewangelicki, wzniesiony w latach 1780-1782 wg projektów architekta Isemera. Założony na prostokącie o wnętrzu nakrytym kolebką wspartą na dwóch rzędach filarów dźwigających trzy kondygnacje empor, zachował wyposażenie pochodzące z okresu budowy.

Siemisławice - d. woj. wałbrzyskie
- Zamek pierwotny gotycki wzniesiony został w 1445 r. Obecny późnorenesansowy wzniesiono ok. 1609 r., restaurowano w 2. poł. XIX w. Założony na prostokącie z czworoboczną wieżą na osi mieszczącą klatkę schodową, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym. Wnętrza parteru nakryte sklepieniami ozdobionymi ornmentem okuciowym. W wieży dwuprześwitwy bogaty portal renesansowy z 1609 r., a na elewacjach fragmenty geometrycznej dekoracji sgraffitowej.
- Kościół filialny Św. Antoniego, wzmiankowany w 1335 r. Obecny barokowy wzniesiony w latach 1729-1733. Jednonawowy z węższym prezbiterium, nakryty sklepieniem kolebkowym, z małą wieżyczką wynikającą z wklęsło-wypukłej elewacji zachodniej. Zachował barokowe wyposażenie wnętrza, współczesne budowie kościoła.

Sieniawka - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Św. Jana Chrzciciela, wzniesiony w 1660 r., gruntownie przebudowany w 1794 r. Jednonawowy z niewyodrębnionym prezbiterium zamkniętym trójbocznie i wieżą od zachodu. Zachował we wnętrzu rokokowy, drewniany ołtarz i kamienną chrzcielnicę zapewne z XVII w., a na zewnątrz kamienne epitafia z XVII i XVIII w.

Sieniawka - d. woj. wałbrzyskie
- Dwór pierwotnie obronny, w obecnej postaci wzniesiony wg daty na portalu w 1678 r., restaurowany w XIX w., ostatnio remontowany w 1968 r. Założony na prostokącie o konstrukcji szkieletowej z częściowo. murowanym parterem, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty wysokim dwuspadowym dachem gontowym,

Sienna - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół barokowy wzniesiony w 2. poł. XVIII w., przebudowany w XIX w. Murowany, salowy z półkoliście zakończonym, niewyodrębnionym prezbiterium, nakrytym sklepieniem kolebkowym, zwieńczony ośmioboczną sygnaturką na dwuspadowym dachu.

Sieroszów - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac barokowy, wzniesiony w latach 1703-1710, przebudowany w XIX w., remontowany w 1964 r. Prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym, zachował sklepione kolebką pomieszczenia parteru i stylowe portale kamienne.
- Kościół parafialny Św. Michała Archanioła, wzmiankowany w 1356 r. W obecnej formie wzniesiony w latach 1747-1749, przy zachowaniu wieży z poprzedniego założenia z 1601 r., restaurowany w 1935 r. Orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, z trójbocznie zakończonym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniami kolebkowymi z lunetami.

Sierpnice - d. woj. wałbrzyskie
- Dwór barokowy, wzniesiony w latach 1775-1776, przebudowany w XIX w. Prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, kryty dachem mansardowym, zachował jedynie stylowe kamienne portale i obramienia okien.
- Obok wznoszą się zabudowania gospodarcze i mieszkalne z 2. poł. XVIII w. o skromnej szacie architektonicznej.
- Kościół filialny MB Śnieżnej, wzmiankowany w 1399 r. Obecny wzniesiony w latach 1548-1564 drewniany, powiększony o murowaną wieżę w 1785 r. Wnętrze salowe, prostokątne z dobudówką od północy, nakryte wysokim gontowym dachem, całość otoczona podcieniami tzw. "sobotami". We wnętrzu zachowane cześć gotyckich rzeźb drewnianych z XV w., barokowe: ambona, chrzcielnica i prospekt organowy z końca XVII w.

Skała - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac obecny wzniesiony na przełomie XVIII i XIX w. na obszarze średniowiecznego zamku książęcego z XIV w., który ustąpił miejsca budowli w stylu gotyckim z 1513 r. Jest to budowla trzyskrzydłowa, trzykondygnacjowa, nakryta dachami dwuspadowymi z lukarnami o sklepionych pomieszczeniach w parterze.
- Obok zachowana oficyna pałacowa, współczesna czasem powstania budynkowi głównemu.

Skałka - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Marii Magdaleny, wzmiankowany w 1426 r., nakryty sklepieniem w 1488 r., przebudowany (prezbiterium) w 1696 r., powiększony o przęsło nawy i wieżę zachodnią w 1746 r., restaurowany w 1904 r. Orientowany, murowany, jednonawowy z prostokątnym, zakończonym trójbocznie prezbiterium i wieżą od zachodu wprowadzoną do wnętrza nawy. Prezbiterium i dwa wschodnie przęsła nawy nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym. dalsze zachodnie kolebką z lunetami. Wystrój barokowy z poł. XVIII w., a na ścianie dwie płyty nagrobne z 1589 i 1605 r.

Skrzynka - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Bartłomieja, wzmiankowany w 1360 r. Pierwotny wzniesiony zapewne w średniowieczu, obecny gruntownie przebudowany w baroku w poł. XVIII w. Orientowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami. We wnętrzu barokowy rzeźbiony ołtarz główny z ok. 1640 r.

Sławnikowice - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac klasycystyczny, pochodzący z przełomu XVIII i XIX w. Założony na prostokącie, dwukondygnacjowy, o fasadach dłuższych akcentowanych kolumnowymi portykami.
- Kościół filialny Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany w 1346 r. Obecny wzniesiony w 1776 r., przypuszczalnie przy wykorzystaniu budowli wcześniejszej. Murowany, jednonawowy, czteroprzęsłowy z prosto zakończonym prezbiterium, zachował we wnętrzu dziesięć kamiennych epitafiów z XVII i XVIII w.
- Obok kaplica grobowa Frombergów wybudowana w 1733 r., nakryta dachem mansardowym, o narożach akcentowanych pilastrami.

Słup - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany w 1210 r. Wzniesiony w średniowieczu, w obecnej formie został gruntownie przebudowany w XVIII w., restaurowany w 1958 r. Jest to budowla murowana, jednonawowa, nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami, ozdobionym malowidłami ze scenami z legend z życia świętych. We wnętrzu zachowana chrzcielnica z XVIII w. oraz całopostaciowy nagrobek z 1555 r.
- Na cmentarzu póżnogotycka kaplica (kostnica) z XVI w., obok niej druga - późnobarokowa z 1742 r., oraz trzy kamienne krzyże pokutnicze. Całość cmentarza otoczona kamiennym murem z zachowanymi strzelnicami, pochodzącym z 1. poł. XVII w.

Słupice - d. woj. wrocławskie
- Dwór pierwotny wzniesiony w ok. 1563 r., przebudowany w XVIII w., restaurowany w XIX i XX w. Murowany, dwuskrzydłowy, dwutraktowy, trzykondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym, zachował w pomieszczeniach parteru część sklepień kolebkowych.

Służejów - d. woj. wałbrzyskie
- Zamek pierwotny wzniesiono jako renesansową rezydencję ok. 1600 r., restaurowany w XVIII w., remontowany w 1801 r., powiększony został o nowe skrzydła w 1935 r. Część zabytkowa obejmuje czworoboczną wieżę z renesansowym portalem wejściowym oraz skrzydło zachodnie, dwutraktowe, dwukondygnacjowe z zachowaną pierwotną klatką schodową.
- Kaplica pomocnicza Wniebowzięcia NMP, klasycystyczna wzniesiona w 1805 r. Murowana, prostokątna, nakryta dachem czterospadowym z ośmioboczną sygnaturką z cebulastym hełmem.

Smogorzów - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Michała Archanioła, wzmiankowany w 1295 r. Barokowy, wzniesiony w latach 1700-1702, poważnie zniszczony w 1945 r., odbudowany w latach 1956-1958. Murowany, prostokątny, z wieżą od zachodu, bez wydzielonego prezbiterium, o wnętrzu nakrytym czteroprzęsłowym sklepieniem kolebkowym z lunetami na gurtach spływających na przyścienne pilastry. Zachował część wyposażenia barokowego z XVIII w.

Smolec - d. woj. wrocławskie
- Ruiny zamku wzniesionego w stylu renesansowym ok. 1523 r. na wcześniejszych fragmentach, przebudowanego w XVIII i XIX w., zrujnowanego w 1945 r. Był on murowany na planie czworoboku, dwukondygnacjowy z prostokątną wieżą od wschodu, położony na wyspie otoczonej fosą z wodą.

Smolna - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Podwyższenia Krzyża Św., zachował wieżę z gotyckiego kościoła z XV w., do którego dobudowano obecny obiekt w końcu XIX w., restaurowany w 1964 r. Jest to budowla murowana, jednonawowa z prostokątnym prezbiterium z zachowaną od zachodu pierwotną wieżą czworoboczną, oskarpowaną diagonalnie, zwieńczoną neogotyckim hełmem.

Snowidza Dolna - d. woj. legnickie
- Kościół filialny wzmiankowany w 1318 r. Obecny wzniesiono ok. 1400 r., przebudowano w XVIII w., restaurowano w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy z prostokątnym oskarpowanym diagonalnie prezbiterium i wieżą od zachodu. Zachował we wnętrzu: późnośredniowieczną chrzcielnicę kamienną z XVI w., barokowy ołtarz główny z pocz. XVIII w. oraz trzy nagrobki z XVI i XVII w.

Sobieszów - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny zamku Chojnik, położonego na górze granitowej na przedgórzach Karkonoszy. Zamek przypuszczalnie został zbudowany przez Bolka II, księcia świdnicko-jaworskiego, w latach 1353-1364. Założono go na planie wydłużonego czworoboku, z okrągłą wieżą w narożniku południowo-zachodnim, naprzeciw której umieszczono budynek mieszkalny. Od 1393 r. zamek znalazł się w rękach Schaffgotschów, którzy w tymże roku ufundowali kaplicę zamkową w postaci wykusza nad bramą. Dalsza przebudowa przyniosła powiększenie zamku o niewielki dziedziniec założony przed bramą i otoczony murem zewnętrznym. Zamek rozwijał się w kierunku północno-wschodnim, gdzie powstał nieregularny dziedziniec z okrągłą wieżą więzienną i budynki dla załogi; pośrodku dziedzińca postawiono kamienny, do dziś zachowany pręgierz. Od północnego zachodu zbudowano jeszcze jeden dziedziniec ze stajniami, a od północy w. połowie XVI w. wzniesiono wielką basteję. W 1648 r. zamek ponownie ufortyfikowano, jednakże od czasu pożaru w 1675 r. pozostał on trwałą ruiną, konserwowaną ostatnio w 1965 r.
- Kościół parafialny Św. Marcina, wzmiankowany w 1380 r. Obecny wzniesiono w latach 1778-1782, restaurowano w 1961 r. Późnobarokowy, założony na prostokącie z kwadratowym prezbiterium, w całości nakryty pozornym sklepieniem kolebkowym z lunetami, zachował rokokowe wyposażenie z 1785 r. związane z warsztatem Augustyna Wagnera z Jeleniej Góry.
- Obok wznosi się wieża dzwonnicza stanowiąca pozostałość kościoła pierwotnego, wzmiankowanego w 1380 r., przebudowywanego w latach 1590 oraz 1647 i w końcu XVIII w.
- Dom ul. Cieplicka 58 (dawna pastorówka), wzniesiony w osiemdziesiątych latach XVIII w. Czworoboczny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym łamanym z lukarnami.

Sobin - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Św. Michała Archanioła, wzmiankowany w 1376 r., obecny wzniesiony w końcu XIV w., przebudowany w XVIII w. Orientowany, murowany, salowy z niewydzielonym zakończonym wielobocznie prezbiterium, z wieżą od zachodu. Zachował we wnętrzu gotycki rzeźbiony tryptyk z ok. 1520 r. ze sceną Zaśnięcia NMP oraz pozostałe wyposażenie barokowe z pocz. XVIII w.

Sobocisko - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany w 1335 r. Obecny gotycki wzniesiony w 1. poł. XIV w., częściowo przebudowany w 1708 r., zniszczony w 1945 r., odbudowany w latach 1959-1961. Orientowany, murowany, jednonawowy z prostokątnym prezbiterium, z wieżą od zachodu, w całości oskarpowany. Zachował we wnętrzu późnobarokowy ołtarz z 2. poł. XVIII w., a na cmentarzu dwa kamienne krzyże pokutnicze.

Sobota - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny kościoła wzmiankowanego w 1318 r., wzniesionego ok. poł. XV w., restaurowanego w 1571 i 1701 r., zniszczonego w 1945 r. Była to budowla orientowana, murowana, jednonawowa z kwadratowym prezbiterium - pierwotnie nakrytym sklepieniem sieciowym z żebrami ozdobionymi dekoracją stiukową. Na ścianach zachowało się siedem całopostaciowych nagrobków z lat 1584-1611.

Sobótka - d. woj. wrocławskie
- Miejscowość ta, wymieniana już w 1148 r. jako osada targowa, była pierwotnie związana z głównym ośrodkiem kultu pogańskiego Słowian na Ślęży. W czasach późniejszych była to osada przy grodzie kasztelańskim, a następnie stanowiła własność klasztoru kanoników regularnych z Wrocławia. Charakter handlowy zadecydował o jej rozwoju historycznym i kształcie założenia. Jako osada służebna dla klasztoru augustiańskiego otrzymała prawa miejskie dopiero w 1. poł. XIV w., odnowione następnie w 1399 r. Liczne pożary miasta na przestrzeni wieków nie osłabiły jego żywotności; upadek gospodarczy nastąpił dopiero w 2. poł. XIX w. Jako osada targowa miasto przybrało kształt owalu, którego środek zajął bardzo wydłużony rynek w formie rozszerzenia zasadniczego traktu komunikacyjnego. Obecnie wnętrze tego placu zostało zabudowane nieregularnie, zaciemniając nieco obraz założenia. W mieście nie zachowały się ślady obwarowań, a wiadomości o istnieniu bram miejskich bynajmniej nie wyjaśniają tego zagadnienia.
- Kościół parafialny NMP i Św. Jakuba. Wiadomości o nim pochodzą z 1250 r., przeprowadzone w 1948 r. badania odkryły kościół romański z przełomu XII i XIII w. Przebudowano go w 1500 r. w stylu gotyckim a następnie odbudowano po pożarze w 1739 r. w stylu barokowym. Wieżę zachodnią nadbudowano w latach 1855-1857, całość uległa zniszczeniu w 1945 r. i została odbudowana w latach 1955-1957. Odkryte fragmenty romańskie wskazują, że pierwotna budowla była trzynawową bazyliką z kwadratowym prezbiterium zamkniętym absydą. Obecnie jest to zbarokizowana trzynawowa bazylika gotycka z krótkim prezbiterium zakończonym trójbocznie, z wieżą od zachodu. Wnętrze czteroprzęsłowe nakrywa sklepienie kolebkowe na gurtach. Zachowała się w nim znaczna część barokowego wystroju z 1. poł. XVIII w., a na zewnętrznej skarpie wmurowany kamienny lew romański z XII w.
- Kościół Św. Anny, pierwotnie cmentarny, wzniesiony został w poł. XIV w., rozbudowany w latach 1498-1546, restaurowany ok. 1725 r. Orientowany, murowany z kamienia i cegły, jest budowlą halową, trzynawową, czteroprzęsłową. Wydłużone prezbiterium zakończone jest trójbocznie i nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami, nawy zaś płaskim drewnianym stropem. We wnętrzu zachowały się cztery póżnogotyckie rzeźby z ok. 1500 r., oraz fragmenty barokowego wystroju z 1. poł. XVIII w.
- Obok kościoła zachowała się kamienna rzeźba prahistoryczna, tzw. mnich lub grzyb, a przy niej kamienny lew z XII w.
- Dom ul. Armii Czerwonej 19, renesansowy, z 1568 r., restaurowany w 1748 r., adaptowany w latach 1959-1962 na Muzeum Slężańskie. Murowany, ustawiony kalenicowo do ulicy, dwukondygnacjowy, o wnętrzu czterotraktowym. W fasadzie przesunięta od osi duża sień sklepiona krzyżowo, z przejazdem na dziedziniec wewnętrzny.

Sokolec - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny zamku górskiego. Wymieniany po raz pierwszy w 1364 r., w 1372 r. został oddany w lenno rycerzowi z dworu księżnej Agnieszki. Zniszczony podobno już w 2. poł. XV w., jako zupełna ruina był wymieniany w 1668 r. Obecnie zachowały się niewielkie fragmenty murów kamiennych, otaczających mały wewnętrzny dziedziniec.

Sokołowiec - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Św. Jadwigi wzniesiony został ok. poł. XIII w., przebudowany w XVIII w., odbudowany po pożarze w 1848 r. Orientowany, jednonawowy, z wyodrębnionym prezbiterium zamkniętym półkolistą absydą, z dostawioną od zachodu wieżą. Zachowany portal zachodni o ostrołukowej archiwolcie, wykazuje formy przejściowe romanizmu w gotyk. Wyposażenie wnętrza barokowe z XVIII w., a obok niego zachowana rzeźba Madonny z 1. poł. XV w.

Solna - d. woj. wrocławskie
- Ruiny dworu pierwotnie renesansowego z 1614 r., przebudowanego w XVIII w., zniszczonego w 1945 r. Murowany na planie prostokąta zachował obecnie w północno-wschodnim narożniku ośmioboczną wieżę i ślady sklepień kolebkowych.

Solniki Wielkie - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Michała Archanioła, wzmiankowany w 1335 r. Gotycki wzniesiony w XV w., powiększony o wieżę w 1864 r., przebudowany w 1888 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z węższym prostokątnym prezbiterium, oskarpowanym diagonalnie na narożach, z wieżą od zachodu. Zachował we wnętrzu późnobarokowy ołtarz z 2. poł. XVIII w.

Sosnowa - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Matemusa, barokowy zbudowany w 1799 r, Murowany, Jednonawowy z trójboczną absydą prezbiterium i czworoboczną wieżą z cebulastym hełmem. Wnętrze, nakryte sklepieniami żaglastymi na gurtach spływających na przyścienne pilastry, zachowało barokowe wyposażenie z XVIII w.

Sosnówka - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Najświętszego Serca Jezusa, wzmiankowany w 1318 r. Obecny późnobarokowy wzniesiony w 1796 r. Jednonawowy z wieżą od zachodu, z trójbocznie zakończonym prezbiterium w całości nakryty sklepieniem kolebkowym z lunetami. Zachował we wnętrzu późnobarokowy ołtarz główny z 2. poł. XVIII w., klasycystyczną ambonę oraz szereg epitafiów z XVIII w.
- Kościół filialny NMP, wzniesiony w latach 1818-1820 jako kościół ewangelicki, restaurowany w 1957 r. Murowany, prostokątny. z dostawioną czworoboczną wieżą, o wnętrzu salowym rozdzielonym dwoma rzędami filarów podtrzymujących dwie kondygnacje empor.

Sosnówka Górna - d. woj. jeleniogórskie
- Kaplica Św. Anny (Góra Grabowiec), wymieniana w 1366 r. jako znajdująca się obok cudownego źródła. Obecna barokowa wzniesiona ok. 1719 r. Założona na elipsie o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami, wspartym na przyściennych filarach o kompozytowych kapitelach.

Sośnica - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Podwyższenia Krzyża Św., wzmiankowany w 1244 r. Wzniesiony w końcu XIII w., przebudowany (nawa) w 1487 r., powiększony: o wieżę w 1504 r., o kaplicę południową w 1619 a o północną w 1776 r. Jest to obecnie budowla orientowana, murowana z cegły i kamienia, z korpusem dwunawowym nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem, krzyżowo-żebrowym wspartym na środkowym filarze, z prostokątnym prezbiterium i kwadratową wieżą od zachodu. We wnętrzu zachowana kamienna chrzcielnica z 1580 r., pozostałe wyposażenie barokowe z pocz. XVIII w., w tym czternaście obrazów (7 radości i 7 boleści MB) pędzla J. H. Kinasta i jego syna J. Karla z 1779 r., a na ścianach szereg nagrobków i epitafiów z 2. poł. XVI i XVII w.

Spalona - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Chrystusa Króla, wzmiankowany w 1335 r. Wzniesiony na przełomie XV i XVI w., przebudowany ok. 1725 r. i w XIX w., restaurowany w 1964 r. Murowany, jednonawowy z niesymetrycznie ustawionym, wyodrębnionym prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym. sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Zachował we wnętrzu barokowy ołtarz z końca XVII w., renesansową ambonę z 1607 r., kamienną chrzcielnicę z 1584 r., póżnorenesansowe empory, malowany plafon nad nawą (1725 r.) oraz szereg całopostaciowych płyt nagrobnych z lat 1516-1517 i dwa przyścienne grobowce z 1727 i 1747 r.

Spytków - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac zbudowany w 1756 r., przebudowany w 1822 r. Założony na czworoboku z silnie występującymi na dwóch narożach ryzalitami, dwukondygnacjcwy, nakryty dachem łamanym.

Srebrna Góra - d. woj. wałbrzyskie
- Pierwotna osada powstała jako osiedle górnicze, związane z kopalniami srebra. Pierwsze przywileje dla miejscowych górników zostały nadane w 1331 r. Zniszczone podczas wojen husyckich osiedle i kopalnia odbudowały się szybko i w 1536 r. otrzymały prawa miejskie od księcia ziębickiego. Okres rozwoju przerwała wojna trzydziestoletnia, która ostatecznie położyła kres górnictwu. Mieszkańcy zaczęli zajmować się tkactwem i handlem suknem. W 1742 r. Srebrna Góra dostała się pod panowanie pruskie i Fryderyk II wzniósł tu silną twierdzę, stanowiącą ogniwo w łańcuchu twierdz: Świdnica - Kłodzko - Nysa - Koźle. Projekt twierdzy opracował w 1764 r. pułkownik Regeler, a budowa trwała od 1765 do 1777 r. Od tej chwili miasto przybrało charakter wojskowy, a zajęcia ludności nastawiono na obsługę twierdzy. Oblegały ją - zresztą bezskutecznie - tylko jeden raz wojska francuskie i wtedy od ognia artylerii zniszczono miasto. W 1867 r. ostatecznie skasowano twierdzę jako niepotrzebną, nadając jej funkcję więzienia dla członków wolnościowych organizacji "Młodych Niemiec" a później działaczy międzynarodowego ruchu robotniczego. W okresie II wojny światowej mieścił się tutaj oficerski obóz karny - Oflag VIII B - dla jeńców polskich.
- Twierdza położona na szczytach gór otaczających Przełęcz Srebrnogórską składa się z sześciu fortów, tworzących system obronny. Główny trzon stanowi zespół bastionów z donżonem w środku. Fosy wykuto w skale, a wały wzniesiono z kamienia i rumowiska z wewnętrznymi kazamatami. Całość oblicowano kamieniem z czerwonymi ciosami na narożach. Ozdobniejsza jest brama główna donżonu, odcinkowa z profilowaną opaską, ze zwornikiem ozdobionym rzeźbą orła pruskiego i kartuszem z inicjałami króla "F R". Na północnym wschodzie znajduje się fort najbardziej wysunięty w kierunku miasta - tzw. "Fort Rogowy", broniący drogi dojazdowej do twierdzy. Składa się z silnego bastionu połączonego systemem wałów z trzonem głównym. Po przeciwległej stronie przełęczy i drogi wznosi się samodzielny fort "Ostróg" o pełnym wyposażeniu, stanowiący odrębną całość, przeznaczoną do zamykania ogniem artylerii drogi przez przełęcz. W kierunku północno-zachodnim ciągnie się pas umocnień połączonych krytym korytarzem, wzdłuż którego wzniesiono cztery oddzielne forty. Końcowy - najsilniejszy - posiada konstrukcję zbliżoną do głównego trzonu. Ponad nim, dalej na południowy zachód góruje zespół umocnień mieszczących dwie działobitnie dla artylerii.
- Kościół parafialny Świętych Piotra i Pawła. Obecny barokowy został wzniesiony w latach 1729-1731, przebudowany w 1807 r. Orientowany, murowany, jednonawowy z dwoma bocznymi kaplicami, z wieżą od zachodu.
- Kościół ewangelicki wzniesiony pierwotnie w latach 1578- -1592, zrujnowany w 1807 r., odbudowany 1816-1831, uszkodzony w 1945 r., od 1970 r. adaptowany na hotel turystyczny przy zachowaniu zewnętrznej bryły.
- Domy mieszkalne zachowane obecnie pochodzą z XVIII i pocz. XIX w. Murowanie, dwu- i trzytraktowe, dwukondygnacjowe o układzie kalenicowym z rzeźbionymi portalami, reprezentują charakter małomiasteczkowej zabudowy tego okresu.

Staniszów - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac (Górny Staniszów), późnobarokowy. wzniesiony w 1787 r., przebudowany w pocz. XX w. Założony na prostokącie, trzytraktowy, trzykondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym z lukarnami. Zachował na elewacjach szereg bogatych portali barokowych i obramień okiennych. Obok zachowana oficyna mieszkalna z 1818 r.
- Dwór (tzw. Staniszów Dolny), barokowy, wzniesiony w 1787 r., częściowo przebudowany w 1964 r. Murowany, prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym, z bogatymi kamiennymi portalami wejściowymi na elewacjach zewnętrznych.
- Kościół filialny Przemienienia Pańskiego, wzmiankowany w 1338 r., gotycko-barokowy. Wzniesiony w końcu XV w., zbarokizowany w 1784 r., remontowany w 2. poł. XIX w., restaurowany w 1947 r. (usunięcie empor). Orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, z prostokątnym prezbiterium nakrytym póżnogotyckim sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Zachował we wnętrzu przyścienne sakramentarium i trzy całopostaciowe nagrobki z pocz. XVII w.

Stankowice - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny MB Bolesnej wznoszono kolejnymi etapami. Najstarsza jest część sklepiona krzyżowo-żebrowo, być może pochodząca z ok. 1346 r., do niej dostawiono od wschodu obecne prezbiterium w latach 1606-1611, a ok. 1743 r. od zachodu jednonawowy korpus. We wnętrzu zachował się rzeźbiony ołtarz i prospekt organowy z XVIII w., płyta nagrobna z 1523 r., a na zewnątrz szereg epitafiów z XVI-XVIII w.

Stanowice - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Najświętszego Serca P. J., barokowy, wzniesiony ok. poł. XVIII w., restaurowany w 1928 r., remontowany w 1965 r. Założony na planie krzyża łacińskiego z transeptem, z prezbiterium zakończonym półkoliście, z wieżą wkomponowaną w zachodnią elewację założoną na linii falistej. Zachował we wnętrzu późnobarokowy ołtarz główny z 2. poł. XVIII w.

Stara Białka - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Św. Mateusza, renesansowy, wzniesiony w latach 1606-1609, restaurowany w 1884 r. Orientowany, murowany, prostokątny z wydzielonym tęczą prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem kolebkowym z lunetami, zwieńczony dwuspadowym dachem z ośmioboczną sygnaturką. Zachował we wnętrzu renesansowe ołtarze i ambonę z pocz. XVII w., oraz trzy epitafia z początków XVIII w.
- Cmentarz otacza kamienny mur obronny z zachowanymi strzelnicami, rozdzielony bramą restaurowaną w 1884 r,

Stara Góra - d. woj. leszczyńskie
- Kościół filialny Św. Jakuba Apostoła, wzmiankowany w 1289 r. Obecny gotycki wzniesiony w XV w., przebudowywany w XVI i XVIII w., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, oskarpowamy, z poligonalnie zakończonym prezbiterium, z bocznymi symetrycznymi kaplicami, z wieżą od zachodu. Nad prezbiterium sklepienie gwiaździste, nad nawą drewniane stropy z bogatym wystrojem malarskim. We wnętrzu dwa barokowe ołtarze i ambona z XVIII w.
- Dawny zajazd nr 192, barokowy, wzniesiony w 2. poł. XVIII w. Murowany, prostokątny, parterowy ze szczytami na osi, dwutraktowy, nakryty dachem naczółkowym ze środkowym portalem flankowanym pilastrami.

Stara Kamienica - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny zamku kamiennego, położonego na wzgórzu i otoczonego fosą. W 1242 r. książę Bolesław Rogatka darował zamek miejscowemu kasztelanowi Siboto, przodkowi rodu Schaffgotschów. W XVI w. zamek przebudowano po zniszczeniach w czasie wojen husyckich. Ponownie odbudowany w latach 1601-1635 uległ zniszczeniu w XVIII w. i od tej chwili pozostaje w ruinie.
- Kościół parafialny Św. Jana Chrzciciela, wzmiankowany w 1370 r. Wzniesiony w końcu XV w., przebudowany w 1624 r., powiększony w XVIII w., restaurowany w XIX w., remontowany w 1957 r. Murowany, z jednonawowym korpusem, z trzynawowym prezbiterium rozdzielonym emporami wspartymi na półkolistych arkadach, z dostawioną od południa wieżą zwieńczoną barokowym hełmem. Zachował na elewacjach szereg gotyckich i renesansowych portali, a we wnętrzu gotycką, kamienną chrzcielnicę, późnorenesansową ambonę z XVII w. i trzy barokowe ołtarze z początków XVIII w.
- Dom nr 150 (dawna plebania), wzniesiony w 1. poł. XVIII w. Murowany, prostokątny, dwutraktowy z sienią na osi, dwukondygnacjowy, nakryty dachem łamanym czterospadowym.

Stara Łomnica - d. woj. wałbrzyskie
- Dwór wzniesiony w końcu XVI w., przebudowany w XVIII i XIX w Murowany, założony na prostokącie, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem łamanym z naczółkami. Elewacje zewnętrzne zachowały geometryczną dekorację sgraffitową oraz renesansowe obramienia okien. Wnętrza parteru sklepione kolebką z lunetami, wyżej płaskie stropy ozdobione barokowymi stiukami.
- Dwór (obok wieży mieszkalnej), wzniesiony w 2. poł. XVI w., przebudowany w XIX i XX w. Murowany, założony na wydłużonym prostokącie, dwutraktowy z sienią na osi, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym. Mimo przebudów zachował część renesansowych obramień okiennych i portal ozdobiony herbami właścicieli.
- Dwór wzniesiony w końcu XVI w., gruntownie przebudowany w 2. poł. XVIII w., restaurowany w XIX w. Murowany, założony na czworoboku o oskarpowanych narożach, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty czterospadowym dachem mansardowym. Wnętrza parteru zachowały dwie sale o sklepieniach kolebkowych wspartych na renesansowych kolumnach.
- Wieża mieszkalna obronna, wzniesiona zapewne w końcu XIV w., częściowo przebudowana w wiekach następnych. Murowana z kamienia, czworoboczna, trzykondygnacjowa, zachowała część pierwotnych obramień okiennych i ostrołukowy porta1.
- Kościół parafialny Św. Małgorzaty, wzmiankowany w 1354 r. Pierwotny średniowieczny, remontowany w 2. poł. XVII w., gruntownie przebudowany (pozostała wieża) ok. 1794 r., restaurowany w 1957 r. Założony na wydłużonym prostokącie z wieżą obok prezbiterium, z uszakowatymi obramieniami okien. Zachował we wnętrzu trzy barokowe, rzeźbione ołtarze i ambonę pochodzące z 1. poł. XVIII w.
- W murze cmentarnym, czworoboczna brama o ostrołukowym prześwicie.
- Budynek plebanii wzniesiony w 1755 r., restaurowany w 1854 r. Murowany, prostokątny z ryzalitami na osi, z sienią przelotową, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym z naczótkami.
- Dawna karczma (nr 29), wzniesiona na przełomie XVIII i XIX w. Murowana, prostokątna, dwukondygnacjowa, dwutraktowa, nakryta dachem łamanym z naczółkami.

Stara Rudna - d. woj. legnickie
- Ruiny pałacu barokowego, wzniesionego w 2. poł. XVII w., przebudowanego w XIX w., zniszczonego w 1945 r. Było to założenie prostokątne, murowane, dwutraktowe, dwukondygnacjowe z akcentowanym pilastrami portalem wejściowym.
- Kościół gotycki, wzniesiony w XV w., przebudowany w baroku w XVIII w., częściowo zdewastowany w 1945 r. Orientowany, murowany, jednonawowy z trójbocznie zakończonym prezbiterium o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami. Zachował na ścianie trzy płyty nagrobne z początków XVII w.

Starczów - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Jana Chrzciciela, wzmiankowany jako kaplica w 1359 r. Obecny wzniesiony w średniowieczu, gruntownie przebudowany ok. 1778 r., restaurowany w 1887 r. Orientowany, murowany. jednonawowy z wieżą od zachodu, z prostokątnym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami.

Starczówek - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany w 1364 r. Pierwotny wzniesiony w średniowieczu (XV?), przebudowany w latach 1721-1722, restaurowany w XIX w. Murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, z węższym prezbiterium zakończonym trójbocznie, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami, zachował wyposażenie z 2. poł. XVIII w.

Stare Bogaczowice - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Józefa, obecny barokowy wzniesiony w latach 1685-1689 wg projektu Marcina Urbana z Lubawki, częściowo przebudowany w 1826 r., restaurowany w 1930 r. Murowany, jednonawowy z rzędami empor z trójbocznie zakończonym prezbiterium oraz oskarpowaną wieżą. Wnętrze nakryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami zachowało bogate wyposażenie barokowe pochodzące z przełomu XVII i XVIII w.
- Kaplica Św. Anny, wzniesiona w 1736 r., restaurowana w 1827 r. Murowana na rzucie zbliżonym do elipsy, nakryta kopułą z freskami Heigla z 1736 r., zachowała barokowy ołtarz i ambonę pochodzące z okresu budowy obiektu.
- Dawny klasztor Cystersów, wzniesiony w końcu XVII w., restaurowany w XIX w. Murowany, prostokątny, dwutraktowy z sienią przejazdową na osi, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym, zachował część sklepionych pomieszczeń w parterze. Obok współczesny mu okresem powstania budynek gospodarczy.
- Ruiny kościoła Św. Mikołaja, wzniesionego w XVI lub w pocz. XVII w., jako budowla jednonawowa z trójbocznie zakończonym prezbiterium.
- Domy mieszkalne (nr 95, 110, 148, 169) wzniesione na przełomie XVIII i XIX w., o skromnej klasycystycznej architekturze, kryte dachami dwuspadowymi, o sklepionych niejednokrotnie pomieszczeniach parteru.

Stare Jaroszowice - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Niepokalanego Poczęcia NMP, wzmiankowany w 1385 r. Wzniesiony zapewne na przełomie XIV i XV w., przebudowany w pocz. XVI w., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy z prostokątnym prezbiterium i kwadratową wieżą od zachodu. Prezbiterium nakryte gwiaździstym sklepieniem zachowało przyścienne sakramentarium.

Stare Rochowice - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac wzniesiony w 2. poł. XVIII w., przebudowany w XIX i XX w. Murowany, założony na prostokącie z silnie występującym ryzalitem i wieżą na osi, dwukondygnacjowy, trzytraktowy, nakryty dachem dwuspadowym.
- Obok zachowane oficyny mieszkalne i gospodarcze, pochodzące z XIX w.
- Kościół parafialny Św. Jana Chrzciciela, wzniesiony w XV w., przebudowany w XVIII w. i w 1828 r. Orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, zachował we wnętrzu barokowe ołtarz i ambonę z końca XVII w.

Starków - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Mikołaja Bw., wzmiankowany w 1338 r. Pierwotny gotycki wzniesiony ok. 1400 r., gruntownie przebudowany w końcu XVII w., restaurowany w 2, poł. XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, z węższym trójbocznie zakończonym, oskarpowanym prezbiterium, nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Nad nawą sklepienie kolebkowe, a we wnętrzu dwie gotyckie rzeźby drewniane (św. Barbara i św. Mikołaj) z 2. poł. XV w., trzy barokowe ołtarze z 1. ćw. XVIII w.

Stary Henryków - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Marcina, wzmiankowany w 1422 r., pierwotny przebudowany w latach 1582-1586, obecny wzniesiony na starych fragmentach 1705-1706, restaurowany w 1959 r. Orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, z prostokątnym prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowym, zachował póżnobarokowe wyposażenie z poł. XVIII w.

Stary Jaworów - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Niepokalanego Poczęcia NMP, gotycki, wzniesiony w końcu XIII w., częściowo przebudowany w latach 1706-1708, restaurowany w końcu XIX w. i w 1963 r. Orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, zachował we wnętrzu dwa nagrobki z poł. XVII w.
- Dom nr 11, późnobarokowy z 1799 r. Murowany, prostokątny, jednotraktowy, parterowy, nakryty dachem łamanym ozdobionym wolutowym szczytem.

Stary Węgliniec - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Serca P. J., wzniesiony w 1513 jako kaplica św. Anny, z inicjatywy biskupa Jana, powiększony w 1687 r., restaurowany w XIX w. Jednonawowy, trzyprzęsłowy z prezbiterium niewyodrębnionym nakrytym kasetonowym stropem z polichromią roślinną. Na balustradzie empory, malowane w 1. poł. XVIII w. sceny ze Starego i Nowego Testamentu, a we wnętrzu późnorenesansowa drewniana ambona i klasycystyczny ołtarz, na ścianach zaś kamienne epitafia z XVIII i XIX w.

Stary Wiązów - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Floriana, wzmiankowany jako kaplica w 1227 r. Obecny gotycki, wzniesiony w XV w., zbarokizowany i powiększony o wieżę zachodnią w 1712 r., częściowo zniszczony w 1945 r., dobudowany w latach 1946-1947. Orientowany, murowany, Jednonawowy z kwadratowym oskarpowanym prezbiterium, z wieżą od zachodu zwieńczoną cebulastym hełmem. Zachował we wnętrzu gotyckie sakramentarium przyścienne, gotyckie okucia drzwi do zakrystii, oraz trzy barokowe ołtarze z pocz. XVIII w.

Stary Wielisław - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Wawrzyńca, wymieniany w 1300 r., uległ zniszczeniu w czasie wojen husyckich. Obecny pierwotnie gotycki, wzniesiony w końcu XV w., gruntownie przebudowany i powiększony o boczne nawy w stylu barokowym w 1. poł. XVIII w., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, trzynawowy z wieżą wprowadzoną do wnętrza, a węższym, zakończonym trójbocznie i oskarpowanym prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Zachował we wnętrzu renesansową kutą kratę z ok. 1660 r., barokową rzeźbioną ambonę i rokokowy ołtarz główny z 2. poł. XVIII w.
- Cmentarz otacza wysoki mur z czworoboczną, piętrową bramą z 1569 r. o półkolistym prześwicie, od wnętrza otwarty drewnianymi podcieniami z balustradą, rozdzielonymi trzema kwadratowymi kaplicami,

Stary Wielisław Dolny - d. woj. wałbrzyskie
- Kaplica Mauzoleum księcia Jana Ziębickiego, neobarokowa z 1904 r., wzniesiona dla upamiętnienia miejsca śmierci księcia Jana - 27 grudnia 1428 r. - w bitwie z husytami.

Stary Zamek - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Stanisława, powstał w 3. ćw. XIII w., wymieniany dopiero w 1381 r., częściowo przebudowany w 1714 r., powiększony o kruchtę i kaplicę w 1846 r., restaurowany w 1966 r. Jest to budowla orientowana, murowana z kamienia, jednonawowa, z wyodrębnionym prostokątnym prezbiterium, z zakrystią od północy i wieżą od zachodu, Prezbiterium nakrywa sklepienie krzyżowo-żebrowe, wsparte na narożnikowych kolumienkach, nawę zaś drewniany strop. W ścianie południowej zachowany bogato rzeźbiony portal kamienny z postaciami Madonny i Św. Stanisława w tympanonie. Przy ościeżach portalu wtórnie wmurowane dwie pełnoplastyczne rzeźby lwów, trzecia rzeźba wmurowana jest w kruchcie. We wnętrzu gotyckie sakramentarium, fragment gotyckiego ołtarza z ok. 1500 r., dwie rzeźby (św. Stanisław i św. Wacław) z 1495 r., i barokowy ołtarz główny z 1714 r.

Stępin - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Narodzenia NMP, wzmiankowany w 1338 r. Obecny gotycki wzniesiony w XV w., powiększony o wieżę w XVI w., restaurowany w XIX w. Murowany, orientowany. Jednonawowy bez wydzielonego prezbiterium, zakończony trójbocznie z wieżą od południa.

Stobno - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Mikołaja BW, wzmiankowany w 1292 r. Obecny barokowy wzniesiony ok. 1600 r., być może na starszych fragmentach, restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium, z wieżą od zachodu. Zachował we wnętrzu malowany strop kasetonowy z ok. 1660 r., oraz dwa barokowe ołtarze i ambonę z pocz. XVIII w.

Stolec - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac barokowy, wzniesiony w 1. poł. XVIII w., przebudowany w XIX i na pocz. XX w., częściowo uszkodzony w 1945 r. Murowany, założony na prostokącie z bocznymi ryzalitami, trzytraktowy, dwu- i trzykondygnacjowy, nakryty dachami łamanymi, mimo przebudów zachował szereg barokowych portali i obramień okiennych.
- Obok dwie oficyny mieszkalne i jedna gospodarcza, wzniesione współcześnie z pałacem i nawiązujące do niego architekturą.
- Kościół pomocniczy NMP, wzniesiony w końcu XIII w., przebudowany w XVI i pocz. XVIII w., restaurowany w latach 1837-1863, orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z prostokątnym dwuprzęsłowym prezbiterium. Między korpusem nawowym a prezbiterium wznoszą się dwie kwadratowe wieże, zwieńczone hełmami z 2. poł. XVI w. Sklepienie krzyżowo-żebrowe prezbiterium wsparte jest na rzeźbionych wspornikach, a zamknięte zwornikami ozdobionymi motywami roślinnymi. Wnętrze nawy było odnawiane dwukrotnie z XVI i XVIII w. W ołtarzu rzeźbiony tryptyk z początków XVI w. ze Św. Rodziną, na ścianie drewniane epitafium z 1592 r., a w prezbiterium fragmenty póżnogotyckiej polichromii z pocz. XVI w.

Stoszowice - d. woj. wałbrzyskie
- Zamek pierwotny renesansowy wzniesiono ok. 1600 r., jako założenie obronne z półkolistymi bastejami, otoczone fosą z wodą. Przebudowy w XVIII w., a następnie dość gruntowne, dwukrotne w XIX w. (lata 1806-1815, 1879-1882), oraz remont w 1968 r. częściowo zatarły pierwotny charakter. Obecnie całość założona jest na czworoboku z trzema kolistymi basztami na narożach, trzyskrzydłowa z wewnętrznym dziedzińcem zamkniętym z jednego boku murem kurtynowym z bramą przejazdową. Skrzydła jedno- i dwutraktowe, dwukondygnacjowe, nakryte są dachami dwuspadowymi akcentowanymi ozdobnymi trójkątnymi szczytami, zachowały część sklepień kolebkowych w salach parteru. Całość otacza pięcioboczny (część północna zniszczona) mur obronny z półkolistymi bastejami w narożnikach i fosa z wodą.
- Kościół parafialny Św. Barbary, wzmiankowany w 1283 r. Pierwotny gotycki z XV w., gruntownie przebudowany w baroku ok. 1763 i 1781 r. Orientowany, murowany, jednonawowy bez wydzielonego prezbiterium z wieżą zachodnią wprowadzoną do wnętrza nawy, nakryty sklepieniem kolebkowym z lunetami na gurtach spływających na przyścienne pilastry. Zachował we wnętrzu środkową część rzeźbionego gotyckiego tryptyku z 2. poł. XV w., oraz bogate wyposażenie rokokowe z 2. poł. XVIII w.
- Część murów cmentarza, pierwotnie obronnego, wzniesionego w 1. poł. XVII w., zachowała strzelnice typu klinowego.

Stoszów - d. woj. wałbrzyskie
- Dwór pierwotny wzniesiony w 2. poł. XVI w., gruntownie przebudowany w XVIII w., restaurowany w XIX w. Murowany, założony na prostokącie z bocznymi ryzalitami, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachami dwuspadowymi. Zachował na elewacjach kamienne renesansowe i barokowe obramienia okienne.
- Kościół filialny Św. Trójcy, wzmiankowany w 1376 r., wzniesiony w początkach XVI w., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, salowy z kwadratowym prezbiterium, nakryty dachem dwuspadowym z ośmioboczną sygnaturką na kalenicy. Zachował we wnętrzu gotycką Pietę z ok. 1430 r. i barokową ambonę z 2. poł. XVIII w.

Stronia - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny NP Marii został wzniesiony ok. 1300 r. w stylu romańskim, restaurowany w XVIII w. i w 1959 r. Jest to budowla centralna (rotunda), założona na dwóch przecinających się kołach o różnej średnicy, murowana z kamienia polnego, z ostrołukowymi oknami w prezbiterium i portalem południowym. W prezbiterium pod drewnianym stropem biegnie roślinny fryz, wykonany w stiuku ok. 1600 r. W nawie zachowana kamienna chrzcielnica z 1517 r.

Stronie Śląskie - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Mateusza, wzniesiony w 2. poł. XVIII w.. restaurowany w XIX w. i w 1970 r. Murowany, trójnawowy z wieżą od zachodu i zamkniętym półkoliście prezbiterium, zachował we wnętrzu trzy barokowe ołtarze, ambonę i chrzcielnicę pochodzące z XVIII w.
- Obok bramy cmentarnej, murowana kaplica powstała na przełomie XVIII i XIX w.
- Kaplica wzniesiona ok. poł. XVIII w., murowana założona na ośmioboku z centralną kopułą zwieńczoną sygnaturką.

Struga - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac wzniesiony pierwotnie w 2. poł. XVI w. jako dwór obronny, powiększony i przebudowany w XVII i ok. 1730 r. na barokową rezydencję pałacową, częściowo zdewastowany w 1945 r. Rozplanowany na prostokącie z wewnętrznym dziedzińcem o zamurowanych obecnie krużgankach. Skrzydła dwu- i trzytraktowe, trzykondygnacjowe zachowały we wnętrzach szereg sklepionych sal ze śladami dekoracji malarskich, eliptyczną kopułę nad salą balową, oraz szereg kominków i obramień okiennych. Kamienny portal główny, balkonowy z ok. 1720 r. wieńczą obeliski i wazony kwiatowe.
- Obok barokowa oficyna mieszkalno-gospodarcza z XVIII w., dwuskrzydłowa, dwukondygnacjowa, nakryta dachem mansardowym o sklepionych pomieszczeniach parteru.
- Kościół filialny MB Bolesnej, wzmiankowany w 1305 r., wzniesiony zapewne w średniowieczu, gruntownie przebudowany w 1532 r., restaurowany w XVIII w. oraz w latach 1860, 1930 i 1969. Orientowany, murowany, jednonawowy z prostokątnym prezbiterium, zachował we wnętrzu gotycką rzeźbę Madonny z Dzieciątkiem z 2. poł. XV w., barokowy ołtarz główny z 3. poł. XVIII w., a na zewnątrz pięć całopostaciowych płyt nagrobnych z lat 1541-1605.
- Obok brama wjazdowa na cmentarz, wzniesiona prawdopodobnie w 1532 r., przebudowana w XVIII w. Część dolna kamienna, piętro drewniane zwieńczone cebulastym hełmem.

Strzeganowice - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Stanisława, wzmiankowany w 1353 r. Gotycki z pocz. XVI w., częściowo przebudowany w XVIII w. (1796?), restaurowany w 1964 r. Orientowany, murowany, jednonawowy bez wydzielonego prezbiterium od wschodu zakończony trójbocznie, w całości oskarpowany. Zachował we wnętrzu barokowe rzeźby, a na wieży dzwon z 1737 r.

Strzegom - d. woj. wałbrzyskie
- Ślady osadnictwa ludzkiego na terenie miasta Strzegomia sięgają epoki brązu. W okresie 1000-500 r. p.n.e. na górze bazaltowej istniała warowna osada łużycka. Później na górze tej powstał warowny gród kasztelański, wymieniany w bulli papieskiej w 1155 r. Obok grodu rozwijała się osada z kościołem, który w 1202 lub 1203 r. możnowładca śląski Imbram darował zakonowi joannitów. Lokacja miasta w 1242 r. jedynie zaanektowała wcześniejszą osadę targową i w związku z tym zarys jego był dość nieregularny. Nowy kościół Św. Piotra i Pawła oddano do użytku wiernych w latach 1268-1272. Miasto w obrębie pierwotnych fortyfikacji posiadało pięć bram miejskich. Rozwój jego opierał się głównie na rzemiośle, stąd w XIV w. Strzegom był ważnym ośrodkiem przemysłowym. Wiek XIV to okres żywiołowego rozwoju architektury sakralnej. Ok. 1360 r. rozpoczęto rozbudowywać kościół parafialny, na południe od niego wzniesiono komandorię joannitów, przebudowaną w 1484 r. W 1307 r. księżna Beatrycza ufundowała klasztor Benedyktynek, a następnie kościół klasztorny P Marii, konsekrowany w 1343 r. W 1430 r. wzniesiono kościół i klasztor Karmelitów, a przed 1463 r. powstała synagoga żydowska. Ratusz wzmiankowany jest dopiero w 1455 r. W 1338 r. miasto otrzymało prawo bicia monety. Domy murowane z podcieniami zaczęto wznosić już w końcu XIV w. Budowę murów miejskich rozpoczęto w 1291, a ukończono przed 1299 r., ubezpieczając je czworokątnymi wykuszami i wieżami. Po wojnach husyckich fortyfikacje wzmocniono, a przed 1454 r. otoczono miasto drugim murem zewnętrznym i fosą z wodą. W 1475 r. zbudowano w słabych punktach obronnych półkoliste basteje. W epoce renesansu następuje przebudowa ratusza oraz intensywna zabudowa miasta, w 1584 r. dokonano przebudowy zamku. Rozwój miasta przerwała wojna trzydziestoletnia niszcząc go gruntownie. Panowanie pruskie od 1740 r. oraz wojna siedmioletnia pogłębiły kryzys gospodarczy. Ożywienie następuje dopiero w XIX w. dzięki rozwojowi przemysłu, a szczególnie kamieniołomów granitu. Poważnie zniszczone w 1945 r., ponownie ożywia się szybko w oparciu o nowe lub zmodernizowane zakłady przemysłowe.
- Ratusz. Ze średniowiecznego ratusza zachowała się tzw. wieża targowa, murowana z kamienia, o sklepionym parterze, zwieńczona kamienną balustradą - częściowo gotycką, częściowo barokową. Na elewacji kartusz z herbem miasta z datą 1618. Sam budynek ratuszowy, gruntownie przebudowany w latach 1859-1860, prawie zupełnie zatracił charakter zabytkowy. Najcenniejszym jest zachowany portal z cytatem łacińskim i datą 1541.
- Mury miejskie pierwotne powstały w latach 1291-1299. Gruntownie przebudowane i powiększone w XIV w., otrzymały drugi zewnętrzny pas w 1454 r. Rozdzielało je pięć bram: Świdnicka, Jaworska, Wrocławska, Grabińska, Nowa i szereg baszt, oraz wzniesione w końcu XV w. wydłużone basteje. W 1683 r. nastąpiła reperacja umocnień po zniszczeniach wojennych. Niszczone na materiał budowlany w XIX w. zachowały się obecnie w niewielkich fragmentach wzdłuż promenady. Oprócz kaplicy Św. Antoniego umieszczonej w dawnej bastei, odbudowanej po zniszczeniach wojennych w latach 1957-1961, zachowała się jeszcze baszta Dziobowa (ul. Kamienna), wzniesiona przed 1398 r. zbudowana na rzucie czworobocznym, wyżej przechodząca w ośmiobok zwieńczony stożkowym hełmem.
- Kościół parafialny Św. Piotra i Pawła, poprzedni został wzniesiony w XIII w., na miejscu starszego zapewne drewnianego. Budowę obecnego kościoła rozpoczęto w pocz. XIV w. z kamienia łamanego przy użyciu piaskowca do dekoracji. Prowadzono ją jeszcze przez XV w., a całość ukończono dopiero w pocz. XVI w. Majstrem budowlanym w latach 1383-1391 był Jakub ze Świdnicy. Obecnie jest to trzynawowa pięcioprzęsłowa bazylika, założona na rzucie krzyża łacińskiego z transeptem. Prezbiterium trzyprzęsłowe zamknięte jest poligonalnie a towarzyszące mu nawy boczne zakończone są trójbocznie. Fasadę zachodnią akcentują dwie wieże, z których tylko północną wyprowadzono do wysokości szczytu. Wnętrza nakrywają sklepienia krzyżowe, gwiaździste i sieciowe, wsparte na prostokątnych filarach. Żebra sklepienne spływają na kamienne wsporniki przedstawiające postacie proroków, panien mądrych i głupich, a także motywy roślinne. Na zewnątrz widoczne są, związane z konstrukcją, kamienne łuki oporowe. Szczyty transeptu i fasady zachodniej wykonano w cegle i ozdobiono ślepymi blendami z pocz. XVI w.
- Zwracają uwagę bogato rzeźbione portale z tympanonami. W portalu zachodnim z siedemdziesiątych lat XIV w. widnieje posąg Chrystusa jako sędziego świata, a obok postacie Matki Boskiej i św. Jana. W polach łuku dwa reliefy z życia św. Pawła, Nad portalem północnym z 3. ćw. XIV w., Koronacja Matki Boskiej przez Chrystusa, poniżej Koronacja Betsaby przez Salomona i Koronacja Estery przez Ahaswera. Nad portalem południowym z ok. 1400 r. Zaśnięcie M Boskiej. W prezbiterium trójarkadowe, kamienne sedilia, kamienne sakramentarium wykonane przez Wolfganga z Wiednia w 1. poł. XV w., kamienna późnogotycka chrzcielnica z XVI w., rzeźbiona w piaskowcu ambona z 1592 r., na ścianach fragmenty polichromii z XIV i XVI w. oraz szereg nagrobków i epitafiów z XVI-XVIII w.
- Kościół filialny Św. Barbary, wzniesiony w XIV w. był do 1456 r. synagogą żydowską, po czym dostał się w ręce katolików i został przebudowany na kościół, gruntownie restaurowany w 1870 r. Jest to budowla jednonawowa, murowana z kamienia z prezbiterium zakończonym trójbocznie, nakrytym późnogotyckim sklepieniem sieciowym, a nawą nakrytą sklepieniem krzyżowym. Zachowały się w ścianach prezbiterium kamienne sedilia, gotyckie sakramentarium, kamienna chrzcielnica z 1500 r. i barokowy ołtarz główny.
- Kościół ewangelicki (ul. Kościuszki), pierwotnie kościół klasztorny, którego budowę rozpoczęto po 1430 r. Gruntownie przebudowany w latach 1704-1716 i przekazany ewangelikom, restaurowany po 1819 r. Jest to budowla murowana z kamienia łamanego, z nawą główną ośmioprzęsłową, zamkniętą od wschodu trójbocznie, o wnętrzu wypełnionym emporami. W fasadzie zachodniej widnieje kamienny gotycki portal z bogato rzeźbionym tympanonem. Za prezbiterium wieża zwieńczona osiemnastowiecznym hełmem. We wnętrzu gotyckie sakramentarium ze sceną Ukrzyżowania, barokowy ołtarz główny z amboną oraz szereg olejnych portretów pastorów.
- Obok wznosi się dwukondygnacjowy budynek klasztorny, powstały w latach 1704-1716, o barokowej elewacji, poważnie przebudowany we wnętrzu w XIX w.
- Kościół cmentarny Św. Jadwigi (ul. Rosenbergów), powstał w pocz. XIV w., jako kościół Starego Strzegomia. Wymieniany w 1456 r. jako kaplica szpitalna, później cmentarna, przebudowany w pocz. XVI w. remontowany w XVIII i XIX w., ostatnio w 1963 r. Orientowany, murowany, jednonawowy z trójbocznie zakończonym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, w całości oskarpowany, zachował we wnętrzu przyścienne sakramentarium i barokową ambonę.
- Dawna komandoria Joannitow, plebania (pl. Kościelny 10), pierwotnie renesansowa z ok. 1538 r., gruntownie przebudowana w 1704 r., restaurowana w 1960 r. Jest to budynek prostokątny, dwutraktowy dwukondygnacjowy, o elewacji podzielonej pilastrami toskańskimi i pomieszczeniach parteru nakrytych sklepieniami kolebkowymi.
- Ruiny fortu i wiatraka prochowego, wzniesione na Wzgórzu Bazaltowym w 2. poł. XVIII w., zniszczone w XIX w., obecnie zachowały fragmenty podziemnych kazamat, murów oporowych i przejść oraz cylindryczny wiatrak typu holenderskiego.

Strzelce Świdnickie - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Wszystkich Świętych, wzmiankowany w 1335 r. Gotycki wzniesiony w 1. poł. XIV w., przebudowany ok. 1603 r., restaurowany w 1885 r., remontowany w 1962 . Orientowany, jednonawowy, murowany z kamienia, z prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowym. Zachował na ścianach prezbiterium średniowieczne malowidła, pochodzące z ok. 1360 r., odsłonięte w 1905 r., konserwowane w 1962 r. Przedstawiają one sceny ze Starego i Nowego Testamentu, rozdzielone na pola i umieszczone w trzech strefach. Na białych płaszczyznach sklepienia znajdują się czerwone i żółte gwiazdy. Na ścianie tęczy widnieją postacie proroków, św. Michała i Strącenie potępionych do piekieł. Całość ma charakter linearno-graficzny i odznacza się dobrym poziomem artystycznym.
- Dawny zajazd empirowy, z 1. ćw. XIX w. Murowany, prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym z naczółkami, z wejściem umieszczonym w płytkim ryzalicie i półkolistej niszy.

Strzelin - d. woj. wrocławskie
- Dawna osada wymieniana była w 1281 r. jako siedziba kasztelanii. Przy podziale Śląska Strzelin przypadł dzielnicy wrocławskiej. Dopiero w 1277 r. zdobył miasto książę legnicki Bolesław Rogatka, po nim przejął je Bolko I, książę świdnicko-jaworski. On to w 1292 r. nadał Strzelinowi prawa miejskie, otoczył go murami i ufundował tu klasztor klarysek. W 1301 r. miasto przeszło do księstwa ziębickiego. W czasie walk z husytami Strzelin został zniszczony. Po śmierci księcia Jana, miasto drogą sukcesji przeszło do księstwa brzeskiego, gdzie do 1675 r. panowali Piastowie. W czasie wojny trzydziestoletniej o Strzelin toczyły się poważne boje. W 1647 r. miasto zostało zburzone, a od 1741 r. przeszło pod panowanie pruskie. Poważne ożywienie Strzelina nastąpiło dopiero od 1861 r., tzn. od momentu uruchomienia kamieniołomów granitu. Prawie całkowicie zniszczone w 1945 r., ożywiło się szybko i rozwija się dalej jako ośrodek przemysłowy i przetwórczy okolicznych płodów rolnych.
- Ratusz. Z pierwotnego gotyckiego ratusza z XIV i XV w., przebudowywanego w wiekach następnych, zniszczonego w czasie działań wojennych, zachowała się jedynie parterowa kondygnacja wieży, zabezpieczona ostatnio jako trwała ruina w 1968 r.
- Mury miejskie pierwotne, wzniesione zostały w końcu XIII w., powiększone i unowocześnione w XV w., po wojnach husyckich. Wzniesione z kamienia posiadały trzy bramy: Wrocławską, Ziębicką, Mariacką oraz około dziesięciu baszt. Do dziś zachowały się fragmenty murów w południowej i północnej części miasta. Pozostała również baszta prochowa, czworoboczna z zamurowanym ostrołukowym otworem, zwieńczona pseudorenesansową attyką.
- Kościół parafialny Św. Krzyża. Pierwotnie był to kościół klasztorny, należący do zakonu klarysek, ufundowany w 1296 r. Kościół obecny wzniesiony w ciągu XV w., przebudowano po wojnie trzydziestoletniej, a odnowiono po pożarze w 1706 r. Zniszczony w części zachodniej w 1945 r., został odbudowany w latach 1955-1956. Jest on orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, wzniesiony na rzucie krzyża łacińskiego, z transeptem, z silnie wydłużonym prezbiterium zakończonym trójbocznie, w całości oskarpowany. Na osi fasady zachodniej usytuowano niewielką wieżyczkę ze stożkowym hełmem. Wnętrze nakryte jest sklepieniem kolebkowym z lunetami. Wyposażenie wnętrza, utrzymane w stylu barokowym pochodzi z końca XVII w.
- Obok od południa przylega czworobok zabudowań klasztornych, które po licznych przebudowach zachowały cechy bardzo skromnego późnego baroku z lat 1700-1721. Murowany, trzyskrzydłowy, dwutraktowy z krużgankiem, dwukondygnacjowy, nakryty dachami dwuspadowymi. Zachował we wnętrzu szereg pomieszczeń sklepionych kolebką z lunetami, w wieży monumentalnej klatkę schodową, a na parterze kaplicę z barokowym wystrojem.
- Kościół Św. Gotarda początkami swymi sięga 1. poł, XII w. Istniała tu wówczas romańska rotunda, założona na dwóch przecinających się kołach, zbudowana z łamanego granitu. Zachowała się z niej dolna część obecnej wieży (pierwotnie nawa) ze skromnym uskokowym portalem o półkolistym tympanonie. Fundamenty murów jej prezbiterium odkryte w 1953 r. zostały wyeksponowane po pracach w 1956-1959 r. W początkach XIV w. zburzono dawne prezbiterium, a na jego miejscu wzniesiono prostokątne dwuprzęsłowe wnętrze, nadbudowując dawną nawę i adaptując ją na dzwonnicę kościelną. Podobną prostokątną nawę dostawiono od południa w XV w. Obecnie jest założeniem dwunawowym, dwuprzęsłowym sklepieniu krzyżowo-żebrowym, z kolistą wieżą od zachodu z zachowanymi na ścianach kilkoma płytami nagrobkowymi z XVIII w.
- Dawna kaplica szpitalna (ul. Brzegowa), położona poza murami miejskimi, wzniesiona w 1351 r., uszkodzona częściowo w 1945 r. Murowana z kamienia, prostokątna, o wnętrzu nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. W fasadach zachowała ostrołukowe okna o kamiennych laskowaniach, a od wschodu trójkątny prosty szczyt. Jest to jedna z niewielu zachowanych na Śląsku gotyckich kaplic szpitalnych z tego okresu.
- Kaplica cmentarna (ul. Staszica), barokowa, wzniesiona w 1637 r., restaurowana w XIX w. Prostokątna z dostawioną wieloboczną kaplicą, nakryta dachem dwuspadowym zwieńczonym sygnaturką z cebulastym hełmem.
- Dawny dom książęcy wzniesiony ok. 1585 r., przebudowany ok. 1600 r. w stylu renesansowym, adaptowany na gmach sądu w XIX w., zniszczony w 1945 r. Murowany, prostokątny, dwutraktowy z sienią na osi, dwukondygnacjowy, zachował na narożniku kolisty wykusz, wsparty na rzeźbionych kamiennych wspornikach.
- Czeski kościół ewangelicki, usytuowany wg tradycji na miejscu przedlokacyjnego Strzelina. Obecny gotycko-barokowy, wzniesiony w XIV w., powiększony w XV w., przebudowany w latach 1749-1779 w czasie przekazania wyznawcom Czeskiego Kościoła Ewangelickiego Reformowanego, restaurowany w pocz. XX w., zniszczony w 1945 r., zabezpieczony w 1949 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, oskarpowany, z prostokątnym prezbiterium i poligonalnie zakończoną zakrystią nakrytą dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym.

Strzeszów - d. woj. wrocławskie
- Pałac wzniesiony pierwotnie jako dwór renesansowy ok. 1567 r., przebudowany w XVIII w., gruntownie odrestaurowany i powiększony w końcu XIX w. Część starsza murowana, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta jest dachem mansardowym z dostawioną kolistą wieżą.
- Kościół filialny Podwyższenia Krzyża Św., wzmiankowany w 1374 r. i zapewne wtedy wzniesiony, odbudowany po zniszczeniu ok. 1498 r., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, oskarpowany, z węższym prostokątnym prezbiterium i bogatym szczytem zachodnim z wysmukłymi blendami. Zachował nad nawą malowany strop renesansowy z poł. XVII w. podobnie jak i pozostałe elementy wyposażenia.
- Obok wolno stojąca, drewniana dzwonnica o konstrukcji słupowej szalowanej deskami, wzniesiona w pocz. XIX w.

Studnica - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Św. Kazimierza, wzmiankowany w 1305 r. Obecny powstał przez dostawienie w 1817 r., obszernej sali do średniowiecznej oskarpowanej wieży i barokowych kaplic z 1690 r. Zachowały się w nich kamienne sarkofagi z początków XVIII w. i fragmenty polichromii.

Studniska Dolne - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Św. Anny, aczkolwiek wzmiankowany dopiero w 1346 r., wzniesiony został już w poł. XIII w., restaurowany następnie w latach 1752 i 1839 (daty na sygnaturce). Orientowany, murowany, jednonawowy z kwadratowym prezbiterium zakończonym półkolistą absydą nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym o wiszącym zworniku, wspartym na kamiennych wspornikach. Od południa uskokowy, rzeźbiony portal z kolumienkami o trójlistnym zwieńczeniu prześwitu. We wnętrzu ambona i trzy rzeźbione barokowe ołtarze z XVII i XVIII w.

Sulików - d. woj. jeleniogórskie
- Pierwotnie istniał tu wczesnośredniowieczny gród obronny, położony przy ważnym szlaku handlowym z Wrocławia do Zgorzelca, należący do Korony Czeskiej. Już w 1268 r. wymieniany jest jako miasto, które po okresie przynależności do księstwa jaworskiego w latach 1319-1329, jako okręg Górnych Łużyc powróciło do Czech. Nie posiadając właściwego zaplecza gospodarczego Sulików nie odgrywał większej roli właściwie do XIX w., tj. do momentu utworzenia tu wielkiego ośrodka przemysłu tkackiego, stanowiącego i obecnie główną bazę jego istnienia. Miasto ówczesne, założone na nieregularnym planie średniowiecznym, nigdy nie posiadało fortyfikacji, a czworoboczny rynek do 1688 r. zabudowany był kramami i ratuszem. Obecna zabudowa, z wyjątkiem kilku obiektów pochodzi z okresu po wielkim pożarze w 1814 r.
- Kościół parafialny Podwyższenia Krzyża Św., wymieniany był już w 1234 r. Część prezbiterialną wzniesiono zapewne na przełomie XIII i XIV w., nawę najprawdopodobniej w 1598 r., całość przebudowano w 1688 r., a w 1750 powiększono o wieżę. Obecnie jest to budowla orientowana, murowana, jednonawowa z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Przylegają doń od południa i północy loże kolatorskie, a od zachodu kwadratowa wieża. Nawę nakrywa trzyprzęsłowe sklepienie kolebkowe wsparte na wewnętrznych skarpach. Wyposażenie jednolite, barokowe powstało po pożarze w 1688 r.
- Domy mieszkalne ul. Lubańska i Rynek nr 27-29. Zachowane przykłady budynków drewnianych (konstrukcja szkieletowa) pochodzących z XVII-XIX w., konserwowane w latach 1957-1959, należą do ważnych zabytków architektury małomiasteczkowej. Ustawione szczytowo, parterowe z mieszkalnym szczytem, w części dolnej murowane, szczyt i podcienia o konstrukcji szkieletowej z wnętrzami o układzie trzytraktowym.

Sułów - d. woj. wrocławskie
- Ruiny zamku położonego na południe od miasteczka. Zamek książęcy, wymieniany w 1351 r., położony był na wyspie. Zapewne założony był na czworoboku i otoczony wałami ziemnymi. Zburzony ok. 1500 r., obecnie zachował się jedynie we fragmentach fundamentów z kamienia i cegły, które nie pozwalają na rekonstrukcję pierwotnego układu.
- Pałac wzniesiony ok. 1680 r., przebudowany w XVIII w., remontowany w końcu XIX w., restaurowany w latach 1964-1965. Założony na prostokącie z niewielkim ryzalitem na osi, trzytraktowy, trzykondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym łamanym. Wnętrza mimo przebudów zachowały część barokowego wyposażenia, m.m. rokokowy piec kaflowy z 2. poł. XVIII w.
- Kościół parafialny Św. Piotra i Pawła, pierwotny istniał przed 1475 r. Obecny barokowy wzniesiony został w latach 1731-1767, restaurowany w 1846 r. Założony na ośmioboku o konstrukcji szkieletowej, nakryty dachem łamanym zwieńczonym sygnaturką. Wnętrze nakryte pozorną kopułą wypełniają kondygnacje empor. Zachowało ono klasycystyczne wyposażenie z pocz. XIX w.
- Domy mieszkalne w Rynku (nr 2 i 9), jeden podcieniowy, wzniesione zostały w pocz. XIX w.

Sułów Wielki - d. woj. leszczyńskie
- Kościół parafialny Św. Piotra i Pawia, wzniesiony ok. 1617 r. (data na sygnaturce), restaurowany w XIX w. Drewniany o konstrukcji szkieletowej, założony na planie krzyża greckiego o wnętrzu wypełnionym dwoma kondygnacjami empor. Zachował z wyposażenia późnogotycki, rzeźbiony tryptyk z 1498 r. i barokową ambonę z 1674 r.

Syców - d. woj. kaliskie
- Już w 1276 r. wymieniany jest on jako osada mająca prawo urządzania targów. Początkowo należał do księstwa wrocławskiego, później, od 1309 r, wszedł w skład księstwa oleśnickiego i zapewne wtedy uzyskał prawa miejskie. Następnie wraz z nim przeszedł we władanie króla czeskiego, który wydzielił Syców jako osobne hrabstwo i sprzedał je hrabiom Maltzan. Od tego czasu miasto wraz z ziemią przechodziło kolejno w różne ręce prywatne. Syców w tym czasie był ośrodkiem gospodarczym i administracyjnym okolicznych włości, a prócz tego ważnym punktem handlowym między Śląskiem a Polską. W początkach XIX w. był Syców własnością kurlandzkich baronów Bironów, którzy w 1805 r. uporządkowali otoczenie miasta, burząc częściowo mury obronne i zakopując fosy. Mimo braku przemysłu miasto rozwijało się nadal jako ośrodek administracyjno-usługowy, zachowując ten charakter i w chwili obecnej.
- Zamek pierwotny, książęcy, prawdopodobnie murowany, wzniesiony w XIV w., położony był w południowej części miasta. Zbudowany na planie regularnym, nie był związany z późniejszymi fortyfikacjami miejskimi. W czasie walk o ziemię sycowską został zdobyty przez Kazimierza Wielkiego. W początkach XVIII w. na południe od niego w obrębie murów miejskich zbudowano tzw. "nowy zamek" i wtedy to opuszczono stary. Zamek nowy, gruntownie przebudowany w pocz. XIX w. uległ zniszczeniu w 1945 r. i obecnie pozostał jedynie obszerny park w stylu angielskim.
- Mury miejskie wzniesione zostały zapewne w XIV w., a następnie odnowione po zniszczeniach w XV w. Murowane z cegły otaczały miasto zwartym pierścieniem rozdzielonym bramami: Polską, Niemiecką, furtą Zamkową i kilkoma basztami. Obecnie zachowały się fragmenty wokół miasta oraz dawna baszta, zamieniona w XIX w. na dzwonnicę kościelną. Restaurowane w 1578 r., w XVII w. otrzymały dodatkowe ziemne bastiony, zniwelowane niestety w XIX w.
- Kościół parafialny Św. Piotra i Pawła, pierwotny wzniesiono w XIII w. Obecny zbudowany w ciągu XV w., konsekrowany w 1506 r., uległ gruntownej przebudowie w 1905 r. Jest to budowla orientowana, murowana z cegły, trzynawowa, halowa, z prostokątnym prezbiterium zakończonym poligonalnie, która zachowała kilka płyt nagrobnych z XVI w.
- Kościół ewangelicki zbudowany w latach 1785-1789 w stylu klasycystycznym wg projektu K. G. Langhansa. Jest to budowla centralna; założona na elipsie, z kolistą wieżą w fasadzie zachodniej. We wnętrzu kondygnacje empor wsparte na jońskich kolumnach. Całość nawiązuje do zborów ewangelickich w Wałbrzychu i Rawiczu, powstałych również wg projektów Langhansa.
- Domy mieszkalne (Rynek nr 3, 5, 6, 7) w obecnej formie, o cechach kłasycystycznych wzniesione zostały w końcu XVIII w., przebudowane w pocz. XX w. Murowane, dwutraktowe, dwu- i trzykondygnacjowe, o układzie kalenicowym, reprezentują typ skromnej, małomiasteczkowej architektury tego okresu.

Szalejów Dolny - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Szymona i Tadeusza Apostoła, wzmiankowany w 1366 r. Obecny gotycki wzniesiony w latach 1489-1491, przebudowany w stylu barokowym w 1. poł. XVIII w., restaurowany w XIX w. i w 1957 r. Orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, z węższym zakończonym trójbocznie, oskarpowanym prezbiterium, nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami. Zachował we wnętrzu barokowy ołtarz, ambonę i prospekt organowy z 1. poł. XVIII w.
- Kaplica Św. Anny, barokowa, wzniesiona w 1731 r., na miejscu budowli z 1523 r., restaurowana ostatnio w 1957 r. Murowana, jednonawowa, zamknięta półkoliście, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami oraz bogato rozczłonkowanym, wolutowym szczytem zachodnim z ozdobnym balkonem nad portalem wejściowym. We wnętrzu barokowe wyposażenie, a na sklepieniu malowidło plafonowe z okresu budowy obiektu.
- Kaplica Marii Magdaleny (cmentarna), barokowa, wzniesiona w 1734 r. Murowana, na planie ośmioboku, nakryta namiotowym dachem zwieńczonym na kalenicy sygnaturką z cebulastym hełmem. We wnętrzu na kopule barokowe malowidła współczesne okresowi powstania kaplicy.

Szalejów Górny - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Jerzego, wzmiankowany w 1366 r. Obecny gotycki wzniesiony w 2. poł. XIV w., przebudowany w stylu barokowym ok. 1765 r., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy z węższym, zakończonym trójbocznie prezbiterium, nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Nad nawą malowany plafon, restaurowany w XIX w., a we wnętrzu gotycka rzeźba Piety z początków XV w. i renesansowy nagrobek z końca XVI w.
- Cmentarz otacza mur z gotycką bramą wjazdową od południa i drugą barokową z 1682 r. od zachodu. Północna część muru zachowała ślady po obronnym chodniku ułatwiającym dostęp do klinowych strzelnic. Całość została wzniesiona zapewne w średniowieczu, ufortyfikowana w okresie wojen husyckich.

Szczawienko - d. woj. wałbrzyskie
- Dawny dwór klasycystyczny, wzniesiony w końcu XVIII w., przebudowany w XIX w. Murowany, założony na rzucie prostokąta, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym.
- Kościół parafialny Św. Anny, wzmiankowany w 1318 r., obecny gotycki wzniesiony w początkach XVI w., gruntownie przebudowany po pożarze w 1816 r., restaurowany w 1959 r. Orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, z prostokątnym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Zachował we wnętrzu kamienną chrzcielnicę póżnogotycką, dwa rokokowe ołtarze z ok. 1760 r., oraz sześć całopostaciowych nagrobków z XVI-XVII w. Na cmentarzu nagrobek gen. brygady wojska polskiego - Benedykta Łączyńskiego zm. w 1830 r.

Szczepanów - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac empirowy, wzniesiony w początkach XIX w., gruntownie przebudowany w dwudziestych latach XX w., częściowo uszkodzony w 1945 r. Murowany, założony na prostokącie, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym. Ciekawa elewacja frontowa z płytkim ryzalitem akcentującym wejście.
- Kościół filialny MB Różańcowej, gotycki wzmiankowany w 1335 r., obecny wzniesiony w początkach XVI w., przebudowany w XVIII w., restaurowany ok. 1870 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z prostokątnym prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. We wnętrzu w bogato rzeźbionym ołtarzu barokowym, drewniana gotycka Madonna z XV w., przyścienne sakramentarium oraz szereg całopostaciowych płyt nagrobnych z 2. poł. XVI w.

Szczepanów - d. woj. wrocławskie
- Pałac barokowy, wzniesiony w końcu XVII w., przebudowany i podwyższony o kondygnację na przełomie XIX i XX w., remontowany w 1960 r. Murowany, prostokątny z ryzalitem na osi, ujęty dwoma narożnymi, kolistymi basztami, mimo przebudów zachował na pierwszym piętrze salę z dekoracją stiukową.
- Kościół parafialny Św. Szczepana, zbudowany w XVI w. (wg daty 1571), restaurowany w 1617 r., remontowany w XIX w. Orientowany, murowany z kamienia, z kwadratową nawą o sklepieniu krzyżowo- -żebrowym wspartym na jednym filarze. Kościół zamyka prostokątne prezbiterium, od zachodu zaś wysmukła wieża z siodłowym dachem. We wnętrzu zwraca uwagę szereg nagrobków kamiennych z XVI i XVII w., dwa epitafia z 1609 i 1617 r. oraz rzeźbione wyposażenie barokowe z początków XVIII w.

Szczerba pod Gniewoszowem - d. woj. wałbrzyskie
- Ruiny zamku wzmiankowanego w 1361 i 1366 r. jako już istniejącego, zniszczonego w czasie wojen husyckich w 1428 r. Obecnie zachowały się mury obwodowe na planie nieregularnego owalu ze śladami wewnętrznego podziału.

Szczodrów - d. woj. kaliskie
- Kościół filialny Św. Andrzeja, wzmiankowany w 1305 r., obecny wzniesiony w 1585 r., restaurowany w XIX i w XX w. Drewniany o konstrukcji wieńcowej, jednonawowy z prostokątnym prezbiterium zakończonym trójbocznie, o wnętrzu nakrytym płaskimi stropami drewnianymi.

Szczytna - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Jana Chrzciciela, barokowy wzniesiony w latach 1721-1723 przez A. Scholza, częściowo przebudowany i powiększony w latach 1907-1908. Murowany, jednonawowy z krótkimi ramionami transeptu, z prezbiterium zakończonym półkoliście, z wieżą wtopioną w korpus nawowy. Wnętrza nakryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami zachowały wyposażenie barokowe z 2. poł. XVIII w., najprawdopodobniej związane z warsztatem rzeźbiarskim Jaschke z Barda.
- Obok budynek plebanii barokowy, wzniesiony w 1746 r., restaurowany w XIX w. Murowany, kwadratowy, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym, o elewacjach podzielonych pasami i kamiennych uszakowatych obramieniach okien.

Szewce - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Anny, gotycki wzniesiony ok. 1350 r., przebudowany w XVIII w. (m.in. sklepienie prezbiterium) restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, oskarpowany na narożach, z węższym prostokątnym prezbiterium i wieżą od zachodu wyprowadzoną jedynie do wysokości murów nawy. Wnętrze prezbiterium nakryte sklepieniem krzyżowym zachowało renesansową chrzcielnicę z początków XVII w. i barokowe ołtarze z połowy XVIII w.

Szklary Górne - d. woj. legnickie
- Pałac barokowy, wzniesiony w latach 1715-1725 wg projektu B. Peintnera, częściowo przebudowany w 1900 r., remontowany w latach 1970- -1971. Prostokątny z bocznymi niższymi skrzydłami, trzytraktowy, dwu i trzy kondygnacjowy. Część środkowa korpusu z płaskim ryzalitem na osi, nakryta dachem mansardowym z lukarnami, o elewacjach podzielonych pilastrami wspartymi na gładkim cokole parteru, z wejściami akcentowanymi portalami balkonowymi. Część wnętrz zachowała późnobarokowy wystrój.
- Kościół parafialny Św. Piotra i Pawła, wzmiankowany w 1376 r., obecny wzniesiony w początkach XVI w. (1516?), restaurowany w 1820 i 1910 r. Orientowany, murowany, dwunawowy, halowy o czteroprzęsłowym wnętrzu nakrytym sklepieniem krzyżowym, z wieżą od zachodu. Wyposażenie wnętrza barokowe z XVIII w., obok niego zachowana gotycka chrzcielnica, dwie płyty nagrobne z początków XVI w., a w prezbiterium osiemnaście płyt nagrobnych z końca XVI w. z postaciami zmarłych, zwieńczonych wspólnym belkowaniem wspartym na korynckich kolumnach.

Szymocin - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Podwyższenia Krzyża Św., wzniesiony ok. 1600 r. najprawdopodobniej na fragmentach założenia średniowiecznego. Przebudowany w 1717 r., odnawiany w 1930 i 1957 r. Orientowany, murowany, jednonawowy bez wydzielonego prezbiterium z wieżą od zachodu, częściowo oskarpowany, wzbogacony o kaplicę od południa. Wnętrze czteroprzęsłowe nakryte jest sklepieniem kolebkowym z lunetami, ozdobionym plafonami w obramieniach stiukowych. Na elewacjach zewnętrznych dekoracja sgraffitowa o motywach roślinnych oraz wolutowe szczyty zamykające prezbiterium i kruchtę. We wnętrzu zachowany cenny wystrój z epoki gotyckiej, renesansowej i barokowej.
- Cmentarz otacza mur kamienny z ozdobną bramą renesansową z ok. 1600 r.

Zabytki miejscowości dolnośląskich
l i t e r a   Ś

Ścinawa - d. woj. legnickie
- Była to ważna osada handlowa, wzmiankowana w 1202 r., która w 1260 r. otrzymała prawa miejskie od księcia Konrada głogowskiego. Most w Ścinawie był obok mostów w Głogowie i Urazie jednym z najdawniejszych znanych przejść przez Odrę. W 1310 r. podzielono księstwo głogowskie na cztery dzielnice: głogowską, żagańską, oleśnicką i ścinawską. Scinawę wraz z Górą otrzymał książę Jan; po jego śmierci ziemię przejął Konrad oleśnicki. W czasie krótkiej wojny o Wschowę w 1343 r. Kazimierz Wielki zdobył i zburzył miasto, W 1474 r. księstwo zhołdował król węgierski Maciej Korwin, a po 1429 r. Scinawa przeszła na własność korony czeskiej. Przez cały ten czas miasto rozwijało się jako ośrodek produkcji sukna i płótna. Podczas wojny trzydziestoletniej w 1632 r. Ścinawa była kilkakrotnie zdobywana przez Szwedów i Austriaków, w wyniku czego całe niemal miasto legło w gruzach. Po tych klęskach miasto podniosło się dzięki rozwojowi przemysłu w XIX w., szczególnie jako ważny węzeł komunikacji kolejowej i żeglugowej. Prawie całkowicie zniszczona w 1945 r., pełni obecnie dalej rolę węzła komunikacyjnego i centrum usługowego dla okolicznych terenów rolniczych.
- Zamek. Gród książęcy wymieniany był już w 1251 r. Później istniał tu zamek, który w latach 1274-1289 był rezydencją książęcą, a w latach 1319-1365 przebywał w nim książę Jan ścinawski. W 1343 r. król Kazimierz Wielki częściowo zniszczył zamek. Odbudowana rezydencja została ponownie zniszczona w 1628 r. W 1757 r. dawny zamek częściowo rozebrano wznosząc nowy budynek, w którym w 1932 r. odkryto pierwotne fragmenty. Niestety uległ on całkowitemu zniszczeniu w 1945 r.
- Ratusz obecny, zniszczony w 1945 r., został wzniesiony w latach 1837-1838 i 1936. Z dawnego założenia średniowiecznego ocalała jedynie potężna, kwadratowa wieża, górą przechodząca w ośmiobok, zwieńczony pierwotnie stożkowym hełmem.
- Mury miejskie wzniesione zostały w końcu XIII w. i gruntownie odbudowane po walkach z Kazimierzem Wielkim w XIV w. Posiadały dwie bramy: Odrzańską i Głogowską, powiększone w XV w. o dwie furty: Starą i Łazienną. Niszczone na materiał budowlany od XIX w., obecnie zachowały się w niewielkich fragmentach w zachodniej części miasta jako wzniesione z cegły na podmurówce kamiennej.
- Kościół parafialny Znalezienia Krzyża św., wzmiankowany w 1209 r., w obecnej postaci został zbudowany w 2. poł. XV w. Orientowany, murowany z cegły, z użyciem piaskowca do dekoracji. Jest budowlą trzynawową, halową, trójprzęsłową z wydłużonym prezbiterium zakończonym poligonalnie. Oś fasady zachodniej akcentuje potężna wieża, górą przechodząca w ośmiobok. Wnętrza nakryte sklepieniami krzyżowo-żebrowymi zachowały dwa całopostaciowe nagrobki z 1595 i 1605 r.

Ścinawka Dolna - d. woj. wałbrzyskie
- Dwór został zbudowany w 2. poł. XVI w (ok. 1590), przebudowany w XVIII i XIX w. Murowany, trzyskrzydłowy z wewnętrznym arkadowym dziedzińcem, dwutraktowy, dwukondygnacjowy o elewacjach ozdobionych wolutowymi szczytami. Mimo przebudów zachował renesansowe obramienia okienne, fragmenty dekoracji sgraffitowej na elewacjach oraz sklepienia w salach parteru.
- Kaplica wzniesiona w początkach XVI w., stanowi prezbiterium kościoła gotyckiego. Orientowana, murowana, zakończona trójbocznie, nakryta sklepieniem krzyżowo-żebrowym.

Ścinawka Górna-Sarny - d. woj. wałbrzyskie
- Dwór wzniesiony w stylu renesansowym ok. 1590 r., przebudowany w 1762 r. i w XIX w. Murowany, prostokątny z wieżą mieszczącą klatkę schodową, dwutraktowy, trzykondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym. Na elewacjach kamienne obramienia renesansowe, fragmenty dekoracji sgraffitowej a we wnętrzu bogate sklepienia krzyżowe bez żeber. Obok połączona łącznikiem, barokowa kaplica, wzniesiona w 1. poł. XVIII w. Murowana, na planie kolistym z zachowaną polichromią współczesną budowie.
- Obok renesansowo-barokowy budynek spichlerza z początków XVII w., przebudowany w XVIII i XIX w. Murowany, prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy ozdobiony profilowanymi szczytami.

Ścinawka Średnia - d. woj. wałbrzyskie
- Dwór renesansowy, wzniesiony w 1. poł. XVI w., powiększony w 1590 r., przebudowany w 1. poł. XVIII w. (ok. 1730), restaurowany w 1901 i 1935 r. Murowany, dwuskrzydłowy z przybudówkami, dwu- i trzytraktowy, trzykondygnacjowy, nakryty dachami dwuspadowymi ujętymi w szczyty ze spływami.
- Kościół parafialny Marii Magdaleny, pierwotny gotycki wzniesiony ok. 1360 r., przebudowany w baroku w latach 1738-1739. Orientowany, murowany, jednonawowy z ramionami transeptu, z węższym prostokątnym prezbiterium, nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym.
- Kościół filialny Bożego Ciała, pierwotny wzmiankowany w 1417 r., przebudowany w 1517 r., obecny barokowy wzniesiony ok. poł. XVIII w. Murowany, jednonawowy z prostokątnym prezbiterium, nakryty dachami dwuspadowymi z sygnaturką na kalenicy.

Ślęża - d. woj. wrocławskie
- Ślęża wznosi się na nizinie śląskiej jako odosobniony masyw górski o formie stożka o wysokości 718 m n.p.m. Od niepamiętnych czasów była ona miejscem pierwotnego kultu okolicznych plemion. W okresie tzw. kultury łużyckiej (V i IV w. p.n.e.) wykonano szereg rzeźb kultowych z miejscowego granitu, które znajdują się częściowo na górze (Niedźwiedź, Postać z rybą, Grzyb i Mnich) oraz w jej otoczeniu (Mnich przy wsi Garncarsko, fragment przy fundamentach opactwa w Górce oraz drugi na grodzisku pod Będkowicami).
- Zachowały się tu również ruiny zameczku, wzniesionego w XIV w., zbudowanego z kamienia na planie nieregularnym, z wysoką wieżą, która runęła w 1543 r.
- Poniżej zameczku na wschód zachowały się duże partie muru grubości ok. 4 m, zbudowanego z magmowej skały bez zaprawy, o gładko obrobionym licu. Pochodzi on z okresu kultury łużyckiej lub z końca X w. Cały ten zespół uległ zniszczeniu w 1428 r. w czasie wojen husyckich i od tego czasu popada w ruinę.

Slęża-Lasowo - d. woj. wrocławskie
- Zamek, pierwotnie gotycka wieża mieszkalna z XV w., powiększona o część południową - renesansową - w początkach XVII w., rozbudowana o skrzydło zachodnie w XVIII w., przebudowywana w XIX i XX w. Murowany, dwuskrzydłowy, dwutraktowy, dwu- i trzykondygnacjowy, zachował renesansowe szczyty wolutowe, część kolebkowych sklepień, a na piętrze kominek z 1618 r.

Śmiałowice - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac klasycystyczny, wzniesiony ok. 1822 r., na fragmentach założenia barokowego, przebudowany w końcu XIX w. Rozplanowany na czworoboku z wewnętrznym dziedzińcem, trzykondygnacjowy, o skrzydłach dwutraktowych nakrytych dachami łamanymi z lukarnami. Wnętrza zachowały sklepienia kolebkowe oraz szereg uszakowatych portali.
- Kościół parafialny Św. Wawrzyńca, wzmiankowany w 1318 r., wzniesiony w końcu XIII w., powiększony ok. 1500 r., przebudowany w XVIII w., restaurowany w 1925 r. Orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, z kwadratowym prezbiterium zakończonym półkolistą absydą. Nad zakrystią sklepienie krzyżowo-żebrowe, a we wnętrzu: barokowy ołtarz z gotycką rzeźbą Madonny, szereg całopostaciowych płyt nagrobnych i epitafiów z lat 1459-1600. Przy murze cmentarnym kamienna gotycka kapliczka z końca XV w., fragment pręgierza z 1454 r. i kamienny krzyż pokutniczy.
- Cmentarz otacza oskarpowany mur ze strzelnicami, pochodzący z l ćw. XVII w.

Środa Śląska - d. woj. wrocławskie
- Osada ta wyrosła najpóźniej w końcu XI w. i należy sądzić, że jeszcze przed lokacją na prawie niemieckim zbudowano tu gród na miejscu późniejszego zamku oraz kościół parafialny. Nadanie Środzie prawa niemieckiego nastąpiło za Henryka Brodatego, na pewno przed 1214 r., gdyż wtedy prawo średzkie służyło za wzór dla lokowanych wówczas Kostomłotów i Ujowa. Po podziale Śląska miasto przypadło księciu wrocławskiemu, a w czasie walk pomiędzy Henrykiem III a Bolesławem Rogatką z Legnicy, ten ostatni spalił Środę niemal doszczętnie. W latach 1277-1311 Środa należała do księstwa legnickiego, po czym znowu wróciła do dzielnicy wrocławskiej. W wieku XV miasto ulegało zniszczeniu: w 1428 r. zostało spalone podczas walk z husytami, a w latach 1459, 1474 i 1488 niszczyły je kolejne pożary. W mieście rozwijało się przede wszystkim rzemiosło i handel; poza nim pewne znaczenie miała uprawa winnej latorośli. Ruchy reformatorskie dotarły do Środy już w 1523 r. Toteż po przejściu pod panowanie Habsburgów w 1526 r. miasto płaciło wysokie grzywny za sprzyjanie protestantom. Wiek XVI to rozbudowa Środy. W 1. poł. stulecia odbudowano ratusz, nastąpiły prace przy kościele farnym, a w 1595 r. odnowiono kościół Franciszkanów istniejący tu od 1318 r. W latach 1574-1577 przystąpiono do rozbudowy zamku. W mieście utrzymało się nadal rzemiosło, ale zaczęło stopniowo wzrastać znaczenie rolnictwa i ogrodnictwa. Wojna trzydziestoletnia przerwała ten okres rozwoju, przynosząc duże straty, pogłębiające się jeszcze przez prześladowania religijne. Dopiero w końcu stulecia miasto poczęło rozwijać się gospodarczo, jednakże przejście pod władzę Prus ponownie spowodowało upadek miasta. Częściowo zniszczone w 1945 r., rozwija się obecnie jako ośrodek usługowy dla okolicznych terenów rolniczych.
- Ruiny zamku wzmiankowanego w 1266 r., przebudowanego w latach 1574-1577. Wzniesiono wtedy dwupiętrowy budynek mieszkalny obok wieży, przy murze. W 1612 r. zamek nabyła rada miejska z Wrocławia, a w ciągu następnych stuleci uległ on prawie zupełnej rozbiórce. Obecnie zachowały się jedynie fragmenty murów kamiennych jako pozostałość po założeniu trzynastowiecznym, odsłonięte po badaniach w latach 1960-1961 na terenie sądowym.
- Ratusz pierwotny został wzniesiony w 1. poł. XIV w. Gruntownie przebudowany w początkach XVI w., restaurowany w XVIII i XIX w., stanowi obecnie zespół budynków zgrupowanych wokół niewielkiego wewnętrznego dziedzińca. Częścią najstarszą jest budynek na osi bloku śródrynkowego, dwukondygnacjowy z odsłoniętym w początkach XX w., późnogotyckim profilowanym szczytem. Na piętrze zachowała się również sala nakryta gotyckim sklepieniem trójdzielnym z fragmentami polichromii z XVII w. Od północy przylega doń kwadratowa wieża z barokowym hełmem.
- Mury miejskie, których stawianie rozpoczęto w 1341 r., budowane z cegły, zamykały miasto w czworoboku wzmocnionym łupinowymi basztami i czterema bramami: Wrocławską, Legnicką, Świdnicko-Tomaszowską, Rzeźniczą i dwoma furtami. W XV w. wzmocniono je wałem i fosą. Mimo niszczenia rozbiórkami przez XIX w., do chwili obecnej zachowały się w dużych odcinkach na północnym i południowym obrzeżu miasta.
- Kościół parafialny Św. Andrzeja, wzmiankowany w 1233 r., wzniesiony został w 2. poł. XIII w. W latach 1378-1388 budowniczy Szymon wzniósł nowe prezbiterium nakryte sklepieniem przez mistrza Klausa Parlera. W 1623 r. uległ zniszczeniu dach i sklepienia kościoła, które odrestaurowano w 1645 r. W 1670 r. nastąpiła gruntowna przebudowa kościoła, zaś część zachodnia dostawiona została ok. 1830 r. Obecnie jest to budowla orientowana, murowana z cegły, założona na planie prostokąta, z wydzielonym prezbiterium zakończonym poligonalnie. Trzyprzęsłowe prezbiterium nakrywa sklepienie sieciowe, a trzynawowy sześcioprzęsłowy korpus o układzie bazylikowym posiada w nawie głównej sklepienie kolebkowe, w bocznych zaś krzyżowe. Jego zewnętrzne mury stanowią pozostałość budowli późnoromańskiej z przełomu XII i XIII w. Była to trójnawowa bazylika ceglana, zamknięta od wschodu trzema absydami, nakryta drewnianym stropem. Wyposażenie wnętrza skromne, obejmuje rzeźbiome w drewnie trzy barokowe ołtarze z początków XVIII w., ambonę z 1677 r., a w zakrystii późnogotyckie szafy, w tym jedną z 1513 r.
- Kościół Św. Krzyża i dawny klasztor Franciszkanów, wzmiankowany w 1310 r. W 1378 r. rozpoczął budowę kościoła murator Szymon, ukończono ją w XV w. W 1595 r. restaurowany, odbudowany w latach 1620-1675, po kasacie zakonu w 1810 r. zamieniony na magazyn, powoli podupadał a w 1902 r. rozebrano prezbiterium. Odbudowany w 1933 r. przedstawia się jako murowany z cegły, trzynawowy, halowy, o czterech przęsłach, z kaplicą od północy, o wnętrzu nakrytym sklepieniami kolebkowymi i krzyżowymi.
- Obok od południa przylega murowany klasztor - dwuskrzydłowy, gruntownie przebudowany w XIX i XX w.

Środa Śląska-Probostwo - d. woj. wrocławskie
- Kościół NMP, stanowiący jedyną pozostałość po założonym tu ok. 1220 r. przez biskupa Wawrzyńca leprosorium, czyli szpitalu dla trędowatych. Jest to budowla w stylu romańskim, orientowana, murowana z cegły, jednonawowa, z prostokątnym prezbiterium zakończonym półkolistą absydą. Absydę zasklepiono półkopułą, prezbiterium sklepieniem krzyżowo-żebrowym, nawę zaś kolebką z lunetami. Badania, prowadzone w 1960 r., pozwoliły na odsłonięcie od południa dolnych partii wspaniałego kamiennego portalu uskokowego z kolumienkami w narożach a we 265 wnętrzu prezbiterium dwóch rzędów półkolistych sediliów. Sam kościół uległ przebudowie w końcu XVII w., potem w XIX w. użytkowany był jako magazyn, odbudowany został w latach 1964-1965.

Świdnica - d. woj. wałbrzyskie
- Pierwotna osada z kościołem wzmiankowana jest już w 1239 r., a od 1267 r. występuje Świdnica jako miasto kolonizowane na prawie niemieckim. Do 1290 r. miasto należało do księstwa wrocławskiego, potem przeszło w posiadanie odrębnej linii Piastów, stając się stolicą odrębnego księstwa świdnickiego. Mimo klęsk nawiedzających miasto w XIV w. Świdnica stanowiła najruchliwszy ośrodek w życiu gospodarczym Śląska. Silnie rozwinięte było tu rzemiosło, produkcja piwa i hande1. Pewna część ludności trudniła się rolnictwem i ogrodnictwem, a w źródłach występują wzmianki o podmiejskich winnicach. W wyniku rozwoju sieci szlaków drogowych wzrosło znaczenie Świdnicy jako węzła komunikacyjnego. W okresie tym należało ono do najludniejszych miast śląskich, w 1397 r. dochodząc do ok. 6000 mieszkańców. W ciągu XIV i XV w. wystąpiło wyraźne nasilenie ruchu budowlanego, tak że w końcu tego wieku Świdnica była już zamkniętym miastem, posiadającym wszystkie budowle użyteczności publicznej, zamek książęcy i opasujące je pierścienie murów obronnych. Wiek XVI i początek wieku XVII to okres nasilenia walk religijnych i społecznych, które znalazły oddźwięk również w Świdnicy. Mimo oporu władzy cesarskiej zwyciężył w mieście protestantyzm, tak że nawet kościół farny został oddany luteranom. To zwycięstwo reformacji w ogromnym stopniu przyczyniło się do podniesienia poziomu kulturalnego ludności. W tym okresie miasto stało się ośrodkiem handlu płótnem; tu również odbywały się wielkie targi na bydło sprowadzane z Polski. Na przełomie XVI i XVII w. nastąpiła intensywna rozbudowa przedmieść, związana z wzrastającą liczbą mieszkańców. W czasie wojny trzydziestoletniej Świdnica silnie ucierpiała na skutek kilkakrotnego oblężenia. W 1741 r. po przejściu miasta przez Prusy Świdnica stała się jedną z głównych twierdz, kilkakrotnie zdobywanych (co negatywnie odbiło się na rozwoju życia gospodarczego). Z upadku tego miasto poczęło dźwigać się dopiero w XIX w. dzięki rozwojowi przemysłu. Częściowo zniszczone w 1945 r. szybko dźwignęło się i stanowi obecnie jeden z najpoważniejszych ośrodków przemysłowych na Dolnym Śląsku.
- Ratusz pierwotny rozpoczęto budować od domu kupców w końcu XIII w. Murowany ratusz gotycki wzniesiono w latach 1329-1336 i odbudowano następnie po pożarze w 1528 r. Wygląd obecny uzyskał ratusz wraz z przyległymi budynkami po pożarze w 1716 r. Wieża zbudowana w 2. poł. XIV w., restaurowana kilkakrotnie, ostatnio w 1765 r. W styczniu 1967 r. zawaliła się pozbawiając miasto tak istotnej dominanty urbanistycznej. Obecnie jest to dwukondygnacjowy budynek z dziedzińcem, złożony z różnych elementów stylowych. Część najstarsza mieści się w narożniku północno-zachodnim. We wnętrzach piwnice o sklepieniach gotyckich, na parterze i na piętrach przeważają sklepienia kolebkowe z bogatą sztukaterią; w całości zachowała się jedynie gotycka sala radnych z barokowym wykuszem, ozdobiona malowidłami z 1. poł. XVI w., odsłoniętymi w latach 1966-1967.
- Mury miejskie wzniesione w ciągu XIV w., rozdzielone licznymi bramami: Strzegomską, Dzierżoniowską - dolną, Kapturową, Piotrową, Witoszowską, Kraszewicką, furtą Szkolną i basztami, uzupełnione w XV w. drugim pierścieniem murów z nasypami ziemnymi i fosami. Po rozbiórkach, zachowały się jedynie niewielkie fragmenty. Należy do nich: basteja przy kaplicy Św. Barbary, partie muru kamiennego przy kościele parafialnym oraz przy dawnej bramie dolnej, służące obecnie jako mur oporowy. Z umocnień nowożytnych, założonych przez Fryderyka pruskiego w latach 1747-1753 nie pozostało nic, gdyż w 1867 r. cały teren splantowano.
- Kościół parafialny Św. Stanisława i Wacława. Pierwotny kościół zbudowano już w 2. poł. XIII w. i być może z tego okresu pochodzą dolne partie wież świątyni obecnej z zachowanymi narożnymi kolumienkami. Budowa nowego gotyckiego trwała prawdopodobnie od 1330 r.; prezbiterium ukończono w 1353 r. Rozbudowa kościoła trwała przez XIV w. aż po początek XVI w., przy współudziale budowniczych: Apecza i Jakuba. Prace prowadzono od prezbiterium w kierunku zachodnim, jako materiału używając cegły i kamienia. Była to budowla trzynawowa o układzie bazylikowym. Nad nawami bocznymi zachowało się sklepienie krzyżowo-żebrowe z 1385 r., natomiast nad nawą główną po pożarze w 1532 r. rozpięto sklepienie sieciowe, obniżając je w stosunku do pierwotnego. Z zaprojektowanych dwóch wież zachodnich ukończono tylko południową - ośmiobok wyrastający z czworokąta, w szczytowych partiach przechodzący w podwójny oktogon przykryty ażurowym hełmem. W obecnej postaci kościół przedstawia się jako budowla orientowana, trzynawowa, o układzie pseudobazyliki, dziesięcioprzęsłowa, z rzędami kaplic przy nawach bocznych. Od wschodu przylega prezbiterium i towarzyszące mu nawy boczne zakończone poligonalnie. Fasada zachodnia - zbudowana z kamienia - posiada jedną południową wieżę o wysokości 103 m, zwieńczoną bogatym hełmem z epoki renesansu z 1565 r. Do wnętrza prowadzą cztery bogato profilowane portale. Dwa z nich, wiodące do nawy głównej, flankują kamienne posągi NP Marii i św. Stanisława i Wacława z datą 1421 r., restaurowane w 1908 r. Zwraca uwagę umieszczona przy skarpie na kolumnie grupa Św. Anny Samotrzeciej z 1496 r. Wnętrza nakryte gotyckimi sklepieniami krzyżowymi i gwiaździstymi. Rozbudowę barokową i wyposażenie wnętrza, które nastąpiły w latach 1671-1688, zawdzięcza kościół jezuitom. Z 1694 r. pochodzi wspaniały ołtarz główny z kolistym baldachimem, związany z dekoracją ścian. Sklepienia i górne partie ścian nawy głównej zdobią malowidła, ujęte w bogato rzeźbione obramienia stiukowe. Całości dekoracji dopełniają wolno stojące figury, umieszczone na konsolkach, oraz bogato rzeźbione organy z chórami aniołów, wykonane przez Webera w latach 1704-1710. W południowej nawie zwraca uwagę umieszczona nad zakrystią kamienna empora o formach późnogotyckich, z dwubiegowymi schodami prowadzącymi na piętro, do kaplicy, której arkada zachowała fragmenty polichromii z 2. poł. XV w. Pod prezbiterium znajduje się krypta założona na dziesięcioboku o sklepieniu wspartym na jednym filarze.
- Z wyposażenia wnętrza zwracają uwagę: późnogotycki tryptyk ze sceną Zaśnięcia Marii (stylistycznie związany z krakowskim ołtarzem Wita Stwosza) z podwójnymi malowanymi skrzydłami z 1492 r., rzeźbiona Pieta naturalnej wielkości, pochodząca z ok. 1410 r., obraz olejny na drewnie "Maria w Glorii", pochodzący zapewne z końca XV w. a obecnie umieszczony w barokowym ołtarzu, chrzcielnica z ok. 1586 r. z drewnianą, bogato dekorowaną pokrywą oraz dwoje malowanych stall z 1581 r. Na ścianach cały szereg płyt nagrobnych z XV w. oraz epitafia drewniane i kamienne z XVI w. W zakrystii znajduje się monstrancja w kształcie drzewa Jessego, będąca dziełem Leopolda Wintera z Wiednia z ok. 1600 r.
- Od zachodu wokół czworobocznego placu wznosi się dwuskrzydłowy, trzykondygnacjowy budynek dawnego kolegium jezuickiego, zbudowany w latach 1664-1668. Barokowe elewacje budynku podzielone są parami pilastrów toskańskich, wspartych na boniowanych postumentach parteru. Wnętrza dwutraktowe z korytarzem komunikacyjnym zachowały sklepienia kolebkowe ze skromną dekoracją stiukową.
- Na dziedzińcu wznoszą się rzeźbione w kamieniu figury: św. Floriana z 1600 r. i św. Jana Nepomucena z 1727 r.
- Kościół Św. Antoniego i dawny klasztor Kapucynów (ul. Zamkowa). Kościół i klasztor wznoszą się w miejscu nie istniejącego już zamku piastowskiego, który uległ pożarowi w 1673 r. Zachowały się z niego jedynie fragmenty renesansowej kamieniarki. Obecny zespół klasztorny wzniesiono w 1680 r. Kościół zbudowano w latach 1682-1688, a restaurowano w początkach XIX w. Jest to budowla murowana, jednonawowa, o gładkich elewacjach utrzymanych w stylu klasycystycznym. We wnętrzu znajdują się empory wsparte na klasycystycznych kolumnach, całość nakryta sklepieniami kolebkowymi z lunetami.
- Budynek klasztorny dwukondygnacjowy, składa się z trzech skrzydeł otaczających dziedziniec, elewacje skrzydeł skromne, wskutek przebudów w poważnym stopniu zatraciły cechy stylowe. Zachowane przy kościele renesansowe fragmenty rzeźb i wspaniały bogato rzeźbiony portal z 1537 r. w klasztorze pochodzą z dawnego zamku piastowskiego.
- Kościół Św. Józefa i klasztor Urszulanek. Kościół klasztorny wzniesiono w latach 1754-1772 w stylu barokowym. Jest to budynek jednonawowy, o trzyosiowej elewacji podzielonej pilastrami - i łamanym gzymsem ograniczającym kondygnacje. Na osi portal flankowany skośnie ustawionymi pilastrami. Wnętrze wieloboczne, zbliżone do elipsy, z wydzielonym prezbiterium i kruchtą, sklepione eliptyczną czaszą; ściany rozdzielone kompozytowymi pilastrami i zwieńczone profilowanym gzymsem. Wyposażenie wnętrza w stylu rokokowym składa się z ołtarzy, ambony, licznych obrazów i prospektu organowego.
- Obok wznosi się budynek klasztorny, powstały w 1763 r., gruntownie przebudowany w latach 1815-1875. Trzykondygnacjowy, dziesięcioosiowy, o układzie kalenicowym, z wieżą na osi, posiada gładkie elewacje, ożywione jedynie okiennymi opaskami i gzymsem wieńczącym. Pośrodku fasady wieża, występująca w formie płaskiego ryzalitu, ujętego w kompozytowe pilastry.
- Kościół Św. Krzyża (ul. Westerplatte). W wieku XIII zbudowano tu kościół szpitalny, przekazany dla krzyżowców w 1283 r. Budowla obecna została wzniesiona w 1720 r. i przebudowana w stylu klasycystycznym w latach 1865-1868. Jest to budynek jednonawowy z transeptem, nie orientowany, z wieżą od północy. Wnętrze założone na planie krzyża, nakrywa sklepienie krzyżowe bez żeber.
- Kaplica Św. Barbary (ul. Składowa). Została wzniesiona w latach 1500-1501, po czym ulegała kilkakrotnym przebudowom, a w XIX w. rozdzielono wnętrze na trzy kondygnacje. Jest to budowla jednonawowa, murowana z cegły, oskarpowana. Fasadę zachodnią wieńczy gotycki szczyt z umieszczonymi po bokach portalu małymi rzeźbami św. Barbary i Katarzyny z początków XVI w. Od zachodu przylega do niej półkolista basteja z XVI w., zbudowana z kamienia i cegły, ze śladami przebudowy w XVIII w. Przy południowej ścianie zachował się fragment muru obronnego.
- Ewangelicki kościół Pokoju. Został zbudowany po pokoju westfalskim (patrz Jawor) w latach 1656-1658 pod kierunkiem budowniczego wojskowego Albrechta Saebischa, a wykonany przez Andrzeja Kempera. Wzniesiono go na planie krzyża, ze stromym dachem, i prostymi szczytami oraz drewnianą sygnaturką z datą 1831 r., a restaurowano w latach 1958-1960. Dookoła otacza go wieniec kaplic i przybudówek, a od wschodu wieloboczna absyda mieszcząca zakrystię. Konstrukcja kościoła szkieletowa wypełniona cegłą, dach kryty gontem. Skromne elewacje zewnętrzne ożywiają jedynie kamienne epitafia o bogatych formach późnego baroku i rokoka. Wnętrze wypełnione wielokondygnacjowymi emporami i licznymi łożami. Zwraca uwagę bardzo bogaty wystrój rzeźbiarski empor i malowidła na stropach. Ołtarz główny pochodzi z 1752 r., wspaniała ambona z 1729 r., a wielkie organy z lat 1666-1669.
- Na terenie dawnej parafii ewangelickiej, otoczonej odrębnym murem, z główną bramą z 1780 r. zachowały się do chwili obecnej, powstałe w ciągu XVIII w. jeszcze inne budynki: pastorówka, szkoła parafialna, dom nauczycielski i dzwonnica.
- Domy mieszkalne. Całe śródmieście Świdnicy stanowi wspaniały zespół urbanistyczny, stosunkowo mało zniekształcony dziewiętnastowieczną przebudową. Zachowało się wiele domów gotyckich, do których najczęściej dobudowywano w epoce baroku wspaniałe fasady. Między innymi zwracają uwagę renesansowe domy w Rynku: nr 8 - Pod Złotym Człowiekiem, i nr 9 - Pod Złotą Koroną, z zachowaną w całości sienią nakrytą sklepieniem kolebkowym.

Świdnica Polska - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Jadwigi, obecny późnobarokowy wzniesiony w 1749 r., na miejscu budowli wcześniejszej, restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z węższym prezbiterium zakończonym trójbocznie i nakrytym sklepieniem kolebkowym. Bogate wyposażenie wnętrza powstało współcześnie z budową obiektu.

Świdnik - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Św. Mikołaja, wzmiankowany w 1311 r., obecny wzniesiony w średniowieczu, przebudowany w 1624 r. i w XVIIII w. Orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, z prostokątnym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym.
- Kościół filialny MB Częstochowskiej, wzniesiony pierwotnie jako kościół ewangelicki w początkach XIX w. Założony na prostokącie z wieżą na osi dłuższej, o wnętrzu rozdzielonym, emporami i zachowanym ołtarzem głównym z końca XVIII w.

Świebodzice - d. woj. wałbrzyskie
- Istniał tu najprawdopodobniej gród obronny, zniszczony w czasie najazdu Tatarów. Na jego miejscu ok. 1290 r. wzniesiono zamek, wokół którego poczęła rozwijać się osada. Prawa miejskie nadał jej w 1337 r. syn Bolka, książę Bernard. W 1344 r. miasto zostało zdobyte przez króla czeskiego Jana w trakcie wojny z księciem świdnickim. O znaczeniu gospodarczym Świebodzic świadczy fakt, że w 1361 r., należały one do piętnastu miast śląskich mających prawo bicia monety. W 1510 r. król czeski Władysław Jagiellończyk sprzedał miasto hrabiemu Hochbergowi i w tej rodzinie pozostawało ono do 1830 r. Największą klęską dla Świebodzic był pożar w 1774 r., po którym ocalały zaledwie niewielkie fragmenty tak, że niemal cała zabudowa miejska pochodzi z tego okresu. Dalszy rozwój miasta nastąpił w XIX w., po wybudowaniu linii kolejowej do Wrocławia w 1843 r. i Wałbrzycha w 1853 r., przyspieszających powstanie zakładów przemysłowych. Ten też, przemysłowy charakter miasta, gwarantuje jego współczesny rozwój.
- Ratusz średniowieczny spłonął w pożarze miasta w 1774 r. Budynek obecny wzniesiono wg planów K. F. Schultza w latach 1779-1781 w stylu klasycystycznym. Jest to budowla murowana, piętrowa z osiowymi ryzalitami, niewielką kwadratową wieżą, nakryta dwuspadowym dachem.
- Mury miejskie zostały wzniesione w okresie średniowiecza w 2. poł. XIV w., Rozdzielały je baszty i trzy bramy: Świdnicka, Dolna - Strzegomska i Górna - Bolkowska. Likwidację obwarowań rozpoczęto od 1809 r. i obecnie zachowały się jedynie fragmenty murów kamiennych w południowo-zachodniej części miasta.
- Kościół parafialny Św. Mikołaja, wzmiankowany w 1228 r., wzniesiony na przełomie XIII i XIV w,, przebudowany w 1616 r., odbudowany po pożarze w 1774 r., restaurowany w latach 1811-1821. Jest to budowla orientowana, murowana z cegły, z prostokątnym dwuprzęsłowym prezbiterium, trzyprzęsłową nawą i wieżą od zachodu. Wnętrze nawy nakryte sklepieniem lustrzanym wspartym na czterech kolumnach zachowało skromne wyposażenie pochodzące z 2. poł. XVIII w.
- Kościół parafialny Św. Piotra i Pawła, wzniesiony pierwotnie jako kościół ewangelicki w latach 1776-1779 wg projektów F. K. Schultza. Murowany, założony na planie krzyża z wieżą od zachodu, o wnętrzu rozdzielonym dwupiętrowymi kondygnacjami empor z kolumnami wspierającymi sklepienie lustrzane. Zachował wyposażenie współczesne okresowi powstania obiektu.
- Kościół filialny Św. Franciszka z Asyżu (pierwotnie w miejscowości Pełcznica), wzmiankowany w 1228 r., wzniesiony na przełomie XIII i XIV w., przebudowany częściowo w XV w., restaurowany w 1891 r., remontowany w 1969 r. Orientowany, murowany z kamienia z dwuprzęsłowym, prostokątnym prezbiterium, z wieżą od zachodu. Nad nawą płaski strop, zaś nad prezbiterium sklepienie krzyżowo-żebrowe wsparte na konsolkach. Zachował we wnętrzu gotyckie sakramentarium z 1352 r., późnorenesansową ambonę z początków XVII w., barokowy ołtarz główny, a na ścianach gotyckie malowidła z 1. poł. XIV i początków XVI w. (odkryte i konserwowane od 1969 r.). Zwraca również uwagę rzeźba Tronującej Madonny z Dzieciątkiem umieszczona we wnęce w ścianie kruchty.
- Ruiny pałacu późnobarokowego, wzniesionego w XVIII w., zniszczonego w XIX w. Było to założenie murowane, prostokątne, dwukondygnacjowe, które obecnie zatraciło już część podziałów wewnętrznych.

Świecie - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny zamku wzniesionego z kamienia na skalistym wzgórzu, w początkach XIV w, przez księcia świdnicko-jaworskiego Bernarda, w celu obrony tzw. okręgu Kwisy. Przebudowywany po pożarach w 1527 r. i w XVIII w., od 1827 r. pozostaje w ruinie. Zachowane fragmenty wskazują, że posiadał on czworobocany układ z fosą, wewnętrznym dziedzińcem i śladami podziałów wewnętrznych.
- Kościół filialny Serca Jezusowego, wzniesiony w 1645 r., na miejscu budowli wcześniejszej, wymienianej w 1346 r. Orientowany, murowany z kamienia, na planie czworobocznym z wieloboczną absydą od wschodu, o trzynawowym halowym korpusie nakrytym stropem kasetonowym, o polach ozdobionych portretowymi przedstawieniami przodków Chrystusa. Wnętrze wypełniają kondygnacje empor o balustradach ozdobionych przedstawieniami scen ze Starego i Nowego Testamentu. Na ścianach zewnętrznych zachowały się nagrobki z lat 1572-1612.
- Obok na cmentarzu, murowana kaplica grobowa z 1736 r.

Świerki - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Mikołaja, wzmiankowany jako kaplica w 1483 r., obecny barokowy wzniesiony ok. 1748 r., restaurowany w 1929 i w 1964 r. Murowany, jednonawowy z węższym, kwadratowym prezbiterium zakończonym półkolistą absydą i wieżą od frontu. Wnętrze nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami zachowało obok barokowego wyposażenia z poł. XVIII w., gotycką rzeźbę Madonny z Dzieciątkiem z ok. 1480 r.

Świerzawa - d. woj. jeleniogórskie
- Osada powstała obok obronnego zaniku nad Kaczawą. Do godności miasta podniósł ją w 1296 r. książę świdnicki Bolko Surowy, równocześnie przyczyniając się do jego rozbudowy. On to najprawdopodobniej ufundował tu pierwszy kościół parafialny. Jednakże ok. połowy XIV w., wskutek licznych strat spowodowanych częstymi powodziami, przeniesiono miasto na nowe miejsce - na południe od poprzedniego. Nie odgrywało ono właściwie żadnej roli w dziejach dzieląc polityczne losy z księstwem świdnickim.
- Ruiny zamku położonego w Starej Kraśnicy. Najprawdopodobniej istniał tu zamek, zbudowany nad Kaczawą przez Bolka I. W 1369 r. wymieniany był burgrabia zanikowy, jednakże obecnie po zaniku tym nie pozostały żadne ślady. Obok miasta wznoszą się ruiny późnorenesansowego dworu obronnego. Zbudowany ok. 1620 r., przebudowany w XIX w., zniszczony w 1945 r., reprezentuje prostokątne założenie z renesansowymi obramieniami okien i portalem na osi. Wnętrze sieni nakrywały sklepienia kolebkowe, pokryte geometryczną dekoracją stiukową. Budynek otaczały, obecnie częściowo zachowane, mury obronne z kolistymi bastejami na narożnikach i wspaniałą bramą wjazdową.
- Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany w 1381 r., posiada prezbiterium wzniesione w 2. poł. XIV w., korpus zaś nawowy z XV w., restaurowany w XIX w. Jest to budowla orientowana, murowana z kamienia, trzynawowa, o układzie pseudobazylikowym, z jednonawowym prezbiterium zakończonym poligonalnie. Wnętrza nakrywają sklepienia krzyżowo-żebrowe. Od północy i zachodu zachowały się dwa bogato rzeźbione portale gotyckie.
- Kościół cmentarny Św. Jana i Katarzyny, wzniesiony przed połową XIII w. w stylu romańskim, powiększony o wieżę zachodnią w początkach XVI w., restaurowany w XVII w., remontowany w 1959 r. Orientowany, murowany z kamienia łamanego, jednonawowy, z wydzielonym prezbiterium zamkniętym półkolistą absydą, z zakrystią od północy. Posiada prezbiterium nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym, spływającym na przyścienne kolumienki. Nad nawą drewniany strop wsparty dwoma drewnianymi słupami. W ścianie zachodniej i w oknach absydy bogato rzeźbiona kamieniarka o motywach późnoromańskich. We wnętrzu szereg kamiennych nagrobków i epitafiów z XVI-XVII w.

Święta Katarzyna - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Katarzyny, wzmiankowany w 1257 r., późnoromański, wzniesiony w 2. poł. XIII w., powiększony o wieżę i zakrystię w XV w., przebudowany (wydłużenie prezbiterium i sklepienia) po zniszczeniu w 1720 r., restaurowany w 1912 r., częściowo zniszczony w 1945 r., odbudowany w latach 1947-1949. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z długim trzyprzęsłowym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami.
- Cmentarz kościelny otacza ceglany mur oskarpowany, z zachowanymi prostokątnymi strzelnicami szczelinowymi, wzniesiony w 1. poł. XVII w.

Święty Marek - d. woj. kaliskie
- Kościół filialny Św. Marka, barokowy, wzniesiony w 1660 r., zwieńczony sygnaturką w XVIII w., remontowany w 1848 r. i w latach 1932-1934. Drewniany o konstrukcji słupowej, jednonawowy, z węższym zakończonym trójbocznie prezbiterium, nakryty dachem mansardowym. Zachował we wnętrzu trzy póżnogotyckie rzeźby z ok. 1500 r., póżnorenesansowy ołtarz i ambonę z ok. 1620 r.

Świny - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny zamku położonego na skalistym cyplu, usytuowanego prawdopodobnie na miejscu pierwotnego grodu kasztelańskiego, wymienianego już w 1155 r. W połowie XIII w. książę świdnicki Bolko przeniósł ośrodek administracyjno-wojskowy do nowo założonego pobliskiego Bolkowa, a Świny przeszły w ręce prywatne rycerskiego rodu Świnków. Oni to zapewne w poł. XIV w. wznieśli potężną, wielopiętrową wieżę mieszkalną otoczoną murem. Dalszą rozbudowę warowni przeprowadzono w XV w. przez wzniesienie nowego dwuszczytowego domu oraz muru z bramą. Dalsza rozbudowa nastąpiła w XVI w. Z tego okresu pochodzi renesansowy wykusz przy wieży i ślady sgraffitowej dekoracji. W początkach XVII w. wzniesiono nowy pałac z kolistymi wieżami na narożnikach, do którego prowadził zwodzony most. Całość terenu otrzymała nowe romboidalne fortyfikacje z niewielkim bastionem od północy. Zapewne w tym też czasie ufortyfikowano teren podzamcza, gdzie obok resztek murów zachował się również trójkątny bastion ziemny (na południowy wschód od zamku). Opuszczony w 1769 r. zamek stopniowo popada w ruinę konserwowaną kolejno w latach 1931, 1936, 1962-1964.
- Kościół filialny Św. Mikołaja, wzmiankowany w 1318 r., w obecnej formie wzniesiony ok. 1570 r., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium, z wieżą od zachodu oraz dostawionymi wąskimi pomieszczeniami od północy. Wnętrza, nakryte sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, zachowały wyposażenie z końca XVI w.; m.in. malowane stalle, nagrobki rodziny Świnków z XVI w. oraz epitafium Jana Zygmunta Świnki (zm. 1664).

Zabytki miejscowości dolnośląskich
l i t e r a   T

Taczalin - d. woj. legnickie
- Wiatrak kożlak, wzniesiony w XVIII lub w początkach XIX w. Drewniany o konstrukcji słupowo-szkieletowej, szalowany deskami, zachował we wnętrzu fragmenty pierwotnych urządzeń produkcyjnych.

Tarnów - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Marii Magdaleny, wzmiankowany jako kaplica w 1412 r., obecny barokowy wzniesiony w 2. poł. XVIII w., powiększony o wieżę w 1852 r. Murowany, salowy, zamknięty półkoliście od wschodu, nakryty sklepieniem kolebkowym z lunetami, z wieżą od zachodu. Zachował rokokowe i klasycystyczne wyposażenie wnętrza z 2. poł. XVIII w.

Tłumaczów - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Św. Piotra i Pawła, wzmiankowany w 1364 r., obecny barokowy wzniesiony w 2. poł. XVIII w., przebudowany w XIX w. Murowany, jednonawowy, salowy zakończony półkoliście, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami na gurtach z zachowanym wyposażeniem z XVIII w.

Tomaszów - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Św. Jadwigi, wzniesiony w 1588 r, spłonął w 1834 r. Odbudowany w latach 1839-1867 zachował fragmenty wcześniejszych założeń, odsłonięte i wyeksponowane w trakcie prac w 1963 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z prostokątnym prezbiterium, zachował w barokowej kaplicy grobowej z 1768 r. rzeźbiony drewniany ołtarz z XVIII w.
- Kościół pomocniczy Św. Antoniego, wzniesiony pierwotnie w 1785 r. jako kościół ewangelicki, z dostawioną w 1835 r. wieżą, restaurowany w 1876 r.

Topola - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Bartłomieja, wzmiankowany w 1317 r., obecny barokowy wzniesiony w latach 1754-1757. Murowany, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium, z wieżą od zachodu, zachował rokokowe wyposażenie wnętrza z 2. poł. XVIII w.

Trójca - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Św. Piotra i Pawła, wzniesiony ok. poł. XIII w., przebudowany w 1512 r., ozdobiony dekoracją stiukową na sklepieniach w 2. poł. XVII w., restaurowany w 1809 i 1827 r. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium zakończonym półkolistą absydą i nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Nad nawą sklepienie kolebkowe wsparte na wewnętrznych przyściennych filarach.
- W murze cmentarnym kamienna wieża bramna z ostrołukowym prześwitem.

Trzciniec - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny zamku, położonego na wzgórzu nad Nysą, zbudowanego z kamienia na nieregularnym planie. Zniszczony w 1399 r., do chwili obecnej pozostaje w ruinie.

Trzebicko - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Macieja, wzmiankowany w 1666 r., obecny, o konstrukcji drewnianej, wzniesiony w 1672 r., restaurowany w 1948 i 1951 r. Jednonawowy, z czworoboczną wieżą, z trójbocznie zakończonym prezbiterium, otoczony podcieniami wspartymi na słupach. Zachował barokowy wystrój wnętrza z ołtarzem z 1678 r. i prospektem organowym z 1750 r.

Trzebień - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny pałacu, którego obecną budowę rozpoczęto z inicjatywy Mikołaja Bibrana w 1600 r. Odbudowany po zniszczeniu w czasie wojny trzydziestoletniej, w 1683 r. otrzymał nową wieżyczkę. Dalsze rozbudowy, prowadzone w okresie lat 1717-1734, powiększyły założenie o dwa boczne skrzydła, kondygnację drugiego piętra, jeszcze jedną wieżę i bogaty wystrój wnętrza. Restaurowany w XIX w., uległ zniszczeniu w 1945 r. Główny budynek z ryzalitem środkowym, zakończony dzwonnicą z barokowym hełmem, zachował fragmenty renesansowych obramień okiennych i geometrycznej dekoracji sgraffitowej pod nowszymi tynkami.

Trzebieszowice - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Andrzeja Apostoła, wzmiankowany w 1269 r., obecny wzniesiony w 1813 r. na miejscu średniowiecznego (wieża), przebudowanego w baroku w 1779 r. Jednonawowy, z wieżą od zachodu, z zakończonym półkoliście prezbiterium.
- Przy kościele późnobarokowa kamienna rzeźba z 1803 r. Dawny spichrz wzniesiony w 1733 r. Murowany, założony na prostokącie, dwutraktowy, trzykondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym ujętym w wolutowe szczyty, zachował sklepione kolebką z lunetami pomieszczenia parteru.
- Budynek plebanii klasycystyczny, wzniesiony w początkach XIX w. Założony na prostokącie, dwutraktowy ze sklepioną sienią na osi, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym z naczółkami i powiekami.

Trzebnica - d. woj. wrocławskie
- Miejscowość, położona na skrzyżowaniu szlaków handlowych, wcześnie otrzymała prawo targowe; równocześnie był tu obronny gród książęcy. W 1202 r. książę Henryk Brodaty ufundował kościół i klasztor Cysterek, co przyczyniło się do szybszego i intensywniejszego rozwoju osady, która w 1250 r. otrzymała prawo miejskie. Na przełomie XIII i XIV wieku miasto otoczono obwarowaniami, które połączyły się z umocnieniami zamkowymi. Zabudowa miasta była drewniana z wyjątkiem parafialnego kościoła Św. Piotra i Pawła. W XIV w. Trzebnica jako należąca do księstwa oleśnickiego stała się lennem króla czeskiego Jana Luksemburczyka. Wiek XV był dla miasta okresem klęsk. Trzebnica została zniszczona w walkach z husytami, a potem ponownie przez wojska Macieja Korwina. Od 1526 r. miasto przeszło pod władzę Habsburgów. Odbudowę i rozwój miasta przerwała ponownie wojna trzydziestoletnia, potem zaś przejście Śląska pod panowanie Prus. Dopiero w połowie XIX w. nastąpiła zmiana w gospodarczym rozwoju miasta, które przekształciło się w uzdrowisko. Niszczy je druga wojna światowa, po której odbudowuje się jako centrum administracyjno-usługowe okolicznych terenów i ośrodek turystyczny mieszkańców Wrocławia.
- Kościół i klasztor pocysterski Św. Jadwigi. Zakon Cysterek osiedlił się w Trzebnicy dzięki fundacji kościoła i klasztoru przez Henryka Brodatego w 1202 r. Budowę prawdopodobnie prowadził z woli księcia Dalemir z Zajączkowa; w 1214 r., musiała być już ukończona krypta pod prezbiterium, wówczas bowiem złożono tam zwłoki księcia Konrada. Najazd Tatarów (1241 r.) zapewne przerwał prace, ale nie spowodował zniszczenia budynku, który ukończono po poł. XIII w. Poważniejszych zniszczeń doznał kościół Św. Jadwigi w trakcie wojen husyckich, a także licznych pożarów. Gruntowną przebudowę kościoła i klasztoru rozpoczyna ksieni Krystyna Pawłowska z Wierzbnej w 1679 r. Budowa trwa dosyć długo i przeciąga się do 1785 r.
- Kościół wzniesiono w stylu romańskim na planie krzyża łacińskiego, o kwadratowych polach według systemu wiązanego. Na transept składają się trzy kwadraty, przechodzące od wschodu w prezbiterium (z półkolistą absydą), któremu towarzyszą małe kaplice, również z absydami (do dziś zachowała się jedynie kaplica północna). Wnętrze o układzie bazylikowym nakrywają sklepienia krzyżowe w nawach bocznych, a sześciodzielne w głównej i prezbiterium. Najstarszą częścią budowli jest krypta pod prezbiterium o układzie trzynawowej hali. Ciekawa jest konstrukcja kościoła, gdzie do budowy wspaniałych romańskich filarów międzynawowych użyto piaskowca, do murów zaś i sklepień po raz pierwszy na Śląsku zastosowano cegłę. Dla uczczenia św. Jadwigi (żony Henryka Brodatego) zbudowano w latach 1268-1269 od południa przy prezbiterium (niszcząc równocześnie romańską kaplicę) wczesnogotycką kaplicę o bardzo szlachetnych proporcjach. Z prezbiterium łączy ją wczesnogotycki portal o rzeźbionych tympanonach. Na środku kaplicy wznosi się imponujący grobowiec św. Jadwigi, wykonany w czarnym marmurze, ufundowany przez ksienię Pawłowską w 1680 r.
- Bogate wyposażenie wnętrza powstało początkowo na przełomie XVII i XVIII w., wzbogacone następnie wspaniałymi dziełami rzeźbiarskimi w 2. ćw. XVIII w. Należy tu wymienić: ołtarz główny z ok. 1745 r. F. J. Mangoldta, ołtarze boczne z poł. XVIII w., obrazy pędzla F. K. Bentuma, a na ścianach cykl obrazów ze scenami Legendy św. Jadwigi związanych z warsztatem M. Willmanna z ok. 1735 r. Z zewnątrz budowla ma jednolity charakter krzyżowej bazyliki o stromych dachach. Oś fasady zachodniej akcentuje potężna wieża, utrzymana w stylu wczesnego klasycyzmu. Wzniesiono ją w 1785 r. w miejsce pierwotnej wolno stojącej dzwonnicy gotyckiej. Obok niej na zakończeniu północnej nawy bocznej znajduje się kamienny portal z 1. poł. XIII w. Bogato rzeźbiony, należy do najcenniejszych dzieł romańskich środkowej Europy. Ostrołukowe pole tympanonu wypełnia rzeźba króla Dawida grającego królowej Betsabe na lutni. Drugi portal romański, w północnym ramieniu transeptu, przedstawia w tympanonie Adorację Madonny z Dzieciątkiem. W zakrystii godny obejrzenia jest skarbiec kościelny. Zawiera on wiele wyrobów złotniczych oraz barokowe szaty liturgiczne i ozdobne antependia ołtarzowe.
- Od południa przylega blok zabudowań klasztornych, w obecnej formie wzniesionych po ostatniej przebudowie w latach 1697-1726. Jedno z największych na Śląsku założeń klasztornych utrzymane jest w jednolitym stylu późnego baroku. Prostokątne, rozplanowane wokół wewnętrznych dziedzińców, dwutraktowe, nakryte dachami dwuspadowymi. Fasady rozczłonkowane pilastrami stojącymi na cokole parteru. Wnętrza, nakryte sklepieniami kolebkowymi i klasztornymi (z wyjątkiem kaplicy szpitalnej), zatraciły pierwotny wystrój po ich adaptacji w latach 1810-1870 dla potrzeb szpitala.
- Plebania (ul. H. Brodatego 2), wzniesiona w końcu XVIII w., zniszczona w 1945 r., odbudowana w latach 1959-1960. Prostokątna, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta dachem czterospadowym. Elewacje piętra ozdobione płycinami, parter zaś boniami.
- Dzwonnica przy kościele poewangelickim, zbudowana przy miejskim kościele parafialnym Św. Piotra i Pawła w XV w,, przebudowana w 1855 r. Murowana, czworoboczna, oskarpowana na narożach, ze sklepieniem sieciowym nad salą parteru.
- Dom mieszkalny (Rynek 8), pierwotnie wzniesiony w XVIII w., przebudowany w początkach XIX w. Murowany, prostokątny, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, o układzie kalenicowym, z ozdobnym portalem balkonowym na osi.

Trzmielów - d. woj. legnickie
- Kościół filialny MB Różańcowej, pierwotnie ewangelicki kościół graniczny, ufundowany w 1656 r., wzniesiony w 1659 r., poważnie restaurowany w 1909 r. Konstrukcji szkieletowej, prostokątny z węższym zakończonym wielobocznie prezbiterium, z wewnętrzną kondygnacją empor.

Turów - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Narodzenia NMP, wzmiankowany w 1265 r., obecny gotycki wzniesiony ok. 1500 r., przebudowany ok. 1611 r., restaurowany w XIX i XX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z węższym prostokątnym prezbiterium nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami. Zachował we wnętrzu szereg gotyckich rzeźb z XV i początków XVI w., trzy ołtarze i ambonę - barokowe z 1. poł. XVIII w., dzwon z 1474 r. i ornat z połowy XVIII w.

Twardocice - d. woj. legnickie
- Pałac późnobarokowy, wzniesiony w 1780 r., restaurowany po pożarze w 1791 r. Murowany, prostokątny, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym z lukarnami.
- Kościół parafialny Św. Trójcy, barokowy, wzniesiony w 1732 r. dla misji jezuickiej. Murowany na planie elipsy, nakryty dachem namiotowym z sygnaturką. Bogaty wystrój wnętrza, jednolity stylowo, pochodzi z okresu budowy kościoła.
- Obok współczesne budynki plebani i oficyny gospodarczej dopełniają całości założenia.
- Ruiny kościoła ewangelickiego, pierwotnie parafialnego, zbudowanego w 1448 r., powiększonego w początkach XVIII w., rozbudowanego ponownie przez J. Simonettiego w 1711 r., zniszczonego w 1945 r. Była to budowla murowana, na planie krzyża z wieżą od zachodu, o wnętrzu wypełnionym owalem trzypiętrowych empor.

Twardogóra - d. woj. wrocławskie
- Pałac barokowy, wzniesiony w początkach XVIII w., restaurowany w XIX i XX w., remontowany w 1966 r. Murowany, prostokątny, dwu- i trzytraktowy, trzykondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym z lukarnami. Na osi elewacji dłuższych nadbudowane w dachu facjaty zwieńczone trójkątnymi przyczółkami.
- Kościół ewangelicki wzniesiony w 1878 r., gruntownie przebudowany w 1. poł. XX w. Konstrukcji szkieletowej, jednonawowy z węższym prezbiterium, z wieżą wtopioną w fasadę zachodnią.
- Dom mieszkalny (Rynek 21), barokowy z początków XVIII w., przebudowany w XIX w. Murowany, prostokątny, dwutraktowy z sienią na osi, dwukondygnacjowy, z bogatym trójkątnym szczytem z wolutowymi spływami.

Tymowa - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny MB Bolesnej, barokowy, wzniesiony w latach 1708-1709, restaurowany w XIX w. Konstrukcji szkieletowej, założony na prostokącie, jednonawowy, nakryty dachem mansardowym z czworoboczna sygnaturką, zachował we wnętrzu fragmenty barokowej polichromii z początków XVIII w.
- Kościół pomocniczy NMP zbudowany przed 1335 r., w stylu wczesnogotyckim, powiększony o wieżę w XV w., restaurowany w XVIII i XIX w. Jednonawowy, murowany z cegły, z prostokątnym prezbiterium, z nawą nakrytą drewnianym, polichromowanym w początkach XVIII w. stropem. We wnętrzu zachowały się dwa ostrołukowe, kamienne portale, kamienna gotycka chrzcielnica, dwie drewniane rzeźby gotyckie z końca XV w. i barokowy ołtarz główny z początków XVIII w.

Tyniec Mały - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP wzmiankowany w 1353 r., obecny gotycki wzniesiony w początkach XVI w. (1516 r. ?), powiększony w 1593 r., restaurowany w 1752 r., odnowiony w 1856 r. Orientowany, murowany, Jednonawowy z wieżą przy północnej ścianie prostokątnego prezbiterium, nakrytego sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Zachował we wnętrzu przyścienne sakramentarium z 1516 r., dwie rzeźby z ok. 1500 r., barokowy ołtarz i ambonę z 2. poł. XVIII w., a w zakrystii dwa kielichy z 1695 i z XVIII w.

Tyniec nad Ślężą - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Michała, wzmiankowany w 1189 r., obecny romański wzniesiony ok. połowy XIII w., najprawdopodobniej w dwóch etapach, powiększony o wieżę w XV w., przebudowany w 1666 i 1715 r., dość gruntownie restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, Jednonawowy z wydłużonym zakończonym pięciobocznie prezbiterium, z wieżą od zachodu. We wnętrzu prezbiterium zachowane sześć romańskich kolumn narożnikowych o głowicach ozdobionych dekoracją roślinną, pozostałe wyposażenie barokowe pochodzi z XVIII w.
- Dawny dom kawalerów maltańskich obecny barokowy z ok. 1782 r. wzniesiony zapewne na wcześniejszych fragmentach. Murowany, dwuskrzydłowy, z ryzalitem mieszczącym klatkę schodową, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, zachował kamienny barokowy portal wejściowy.

Zabytki miejscowości dolnośląskich
l i t e r a   U

Ubocze - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Nawiedzenia NMP, wzmiankowany w 1305 r., obecny wzniesiony w 2. poł. XVI w., restaurowany w 1811 i 1958 r. Orientowany, murowany z kamienia, Jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem kolebkowym. Zachował we wnętrzu rzeźbiony renesansowy ołtarz główny z 1623 r., ambonę z 1589 r., a w sygnaturce z 1615 r. spiżowy dzwon z 1634 r.
- Obok na cmentarzu barokowa kaplica grobowa z 1773 r.
- Kościół ewangelicki, wzniesiony w latach 1770-1775, jest założeniem czworobocznym o ściętych narożach, z wieżą od strony ołtarzowej, nakrytym dachem siodłowym. Wnętrze obiegają drewniane dwupiętrowe empory.

Udanin - d. woj. legnickie
- Kościół cmentarny Św. Urszuli, wzmiankowany w 1223 r., wzniesiony w 2. poł. XIII w., przebudowany w 1663 r., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany z kamienia, Jednonawowy, z wieżą od zachodu, z prostokątnym prezbiterium. Wnętrze nawy kryte drewnianym stropem, prezbiterium zaś dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym.

Ujazd Górny - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Św. Marcina, wzniesiony w początkach XIII w. (przed 1217 r.), a następnie rozbudowany od zachodu i wzbogacony o wieżę w 1857 r. Orientowany, murowany z kamienia. Jednonawowy, z wydzielonym prezbiterium zakończonym półkolistą absydą. Wnętrze nawy nakryte drewnianym stropem, prezbiterium zaś i absyda sklepieniem krzyżowym, zachowało dwie rzeźby gotyckie z 2. poł. XV w., dwa barokowe ołtarze z XVIII w. i szereg całopostaciowych nagrobków z lat 1590-1625.

Ujów - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Jakuba, gotycki, wzniesiony przed 1390 r., powiększony od zachodu w 1882 r., remontowany w 1965 r. Orientowany, murowany. Jednonawowy z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, zachował we wnętrzu szereg całopostaciowych nagrobków z lat 1581-1583.

Ulesie - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany w 1389 r., wzniesiony ok. 1500 r., restaurowany ok. 1900 r., remontowany w 1964 r. Orientowany, murowany z cegły, z trójprzęsłowym prostokątnym prezbiterium, z trójnawowym bazylikowym korpusem, w całości nakryty sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, z wieżą od zachodu. W ścianie północnej barokowy portal z 1623 r., a we wnętrzu drewniany, renesansowy ołtarz z początków XVII w., późnorenesansowa ambona, kamienna chrzcielnica z początków XVI w. Na ścianach szereg rzeźbionych nagrobków z 2. poł. XVI w.
- Cmentarz otacza mur kamienny z klinowymi strzelnicami, pochodzący z 1. ćw. XVII w.
- Przy drodze do Lipiec stoi tzw. kolumna łez, wzniesiona w 1664 r. przez księcia legnicko-brzeskiego Jerzego III, na pamiątkę rozstania się ze swą córką Dorotą Elżbietą.

Uniegoszcz - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Narodzenia NMP, wzmiankowany w 1372 r., obecny wzniesiony ok. 1500 r., powiększony o północną nawę boczną w 1504 lub 1511 r., częściowo przebudowany w XVIII w. Orientowany, murowany z kamienia, Jednonawowy, z węższym prezbiterium, z dostawioną od południa wieżą i dwuprzęsłową kaplicą, nakrytą sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Zachował we wnętrzu barokowy ołtarz, ambonę i chrzcielnicę z XVIII w. oraz szereg nagrobków z XVI i XVII w.

Uniemyśl - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Św. Mateusza, wzmiankowany w 1367 r., obecny barokowy wzniesiony ok. 1750 r. Jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium, z dostawioną od południa wieżą, zachował we wnętrzu barokowe ołtarze i ambonę z początków XVIII w.
- Murowana brama cmentarna została wzniesiona w 1658 r.

Unisłw Śląski - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany w 1360 r., obecny gotycki wzniesiony w początkach XVI w., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium, nakryty dachami dwuspadowymi i zwieńczony ośmioboczną sygnaturką. Zachował we wnętrzu renesansowy ołtarz główny, ambonę i chrzcielnicę z 1598 r. oraz szereg płyt nagrobnych z XVII-XVIII w.
- Kościół ewangelicki późnobarokowy, wzniesiony w 1742 r., przebudowany w XIX w. Murowany na planie wieloboku, z trzema przybudówkami. Elewacje klasycystyczne z trójkątnymi tympanonami dzielą pilastry na niskim cokole. Wyposażenie wnętrza późnobarokowe - współczesne budowie obiektu.

Uraz - d. woj. wrocławskie
- Pierwotnie z XIII w. Uraz był siedzibą kasztelanii. Pobliska osada otrzymała prawa miejskie zapewne w 1301 r., jednakże nie posiadając odpowiednich warunków gospodarczych, nigdy właściwie nie rozwinęła się poza ramy lokacji. Niszczone pożarami w latach 1555 i 1711, później działaniami wojennymi w 1945 r. miasto powróciło obecnie do roli niewielkiej osady.
- Ruiny zamku założonego na niewielkim wzniesieniu nad Odrą i otoczonego wałem i fosą. Zapewne powstał on na miejscu grodu książęcego po 1319 r., gdy miejscowość była własnością rycerza Andrzeja Radaka. Obecnie trudno odczytać jest plan całego założenia. Trudny do ustalenia jest też czas powstania budynku, założonego na planie zbliżonym do trójkąta, dwukondygnacjowego, z salą o krzyżowym sklepieniu wspartym na jednym filarze. W 1630 r. dobudowano do północy prostokątny budynek z ośmioboczną basztą. W XIX w. zamek gruntownie przebudowano, zacierając ślady dawnego założenia. Zniszczony w 1945 r., po zabezpieczeniu w 1956 r. pozostaje trwałą ruiną,
- Kościół parafialny Św. Michała Archanioła, wzmiankowany w 1284 r., obecny barokowy wzniesiono w latach 1750-1789, restaurowany w XIX w. Jest to budowla orientowana, jednonawowa, z kwadratową wieżą od zachodu, o skromnym, barokowym wnętrzu.

Zabytki miejscowości dolnośląskich
l i t e r a   W

Wabienice - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP, pierwotny gotycki z XV w., przebudowany w 2. poł. XVIII w., restaurowany w połowie XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy z wieżą od zachodu, z węższym zakończonym trójbocznie i oskarpowanym prezbiterium, zachował we wnętrzu barokowy ołtarz z początków XVIII w.

Wadochowice - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Wawrzyńca, wzniesiony przed 1410 r., obecny odbudowany po pożarze w 1706 r., remontowany w 1959 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z wydłużonym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniem krzyżowym. Zachował gotyckie portale i późnobarokowe wyposażenie pochodzące z poł. XVIII w.

Walim - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół ewangelicki, barokowy, wzniesiony w 1771 r., restaurowany w 1962 r. Murowany, trzynawowy, rozdzielony konstrukcją empor, z prezbiterium zakończonym łukiem odcinkowym, z wieżą od zachodu, zachował we wnętrzu wyposażenie współczesne okresowi budowy obiektu.
- Obok kaplice grobowe Klinbergów (z ok. 1813 r.) i Seylerów (z końca XVIII w.), murowane, o bogatym wystroju klasycystycznym.
- Domy mieszkalne (d. ul. Dymitrowa l, Dzierżyńskiego 8, 22-go Lipca 4 i 9), póżnobarokowe, wzniesione w końcu XVIII i początkach XIX w. Murowane, przeważnie dwutraktowe, dwukondygnacjowe, nakryte dachami mansardowymi, zachowały wewnątrz sklepione pomieszczenia oraz fragmenty barokowego wystroju architektonicznego.

Wałbrzych - miasto wojewódzkie
- Pierwotnie istniała tu dawna osada słowiańska, posiadająca kościół, wymieniany już w 1191 r. Do rozbudowy osady i podniesienia jej do godności miasta przyczynił się dopiero wnuk Henryka Pobożnego - książę świdnicki Bolko I, który zbudował tu nowy gród i otoczył osadę pierścieniem obwarowań. Dalsze losy polityczne dzielił Wałbrzych z księstwem świdnickim. Pierwsze wiadomości o wydobywaniu rud srebra i ołowiu pochodzą z XIV w., gdy książę świdnicki Bolko II nadał swym lennikom prawo górnicze w 1366 r. Poważną rolę w życiu gospodarczym miasta w XV i XVI w. spełniało tkactwo sukna i wyrób płótna. Jako własność prywatna miasto nie uzyskało prawa wzniesienia fortyfikacji i w związku z tym ponosiło znaczne szkody w czasie licznych wojen. Na szerszą skalę rozwinęło się górnictwo w Wałbrzychu dopiero w XVIII w. i od tego czasu datuje się nie notowany dotąd rozkwit miasta, przyspieszony jeszcze intensywnym rozwojem przemysłu kapitalistycznego w XIX w. Ten charakter zachował Wałbrzych i w chwili obecnej, gdy modernizacja starych oraz powstanie nowych zakładów przemysłowych przyspieszają jego dalszy, szybki rozwój.
- Pałac założony pierwotnie przez Czetritzów w 1604 r. jako renesansowa rezydencja w pobliżu rynku. W 1857 r. pałac jako siedziba administracji książąt pszczyńskich uległ rozbudowie, ponownie powiększony w latach 1881-1882. Założony na czworoboku, dwukondygnacjowy o elewacjach zwieńczonych podwójnymi szczytami. We wnętrzach mimo restauracji zachowało się kilka sal nakrytych sklepieniami kolebkowymi.
- Dom Albertiego (obecnie Muzeum Regionalne - ul. 1-go Maja), wzniesiono wg projektu L. Niederacknera w 1803 r. Jest to budynek trzyskrzydłowy z dziedzińcem otwartym od ulicy. W fasadzie umieszczono ryzalit, opięty kolumnami podtrzymującymi ciężki tympanon.
- Kościół ewangelicki (ul. 1-go Maja), został zbudowany w latach 1785-1788 wg projektu K. G. Langhansa, restaurowany w latach 1862-1864. Stanowi typowe założenie dla kościołów ewangelickich. Uderza więc surowymi, skromnymi fasadami zewnętrznymi, kwadratową wieżą od zachodu oraz wnętrzem, wypełnionym kondygnacjami empor. Całość nawiązuje do ewangelickiego kościoła w Dzierżoniowie.
- Kościół pomocniczy NP Marii (d. pl. Marchlewskiego), zbudowany przed 1305 r., przebudowany w 1714 i 1900 r., zatracił pierwotny charakter. Murowany, orientowany, jednonawowy, o wnętrzu nakrytym płaskim, drewnianym, malowanym stropem.
- Domy mieszkalne (Rynek nr 2, 3, 9, 22, 23), barokowe, wzniesione w 2. poł. XVIII w., przebudowane w początkach XX w. Murowane, trzytraktowe, dwukondygnacjowe, o układzie szczytowym, z zachowanymi podcieniami.
- Lisia sztolnia (ul. Reja l) stanowi wylot kanału wodnego, którym spławiano na barkach węgiel wydobyty w kopalni, do dalszego przeładunku i transportu.

Wałbrzych-Nowy Dwór - m. Wałbrzych
- Ruiny zamku położonego na wysokiej górze. Został on wzniesiony zapewne na miejscu pierwotnego grodu, wzmiankowany po raz pierwszy w 1364 r. Budowa zamku jest związana z działalnością Bolka II, księcia świdnicko-jaworskiego. Zamek, założony na planie nieregularnego czworoboku, z dostosowaniem do rzeźby terenu, w końcu XIV w. przeszedł w ręce czeskie. Poczynając od 1402 r. był stale rozbudowywany. Gruntownej przebudowie w stylu renesansowym uległ w końcu XVI w., a w 1581 r. został zniszczony prawdopodobnie od uderzenia pioruna. Fortyfikowany ostatnio w okresie wojny trzydziestoletniej, zapewne wtedy definitywnie zniszczony, pozostaje obecnie malowniczą ruiną.

Wałbrzych-Poniatów - m. Wałbrzych
- Kościół Serca Jezusowego, wzmiankowany w 1335 r., obecny wzniesiony po poł. XVI w., przebudowany w XVIII i XIX w. Jest to murowane, jednonawowe założenie, z wieżą od zachodu. Zachował we wnętrzu rzeźbiony w drzewie ołtarz i chrzcielnicę z poł. XVII w. oraz nagrobki z 2. poł. XVI w.
- Cmentarz kościelny otoczony jest kamiennym murem obronnym z zachowanymi w kilku miejscach strzelnicami szczelinowymi, wzniesiony zapewne w 1. poł. XVII w.

Wambierzyce - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny pielgrzymkowy NP Marii, obecny wzniesiony został w latach 1715-1720, wg projektu Krzysztofa Dientzenhofera (?), restaurowany w XIX w. Ponad piramidalnie założonymi schodami wejściowymi rozciąga się okazała dwukondygnacj owa fasada, nosząca cechy włoskiego baroku. Jej wybitnie horyzontalny charakter podkreśla zamknięcie kościoła od góry balustradą, zwieńczoną postaciami świętych. Całość flankują po bokach silnie wysunięte ryzality. Wnętrze założone na planie centralnym, otoczone obejściem, nakryte jest eliptyczną kopułą i wypełnione barokowym wyposażeniem o wysokim poziomie artystycznym. Zachował się również rzeźbiony posąg Madonny z Dzieciątkiem z końca XIV w., a w zakrystii szereg naczyń kościelnych i szat liturgicznych z XVIII w.
- Całość założenia powiększona jest o zespół kaplic tworzących cykl Kalwarii, usytuowanych na sąsiednich wzgórzach, a powstałych w latach 1683-1708.

Warmątowice - d. woj. legnickie
- Pałac zbudowany w 1602 r., przebudowany w 1784 r., zdewastowany w 1813 r. Przekazany testamentem Alfreda Olszewskiego na rzecz Henryka Sienkiewicza, który jednak w 1909 r. odmówił przyjęcia darowizny. Murowany na rzucie prostokąta, dwutraktowy z sienią na osi, dwukondygnacjowy z wieloboczną wieżą, nakryty dachem czterospadowym, otoczony fosą z wodą.
- Na dziedzińcu gospodarczym piętrowa oficyna pałacowa, dwukondygnacjowy spichrz, a w parku ośmioboczna kaplica, wszystkie wzniesione w 2. poł. XVIII w., w okresie budowy pałacu.

Warta Bolesławiecka - d. woj. legnickie
- Ruiny zamku wzniesionego w średniowieczu, potwierdzonego w dokumentach w 1498 r., a użytkowanego jeszcze w 157S r. Obecnie zachowały się fragmenty kamiennego muru obwodowego, założonego na czworoboku, otoczonego wałami i podwójną linią fos, położone na zachód od dworu.
- Dwór pierwotny z epoki renesansu powstał w 1540 r. Powiększany z przerwami do 1612 r. (data na sygnaturce), restaurowany w XVIII i XIX w., stanowi budowlę dwukondygnacjową, założoną na rzucie podkowy o nieregularnych fasadach z ozdobnymi szczytami i dekoracją sgraffitową, z ryzalitami i wykuszami na narożnikach. Ostatnia restauracja z 1899 r. zniszczyła niestety szereg autentycznych detali. Całość otoczona jest fosą z wodą, przez którą prowadzi kamienny most z XVIII w.
- Kościół parafialny wzniesiony ok. 1492 r., przebudowany w XVIII i XIX w. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z prostokątnym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Zachował we wnętrzu póżnobarokowe ołtarze drewniane, klasycystyczną chrzcielnicę i kilka epitafiów z XVII i XVIII w.

Warzyń - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Wszystkich Świętych, wzmiankowany w 1261 r., obecny wzniesiony w końcu XVI w., częściowo przebudowany. w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z węższym trójbocznie zakończonym prezbiterium, z wieżą od zachodu, zachował we wnętrzu wyposażenie barokowe z XVIII w.

Wądroże Wielkie - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny M Boskiej, zbudowany w 2. ćw. XIII w., rozbudowany w XIX w., restaurowany w latach 1964-1965. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z wydzielonym prezbiterium zamkniętym półkolistą absydą i nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, z wieżą od zachodu. We wnętrzu ołtarz główny barokowy z początków XVIII w., drewniana, renesansowa ambona, klasycystyczna chrzcielnica z 1828 r. a na wieży dzwon z 1658 r.
- Cmentarz kościelny otoczony jest obronnym murem z zachowanymi częściowo strzelnicami, wzniesionym w 1. poł. XVII w.

Wąsosz - d. woj. leszczyńskie
- Pierwotna osada obok grodu książęcego w 1290 r. uzyskała prawa miejskie od księcia głogowskiego Henryka I i przejęła rolę podupadłej kasztelanii w pobliskiej Sadowii. Miasto przekazane przez króla Macieja Korwina w ręce prywatne, nie posiadając właściwych warunków gospodarczych, nękane kolejnymi zniszczeniami wojennymi, nigdy właściwie nie rozwinęło się poza ramy średniowiecznej lokacji. Poważnie zniszczone w 1945 r., jako osiedle pełni obecnie rolę lokalnego ośrodka usługowego.
- Zamek pierwotny wzniesiony zapewne w średniowieczu (XV wiek ?), wielokrotnie przebudowywany w XVI i XVIII w; ostatnio w 1924 r. Murowany, dwuskrzydłowy, dwutraktowy, piętrowy, nakryty dachami dwuspadowymi, akcentowany na narożach dwoma kolistymi basztami, zachował na parterze kilka sal nakrytych sklepieniami kolebkowymi.
- Kościół parafialny wzmiankowany w 1290 r., obecny wzniesiony ok. 1580 r., przebudowany w XVIII w., restaurowany w XIX w, Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu z wydzielonym zakończonym trójbocznie prezbiterium, zachował na ścianach szereg późnobarokowych i klasycystycznych kamiennych epitafii z XVIII i XIX w.

Węgry - d. woj. wrocławskie
- Dwór pierwotnie barokowy, wzniesiony w trzydziestych latach XVIII w., przebudowany w stylu neogotyckim ok. 1800 r., remontowany w 1922 r. Murowany, prostokątny z półowalnym ryzalitem, dwutraktowy, trzykondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym, zachował na sufitach sal pierwszego piętra profilowane podziały dekoracyjne.
- Kościół parafialny Św. Jadwigi, wzmiankowany w 1309 r., obecny wzniesiony w XV w., restaurowany w XVIII w., przebudowany w 1836 r., remontowany w 1898 i 1908 r. Orientowany, murowany, oskarpowany, salowy z wieżą wprowadzoną do wnętrza nawy, z węższym, zakończonym trójbocznie prezbiterium nakrytym trzyprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Zachował we wnętrzu: środkową szafę gotyckiego ołtarza z 1. ćw. XV w., trzy rzeźby gotyckie z ok. 1500 r., trzy barokowe ołtarze, a w murze cmentarnym trzy kamienne krzyże pokutnicze.

Wiadrów - d. woj. legnickie
- Dwór zbudowany ok. poł. XVI w., zapewne na miejscu pierwotnego zamku rycerskiego spalonego w 1430 r. Uległ on przebudowie na pałac w 1770 r. i gruntownej restauracji w XIX w., która w poważnym stopniu zatarła ślady wcześniejszego założenia. Jest to założenie murowane, prostokątne, dwukondygnacjowe, otoczone fosą z wodą.
- Kościół filialny Podwyższenia Krzyża Św., wzmiankowany w 1399 r., obecny wzmesiony w poł. XIV w., przebudowany w 1582 r., ż wieżą dostawioną w 1625 r., restaurowany w 1959 r. Jest to założenie jednonawowe z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, z wieżą od zachodu. We wnętrzu rzeźbiony ołtarz z 1614 r. oraz dwanaście całopostaciowych rzeźbionych nagrobków rodziny Reibnitzów z lat 1570-1626 r.

Wiązów - d. woj. wrocławskie
- Wymieniany w 1155 r. jako wieś należąca do dóbr kapituły wrocławskiej. Za zezwoleniem księcia Henryka III w 1250 r. lokowana na prawie flamandzkim z inicjatywy biskupa wrocławskiego Tomasza. Wobec położenia poza głównymi szlakami handlowymi i braku właściwych podstaw gospodarczych, niszczona kilkakrotnie pożarami, nie rozwinęła się, i w chwili obecnej pozostaje prawie wyłącznie w pierwotnych granicach lokacyjnych.
- Ratusz w obecnej formie wzniesiony w latach 1665-1668, przebudowany w latach 1871-1872. Jest budowlą dwupiętrową o fasadzie rozdzielonej wieżą zwieńczoną barokowym hełmem i latarnią.
- Kościół parafialny Św. Mikołaja, wzmiankowany w 1285 r., obecny wzniesiony w XV w., przebudowany w początkach XVIII w., restaurowany w latach 1914-1917. Orientowany, murowany, jednonawowy, z dwuprzęsłowym prezbiterium, z wieżą od zachodu.

Widawa - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Anny, gotycki wzniesiony ok. 1348 r., zasklepiony ok. 1600 r., w części nawowej przebudowany w stylu klasycystycznym ok. 1760 r., najprawdopodobniej przez architekta Geissiera, uszkodzony w 1945 r., odbudowany w 1948 r. Orientowany, murowany, nawa na planie krzyża greckiego z centralną kopułą, prezbiterium wydłużone, oskarpowane, zakończone trójbocznie, nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami. We wnętrzu rokokowy ołtarz główny, dwa boczne klasycystyczne, ambona i dwoje stall barokowych z początków XVIII w.

Wielisław - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny zamku rycerskiego, położonego na wzgórzu. Zbudowano go z porfiru na planie nieregularnym zapewne w XIV w., zburzony został jako siedziba rycerzy - rabusiów najprawdopodobniej już w XV w.

Wielowieś - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Narodzenia NMP, wzmiankowany w 1376 r., pierwotny wzniesiony w średniowieczu, gruntownie przebudowany w 1721 r., restaurowany w 1958 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, oskarpowany, z prostokątnym prezbiterium, z wieżą od południa. Zachował na ścianach trzynaście całopostaciowych nagrobków z lat 1584-1666 i barokowy ołtarz z XVIII w.

Wierzbice - d. woj. wrocławskie
- Pałac pierwotnie renesansowy, z przełomu XVI i XVII w., przebudo- wany i powiększony w stylu barokowym ok. 1730 r., restaurowany w XIX w. Murowany, prostokątny, z dwoma ryzalitami przedłużonymi o parterowe skrzydła, dwutraktowy, dwukondygnacjowy w części środ- kowej, nakryty dachem czterospadowym, o elewacjach dzielonych pila- strami stojącymi na boniowanym cokole.
- Kościół parafialny Bożego Ciała, wzmiankowany w 1353 r., obecny wzniesiony w XV w., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z kwadratowym, oskarpowanym prezbiterium, z kruchtą zwieńczoną sygnaturką od zachodu. Zachował we wnętrzu rzeźbiony tryptyk z 1592 r. ze sceną Ostatniej Wieczerzy. Pozostałe wyposażenie barokowe z początków XVIII w. a na ścianach epitafia z XVI i XVII w.
- Cmentarz kościelny otacza mur obronny ze strzelnicami klinowymi, wzniesiony w 1. poł. XVII w.

Wierzbna - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac późnobarokowy, wzniesiony w 2. poł. XVIII w., gruntownie przebudowany ok. 1895 r., poważnie zdewastowany w 1945 r. Rozplanowany na rzucie podkowy, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachami dwuspadowymi z powiekami, zachował w części wnętrz parteru sklepienia kolebkowe.
- Dawny klasztor założony w 1696 r., wzniesiony w 1. poł. XVIII w., gruntownie przebudowany ok. 1895 r., zdewastowany w 1945 r. Rozplanowany na wydłużonym prostokącie, jedno- i dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym, zachował we wnętrzach parteru szereg pomieszczeń nakrytych sklepieniami kolebkowymi.
- Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany w 1283 r., zbudowany w początkach XIII w., częściowo odnowiony w późnym średniowieczu, gruntownie przebudowany w latach 1729-1730 w związku ze wzniesieniem nowego kościoła barokowego. Budowla pierwotna romańska jest orientowana, murowana z granitu, jednonawowa z wyodrębnionym prezbiterium, zamkniętym półkolistą absydą, z dwuwieżową fasadą zachodnią. Prezbiterium nakryte sklepieniem krzyżowo- -żebrowym, nawa gwiaździstym. Przy północnej ścianie kościoła wznosi się część nowsza o wnętrzu jednonawowym, nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami. W prezbiterium i absydzie w 1968 r. odsłonięte fragmenty polichromii z końca XIII i z XVI w. Pozostałe wyposażenie pochodzi z początków XVIII w.
- Dawna wieża wodna wzniesiona zapewne z XVII w., dla dostarczania wody położonemu niedaleko klasztorowi. Czworoboczna, obecnie nie posiada detalu pozwalającego na dokładniejsze datowanie.

Wierzbno - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Mikołaja, wzmiankowany w 1376 r., obecny gotycki posiada prezbiterium pochodzące z początków XIV w., powiększony o nawę w XV w., wieżę w XVI w., restaurowany ok. 1700 r., częściowo zniszczony w 1945 r., odbudowany w latach 1956-1958. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z prostokątnym prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowym, w całości oskarpowany. Zachował we wnętrzu późnobarokowy ołtarz z 2. poł. XVIII w.
- Obok dawny zajazd klasycystyczny z początków XIX w., restaurowany w XX w. Murowany, prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym. Elewacja akcentowana na osi pionowymi pasami wspierającymi trójkątny przyczółek.

Wierzchowice - d. woj. wrocławskie
- Dwór barokowy, wzniesiony w 2. poł. XVIII w., restaurowany w XIX w. Konstrukcji szkieletowej, założony na prostokącie z płytkimi bocznymi ryzalitami, dwu- i trzytraktowy, jedno- i dwukondygnacjowy, kryty dachami łamanymi czterospadowymi w ryzalitach ozdobionymi lukarnami.
- Kościół parafialny Narodzenia NMP, barokowy, wzniesiony w 1772 r., restaurowany w 1965 r. Założony na prostokącie o ściętych narożach, ze ścianami o konstrukcji szkieletowej, z murowaną wieżą od zachodu. Wnętrze wypełniają dwa rzędy kolumn podtrzymujących drewniane empory. Zachowało ono rokokowe wyposażenie z 2. poł. XVIII w.

Wieściszowice - d. woj. jeleniogórskie
- Kaplica cmentarna wzmiankowana w 1373 r., obecna gotycka wzniesiona ok. 1559 r. restaurowana w poł. XVIII w., remontowana w XIX w. Orientowana, salowa, z wydzielonym kwadratowym prezbiterium, nakryta dwuspadowymi dachami zwieńczonymi czworoboczną sygnaturką.

Wigancice - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Bartłomieja, wzmiankowany w 1376 r., pierwotny gotycki gruntownie przebudowany ok. 1730 r. i w 1812 r. remontowany w 1953 r. Orientowany, salowy, z wieżą od zachodu, zamknięty półkoliście, zachował gotycki portal kamienny i skromne, barokowe wyposażenie wnętrza.

Wiklina - d. woj. leszczyńskie
- Pałac pierwotnie klasycystyczny z ok. 1800 r., przebudowany w początkach XX w. Założony na prostokącie, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, z elewacjami o podziałach architektonicznych, zachował we wnętrzu sale ze sklepieniami kolebkowymi oraz kominek i piec empirowy.

Wilczków - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny M. Boskiej, wymieniany ok. 1400 r., obecny barokowy zbudowany ok. 1705 r., gruntownie przebudowany i powiększony o wieżę w 1905 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z węższym, czworobocznym prezbiterium. Zachował barokową polichromię i wystrój, renesansową dekorację chóru muzycznego, a na ścianach szereg płyt nagrobnych z XVII l XVIII w.

Wilczków - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany w 1301 r., obecny gotycki wzniesiony w 1. poł. XV w., restaurowany w 1896 r., remontowany w 1964 r. Orientowany, murowany, oskarpowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z węższym, trójbocznie zakończonym prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniem krzyżowym bez żeber. Zachował we wnętrzu cztery gotyckie rzeźby z ok. 1500 r., barokowy ołtarz główny z 1672 r., gotyckie sakramentarium z 1. poł. XV w. oraz dębowe stalle z tegoż okresu.
- Część ceglanego muru otaczającego cmentarz, wzniesionego w 1. poł. XVII w., zachowała prostokątne, szczelinowe strzelnice.

Wilkanów - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac barokowy, zbudowany w latach 1681-1686 przez architekta J. Carove, przebudowany w XIX i XX w., częściowo uszkodzony w 1945 r. Rozplanowany na czworoboku, trzytraktowy z sienią na osi, czterokondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym. Elewacje podzielone zdwojonymi pilastrami podtrzymującymi wydatny gzyms odcinający ostatnią kondygnację. Elewacja frontowa zaakcentowana jest zdwojonymi oknami i bogatym portalem o zerwanym przyczółku. Wnętrza zachowały część sklepień kolebkowych i płaskie stropy ozdobione dekoracją stiukową i malarską.
- Obok zachowany budynek stajni wzniesiony ok. 1736 r., przebudowany w XIX w. Rozplanowany w formie wydłużonego, parterowego prostokąta, ujętego w piętrowe szersze budynki boczne, nakryte dachami mansardowymi. Oś całego założenia akcentuje sklepiona sień przelotowa z boniowanym portalem.
- Całość uzupełnia założenie parkowo-ogrodowe z rzeźbionymi bramami.
- Kościół parafialny Św. Jerzego, wzmiankowany w 1355 r., obecny wzniesiony w latach 1697-1701, restaurowany w XIX w. Murowany, jednonawowy z prostokątnym prezbiterium, z wieżą od zachodu wtopioną w fasadę. Wnętrza nakryte sklepieniami kolebkowymi, w nawie wspartymi na wewnętrznych skarpach, zachowały wyposażenie barokowe z l, poł. XVIII w. związane z rzeźbiarską działalnością M. Klahra.
- Plebania wzniesiona w 1773 r., restaurowana w XIX w.. Założona na prostokącie, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta dachem dwuspadowym z naczółkami, zachowała wnętrza parteru nakryte sklepieniami kolebkowymi.

Wilków - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Bartłomieja, wzmiankowany w 1325 r., obeccny gotycki wzniesiony na przełomie XIV i XV w., powiększony o zakrystię w XVI w,, gruntownie przebudowany w XIX w., restaurowany w 1964 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z węższym trójbocznie zakończonym prezbiterium, nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. We wnętrzu gotycka rzeźba Św. Anny Samotrzeciej z końca XV w., gotycka herma z poł. XV w. oraz szereg płyt nagrobnych z XVI i XVII w.

Wilków Wielki - d. woj. wałbrzyskie
- Dwór wzniesiony na przełomie XVI i XVII w., częściowo przebudowany w XVIII w., restaurowany w XIX w., remontowany w 1968 r. Murowany, założony na czworoboku, trzytraktowy, trzykondygnacjowy z bogatymi profilowanymi szczytami. Zachował sklepioną sień na osi elewacji frontowej, renesansowe, kamienne obramienia okien oraz fragmenty dekoracji sgraffitowej na elewacjach zewnętrznych.
- Kościół filialny Najświętszego Serca Pana Jezusa, wzmiankowany w 1335 r., wzniesiony ok. 1531 r., przebudowany w poł. XVII w., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowym. Zachował na elewacjach szereg renesansowych płyt nagrobnych i epitafii z XVI i XVII w.

Wilkszyn - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Wawrzyńca, wzmiankowany w 1335 r., obecny barokowy wzniesiony w 1721 r., restaurowany w 1909 r., remontowany w 1963 r. Murowany, prostokątny, z wieżą od zachodu, z półkolistą absydą nie wydzielonego prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami spływającym na przyścienne pilastry. Na sklepieniu freski figuralne, pochodzące z 2. ćw. XVIII w., podobnie jak i pozostałe elementy wystroju wnętrza.

Winnica Słup - d. woj. legnickie
- Klasztor cysterski wzniesiony w XVIII w., jako siedziba zarządu dóbr klasztoru Cystersów w Lubiążu, restaurowany w XIX w., uszkodzony w 1945 r. Murowany, dwuskrzydłowy, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachami dwuspadowymi. Wnętrza parteru nakryte sklepieniami kolebkowymi i lustrzanymi zachowały fragmenty pierwotnych dekoracji barokowych.
- Obok dwuskrzydłowa oficyna mieszkalno-gospodarcza, wzniesiona współcześnie z budynkiem klasztornym.

Wińsko - d. woj. wrocławskie
- Osada, wzmiankowana w 1218 r., otrzymała prawa miejskie w 1285 r. Miasto rozwijało się powoli jako ośrodek rzemieślniczy oraz dzięki uprawianej w tych okolicach winnej latorośli. Po zaniku upraw w XVI w., następuje okres stagnacji i klęsk pożarów w latach 1514 i 1717, potęgujący się jeszcze w XIX w. wobec braku zakładów przemysłowych. Poważnie zniszczone w 1945 r., nie odzyskało rangi miasta i obecnie pełni rolę lokalnego ośrodka usługowego.
- Mury miejskie wzniesione z cegły wokół miasta w XIV w., rozdzielone były bramami: Wołowską, Wąsoszewicką i prawdopodobnie otwartą w XVI w. Głogowską. Niszczone od 1821 r. na materiał budowlany, mocno obniżone, przetrwały do chwili obecnej w niewielkich fragmentach we wschodniej części obwodu średniowiecznego założenia.
- Cerkiew prawosławna, pierwotnie kościół parafialny, wzmiankowany w 1272 r., wzniesiony w 2. poł. XV w., przebudowany w XVI w., restaurowany ok. poł. XIX w. Orientowany, murowany z cegły, o układzie trzyprzęsłowej hali, z wydłużonym prezbiterium zamkniętym poligonalnie, z wieżą od zachodu, o wnętrzach nakrytych drewnianymi stropami. Zachował renesansowy ołtarz rzeźbiony z początków XVII w., chrzcielnicę z 2. poł. XVI w., oraz liczne nagrobki kamienne z 2. poł. XVI i początków XVII w.
- Plebania barokowa, wzniesiona w XVIII w., restaurowana w 1960 r. Konstrukcji szkieletowej, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, nakryta dachem mansardowym.

Wiry - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac wzniesiony w 1. poł. XVII w., gruntownie przebudowany ok. 1778 r., restaurowany w XIX w. Założenie dwuskrzydłowe, dwutraktowe, dwukondygnacjowe, nakryte dachem łamanym, zachowało na parterze szereg sklepionych kolebką pomieszczeń a na elewacjach fragmenty geometrycznej dekoracji sgraffitowej.
- Kościół parafialny Św. Michała Archanioła, wzmiankowany w 1250 r., obecny w części zachodniej wzniesiony ok. 1500 r., przebudowany w XVIII w., powiększony o transept i prezbiterium w 1906 r., remontowany w 1959 r. Jednonawowy, z wieżą od zachodu oraz obszernym transeptem i kwadratowym prezbiterium. Zachował późnobarokowe wyposażenie z 2. poł. XVIII w.

Witków Śląski - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Zwiastowania NMP, wzmiankowany w 1376 r., obecny barokowy wzniesiony ok. 1710 r., być może przy wykorzystaniu starszych fragmentów. Jednonawowy z kwadratowym prezbiterium, z wieżą od zachodu, zachował we wnętrzu barokowy ołtarz z końca XVII w., i chrzcielnicę z 1. poł. XVIII w.
- Plebania (dom nr 100), barokowa, wzniesiona w 1. poł. XVIII w. Prostokątna, dwutraktowa, dwukondygnacjowa, ze sklepionymi pomieszczeniami parteru, nakryta dachem dwuspadowym z naczółkami.

Witostowice - d. woj. wałbrzyskie
- Zamek pierwotny rycerski istniał tu w 1351 r., murowany z cegły, powiększany i rozbudowywany w XVI i XVII w., restaurowany w 1887 r., remontowany w 1970 r., zachował nowożytne czworoboczne fortyfikacje z wałami ziemnymi i okrągłymi bastejami na narożach, otoczony fosą z wodą. Na dziedzińcu obecnego założenia zachowała się kwadratowa wieża, której czasu powstania nie można dokładnie ustalić, podobnie jak i baszty północno-zachodniej z fragmentem muru obronnego. Pozostałe skrzydła zamku dwutraktowe, dwukondygnacjowe zachowały na parterze sklepienia krzyżowe i kolebkowe z lunetami. Na dziedzińcu gospodarczym, przed dawnym zwodzonym mostem prowadzącym do zamku, zachował się murowany barokowy budynek kuźni.

Witoszów Dolny - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Nawiedzenia NMP, pierwotnie obronny, wzniesiony ok. 1300 r., przebudowany w początkach XVI w., remontowany w 1846 r., restaurowany w 1959 r. Murowany, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium, z kwadratową wieżą od zachodu zwieńczoną renesansową attyką. Wnętrze nakrywa sklepienie sieciowe, W ścianie południowej gotycki portal kamienny z bogatą dekoracją roślinną, a we wnętrzu wyposażenie barokowe z XVIII w. Na strychu kościoła zachował się szereg strzelnic pochodzących z inkastelacji kościoła w 1. poł. XVII w.

Witoszów Górny - d. woj. wałbrzyskie
- Dwór wzniesiony w początkach XVIII w., gruntownie przebudowany w XX w., restaurowany w 1968 r. Prostokątny, dwutraktowy, trzykondygnacjowy, zachował w parterze szereg sklepionych kolebką pomieszczeń.

Wleń - d. woj. jeleniogórskie
- Najstarsza osada położona pierwotnie obok grodu kasztelańskiego, w 1. poł. XIII w. została przeniesiona na obecne miejsce, w zakole rzeki Bóbr. Prawa miejskie na wzór Lwówka otrzymała przed 1261 r., jednakże nie mając właściwego zaplecza gospodarczego nigdy nie rozwinęła się na większą skalę. Jako niewielki ośrodek rzemieślniczo-handlowy została poważnie zniszczona w czasie wojny trzydziestoletniej. Odbudowana w wiekach następnych, a później po ogromnym pożarze w 1813 r., nadal pozostaje niewielkim ośrodkiem usługowym.
- Ruiny zamku położonego na wzgórzu nad Bobrem, na miejscu grodu kasztelańskiego, wymienianego w 1154 r. Murowany zamek powstał zapewne w 2. poł. XIII w. Zbudowany z kamienia na nieregularnym planie, posiada od południa kolistą wolno stojącą wieżę. Po śmierci Bolka II świdnicko-jaworskiego, wdowa po nim oddała zamek w lenno rycerzom ze swego dworu. Po przejściu księstwa pod panowanie czeskie w 1372 r., zamek ponownie przekazano rodom rycerskim. Rozbudowany w XIV i XV w. podzielił się na zamek średni i niski. Od południowej strony zamku wysokiego, może na miejscu podgrodzia, znajdował się wielki dziedziniec - przedzamcze, otoczony od południa wałem i fosami. Restaurowany w XVI w. pod kierunkiem budowniczego Jerzego Włocha, pozostaje w ruinie od czasu zniszczenia przez wojska cesarskie w okresie wojny trzydziestoletniej. Konserwowany ostatnio w latach 1955-1956.
- Poniżej zachowały się ruiny kaplicy Św. Jadwigi, wzniesionej w obecnej formie w 1662 r. na miejscu budowli wcześniejszej, której fragmenty widoczne są w zachowanych śladach gotyckiej polichromii w zakrystii.
- Ratusz wzniesiony w obecnej postaci w latach 1823-1824, po wielkim pożarze miasta w 1813 r. Jest to budynek dwukondygnacjowy, nakryty dachem dwuspadowym z sygnaturką i wejściem w trójosiowym ryzalicie.
- Kościół parafialny Św. Mikołaja, wzmiankowany w 1217 r., w obecnej formie powstał w 1862 r. na miejscu budowli średniowiecznej z której zachowała się czworoboczna wieża z ok. 1500 r. We wnętrzu kamienna rzeźbiona chrzcielnica z końca XVI w., a w murze cmentarnym szereg płyt grobowych z XVII w.

Włodzice Wielkie - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Św. Michała Archanioła, wzmiankowany w 1305 r., obecny wzniesiony w 1. poł. XVI w., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z poligonalnie zakończonym prezbiterium nakrytym sklepieniem sieciowym. Zachował we wnętrzu renesansową, kamienną chrzcielnicę.
- W stojącej obok kaplicy grobowej trzy kamienne sarkofagi z 2. poł. XVIII w.
- Kościół pomocniczy NMP Królowej Korony Polskiej, wzniesiony pierwotnie jako kościół ewangelicki w 2. poł. XVIII w. Prostokątny z półkolistą absydą, nakryty dachem czterospadowym, zachował rokokowe wyposażenie wnętrza, współczesne okresowi powstania obiektu.

Wojanów - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac, pierwotnie renesansowy zamek obronny z 1603 r., założony na prostokącie z czterema narożnymi bastejami, uległ podwyższeniu i gruntownej przebudowie wnętrz w 1833 r. Obok zachowanego pierwotnego układu parteru zwraca uwagę bogaty renesansowy portal wejściowy.
- Obok póżnobarokowa oficyna mieszkalna, wzniesiona w końcu XVIII w.
- Kościół filialny NP Marii, wzmiankowany w 1318 r., posiada prezbiterium z XIV w. i dobudowaną w 2. poł. XVI w. nawę. Jest to budowla jednonawowa, murowana, z dwuprzęsłowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowym i drewnianym kasetonowym stropem z 1608 r. nad nawą. We wnętrzu trzy barokowe ołtarze z XVIII w., ambona z 1607 r., oraz ozdobiona reliefami chrzcielnica z ok. 1600 r., a na ścianach nagrobki z XVI i XVII w.

Wojbórz - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Jerzego, wzmiankowany w 1349 r., obecny barokowy wzniesiony ok. 1733 r., restaurowany w XIX w. Murowany, jednonawowy, zamknięty półkoliście, z wieżą od frontu, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami na gurtach.
- Obok współczesny kościołowi murowany budynek bramy cmentarnej i plebanii, ozdobione wolutowymi szczytami.

Wojciechowice - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Michała Archanioła, wzmiankowany w 1360 r., pierwotny gotycki wzniesiony w XV w., gruntownie przebudowany i powiększony w 1. poł. XVIII w., restaurowany w XIX w. Murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z nie wydzielonym prezbiterium zakończonym półkoliście. Zachował kamienny portal ostrołukowy i kilka rzeźb barokowych z XVIII w.

Wojciechów - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Św. Bartłomieja, wzniesiony w latach 1786- -1789, być może początkowo jako zbór ewangelicki. Założony na czworoboku, jednonawowy, z wieżą w części południowej. Czteroprzęsłowa nawa przesklepiona jest kolebką na gurtach podpartych przyściennymi pilastrami, prezbiterium zaś sklepieniem żaglastym. We wnętrzu zachowane trzy barokowe ołtarze, kamienna chrzcielnica z 1788 r., obrazy olejne Drogi Krzyżowej z 2. poł. XVIII w., a w zakrystii późnogotycka, rzeźbiona w drzewie Madonna z Dzieciątkiem.

Wojciechów - d. woj. legnickie
- Dwór barokowy, wzniesiony w 1782 r., na miejscu wcześniejszego, restaurowany w 1894 r. Murowany, prostokątny z ryzalitem od północy, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym z lukarnami, z niską wieżyczką na osi elewacji południowej. Zachował się również fragment fosy z wodą.
- Ruiny kościoła wzmiankowanego w 1411 r., pozostającego w ruinie od 1764 r., zachowane jedynie w formie niskich murów kamiennych.

Wojcieszów - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny zamku średniowiecznego, wzniesionego zapewne w XIV w., położonego na wzgórzu obecnie w formie jedynie fragmentów ścian i kolistej wieży.
- Kościół NP Marii, wzniesiony w początkach XIV w., restaurowany w XIX w. Murowany, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium, nakrytym sklepieniem krzyżowym bez żeber, zapewne z XVI w. Zachował na ścianach pięć całopostaciowych nagrobków rodziny Seidlitzów z początków XVII w.
- Kościół ewangelicki, barokowy, wzniesiony w 1754 r. przez mistrza Jakuba z Legnicy, restaurowany w 1901 r. Murowany z prostokątnym wnętrzem wypełnionym kondygnacjami drewnianych empor.

Wojcieszyce - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Św. Barbary, wzmiankowany w 1399 r., obecny późnobarokowy, wzniesiony w latach 1761-1762. Murowany, jednonawowy, z dostawioną od zachodu wieżą, o wnętrzu nakrytym sklepieniem kolebkowym z wystrojem współczesnym okresowi budowy kościoła.

Wojcieszyn - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół pomocniczy Św. Szczepana, pierwotny wzniesiony w pół. XIII w., odbudowany gruntownie po pożarze w 1696 r., restaurowany w początkach XX w. Murowany, prostokątny, z kondygnacjami empor we wnętrzu, zachował kamienny portal z narożnikowymi kolumienkami i ostrołukową archiwoltą.

Wojkowice - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Jana Nepomucena, wzmiankowany w 1353 r., obecny gotycko-renesansowy, wzniesiony ok. 1569 r., remontowany w XVIII w., restaurowany w 1896 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z kwadratowym prezbiterium. Zachowała się chrzcielnica z 1572 r. i barokowe wyposażenie z początków XVIII w.

Wojnarowice - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Wniebowzięcia NMP, gotycki wzniesiony przed 1501 r., restaurowany w XVIII w., przebudowany w 1851 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium, z wieżą od zachodu. Zachował we wnętrzu gotyckie sakramentarium i barokową chrzcielnicę.

Wojnowice - d. woj. wrocławskie
- Pałac barokowy, wzniesiony w 1713 r., przebudowany w początkach XX w. Prostokątny, dwutraktowy, dwu- i trzykondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym. Bogaty portal wejściowy ujęty jest pilastrami i szczytami z dekoracją stiukową.

Wojnowice - d. woj. wrocławskie
- Zamek zbudowany z cegły w latach 1545-1560 przez wrocławskich mieszczan Bonerów, pierwotnie na planie podkowy, otoczony fosą z wodą, częściowo przebudowany w XVIII i XIX w., uszkodzony w 1945 r., zabezpieczony w 1956 r. Poszczególne skrzydła zwieńczone są trójkątnymi szczytami. W fasadzie frontowej, obok nadwieszonej kwadratowej wieżyczki, widnieje renesansowy portal o boniowanych ościeżach ozdobiony herbami Bonerów. W dziedzińcu wewnętrznym, obecnie zamurowany trójarkadowy podcień o renesansowych kolumnach. Wejście obecne wiedzie przez stały most, wzniesiony w XIX w. na miejscu pierwotnego, zwodzonego.

Wolbromek - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Św. Barbary, wzmiankowany w 1305 r., obecny wzniesiony w XV w., przebudowany w początkach XVII w., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z prostokątnym prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym.

Wolbromów - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół wzniesiony w XVI w., przebudowany w XIX w. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z nie wyodrębnionym prezbiterium nakrytym drewnianym stropem. We wnętrzu kamienna chrzcielnica z XVI w. i skromny barokowy ołtarz.

Wołów - d. woj. wrocławskie
- Miejscowość ta była wymieniana już w 1157 r., gdy Władysław II Wygnaniec wzniósł tutaj drewniany zamek, który stał się zalążkiem późniejszego miasta. Lokacja na prawie niemieckim nastąpiła ok. 1285 r., gdyż już w 1292 r. wymieniono drugiego wójta miasta. Od 1252 r. Wołów należał do wyodrębnionego księstwa głogowskiego. Po podziale tego ostatniego w 1312 r. miasto jako część składowa księstwa oleśnickiego przeszło pod władzę księcia Konrada II. Pod władzą linii oleśnicko-wołowskiej przetrwało ono do 1493 r., po czym na pewien czas przeszło do korony czeskiej i następnie zostało sprzedane księciu Henrykowi. Zięć jego Jan, książę na Żaganiu i Głogowie, założył tu swą rezydencję. Te zmiany polityczne silnie odbiły się na życiu gospodarczym Wołowa. W okresie wojen husyckich ok. połowy XV w. otoczono miasto systemem fortyfikacji. Podstawą rozwoju miasta w tym okresie było rolnictwo i hodowla bydła, potem nastąpił rozwój rzemiosła i handlu. Od 1524 r. Wołów drogą kupna przeszedł pod władzę księcia legnickiego Fryderyka II; wtedy też nastąpił szybki rozwój miasta dzięki podniesieniu się rzemiosła, a szczególnie sukiennictwa. Ten okres świetności przerwała wojna trzydziestoletnia, po klęskach której miasto dźwignęło się z upadku dopiero w początkach XIX w. Decydujące piętno na obecnej architekturze miasta wycisnął wielki pożar w 1781 r., po którym bardzo powoli i stopniowo odbudowywało się tak, że właściwie dopiero reformy w państwie pruskim w 1808 r. wpłynęły na ożywienie życia gospodarczego. Zniszczone ponownie w 1945 r., po odbudowie pełni rolę administracyjno-usługową dla powiatu oraz bazy mieszkaniowej dla pobliskich Zakładów Chemicznych w Brzegu Dolnym.
- Zamek książęcy, położony nad rzeką, w południowej części miasta, sprzężony z jego fortyfikacjami, został zbudowany w połowie XIV w. z cegły, na planie czworoboku, z kwadratową wieżą od północy, przez księcia oleśnickiego Konrada I. W okresie przebudowy w XVI w. dostawiono duży budynek oraz skrzydło zachodnie z arkadami na parterze. Przebudowany w XVII i XIX w. dla celów biurowych zatracił we wnętrzu pierwotny charakter rezydencji.
- Ratusz pierwotny został wzniesiony w 2. poł. XV w., restaurowany w latach 1689-1767. W latach 1820-1840 uległy przebudowie wnętrza. po czym całość powiększono w okresie 1918-1922. Całkowicie wypalony w 1945 r. został zrekonstruowany w latach 1958-1962 nadal pełniąc funkcję centrum administracyjnego. Jest to budynek murowany z cegły, złożony z budynku ratusza, wieży, budynku urzędu celnego, winiarni miejskiej oraz wagi i wartowni, tej ostatniej wzniesionej w końcu XVIII w.
- Mury miejskie rozpoczęto wznosić w 1. poł. XIV w. Wzmocniono je basztami w XV w., a rozdzielono trzema bramami: Wrocławską, Ścinawską i Zamkową. Po 1780 r. pierścień obwarowań został częściowo zniszczony, a dalsze rozbiórki w XIX w. doprowadziły do przetrwania niewielkich jego fragmentów w południowej i zachodniej części miasta,
- Kościół ewangelicki, pierwotnie miejski kościół parafialny, Budowę obecnego rozpoczęto w 1391 r., nakryto sklepieniami w latach 1406-1408. Odbudowywany po pożarach w 1465 i 1689 r., został poddany restauracji w 1711 r. Obecnie jest to budowla orientowana, murowana z cegły, z czteroprzęsłową nawą, z wydłużonym prezbiterium zakończonym poligonalnie, w całości oskarpowana. Od północy pomiędzy nawą a prezbiterium wznosi się kwadratowa wieża, a obok niej zakrystia. Wnętrze trzynawowe, halowe nakryte jest sklepieniem klasztornym z początków XVIII w., wspartym na kwadratowych filarach z wyjątkiem prezbiterium nakrytego sklepieniem krzyżowo-żebrowym.
- Kościół parafialny i klasztor Karmelitów, ufundowany przez barona Garniera w latach 1712-1724, odbudowany po pożarze w 1781 r., restaurowany w XIX w. Kościół Św. Karola Boromeusza jest budowlą murowaną, jednonawową, od wschodu zamkniętą ścianą prostą z węższym prezbiterium ujętym po bokach w prostokątne kaplice. Wnętrze czteroprzęsłowe o ścianach akcentowanych wydatnymi pilastrami przyściennymi, tworzącymi rzędy małych prostokątnych kaplic, zachowało wyposażenie współczesne okresowi budowy obiektu.
- Od północy przylega do kościoła dwukondygnacjowy klasztor, założony na planie wydłużonego prostokąta pierwotnie barokowy, po kasacie zakonu w 1810 r. gruntownie przebudowany dla celów administracyjnych.
- Kaplica cmentarna wzniesiona w 1678 r., restaurowana w XIX i XX w., częściowo murowana, częściowo o konstrukcji szkieletowej, jednonawowa, kryta dwuspadowym dachem z sygnaturką.
- Dom mieszkalny (Rynek 26), barokowy, wzniesiony w XVIII w., przebudowany w XIX w., restaurowany w 1959 r. Prostokątny, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym z lukarnami zachował pilastrowe podziały elewacji, kamienne obramienia okien i bogaty portal wejściowy zwieńczony trójkątnym tympanonem.

Wrocisławice - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Wawrzyńca wzniesiono w 1615 r. najprawdopodobniej na starszych fragmentach i restaurowano w XIX w. Murowany z kamienia, jednonawowy, posiada nakryte drewnianym stropem wnętrze, w którym zachowało się skromne wyposażenie z początków XVIII w.

Wrocław - miasto wojewódzkie (osobna strona)

Wroniniec - d. woj. leszczyńskie
- Pałac wzniesiony w początkach XVIII w., przebudowany w XIX w, Murowany, założony na czworoboku, dwukondygnacjowy, trzytraktowy, nakryty dachem łamanym, o elewacjach podzielonych pilastrami. Zachował we wnętrzu salę nakrytą stropem fasetowym ozdobionym dekoracją stiukową.
- Ruiny kościoła wzniesionego w latach 1601-1603, zniszczonego 1939 r., jednonawowego z wieżą od zachodu, z trójbocznie zakończonym prezbiterium.

Wszechświęte - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny MB Częstochowskiej, wzmiankowany w 1317 r., obecny barokowy wzniesiony w początkach XVIII w., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, salowy, o oskarpowanych narożach, z wieżą od zachodu, o wnętrzu nakrytym drewnianym, polichromowanym stropem barokowym. Zachowała się również chrzcielnica z 1548 r. i barokowy ołtarz główny z początków XVIII w.

Wszemirów - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Michała Archanioła, wzmiankowany w 1305 r., obecny barokowy wzniesiony ok. 1780 r., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z półkoliście zakończonym prezbiterium z dobudowanymi symetrycznie kaplicami. Wnętrze, nakryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami, zachowało późnorenesansowy ołtarz z połowy XVII w., oraz barokowe fragmenty wystroju.

Wysocko - d. woj. legnickie
- Kościół filialny Św. Jadwigi, gotycki wzniesiony w końcu XV w., restaurowany gruntownie w XIX w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z trójbocznie zakończonym, nie wyodrębnionym prezbiterium, zwieńczony ośmioboczną sygnaturką na kalenicy dwuspadowego dachu. Zachował we wnętrzu skrzydło gotyckiego tryptyku z malowaną sceną Ukrzyżowania z ok. 1500 r.

Wysoka Cerekiew - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Św. Jana Chrzciciela, wzmiankowany w 1291 r., poprzednio średniowieczny spalony w 1591 r., obecny barokowy wzniesiony w latach 1702-1724, powiększony o wieżę ok. 1860 r. Orientowany, murowany, trzynawowy, halowy z emporami. Wnętrze sześcioprzęsłowe podzielone pilastrami nakrywają sklepienia krzyżowe i kolebkowe z lunetami ozdobione dekoracją stiukową. Zachowało się bogate wyposażenie z epoki rokoka oraz zespół renesansowych płyt nagrobnych z XVII w.
- Obok kościoła barokowa kaplica Góry Oliwnej z 1755 r. zwieńczona kopułą z latarnią oraz zespół figur kamiennych pochodzących z lat 1724- -1736.

Wyszęcice - d. woj. wrocławskie
- Dwór barokowy z XVIII w., przebudowany i powiększony w początkach XX w. Prostokątny z ryzalitowo wysuniętą częścią środkową, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, zachował we wnętrzu kilka sal parteru nakrytych sklepieniami kolebkowymi z lunetami,
- Kościół filialny Św. Michała Archanioła, wzmiankowany w 1376 r., wzniesiony w latach 1606-1638, przebudowany w XVIII i XIX w. Murowany z kamienia, jednonawowy z wieżą od zachodu, z wnętrzem nakrytym kolebką z lunetami. Zwracają uwagę bogato rozczłonkowane szczyty elewacji wschodniej i zachodniej, oraz fragmenty dekoracji sgraffitowej, a we wnętrzu renesansowa ambona z poł. XVII w.

Wyszonowice - d. woj. wrocławskie
- Pałac późnobarokowy, wzniesiony w l. ćw. XVIII w., przebudowany w 1904 r., częściowo uszkodzony w 1945 r. Murowany, prostokątny, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem czterospadowym o elewacjach dzielonych pasami w tynku.

Wziąchowo Wielkie - d. woj. wrocławskie
- Dwór klasycystyczny, wzniesiony w początkach XIX w. Murowany, prostokątny, dwutraktowy, parterowy, nakryty czterospadowym dachem łamanym z półkolistymi facjatkami. Elewacja frontowa zaakcentowana ryzalitem z trójkątnym szczytem i kolumnadą wspierającą balkon.

Zabytki miejscowości dolnośląskich
l i t e r a   Z

Zaborów - d. woj. legnickie
- Ruiny pałacu barokowego, wzniesionego w 1. poł. XVIII w., przebudowanego w początkach XX w., zniszczonego w 1945 r. Było to założenie prostokątne, dwutraktowe, dwukondygnacjowe z pilastrowym podziałem elewacji.
- Kościół filialny NP Marii, wzmiankowany w 1376 r., wzniesiony w późnym średniowieczu, gruntownie odnowiony w latach 1869-1870. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu z prostokątnym prezbiterium powiększonym o symetryczne kaplice. Zachował we wnętrzu drewniany tryptyk, rzeźbiony z ok. 1520 r. i cztery hermy gotyckie z początków XVI w.

Zachowice - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany w 1217 r., obecny wzniesiony w początkach XVI w., restaurowany w XVIII w.,powiększony o wieżę w 1891 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z węższym prezbiterium, zakończonym trójbocznie i nakrytym sklepieniem krzyżowym. Zachował szereg płyt nagrobnych z lat 1597-1608.

Zagórze Śląskie - d. woj. wałbrzyskie
- Ruiny zamku położonego na skalnym cyplu, wymienianego w 1315 r., a wzniesionego zapewne przez Bolka I w końcu XIII w. Obecny zamek gotycki zbudowany został w 1. poł. XIV w. z kamienia na planie wieloboku, z dziedzińcem i dwoma budynkami mieszkalnymi, z wieżą od południowego wschodu i bramą od północy. Od 1545 r. rozbudowę zamku w stylu renesansowym prowadził jego ówczesny właściciel - Maciej z Łagowa. Ufortyfikowano wówczas gotycką część zamku wznosząc przedbramie i wieżę bramną. Budynki mieszkalne połączono i nadbudowano oraz zwieńczono hełmem wieżę. Od północy założono drugi dziedziniec, a na osi wjazdowej trzeci, z bramą mieszkalną otoczoną murem z bastejami, zwieńczonymi attyką. W czasie wojny trzydziestoletniej zamek został częściowo zniszczony przez Szwedów. W 1774 r. zamek przestał być rezydencją. W 1789 r. zawaliła się ściana południowa w dziedzińcu gotyckim pociągając za sobą skrzydło mieszkalne. Po 1824 r. rozebrano renesansową łaźnię oraz środkową basteję wraz z murem obronnym i budynkiem piekarni; drugą zaś bramę przebudowano w stylu neogotyckim. Po konserwacji w 1904 r. zamek przystosowano do celów turystycznych. Konserwowany w latach 1958-1959 częściowo zamieniony został na Muzeum PTTK i ponownie udostępniony zwiedzającym.
- Kościół filialny Św. Krzyża (Zagórze-Myślęcin), wzmiankowany w 1376 r., obecny wzniesiony w początkach XVI w., przebudowany w XIX w. Murowany, prostokątny, bezwieżowy, nakryty dachem dwuspadowym. Zachował we wnętrzu późnogotyckie portale kamienne, szereg gotyckich rzeźb z końca XV w., późnorenesansowy ołtarz i ambonę z ok. 1600 r.

Zagrodno - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny MB Nieustającej Pomocy, wzmiankowany w 1318 r., obecny wzniesiony w latach 1789-1792. Jego jednonawowe wnętrze, na planie krzyża, jest wielką salą z emporami, nakrytą w części środkowej płaską kopułą. Projekt kościoła opracowany przez K. G. Langhansa został zrealizowany przez Mohrenberga z Legnicy. W kaplicy grobowej zachowały się dwa kamienne sarkofagi z końca XVIII w.

Zamczysko - d. woj. jeleniogórskie
- Ruiny zamku o cechach pseudostylowych z poł. XIX w., zniszczonego w 1945 r., a wzniesionego zapewne na miejscu starszego, wyżynnego zameczku. W jego murach zachowane są zebrane bezładnie fragmenty rzeźbionej kamieniarki zabytkowej, od gotyckiego portalu do barokowych rzeźb ogrodowych (być może pochodzące częściowo z pobliskiego zamku Czocha).

Zamienice - d. woj. legnickie
- Kościół pomocniczy Wniebowzięcia NMP, wzmiankowany w 1399 r., obecny o cechach gotycko-barokowych powstał w latach 1617- -1618. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z węższym prezbiterium zakończonym wielobocznie. We wnętrzu empory, płyty nagrobne i bogaty sarkofag z 1704 r.

Zarzyca - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Andrzeja Boboli, wzniesiony w 1612 r., przebudowany w XVIII w., restaurowany w latach 19SO-1961. Orientowany, salowy, z prostokątnym prezbiterium, nakryty wysokim gontowym dachem z ośmioboczną sygnaturką.

Zastruże - d. woj. wałbrzyskie
- Pałac pierwotny wzniesiony w 2. poł. XVI w. rozbudowany ok. 1617 r., restaurowany w XVIII w., gruntownie przebudowany w początkach XX w., częściowo zdewastowany w 1945 r. Założony na czworoboku z wewnętrznym dziedzińcem, trzykondygnacjowy, mimo przebudów zachował szereg elementów z bogatego wystroju architektonicznego z różnych epok. Skrzydło zachodnie zajmuje kaplica erygowana w 1617 r., o bogatym wystroju barokowym we wnętrzu.

Zatonie - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Św. Marii Magdaleny, obecny wzniesiony w 179G r., przy wykorzystaniu (wieża południowa) budowli wcześniejszej z XV w., restaurowany w XIX w. i ostatnio w 1959 r. Murowany, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium, z wieżą od południa. Zachował we wnętrzu rzeźbiony ołtarz główny i ambonę z końca XVIII w. oraz kilka epitafiów z lat 1672-1823.

Zawidów - d. woj. jeleniogórskie
- Osada w której kościół wymieniany był już w 1346 r., otrzymała w 1396 r. prawa miejskie na wzór Zgorzelca. Brak właściwego zaplecza gospodarczego powodował stagnację miasta, które dopiero po wojnie trzydziestoletniej nieco się rozwinęło jako ośrodek rzemiosła sukienniczego, obniżonego do rangi przemysłowego osiedla po 1945 r.
- Kościół parafialny Św. Józefa, wzmiankowany w 1346 r., obecny powstał w 1778 r. w wyniku rozbudowy obiektu wcześniejszego. Orientowany, murowany, na rzucie wydłużonego prostokąta z trójbocznie zakończonym prezbiterium i dostawioną do niego od wschodu wieżą. Wnętrze trójnawowe, halowe, nakryte płaskim stropem wypełniają empory i skromne klasycystyczne wyposażenie z początków XIX w. Na zewnątrz kamienne epitafia z XVII i XVIII w.
- Dom mieszkalny (ul. Zgorzelecka 11), wzniesiony w końcu XVIII w., pierwotnie drewniany ze słupami podtrzymującymi piętro o konstrukcji szkieletowej, częściowo przebudowany w 1904 r.

Zawonia - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Jadwigi, pierwotny wzniesiony przed 1540 r., obecny zbudowany ok. 1689 r., restaurowany w XIX w. Murowany, jednonawowy, z węższym trójbocznie zakończonym prezbiterium i dostawioną do niego od południa wieżą zwieńczoną cebulastym hełmem z latarnią. Wyposażenie wnętrza barokowe pochodzi z XVIII w.
- Kościół poewangelicki klasycystyczny, wzniesiony ok. 1800 r., powiększony o wieżę w 1936 r. Murowany, prostokątny, z trójbocznie zakończonym, nie wydzielonym prezbiterium, z dostawioną od południa czworoboczną wieżą.

Ząbkowice Śląskie - d. woj. wałbrzyskie
- Osada została założona na skrzyżowaniu szlaków handlowych, wiodących z Wrocławia do Pragi i Brna przez Kłodzko do Zgorzelca. Lokacja jej na prawie niemieckim nastąpiła w latach 1273-1287. Do 1290 r. Ząbkowice należały do księstwa wrocławskiego, w latach 1291-1322 do księstwa świdnickiego, a od 1322 r. do księstwa ziębickiego. Po 1351 r. miasto zostało sprzedane Czechom. W 1428 r. Ząbkowice uległy zniszczeniu w czasie walk z husytami. Od 1453 r. panował tu Jerzy z Podiebradu. W okresie tym głównym zajęciem ludności było rzemiosło i hande1. W tym też czasie wzniesiono w mieście wszystkie główniejsze budynki oraz otoczono je murami obronnymi z czterema bramami. W wieku XVI, już w okresie panowania księcia Karola II (1498-1536), w mieście zwyciężył luteranizm. Okres rozwoju przerwała wojna trzydziestoletnia, W czasie której uległo ono poważnemu zniszczeniu. Po wojnie cesarz oddał księstwo ziębickie Auerspergowi i w ten sposób Ząbkowice stały się miastem prywatnym. Po zdobyciu Śląska przez Prusy miasto zostało wykupione i wraz z okolicznym terenem utworzono tu tzw. baronat, którego właścicielem stał się ród Schlabrendorffów. Miasto po zniszczeniach wojennych powoli poczęło podnosić się z upadku dzięki rozwojowi zakładów przemysłowych. Obecnie stanowi ono centrum administracyjno-usługowe okolicznych terenów.
- Ruiny zamku położone w południowo-zachodniej części miasta. Wymieniany w 1321 r., wzniesiony został w XIV w. W połowie XV w. była tu rezydencja synów Jerzego z Podiebradu. W 1468 r. zamek został zdobyty i zniszczony przez mieszczan wrocławskich, nyskich i świdnickich. Był on zbudowany z piaskowca na planie nieregularnym, a jego fragmenty zachowały się w południowej części budowli obecnej. W latach 1524-1532 książę ziębicki Karol I postawił nowy zamek przy czynnej współpracy architekta B. Rejta. Zbudowano go z piaskowca i cegły na planie czworoboku, z wewnętrznym dziedzińcem i krużgankami, z kolistymi bastejami na narożach. W skrzydle wschodnim usytuowano bramę w kwadratowej wieży. Południowe skrzydło od strony zewnętrznej zwieńczone jest attyką. W elewacji frontowej widoczny jest portal renesansowy z herbami książąt ziębicko-ząbkowickich. Zamek zniszczony w czasie wojny trzydziestoletniej, pozostaje do dziś jako trwała ruina konserwowana w XX w.
- Ratusz obecny został wzniesiony w latach 1862-1864 w stylu pseudogotyckim wg projektów Aleksego Langera z Wrocławia, być może przy wykorzystaniu fragmentów starszego założenia.
- Mury miejskie najstarsze kamienne wzniesiono w końcu XIII w., rozbudowano je następnie ok. poł. XIV w. W XV w. mury wzmocniono basztami, a po wojnach husyckich dodano wały ziemne. Do miasta prowadziły cztery bramy: Wrocławska, Ziębicka, Kłodzka i Świdnicka. Obecnie zachowały się duże fragmenty murów otaczających miasto. Najciekawszy jest fragment w zachodniej części z półkolistymi basztami, zwieńczonymi malowniczymi attykami.
- Kościół parafialny Św. Anny, obecny, gotycki wzniesiono ok. poł. XIV w. Po zniszczeniach w wojnach husyckich odbudowano korpus. Nawy boczne zasklepiono w 1444 r., a główną w 1453 r. Przy restauracji kościoła w latach 1547-1566 ponownie zasklepiono wnętrze. Ostatniej przebudowy dokonano w XIX w. Obecnie jest to kościół orientowany, murowany z cegły, trzynawowy, halowy, z wydzielonym zamkniętym trójbocznie prezbiterium. Wnętrze prezbiterium i nawy nakryte sklepieniami sieciowymi, nawy boczne mają sklepienia krzyżowo-żebrowe. Od zewnątrz budowla jest oskarpowana, o fasadach przelicowanych w XIX w. We wnętrzu zachowała się rzeźbiona w piaskowcu ambona z 1619 r., rzeźba Św. Anny Samotrzeciej z 1493 r., oraz całopostaciowy, rzeźbiony nagrobek księcia Karola I z Ziębic (zm. 1536) i jego żony Anny z Zagania (zm. 1541).
- Kościół podominikański Św. Krzyża. Przed 1302 r. został sprowadzony do miasta zakon dominikanów, dla którego w latach 1395- -1402 wzniesiono kościół. Po zniszczeniach w czasie wojen husyckich odbudowano kościół i klasztor na przełomie XV i XVI w. Obecny kościół wzniesiono w latach 1655-1669, natomiast budowa klasztoru przeciągnęła się do 1687 r., nową zaś wieżę kościelną wzniesiono w 1714 r. Obecnie kościół jest budowlą barokową, z węższym prezbiterium zamkniętym ścianą prostą, z zewnątrz opięty skarpami i pilastrami. Wnętrze jest trzynawowe, czteroprzęsłowe, nakryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami. Nawy boczne tworzą kaplice z rzędem empor ponad nimi.
- Od północy przylega czworobok zabudowań klasztornych, poważnie przebudowany w XIX w. W jego wnętrzu zachowało się kilka fragmentów gotyckich, między innymi refektarz w skrzydle północnym nakryty sklepieniem gwiaździstym w 1516 r.
- Kaplica szpitalna, cerkiew prawosławna (ul. Kłodzka) położona na południe od zamku, poza murami miejskimi. Szpital ufundowano w 1319 r. i już w 1363 r. istniała przy nim kaplica. W 1646 r. zawaliła się nawa, a do ocalałego wraz ze sklepieniem prezbiterium dobudowano nową ok. 1720 r., zachowaną do chwili obecnej. Całość murowana, jednonawowa z węższym prezbiterium, od zewnątrz oskarpowana. Na ścianie prezbiterium zachowały się fragmenty gotyckich fresków, konserwowane w 1969-1970 r., ze scenami z życia Marii i Chrystusa.
- Kaplica cmentarna Św. Mikołaja, położona na cmentarzu powstałym w 1552 r. Budowla obecna została wzniesiona po 1728 r., jako barokowa, murowana na planie prostokąta, z prezbiterium zamkniętym trójbocznie.
- Krzywa wieża położona obok kościoła parafialnego. Pierwotnie pełniła być może rolę strażnicy, następnie została zaadoptowana na dzwonnicę kościelną. Wzniesiona w części kamiennej w XIV w., w latach 1592-1598 po silnym wychyleniu na skutek zmian gruntowych, podwyższona o jedną kondygnację, obecnie pełni rolę punktu widokowego.

Zbylutów - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół parafialny Wniebowzięcia NMP, wzniesiony ok. poł. XIII w., jako budowla kamienna z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, wspartym na narożnych kolumienkach, z półkolistą absydą od wschodu. Przebudowany ok. 1492 r. przez dostawienie wieży i zakrystii oraz wprowadzenie do nawy ośmiobocznego filara, podtrzymującego póżnogotyckie sklepienie krzyżowo-żebrowe. We wnętrzu barokowy ołtarz główny, kamienna rzeźbiona chrzcielnica z 1602 r. i dwa epitafia z XVIII w.

Zebrzydów - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół filialny MB Szkaplerznej, wzmiankowany w 1250 r., obecny gotycko-renesansowy, wzniesiony w początkach XVI w., odnawiany w latach 1626-1704. restaurowany w 1846, 1907 i 1965 r. Orientowany, murowany, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, zwieńczony ośmioboczną sygnaturką na dwuspadowym dachu nawy. Zachował we wnętrzu kamienną gotycką chrzcielnicę, również gotyckie cztery rzeźby Madonny i barokowy ołtarz główny.

Zgorzelec - d. woj. jeleniogórskie
- Obecne miasto rozwinęło się intensywnie po 1945 r. z powstałego już w XVII w. na prawym brzegu Nysy Łużyckiej przedmieścia lewobrzeżnego miasta Gorlitz, lokowanego na prawie magdeburskim ok. 1215 r. Poważnie zniszczone w 1945 r. zachowało zaledwie kilka kamienic (ul. Wrocławska) pochodzących z końca XVIII w.
- Cmentarz żołnierzy 2 Armii Wojska Polskiego poległych w walkach nad Nysą, pod Budziszynem i Dreznem. Obejmuje 3396 mogił żołnierzy poległych w kwietniu 1945 r. Całość w formie szeregów kamiennych krzyży ozdobionych Odznaką Grunwaldu z centralnie usytuowanym wysmukłym obeliskiem na płycie zaakcentowanej czterema zniczami na narożach.
- Zwraca również uwagę budynek Powiatowego Domu Kultury w stylu secesyjnym, wzniesiony w 1902 r. z potężną centralną kopułą, w którym 6 VII 1950 r. został podpisany układ pomiędzy Polską i NRD o granicy pokoju na Odrze i Nysie.

Ziębice - d. woj. wałbrzyskie
- Osada wymieniana była w 1234 r. Prawa miejskie otrzymały Ziębice między 1243 a 1253 r. i prawdopodobnie w tym czasie powstał zamek kasztelański, później książęcy, a miasto otoczono murami. Przed 1307 r. Bolko I założył tu klasztor Franciszkanów, obok istniejącego tu już od końca XIII w. kościoła parafialnego. Ziębice należały do księstwa wrocławskiego aż do czasów, kiedy książę legnicki Bolesław Rogatka odłączył je od Wrocławia. Wnuk jego książę Bolko II (zm. 1341) zaczął się pierwszy tytułować księciem ziębickim. Po śmierci ostatniego Piasta ziębickiego - księcia Jana (zm. 1428) - w bitwie z husytami pod Kłodzkiem, księstwo przeszło na własność korony czeskiej. Potem przechodziło ono różne koleje jako darowizna dynastii czeskiej, później zaś rodu Habsburgów. Najwięcej ucierpiało miasto w czasie wojny trzydziestoletniej i z powodu zarazy, która wytępiła mieszkańców. Ponownie ożywiło się w XIX w. jako nowoczesny ośrodek przemysłowy i charakter ten utrzymuje do chwili obecnej.
- Ratusz pierwotny uległ gruntownej przebudowie w latach 1887-1890. Zachowała się z niego jedynie wieża z rzeźbionymi fragmentami z 1561 r., dołem kwadratowa, górą przechodząca w ośmiobok.
- Mury miejskie wzniesiono w końcu XIII w. i rozbudowano ok. poł. XIV w. Rozdzielało je pięć bram: Nyska, Paczkowska, Wrocławska, Zamkowa i Tkacka, zw. też Młyńską, oraz szereg łupinowych baszt. Po zasypaniu fosy w 1780 r., do rozbiórki murów przystąpiono w latach 1819-1850. Obecnie zachowane fragmenty grupują się w północno-wschodniej części miasta. Zachowała się również brama Paczkowska, powstała w końcu XIII w., przebudowana w 1324 r. i restaurowana w XVI i XIX w. Założona na czworoboku z ostrołukowym przejazdem, kryta stożkowym hełmem ceramicznym.
- Kościół parafialny Św. Jerzego. 2 budowli, wzniesionej w 3. ćw. XIII w., pozostał korpus dwunawowy. Obecne prezbiterium dostawiono w początkach XV w., a kaplicę Mariacką zbudowano w latach 1420-1423. W okresie 1706-1707 r. nastąpiło odnowienie obiektu i przebudowa sklepień; dzisiejszą formę zawdzięcza kościół restauracji w latach 1898-1900. Obecnie kościół w części zachodniej jest dwunawowy, czteroprzęsłowy, halowy, sklepiony krzyżowo na gurtach z żebrami i służkami przyściennymi, rozdzielony rzędem, ciężkich, ośmiobocznych filarów. Prezbiterium jest trzynawowe, pseudobazylikowe, od wschodu zamknięte trójbocznie. Kaplicę Mariacką nakrywa sklepienie gwiaździste. Od północy przylega do kościoła wysoka dzwonnica z kamienia, zwieńczona blankami i piramidalnym hełmem. Na fasadzie zachodniej zachował się ostrołukowy portal północny (południowy jest jego kopią z 1900 r.), który stanowi doskonały przykład rzeźby z okresu przejściowego romańsko-gotyckiego. We wnętrzu znajdują się dwa skrzydła ołtarzowe z początków XVI w., ze scenami z życia Marii, późnogotyckie tabernakulum kamienne, dwa gotyckie krucyfiksy, rzeźbiony tryptyk z początków XVI w., oraz kamienna ambona z 1595 r. Na ścianach prezbiterium freski ze scenami z życia Chrystusa, pochodzące z XV w., a sceny z Pasji na ścianie wschodniej z początków XVI w. Ołtarz główny i boczne barokowe z 1. poł. XVIII w. Na ścianach liczne nagrobki i epitafia z 2. poł. XVI w.
- Kościół szpitalny Św. Piotra i Pawła, założony ok. 1270 r. jako kaplica szpitalna zakonu krzyżowców z czerwoną gwiazdą. Budowlę obecną wzniesiono w latach 1726-1730 w stylu barokowym. Kościół założono na planie krzyża greckiego z prostokątną wieżą przy południowej ścianie. Wnętrze jednonawowe, nakryte jest spłaszczoną eliptyczną kopułą, zachowało również wystrój współczesny budowie obiektu.
- Zbór poewangelicki, wzniesiony w latach 1796-1797 wg projektu architekta N. von Gneisenaua z Brzegu, na miejscu zameczku książęcego z XV w., zburzonego w 1791 r. Reprezentuje on rzut typowy dla śląskich rozwiązań K. G. Langhansa; prostokątny z wieżą na osi dłuższej. Wnętrze pierwotnie dwukondygnacjowe, z emporami założonymi na elipsie, po zniszczeniach wojennych w 1945 r., zostało adaptowane w latach 1968-1969 dla celów oświaty.

Zielenice - d. woj. wrocławskie
- Kościół parafialny Św. Jana Nepomucena, wzmiankowany w 1335 r., gotycko-barokowy, wzniesiony w XV w., powiększony o północną nawę ok. 1765 r., restaurowany w początkach XIX w., remontowany w 1954 r. Orientowany, murowany, pierwotnie jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium, z dostawioną barokową nawą i wieżą od zachodu. Zachował na ścianach dwa kamienne nagrobki templariuszy oraz pozostałe wyposażenie barokowe z końca XVII w.

Zimna Woda - d. woj. legnickie
- Kościół parafialny Św. Trójcy, pierwotny wzmiankowany w 1399 r., obecny barokowy wzniesiony w latach 1794-1797. Jednonawowy z krótkim prezbiterium, z wieżą od zachodu, o elewacjach zewnętrznych dzielonych pilastrami. Zachował barokowe wyposażenie wnętrza z końca XVIII w., a na ścianach szereg płyt nagrobnych z końca XVII i XVIII w.

Złotoryja - d. woj. legnickie
- Wczesnemu osadnictwu na tych terenach sprzyjały pokłady piasku złotonośnego. Najstarszymi osadnikami byli górnicy, sprowadzeni w końcu XII w. Osiedlono ich przy Górze Mikołajskiej, gdzie wzniesiono kościół Św. Mikołaja, wzmiankowany w 1217 r. Od 1211 r. mieszkańcy osady na mocy przywileju Henryka Brodatego rządzili się prawem magdeburskim. Właściwa lokacja miasta nastąpiła w 1232 r. Miasto rozplanowano na wzniesieniu w kształcie wydłużonego owalu. Początkowo było ono nastawione wyłącznie na obsługę osiedla górniczego; stąd silny rozwój rzemiosła, głównie kowalstwa. Jednakże wyczerpanie się pokładów złotodajnych w początkach XV w. spowodowało zmianę oblicza gospodarczego miasta, w którym rozpoczął się rozwój sukiennictwa. Podczas walk z husytami w XV w. Złotoryja została zniszczona i spalona. Wiek XVI ponownie wzmógł tętno życia gospodarczego. Nadal intensywnie rozwijało się rzemiosło i hande1. Okres ten przerwała wojna trzydziestoletnia, w której Złotoryja ucierpiała szczególnie przez grabieże żołnierzy Wallensteina w 1633 r. Miasto poczęło dźwigać się z upadku dopiero w trzydziestych latach XVIII w.. stając się jednym z ośrodków produkcji tkanin wełnianych na śląsku. Przejście pod panowanie Prus nie zmieniło zasadniczo sytuacji gospodarczej miasta. Poważnie zniszczone w 1945 r., odbudowało się szybko jako baza administracyjno-mieszkaniowa okolicznych zakładów przemysłowych.
- Mury miejskie zostały wzniesione w XIV w. z kamienia. Początkowo posiadały dwie bramy: dolną i górną - Kowalską, nieco później przebito furty Wilczą i Solną. W początkach XV w. wzniesiono zewnętrzny pierścień murów oraz wzmocniono baszty i bramy. Niszczejące fortyfikacje poczęto rozbierać od 1822 r. Obecnie między innymi fragmentami we wschodniej stronie miasta, konserwowanymi w latach 1957-1964, zachowała się baszta Kowalska, zwieńczona w XVI w. krenelażem, kolista, z blankami nadwieszonymi na kroksztynach.
- Kościół parafialny NP Marii, wzmiankowany w 1269 r. Budowę jego rozpoczęli najprawdopodobniej joannici wznosząc część wschodnią, a ukończono ją według jednolitego planu na przełomie XIII i XIV w. Jest on orientowany, murowany z kamienia, trzynawowy, halowy, założony na rzucie krzyża łacińskiego, z transeptem. Częścią najstarszą jest prezbiterium z wieżą wschodnią w stylu późnoromańskim. Korpus nawowy nakrywa sklepienie krzyżowo-żebrowe wsparte na krzyżowych filarach, opiętych służkami o kapitelach kielichowych. Zwracają również uwagę bogate portale: w południowym ramieniu transeptu ostrołukowy, o bogatym profilu z dekoracją o motywach roślinnych, a w północnym półkolisty z narożnymi kolumienkami. W XVI w. dobudowano od północy do prezbiterium zakrystię o sieciowych sklepieniach, a w XVIII w. zwieńczono wieże barokowymi hełmami. We wnętrzu fragmenty renesansowej polichromii z początków XVII w., barokowy ołtarz główny, ambona z 1583 r. i dwa epitafia z 1566 r.
- Kościół Św. Jadwigi i klasztor Franciszkanów. Klasztor wymieniany w 1258 r. spłonął w 1554 r. Odbudowany w latach 1555-1557 przechodził kolejne restauracje, które w poważnym stopniu zatarły jego cechy stylowe. Kościół pierwotnie gotycki, przebudowany w baroku, zachował jedynie mury i przypory prezbiterium osłonięte barokową szatą z poł. XVIII w. Na zewnątrz przy prezbiterium zachowała się ciekawa, bogato rzeźbiona kapliczka słupowa z końca XV w.
- Kościół Św. Mikołaja - cmentarny. Został wzniesiony poza obrębem średniowiecznych murów miejskich w 1. poł. XIV w., gruntownie przebudowany w XIX w. Jednonawowy, murowany z kamienia, o gotyckiej bryle, zachował w fasadzie zachodniej bogato rzeźbiony ostrołukowy portal kamienny, a na ścianach szereg nagrobków i epitafiów z XVII i XVIII w.
- Domy mieszkalne zachowały się w niewielkiej ilości na terenie. starego miasta. Do najciekawszych należą: dom parafialny (pl. Zwycięzców 5) wzniesiony wg daty na portalu w 1568 r. z rzeźbionymi obramieniami okien i portali; dom renesansowy (Rynek 3) trzytraktowy, trzykondygnacjowy, o bogatej elewacji; dawny dom burmistrza (ul. Dubois 13) wzniesiony w 1735 r. w stylu barokowym, z bogatym portalem, reprezentacyjną sienią i klatką schodową.

Złotów - d. woj. wrocławskie
- Kościół filialny Św. Józefa, wzniesiony w 1754 r. jako kościół ewangelicki, restaurowany w latach 1935-1937. Drewniany, o konstrukcji zrębowej, z trójbocznie zakończonym, nie wydzielonym prezbiterium, z wieżą od zachodu. Zachował we wnętrzu dwupiętrowe empory, rokokowy ołtarz i prospekt organowy oraz barokową ambonę z 1. poł. XVIII w.

Złoty Stok - d. woj. wałbrzyskie
- Jest to osada górnicza, której rozwój związany był z eksploatacją pokładów złotonośnych. Wymieniana po raz pierwszy w 1291 r. z uwagi na uzyskanie przez klasztor w Kamieńcu przywileju górniczego. Ponieważ w 1344 r. wymieniany jest jako miasto, można przyjąć że lokacja jego nastąpiła nieco wcześniej. W 1356 r. książę brzeski sprzedał kopalnie księciu świdnickiemu. Potem przechodziły one w różne ręce, m.m. od 1599 do 1675 r. posiadali je Piastowie legniccy. W okresie wojen husyckich miasto uległo zupełnemu zniszczeniu. Odbudowa i szczyt rozwoju przypada na XVI w. Wszystko to zniszczyła wojna trzydziestoletnia, po której miasto nie mogło podnieść się z upadku. Złoty Stok ponownie ożywa ok. 1840 r. w związku z eksploatacją bogatych złóż arsenu, obecnie pełni rolę niewielkiego ośrodka okolicznych terenów.
- Dawny kościół parafialny, wymieniany w 1331 r., w obecnej postaci pochodzi z początków XVI w., przebudowany w XVIII i XIX w., częściowo uszkodzony w 1945 r. Orientowany, jednonawowy, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium, z wieżą od zachodu - ozdobioną portalem z 1540 r. Nawa kryta drewnianym stropem, prezbiterium zaś sklepieniem sieciowym.
- Domy mieszkalne na obszarze miasta pochodzą głównie z przebudów w XVIII i XIX w. Jednakże szereg rzeźbionych renesansowych portali kamiennych świadczy o ich wcześniejszej metryce i o okresie świetności miasta.

Zwrócona - d. woj. wałbrzyskie
- Kościół parafialny Św. Piotra i Pawła, wzmiankowany w 1318 r. pierwotny gotycki wzniesiony w końcu XIV w., powiększony o wieżę ok. 1500 r., obecny przebudowany w baroku w końcu XVII w. Orientowany, murowany, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z prostokątnym prezbiterium. Zachował gotycki portal kamienny i rzeźbę Madonny z ok. 1500 r. oraz dobry późnobarokowy wystrój rzeźbiarski z 1. poł. XVIII w.

Zabytki miejscowości dolnośląskich
l i t e r a   Ż i Ź

Żabin - d. woj. leszczyńskie
- Kościół parafialny Św. Michała, wzniesiony przed 1326 r., wczesnogotycki, restaurowany w XIX w., remontowany w 1960 r. Orientowany, murowany z cegły, Jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium, z wieżą od zachodu, w całości nakryty sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Zachował dwa wczesnogotyckie portale kamienne i ciekawe fryzy rombowe pod okapem. We wnętrzu kamienna, rzeźbiona renesansowa chrzcielnica z 2. poł. XVII w., manierystyczna ambona z l605 r., póżnobarokowy ołtarz główny 2 2. poł. XVIII w., oraz szereg całopostaciowych płyt nagrobnych z lat 1598-1612.
- Obok drewniana dzwonnica z końca XVIII w., o konstrukcji słupowej, szalowana deskami i zwieńczona namiotowym hełmem.

Żarki - d. woj. jeleniogórskie
- Pałac w obecnej postaci, prawie bezstylowej, zachował w północnym trzykondygnacjowym skrzydle, fragmenty późnorenesansowej budowli z ok. 1640 r. z profilowanymi obramieniami okien i śladami geometrycznej dekoracji sgraffitowej.
- Kościół filialny Św. Józefa, wymieniany w 1346 r., wzniesiony w średniowieczu z poligonalnie zamkniętym prezbiterium, nakrytym sklepieniem ok. 1700 r., przebudowany w XIX w. Zachował we wnętrzu drewniany rokokowy ołtarz i dwa kamienne epitafia z XVIII w.

Żarska Wieś - d. woj. jeleniogórskie
- Paląc zbudowany ok. 1740 r., przebudowany w XIX i XX w. Założony na rzucie podkowy z ryzalitem na osi, dwukondygnacjowy, ze sklepionymi pomieszczeniami w parterze, nakryty wysokimi czterospadowymi dachami.

Żelazno - d. woj. wałbrzyskie
- Obronna wieża mieszkalna, zbudowana zapewne w końcu XIV w., przebudowana w 1727 r., remontowana w 1966 r. Murowana na rzucie czworoboku, czterokondygnacjowa, nakryta siodłowym dachem. Zachowała w fasadach strzelnice szczelinowe oraz ślady wykusza latryny.
- Kościół parafialny Św. Marcina, wzmiankowany w 1326 r. obecny wzniesiony ok. poł. XIV w., gruntownie przebudowany w XVII i XVIII w., restaurowany w 1963 r. Murowany, orientowany, jednonawowy, z węższym prezbiterium zamkniętym poligonalnie, z wieżą od zachodu. Wyposażenie wnętrza w stylu barokowym z poł. XVIII w,, zachowało również kamienne gotyckie sakramentarium, drewnianą rzeźbę Madonny z 2. poł. XV w., i dwa kamienne profilowane portale.
- Cmentarz otacza mur z wewnętrznymi podcieniami wspartymi na drewnianych słupach z balustradą, rozdzielonych murowanymi kapliczkami.
- Obok budynek plebanii, wzniesiony na przełomie XVII i XVIII w., przebudowany w XIX w. Murowany, prostokątny, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dwuspadowym dachem z naczółkami,

Żelazny Most -- d. woj. legnickie
- Dwór późnobarokowy, wzniesiony w 2. poł. XVIII w., restaurowany w początkach XX w. Prostokątny, murowany, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem, czterospadowym, łamanym, z narożnikami elewacji zewnętrznych akcentowanymi zdwojonymi pilastrami.
- Kościół filialny Św. Barbary, wzmiankowany w 1376 r., obecny wzniesiony ok. 1670 r., restaurowany w 1891 i 1935 r. Orientowany, konstrukcji szkieletowej, częściowo szalowanej deskami, jednonawowy, z trójbocznie zakończonym prezbiterium, z wieżą od południa. Zachował barokowe wyposażenie wnętrza z początków XVIII w.

Żeleźnik - d. woj. wrocławskie
- Pałac barokowy, wzniesiony w 1. ćw. XVIII w., przebudowany w XIX w., częściowo uszkodzony w 1945 r. Założony na prostokącie, dwu- i trzytraktowy, dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym z lukarnami. Elewacje podzielone pilastrami, wejścia przez półkoliste portale z płaskorzeżbionymi nadprożami. Wnętrza parteru zachowały sklepienia lustrzane z dekoracją stiukową.
- Obok klasycystyczny spichlerz, przebudowany w początkach XX w., murowany, akcentowany płytkim ryzalitem zwieńczonym tympanonem.
- Kościół filialny MB Szkaplerznej, wzmiankowany w 1377 r., pierwotnie średniowieczny, obecny przebudowany w 1. ćw. XVIII w., restaurowany w 1957 r. Prostokątny, salowy, nakryty malowanym stropem belkowym, zachował od południa wczesnogotycki portal, barokowy ołtarz główny i szereg nagrobków z XVI-XVII w.

Żeliszów - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Św. Jana Nepomucena, wzmiankowany w 1367 r., wzniesiony w średniowieczu, powiększony o kaplicę ok. 1600 r., restaurowany w XIX w. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z czworobocznym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym wspartym na przyściennych konsolkach. We wnętrzu kamienne sakramentarium z 1511 r., kamienna chrzcielnica z końca XVI w., epitafium z 1592 r., a w kaplicy dwa całopostaciowe nagrobki z 1606 i 1607 r.

Żerkowice - d. woj. jeleniogórskie
- Kościół filialny Św. Bartłomieja, wzmiankowany w 1399 r., obecny wzniesiony na przełomie XV i XVI w., restaurowany w XVIII i XIX w. Orientowany, murowany z kamienia, jednonawowy, z wieżą od zachodu, z trójbocznie zakończonym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Podobne sklepienie nakrywa dwuprzęsłową zakrystię od północy. We wnętrzu barokowy ołtarz, kamienna chrzcielnica z ok. 1700 r., oraz dwie tablice nagrobne z 1604 i 1694 r.

Żmigród - d. woj. wrocławskie
- Miasto zostało założone przez Henryka III, księcia wrocławskiego, w 1253 r. i otoczone wałami. Od 1294 r. było ono we władaniu księcia głogowskiego, potem zaś od 1312 r. stanowiło własność księstwa oleśnickiego. Po wygaśnięciu Piastów oleśnickich w 1492 r. miasto i dobra przeszły do korony czeskiej. Około 1560 r. miasto otrzymało dwie kamienne bramy: Polską i Wrocławską. W 1592 r. cały klucz kupili Schaffgotschowie, którzy przetrwali tu do poł. XVII w. W 1641 r. Ferdynand III nadał Żmigród z okolicznymi dobrami Melchiorowi Hatzfeldowi i rodzina ta pozostała tu do 1945 r. Przez cały okres istnienia miasto stanowiło ośrodek admmistracyjno-usługowy dla okolicznych terenów rolniczych. Działania wojny trzydziestoletniej, a później zaraza w latach 1656-1657 spowodowały upadek miasta. Pogłębiło go zniszczenie w 1945 r., po którym Żmigród dźwiga się powoli nadal pełniąc rolę ośrodka usługowego i niewielkiego centrum przemysłowego.
- Wieża mieszkalna wzniesiona w 1560 r., odnawiana w XIX w., restaurowana w 1957 r., stanowi jedyną pozostałość po dużym założeniu pałacowym, zniszczonym w 1945 r. Wzniesiona z kamienia na planie czworoboku, jednoprzestrzenna, czterokondygnacjowa z dostawioną wieżyczką mieszczącą klatkę schodową.
- Kościół parafialny Św. Trójcy, wymieniany jako istniejący w XIII w., w obecnej formie został wzniesiony wiatach 1595-1601 przez budowniczego Jerzego Brucknera, odbudowany po pożarze w 1723 r., restaurowany w XIX w. Murowany, orientowany, o układzie trzynawowej bazyliki, z wydłużonym prezbiterium zamkniętym poligonamie. W nawie głównej sklepienia kolebkowe z lunetami, w bocznych zaś sklepienia sieciowe. Ściany zewnętrzne rozdzielone pionowymi lizenami. We wnętrzu wyposażenie barokowe oraz kilka płyt nagrobnych z 2. poł. XVI w.

Żórawina - d. woj. wrocławskie
- Kościół cmentarny Bożego Ciała, wzniesiony ok. poł. XIV w., przebudowany w latach 1597-1602, restaurowany w 1965 r. Pierwotną bryłę gotyckiego budynku wzbogacono dekoracjami w stylu północnego renesansu. Jest on orientowany, murowany, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium, z wieżą od zachodu. Wnętrze nakryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami, ozdobione było renesansową polichromią, częściowo przemalowaną w 1911 r., obecnie poddaną konserwacji. We wnętrzu zachował się ołtarz główny z 1604 r., ambona z 1597 r. i chrzcielnica z ok. 1600 r.
- Kościół wznosi się na cmentarzu, otoczonym umocnieniami ziemnymi. Fortyfikacje te założono na regularnym planie prostokąta o narysie bastionowym i otoczono głęboką fosą z wodą. Wejście na cmentarz prowadziło od południa przez bramę murowaną, wtopioną w wał. Najprawdopodobniej autorem tych umocnień był znany wrocławski fortyfikator Walenty Saebisch. Obecnie fortyfikacje te są częściowo zniszczone, a narożnik północno-zachodni całkowicie zniwelowany.

Żukowice - d. woj. legnickie
- Pałac póżnobarokowy, wzniesiony ok. 1743 r., powiększony o dobudówki boczne w 2. poł. XIX w. Założony na prostokącie trzykondygnacjowy, nakryty dachem łamanym z lukarnami. Elewacje o podziałach pilastrowych wspartych na boniowanym cokole, na osiach dłuższych posiadają trzyosiowe płytkie ryzality akcentujące wejście, w tym główne z portalem balkonowym. Wnętrza dwu i trzytraktowe zachowały w parterze główny hali i dwubiegową reprezentacyjną klatkę schodową. Pozostałe sale ozdabiają rokokowe sztukaterie, kominki i stolarka.
- Zabudowania gospodarcze obejmujące czworak, stajnię i oborę wzniesione zostały na przełomie XVIII i XIX w.
- Park zachowany we fragmentach, w typie krajobrazowym, pochodzi z końca XVIII w.
- Ruiny pałacu. Pierwotnie był to dwór renesansowy z 1586 r., gruntownie przebudowany w 2. poł. XVIII w., ponownie odbudowany po pożarze w 1923 r., spalony w 1945 r. Było to założenie prostokątne z sienią przelotową na osi o elewacjach dłuższych, akcentowanych trzyosiowymi portykami z trójkątnymi przyczółkami.
- Kościół filialny, wzmiankowany w 1376 r. i zapewne wtedy wzniesiony, uległ przebudowie w latach 1585-1587 i odnowieniu w XIX w. oraz 1957 r. Orientowany, murowany z cegły, jednonawowy, z prostokątnym prezbiterium, oskarpowany na narożach. Od zachodu do nawy przylega prostokątna kaplica, od południa do prezbiterium kwadratowa wieża. Wnętrze nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami zachowało renesansowy i barokowy wystrój.

Źródła - d. woj. wrocławskie
- Pałac klasycystyczny, wzniesiony w początkach XIX w. Murowany, prostokątny, z ryzalitem na osi, dwu- i trzytraktowy, dwukondygnacjowy. nakryty dachem czterospadowym. Wnętrza nakryte drewnianymi stropami, ryzalit akcentowany trójkątnym przyczółkiem.
- Kościół filialny Św. Krzyża, wzniesiony w XIII w., powiększony o kruchtę w XVII w., pozbawiony absydy w XVIII w., restaurowany w XIX w. Murowany z kamienia, jednonawowy, z kwadratowym prezbiterium nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Okna w nawie zwieńczone ostrołukiem, w prezbiterium półkoliste. Na zewnątrz lizeny, a wokół prezbiterium fryz arkadowy. Wewnątrz przyścienne sakramentarium z 1519 r., barokowy ołtarz główny oraz osiem płyt nagrobnych z lat 1580-1632.
- Wokół kościoła cmentarz otoczony murem obronnym, wzmocnionym na narożach czterema kolistymi bastejami, wzniesiony w początkach XVII w.

Zabytki miejscowości dolnośląskich
l i t e r a   W - WROCŁAW

Wrocław - miasto wojewódzkie

Wrocław powstał na wyspach odrzańskich na skrzyżowaniu ważnych dróg handlowych wiodących z południa nad Bałtyk i z Rusi na zachód. W połowie IX w. był on najprawdopodobniej jedną z ważniejszych osad plemienia Ślężan, których centrum stanowiła góra Ślęża. Od końca tego wieku aż do połowy X w. Wrocław wraz z całym Śląskiem należał do państwa czeskiego. W 2. poł. X w., najprawdopodobniej w 990 r., Wrocław jako potężny gród, stolica osobnej dzielnicy, wszedł w skład piastowskiej Polski. Centrum stanowił obronny gród, siedziba feudała i jego drużyny wojskowej. Obok na podgrodziu również otoczonym obwarowaniami, mieszkali i produkowali swe wyroby rzemieślnicy, a na placu targowym handlowali kupcy. Ślady tego najstarszego grodu odkryto na Ostrowie Tumskim obok obecnego kościoła Św. Marcina, podgrodzia zaś na terenie między kościołem Św. Krzyża a katedrą (zrekonstruowany model całości znajduje się w Muzeum Historycznym w Ratuszu).
Znaczenie Wrocławia zaczęło wzrastać; w 1000 r. stał się on stolicą biskupstwa obok Krakowa, Gniezna i Kołobrzegu. W 1109 r. stoczono pod Wrocławiem - na Psim Polu - bitwę z cesarskimi wojskami Henryka V, która utwierdziła niepodległość Polski. W zasadzie od 1138 r. stał się Wrocław stolicą odrębnej dzielnicy, rywalizując z Krakowem. Teren pierwotnego podgrodzia, zbyt mały wobec wzrastającej liczby ludności i nowych fundacji, został poszerzony o tereny położone na północ od Odry: na Ołbinie powstał klasztor Św. Wincentego, na Wyspie Piaskowej zaś klasztor NP Marii na Piasku, oba fundowane i wyposażone przez Piotra Własta i jego żonę. Na lewym brzegu Odry, obok kościoła Św. Maurycego, powstała duża osada tkaczy wallońskich z Arras (Francja). Obok mostu piaskowego, na terenie obecnego Nowego Targu rozplanowano nowy rynek miejski z wytyczonymi ulicami. Obok niego założono nowe kościoły i klasztory: kościół Św. Marii Magdaleny, kościół Franciszkanów, a do dawnego kościoła Św. Wojciecha sprowadzili się dominikanie. Ten żywiołowy rozwój przerwał najazd tatarski w 1241 r., który zniszczył lewobrzeżne miasto. Odbudowujące się miasto, lokowane na prawie niemieckim, zostało przeniesione dalej na południe. Na nowym terenie w latach 1241-1242 wytyczono prostokątny rynek i prostopadle do niego biegnące ulice. Miasto otoczono rowami i wałem z palisadą. Rozwijający się handel tranzytowy przyczynił się do wzrostu bogactwa i politycznego znaczenia Wrocławia. Mieszczanie wznieśli gotycki ratusz, rozpoczęty już przed 1299 r., sukiennice, kościoły miejskie Św. Marii Magdaleny i Św. Elżbiety, a całość została otoczona podwójnym murem, z bramami. Dzięki trwałym związkom ekonomicznym Śląska z Polską miasto bogaci się i szybko rozwija, należąc na przełomie XIV i XV w. do największych miast Europy środkowej. W 1404 r. we Wrocławiu przebywał Władysław Jagiełło, prowadząc rokowania z królem czeskim Wacławem IV w sprawie odzyskania Śląska. Wojny z husytami (1420-1435) i okres późniejszy przyniosły miastu straty. Druga połowa XV i pierwsza XVI w. upłynęły we Wrocławiu na walce z Jerzym z Podiebradu oraz na zatargach z Polską, w wyniku których miasto dotkliwie ucierpiało na zerwaniu stosunków handlowych. Zmiana kierunku dróg handlowych i utrata rynków wschodnich powoli przyczyniły się do upadku gospodarczego znaczenia Wrocławia. Kryzys ten pogłębił jeszcze okres wojny trzydziestoletniej i panującej wówczas zarazy. Przejście Wrocławia ze Śląskiem w 1741 r. pod panowanie Prus bynajmniej nie wpłynęło na gospodarcze ożywienie miasta. Mimo przejścia pod władzę Hohenzollernów gospodarcze związki Wrocławia z Polską nadal pozostały silne przez powiązanie rzemiosła i przemysłu z polskim odbiorcą. Postępująca industrializacja stworzyła podstawę do dalszego rozwoju miasta w XIX i 1. poł. XX w.
Następuje rozwój kolei żelaznej; w 1842 r. zostaje otwarta linia Wrocław-Oława, w 1843 r. powstaje dworzec Świebodzki, w 1856 r. dworzec Główny, a w latach 1864-1867 Nadodrzański. Wzrost ilości mieszkańców prowadzi do terytorialnego rozszerzenia miasta, które otaczają nowe dzielnice. Wznosi się również szereg charakterystycznych obiektów:
Most Grunwaldzki (1910), Halę Ludową (1913) i Stadion Olimpijski (1926-1928). Nadal we Wrocławiu mieszka i pracuje liczna ludność polska. Przebywał tu Wincenty Pol, w Gimnazjum Św. Elżbiety nauczał języka polskiego Jerzy Samuel Bandkie, a firma wydawnicza rodziny Kornów rozpowszechniała dzieła autorów polskich. Równolegle działa w mieście cały szereg organizacji polonijnych. Prześladowania Polaków przybierają na sile w okresie władzy partii hitlerowskiej w III Rzeszy. Wrocław zamieniony na twierdzę w ostatnim etapie drugiej Wojny światowej poddaje się dopiero 7 maja 1945 r., jako zniszczone w 68% miasto. Mimo katastrofalnego stanu rozpoczyna się okres odbudowy zakładów przemysłowych, zaplecza mieszkalnego, pomników kultury oraz instytucji naukowych. Wrocław jako nowoczesny ośrodek naukowo-przemysłowy nabiera coraz większego znaczenia wśród innych miast polskich.

- Ratusz wymieniany jest po raz pierwszy w 1299 r. Było to założenie dwunawowe z wieżą od zachodu. W 1. poł. XIV w. dobudowano część wschodnią z salą książęcą na piętrze. W 2. poł. XV i na początku XVI w. nastąpiła dalsza rozbudowa (lata 1471-1504): dodano od południa trzecią nawę i stworzono jednolitą elewację, ozdobioną trzema wykuszami, a następnie dostawiono pozostałe pomieszczenia i nakryto je bogatymi sklepieniami żebrowymi. Całość tego wspaniałego dzieła z epoki późnego gotyku została zrealizowana przez łużycką strzechę budowlaną, kierowaną przez Pawła Preusse z Miśni i rzeźbiarza Bricciusa Gauszke ze Zgorzelca, przy współpracy mistrzów miejscowych Josta Tauchena i Hansa Bertolda. Bogato profilowany szczyt wschodni wykonano ok. 1500 r. ozdabiając go zegarem w 1580 r. Wieżę zachodnią zwieńczono renesansowym hełmem w 1558 r. Restaurowany w końcu XIX w., zniszczony w 1945 r. został poddany gruntownym pracom rekonstrukcyjnym w latach 1949-1953. Obecnie stanowi klejnot architektury gotyckiej. Najbogatszą fasadę południową z trzema wykuszami pokrywają wspaniałe rzeźby, przedstawiające różne typy mieszczan, rycerzy itp. w formie dwóch poziomych fryzów rozdzielających kondygnacje. Całości dekoracji dopełniają duże posągi charakterystycznych postaci średniowiecza, wykonane w XIX w. Jasne przestronne wnętrza tak trójnawowe Wielkiej Sali jak i Sali Książęcej, nakryte bogatymi sklepieniami należą do najwspanialszych na Śląsku i uderzają bogactwem dekoracji oraz jej wysokim poziomem artystycznym.
- Mury miejskie. Pierwszym pasem obronnym, otaczającym miasto lokowane po 1241 r., był rów, wał i częstokół. Od 1260 r. rozpoczęto budowę murów z wieżami obronnymi i bramami, całość otaczając fosą. Zasilały ją wody Oławy i prawdopodobny jej bieg był następujący: ul. K. Janickiego, ul. Ofiar Oświęcimskich, dalej zaułek Zamkowy i ul. Siedmiu Kół, łukiem zaułku Ruskiego, wzdłuż ul. Białoskórniczej, wpadała ona do Odry w pobliżu Wyspy Młyńskiej. Od położonego na północ terytorium książęcego (obecny teren pl. Nankera), mieszczącego zamek oraz fundacje zakonne, miasto oddzielone było sztuczną fosą. Całość terenu otaczał mur wzniesiony z cegły na fundamencie z kamienia łamanego, rozdzielony trzydziestu dziewięcioma basztami i pięcioma bramami miejskimi: Piaskową, Oławską, Świdnicką, Ruską i Mikcłajską. Baszty kwadratowe przewyższały mur średnio o trzy metry i zwieńczone były blankami. W końcu XIII w. w związku z terytorialnym rozwojem miasta rozpoczęto budowę nowych umocnień. W tym też czasie nastąpiło włączenie terenu książęcego w obronny obszar miasta. Całość tych prac realizowanych właściwie przez cały XIV i XV w. przyniosła miastu nowe fortyfikacje murowane, wzmocnione obok baszt i bram półkolistymi bastejami wysuniętymi przed mury. Od wschodu poszerzano miasto dopiero w 1589 r. w związku z budową nowych obwarowań bastionowych. Rozbudowa tych fortyfikacji, głównie projektu H. Schneidra, trwała prawie do końca XVII w. Po nowożytnych uzupełnieniach dokonanych przez Fryderyka II poczęto je niszczyć prawie zupełnie na rozkaz Napoleona od 1807 r. Obecnie z pierwszego pierścienia murów obronnych zachowała się kwadratowa baszta ze śladami krenelaża oraz połączony z nią fragment murów miejskich (ul. K. Janickiego), położone we wschodniej części miasta. Z drugiego pierścienia murów (początek XIV w.) zachowały się pewne fragmenty na terenie dawnego arsenału miejskiego w północno-zachodniej części miasta, oraz szereg póżnogotyckich płaskorzeźb z 2. poł. XV w., pochodzących z bramy Mikolajskiej rozebranej w 1817 r. i przeniesionych na elewację kościoła pw. 11 Tysięcy Dziewic w latach 1822-1823 (ul. Jedności Narodowej 88/89). Zachowała się również odsłonięta i częściowo zrekonstruowana (1970-1971) póżnogotycka basteja półkolista z końca XV w. z kolistymi strzelnicami i wieżyczkami strażniczymi (A1. J. Słowackiego). Z obwarowań ziemnych dotrwały dwa potężne bastiony: jeden południowo-wschodni (obecne Wzgórze Partyzantów), oraz bastion ceglarski - narożny północno-wschodni nad Odrą (obok Muzeum Narodowego). Oprócz tego istnieją duże partie fosy miejskiej, otaczające stare miasto zwartym pierścieniem.
- Katedra Św. Jana Chrzciciela. Najprawdopodobniej od 1000 r. istniała tu drewniana katedra, w której pierwszym biskupem był Jan. W 1158 r. biskup Wauthier de Mallonne rozpoczął budowę katedry murowanej w stylu romańskim. Budowa jej trwała dość długo, gdyż ukończył ją dopiero biskup Zyrosław (1170-1198) ok. 1180 r. Obecnie zachowały się z niej, prócz fragmentów rzeźb portalowych, odkryte w 1948 r. fragmenty krypty dawnej katedry pod obecnym prezbiterium. Budowę obecnego prezbiterium w stylu gotyckim rozpoczęto w 1244 r. i trwała ona do konsekracji w 1272 r. Korpus nawowy z wieżami wzniesiono w 1. poł. XIV w., małe prezbiterium od wschodu (kaplica Mariacka) ukończył w 1361 r. biskup Przecław z Pogorzeli, znajdując w niej miejsce swego spoczynku. Około 1400 r. prowadzono dalszą rozbudowę części zachodniej; w 1416 r. ukończono wieżę północną, południową zaś w 1430 r. Ozdobną kruchtę od zachodu zbudowano w latach 1465-1468. Dalsze wieki powiększały katedrę o nowe fundacje omówione poniżej. Rok 1945 przyniósł zniszczenie budynku w 80%, zrekonstruowanego w latach 1946-1951, a ostatnie badania w 1969 r. pozwoliły na odsłonięcie i rekonstrukcję pierwotnego podziału fasady zachodniej z ozdobnym oknem,
- Katedra przedstawia się obecnie jako trzynawowa bazylika bez transeptu, z prezbiterium otoczonym prostokątnym obejściem i z czterema wieżami: dwiema od wschodu i dwiema od zachodu. Wnętrze jest dwunastoprzęsłowe, z czego połowa przypada na prezbiterium, a połowa na nawę główną. W prezbiterium zastosowano romański system związany (patrz Trzebnica) o sześciopolowych sklepieniach krzyżowo-żebrowych. Sklepienia dźwigają prostokątne filary, gładkie od strony prezbiterium, gdyż potężne wiązki służek wspierają się tu na liściastych konsolach, zaś w arkadach i nawach bocznych służki sprowadzono do posadzki i osadzono w attyckich bazach. Roślinna dekoracja kapiteli, o wysokim poziomie artystycznym, reprezentuje epokę przejściową romańsko-gotycką. Kamienne maswerki okien mają bogate podziały; szczególnie efektowne jest okno wschodnie z czteroczęściowym maswerkiem. Przeciwstawieniem prezbiterium jest o wiele skromniejszy korpus nawowy. Przęsło wschodnie, szersze od następnych imituje transept. Nad nawą środkową zrekonstruowano sklepienie kolebkowe z lunetami. Po bokach przęsła wschodniego, w nawach bocznych sklepienia są trójdzielne, wsparte na pośrednich osiach kaplic; poza nimi w nawach bocznych sklepienia krzyżowo-żebrowe. Na ścianach nawy środkowej biegnie poziomy fryz, złożony z półłuków, wypełnionych maswerkiem. Od południa do prezbiterium przylega zakrystia. Od wschodu całość zamyka kaplica Mariacka, która w swym usytuowaniu i formie jest repliką analogicznej kaplicy Mariackiej w krakowskiej katedrze na Wawelu, co związane jest z osobą biskupa Nankera, który ze stolicy krakowskiej został przeniesiony do Wrocławia. Nakrywa ją bogate sklepienie, założone na trójkątach; kamienne maswerki w oknach częściowo należą już do gotyku płomienistego. Między skarpami przyporowymi wzdłuż korpusu katedry biegną kaplice i kruchty, dobudowane od końca XIV po XVI w. Wieże zachodnie o smukłych proporcjach są siedmiokondygnacjowe o skarpach bogato rzeźbionych. Pomiędzy nimi znajduje się wysunięty ku zachodowi późnogotycki przedsionek, wyposażony we wspaniałą rzeźbę kamienną. Zwracają uwagę ponownie użyte tu zachowane fragmenty rzeźbione z katedry romańskiej. Na północnej zewnętrznej ścianie umieszczono pod późnogotyckim baldachimem kopię zniszczonej w 1945 r. romańskiej rzeźby św. Jana Chrzciciela, a od południa postać św. Wincentego z 1470 r. We wnętrzu zachował się kamienny portal wiodący do zakrystii, z datą 1517 r. Jest to najstarszy datowany portal renesansowy na Śląsku, związany z osobą biskupa Jana Turzo, prekursora nowej sztuki na tym terenie. Drewniane drzwi o bogatej snycerce, wiodące do katedry od zachodu i południa, pochodzą z ok. 1700 r. Z obecnego wyposażenia wnętrza, odbudowanego po zniszczeniach wojennych w 1945 r., zwracają uwagę: w ołtarzu głównym rzeźbiony tryptyk z 1522 r. ze sceną Zaśnięcia NP Marii, pochodzący z Lubina; na zakończeniu nawy głównej dwa ołtarze: jeden z płaskorzeźbą przedstawiającą Męczeństwo św. Wincentego, wykonaną przez Adriana de Vries w 1614 r., drugi z tzw. obrazem Sobieskiego, pochodzącym z kościoła w Międzylesiu (darowanym Sobieskiemu przez papieża Klemensa XI dla uczczenia pamięci oswobodzenia Wiednia). Ambona pochodzi z ok. 1725 r. z rzeźbami w alabastrze J. J. Urbańskiego. Stalle w prezbiterium przeniesiono tu z kościoła Św. Wincentego we Wrocławiu; zostały wykonane w latach 1662-1665 przez Franciszka Motsza, rzeźby zaś wyszły spod dłuta F. Zellera.
- Nagrobki. W kaplicy Mariackiej znajduje się nagrobek jej fundatora biskupa Przecława z Pogorzeli (zm. 1376). Na tumbie nagrobnej spoczywa na płycie wykonana w pełnej rzeźbie z marmuru figura zmarłego, ułożona hieratycznie. W prezbiterium trzy płyty brązowe biskupów: Henryka, księcia śląskiego i biskupa wrocławskiego (zm. 1398), Piotra Nowaka (zm. 1456) i Rudolfa (zm. 1482). W południowej nawie bocznej mosiężna płyta nagrobna biskupa Jana Rotha (zm. 1505), sporządzona przez Piotra Vischera z Norymbergi w 1496 r. Zmarły przedstawiony jest frontalnie, w pontyfikalnych szatach, pod gotyckim baldachimem. Z pierwotnego nagrobka biskupa Jana Turzo (zm. 1520) zachowała się tylko postać w pełnej rzeźbie z białego marmuru. Zmarły spoczywa na boku z głową wspartą na ramieniu (poza nawiązuje do włoskich dzieł w Polsce); należy on do najcenniejszych dzieł, powstałych pod wpływem włoskiego renesansu. Oprócz wymienionych wnętrze katedry wypełnia cały szereg nagrobków i epitafiów kościelnych i świeckich dostojników kapituły wrocławskiej.
- W narożniku południowo-wschodnim znajduje się kaplica Św. Elżbiety, wzniesiona w latach 1684-1700 jako fundacja kardynała Fryderyka, elektora heskiego. Jest to wspaniałe dzieło włoskiego baroku, wzniesione wg projektów Giacoma Scianci, Założone na prostokącie, z małym prezbiterium, nakryte kopułą zwieńczoną latarnią. Bogaty ołtarz i nagrobek fundatora są ściśle związane z architekturą wnętrza. Ołtarz główny ma formę baldachimu wspartego na kolumnach; pod nim znajduje się marmurowa rzeźba św. Elżbiety (1682 r.) dłuta Ercole Ferraty. Po stronie przeciwnej nagrobek kardynała Fryderyka, nawiązujący formą do rzymskich grobowców papieży. Zmarły klęczy w otoczeniu aniołów, alegorycznych symboli śmierci, wdzięczności i cnót. Całość jest dziełem Domenica Guidi z Rzymu. Efekt całości potęgują malowidła pędzla Giacoma Scianzi i Andrzeja Kowalskiego.
- Kaplica Elektorska znajduje się w północno-wschodnim narożniku prezbiterium; została ufundowana przez biskupa Franciszka Ludwika Neuburga, elektora palatynatu. Zbudowano ją w latach 1716-1724 w stylu barokowym wg planów słynnego wiedeńskiego architekta J. B. Fischera z Erlach. Założona została na prostokącie, z absydą, nakryta kopułą na elipsie, zwieńczoną latarnią. Ściany, pokryte szarym marmurem wypełniają rzeźby o bogatym programie ideowym; naprzeciw ołtarza znajduje się nagrobek zmarłego fundatora. Supraporty nad drzwiami przedstawiają sceny ostateczne i są dziełem Ferdynanda Brokofa z Pragi; efektu dopełniają freski, przedstawiające Ojców Kościoła a w kopule strącenie aniołów pędzla Carla Carlone.
- Od południa przylega do nawy kaplica Najświętszego Sakramentu z XVIII w. o wnętrzu nakrytym kopułą i bogato ozdobionym dekoracją stiukową. Od północy znajduje się kaplica Zmarłych z 1709 r. założona na kole z dwoma półkolistymi absydami.
- Kościół Św. Anny i klasztor Augustianek (ul. Św. Jadwigi), barokowy, położony na Wyspie Piaskowej, został wzniesiony w latach 1687-1690, zniszczony w 1945 r., obecnie w trakcie odbudowy. Jest to budowla ceglana, murowana, tynkowana, jednonawowa, z półkolistą absydą, nakryta czteroprzęsłowym sklepieniem krzyżowym, o elewacji podzielonej pilastrami i zwieńczonej trójkątnym szczytem z wolutami.
- Obok od północy przylega trzytraktowy budynek dawnego klasztoru o trzech kondygnacjach, zbudowany w latach 1709-1715, całkowicie wypalony w 1945 r., odbudowany w latach 1958-1960, o skromnej architekturze.
- Dalej na północ sąsiaduje z nim gotycka kaplica dawnego szpitala Św. Anny. Wzniesiona w latach 1375-1385, z prostokątnym prezbiterium, z nawą o sklepieniu wspartym na centralnym filarze, przebudowana w XIX w. na budynek mieszkalny.
- Kościół Św. Antoniego i klasztor Franciszkanów reformatów (ul. Św. Antoniego), został wzniesiony w latach 1685-1692 pod kierunkiem wrocławskiego mistrza budowlanego Mateusza Bienera, wg projektu włoskiego architekta. Jest to założenie prostokątne, jednonawowe, z rzędami kaplic i emporami ponad nimi. Wnętrze podzielone na przęsła pilastrami nakrywa kolebka z lunetami. Fasada trójosiowa, podzielona zdwojonymi pilastrami zwieńczona jest wolutowym szczytem i trójkątnym przyczółkiem. Całość założenia stała się wzorem dla wielu późniejszych kościołów barokowych na Śląsku. Wyposażenie barokowe współczesne jest okresowi budowy obiektu.
- Od wschodu przylega do kościoła budynek klasztorny z wewnętrznym dziedzińcem, utrzymany w skromnej funkcjonalnej architekturze,
- Kościół Św. Barbary, obecnie cerkiew prawosławna (ul. Mikołaja), zbudowany w 2 i 3 ćw. XV w., od 1525 r. użytkowany jako kościół ewangelicki, zniszczony w 1945 r., odbudowany w latach 1961-1967. Orientowany, murowany, z dwuprzęsłowym prostokątnym prezbiterium, oskarpowanym i nakrytym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Korpus trzynawowy, halowy, trójprzęsłowy nakrywają sklepienia krzyżowo-żebrowe. Nad nawą główną i prezbiterium założono dach dwuspadowy, a nad nawami bocznymi oddzielne dachy z trójkątnymi szczytami. Od zachodu wznoszą się dwie wieże, z których tylko południową wyprowadzono do pełnej wysokości.
- Kościół i klasztor Bernardynów obecnie Muzeum Architektury (ul. Bernardyńska), zbudowany został w latach 1463-1502, we wschodniej części przez mistrza Hansa Bertolda, powiększony o kaplicę od południa w 1465 r., zniszczony w 1945 r., odbudowany w latach 1956- 1971. Orientowany, murowany, z trzynawowym bazylikowym, sześcioprzęsłowym korpusem, z wydłużonym, trzyprzęsłowym, zakończonym poligonalnie prezbiterium. Nad prezbiterium i nawą główną sklepienia gwiaździste, w nawach bocznych krzyżowo-żebrowe. Portal zachodni o nadprożu w formie oślego grzbietu pochodzi z XIX w. Od południa pomiędzy prezbiterium a korpusem nawowym wznosi się kwadratowa wieża.
- Po południowej stronie wznosi się budynek dawnego klasztoru, powstały współcześnie z kościołem, zniszczony w 1945 r., odbudowany w latach 1957-1965. Murowany, założony wokół czworobocznego dziedzińca, z wydłużonym skrzydłem od zachodu (dawny szpital), dwutraktowy, pierwotnie dwukondygnacjowy, nakryty dachami dwuspadowymi. We wnętrzach krużganki ze sklepieniami krzyżowo-żebrowymi, a w skrzydle północnym zakrystia o sklepieniu wspartym na jednym filarze.
- Kościół Św. Trójcy i klasztor Bonifratrów (ul. Traugutta). W 1682 r. uzyskali bonifratrzy parcelę poza bramą Oławską na budowę szpitala. Kościół został zrealizowany w latach 1714-1715 przez J. B. Peintnera przy współpracy M. Steinla. Wnętrze zostało założone na eliptycznym planie jako jednonawowe, z rzędami kaplic po bokach, z prezbitetrium zamkniętym półkolistą absydą, z wieżą na osi fasady zachodniej. Wnętrza nakrywają sklepienia beczkowe i żaglaste. Bogate wyposażenie wnętrza zrealizowane w latach 1724-1736, posiada również ołtarz główny z 1719 r. wykonany przez Weisfelda oraz ciekawe antepedium ołtarzowe (pierwotnie część gotyckiego nagrobka) z około 1400 r.
- Od południa znajduje się budynek klasztorny zrealizowany do 1736 r., jednakże jego rozbudowa w 1864 r. dla potrzeb szpitala zatarła pierwotne cechy architektoniczne.
- Kościół Bożego Ciała, dawna Komenda Zakonu Joannitów (ul. Świdnicka). Fundacja kościoła pochodzi z końca XIII w., jednakże budowla obecna została zrealizowana w końcu XIV i przez XV w., częściowo zniszczony w 1945 r., został odbudowany w latach 1955-1963. Jest to trzynawowa bazylika, murowana z cegły. Nawa środkowa pięcioprzęsłowa, od wschodu zakończona jest trójbocznie, nakryta sklepieniem gwiaździstym, nawy boczne siedmioprzęsłowe, nakryte są sklepieniami trójdzielnymi dziewięciopolowymi. Trójkątny szczyt zachodni, ze sterczynami, rozdzielony profilowanymi fryzami i ślepymi blendami, murowany z cegły w 1. poł. XV w., formą swą nawiązuje do szczytu kościoła Św. Wojciecha. Niegdyś wnętrze posiadało bogaty wystrój barokowy, zniszczony w 1945 r. Obecnie zachowało się jedynie na ścianie północnej nawy bocznej kamienne sakramentarium w formie trzech nyż, bogato rzeźbione, zwieńczone łukami w formie oślego grzbietu i kwiatonami z końca XV w., oraz nagrobek dwóch Joannitów z postaciami rytymi w płaskim reliefie.
- Kościół Św. Doroty i Św. Stanisława (ul. Świdnicka), ufundowany w 1351 r. dla zakonu franciszkanów z okazji ugody zawartej pomiędzy Kazimierzem Wielkim a cesarzem Karolem IV. Całość prac budowlanych została ukończona po 1400 r. Jest to założenie trzynawowe, halowe, z wydłużonym prezbiterium o pięciu przęsłach, zamkniętym od wschodu poligonalnie, a od nawy wydzielonym niegdyś bogatym lektorium (fragmenty jego zachowały się w barokowych kaplicach). Nawa główna posiada sklepienia gwiaździste, nawy boczne sklepienia trójdzielne dziewięciopolowe, prezbiterium zaś krzyżowe. Całość cechują wysmuklę proporcje i gładkie podziały ścian ozdobionych jedynie bogatymi maswerkami okien. Do prezbiterium od północy przylega wieża, niewiele występująca ponad kalenicę dachu. Od zachodu trójkątny szczyt schodkowy o nieco surowych podziałach i dekoracji. Bogate wyposażenie wnętrza, barokowe pochodzi z początków XVIII w. i zawiera dwie złocone rzeźby św. Janów dłuta L. Webera z ok. 1710 r., oraz wspaniały nagrobek G. Spaetgena (1725-1753) wykonany przez F. J. Mangoldta.
- Od południa przylegał niegdyś budynek klasztorny, spalony w pożarze w 1681 r., po odbudowie ponownie zniszczony w 1890 r. Obecnie zachował się jedynie fragment skrzydła północnego o formach gotyckich, nakrytego sklepieniami sieciowymi.
- Kościół Św. Elżbiety (ul. Kiełbaśnicza i Studencka), założony wkrótce po lokacji miasta po 1245 r., w obecnej formie powstał w ciągu XIV w. Jest to budowla trzynawowa, bazylikowa z sześcioprzęsłowym korpusem nawowym. Czwarte przęsło od wschodu jest szersze od pozostałych i imituje transept Prezbiterium towarzyszą nawy boczne w układzie bazylikowym, a całość od wschodu zamknięta jest poligonalnie. Wzdłuż naw bocznych biegną rzędy kaplic dostawianych w ciągu XV w. Wnętrze o wysmukłych proporcjach, o zredukowanych podziałach, dzielą wydłużone filary o żłobkowanych narożach, a nakrywa sklepienie krzyżowo-żebrowe. Z zewnątrz kościół jest oskarpowany, a przy ostatnim przęśle nawy południowej wznosi się kwadratowa wieża z lat 1450-1456, należąca do najwyższych na Śląsku. Zwieńczona pierwotnie w 1486 r. iglicowym hełmem, po jego pożarze, nakryta renesansowym w 1535 r., który został zniszczony przez pożar w 1975 r.
- Wyposażenie wnętrza: w prezbiterium kamienne tabernakulum będące dziełem Jodokusa Tauchena z lat 1453-1455 (wysokości 15 m), założone na sześcioboku, podtrzymywane przez rzeźbione głowy aniołów. Również w prezbiterium znajdują się drewniane stalle o cechach późnogotyckich, w nawie bocznej - dwusiedzeniowe stalle z 2. poł. XVI w. Ołtarz główny pochodzi z 1653 r., ambona z wielobarwnego marmuru z drewnianym zwieńczeniem z 1652 r. Na zakończeniu nawy głównej znajdował się wspaniały prospekt organowy, dzieło M. Englera z lat 1752-1761, zniszczony w pożarze w 1976 r. Wnętrze posiada największą na Śląsku ilość nagrobków i epitafiów mieszczańskich od XV do XVIII w. Do najciekawszych należy nagrobek radcy Henryka Rybisza (zm. 1544) we wschodniej absydzie południowej nawy bocznej. Wzorcowany na pierwszym renesansowym nagrobku baldachimowym biskupa Jana Turzo, obejmuje dwuarkadową loggię, we wnętrzu której spoczywa półleżąc postać zmarłego. Typ renesansowego epitafium reprezentuje wspaniałe dzieło wykonane przez F. Grossa i G. Hendrika ok. 1585 r. dla M. Rehdigera.
- Kościół Imienia Jezus (pl. Uniwersytecki), wzniesiony przy kolegium jezuitów, od 1818 r, użytkowany jako miejski kościół parafialny Św. Macieja. Zbudowano go w latach 1689-1698 jako założenie prostokątne, jednonawowe z rzędami kaplic po bokach i emporami ponad nimi. Nawę główną nakrywa sklepienie kolebkowe, nad kaplicami i emporami sklepienia żaglaste. Zwracają uwagę wspaniałe malowidła na sklepieniach, dzieło J. Michała Rottmayera, ukończone w 1706 r. Wyposażenie wnętrza póżnobarokowe z lat 1722-1727, wykonane zostało pod kierunkiem Krzysztofa Tauscha, a ołtarz główny w 1724 r.
- Kościół Św. Idziego (pl. Katedralny), położony na północ od katedry. Został zbudowany w 1. poł. XIII w. w stylu późnoromańskim i należy do najstarszych ceglanych budowli Wrocławia. Prezbiterium jest kwadratowe, zamknięte od wschodu trójboczną absydą. Nakrywa je sklepienie krzyżowe z żebrami wspartymi na przyściennych narożnych służkach o rzeźbionych głowicach. Nad prostokątną nawą obecnie rozpościera się sklepienie kolebkowe. Od południa kamienny uskokowy portal romański o półkolistym tympanonie. Cały kościół od zewnątrz obiega ceglany fryz arkadowy. Prowadzone ostatnio badania odsłoniły fragmenty budowli wcześniejszej (XII w.) i fragmenty odmiennego nieco układu wnętrza nawy, posiadającej pierwotnie jeden filar wspierający sklepienie.
- Kościół Św. Katarzyny i klasztor Dominikanek (ul. Św. Katarzyny), ufundowany w 1296 r., w obecnej postaci został wzniesiony w latach 1314-1378, przebudowany od zachodu w XVIII w., częściowo zniszczony w 1945 r. Obecnie po częściowej przebudowie ok. 1462 r. jest założeniem dwukondygnacjowym. Kondygnacja górna prostokątna, czteroprzęsłowa, nakryta była sklepieniem krzyżowo-żebrowym, kondygnacja dolna dwunawowa, siedmioprzęsłowa.
- Obok od północy wzniesiony w XIV w. budynek klasztorny. Przebudowywany wielokrotnie w ciągu wieków, częściowo zniszczony w 1945 r., obecnie w trakcie odbudowy. Dwuskrzydłowy, trzykondygnacjowy, dwutraktowy, zachował gotyckie mury, fragmenty sklepień krzyżowo-żebrowych, obramień okiennych i portali.
- Kościół Św. Klary i klasztor Urszulanek (pl. Nankera), ufundowany dla przybyłych w 1257 r. klarysek, konsekrowany w 1260 r., w następnych latach powiększony od południa o kaplicę Św. Jadwigi (1265 r.), gruntownie przebudowany w baroku w latach 1693-1699, zniszczony w 1945 r., częściowo odbudowany w latach 1958-1960, przebadany i zrekonstruowany w latach 1968-1970. Pierwotnie była to budowla ceglana, dwunawowa, nakryta dachami dwuspadowymi. W trakcie przebudowy barokowej wg projektu J. G. Knolla podwyższona, przesklepiona kolebką i ozdobiona bogatym wystrojem barokowym, od 1810 r. przekazana urszulankom. Obecnie, po ostatnich pracach, południowej kaplicy przywrócono pierwotną funkcję mauzoleum grobowego Piastów wrocławskich, w którym wyeksponowano szereg odnalezionych nagrobków, a rzeźbioną postać księcia Henryka VI umieszczono ponownie na sarkofagu.
- Od zachodu i północy przylega doń budynek klasztoru wzniesiony wg projektu J. G. Knolla w latach 1696-1701. Założony na prostokącie z wewnętrznymi dziedzińcami, dwutraktowy, trzykondygnacjowy, z pilastrowym podziałem elewacji i sklepionych kolebką wnętrzach.
- Kościół Św. Krzysztofa (pl. Św. Krzysztofa), obecnie ewangelicki. Wzniesiony ok. 1409 r. przez Henryka z Ząbkowic, powiększony o wieżę w 1461 r., restaurowany w XVI i XVII w., zniszczony w 1945 r., zabezpieczony w latach 1947-1950, odbudowany w 1959 r. Orientowany, murowany z prostokątną trzyprzęsłową nawą, zakończonym poligonalnie prezbiterium, o wnętrzu nakrytym sklepieniem krzyżowym i sieciowym.
- Na zewnątrz od północy rzeźba Św. Krzysztofa z 1462 r. oraz kamienne epitafia z 1509 r. i z 2. poł. XVI w.
- Kościół Św. Krzyża (pl. Kościelny), należy do najcenniejszych zabytków architektury Śląska. Jego dwupoziomowe założenie ma zaledwie kilka odpowiedników na terenie Europy. Został on ufundowany przez księcia Henryka IV w 1288 r., a konsekracja dolnego kościoła Św. Bartłomieja odbyła się już w 1295 r. Budowa górnego kościoła Św. Krzyża przeciągnęła się do 1350 r., zniszczony w 1945 r., został odbudowany w latach 1946-1957. Kościół dolny założony na planie krzyża z transeptem, jako trzynawowy, halowy, przy czym proste sklepienia krzyżowo-żebrowe wspierają się na potężnych kwadratowych filarach. We wnętrzu zwraca uwagę płyta nagrobna biskupa Nankera (zm. 1341). Ryta w kamieniu postać, o układzie frontalnym i miękkim modelunku szat, stoi pod baldachimem. Obok nagrobki biskupa J. Rosenberga (zm. 1467) i kanonika Przemysława z Opawy (zm. 1478).
- Założenie kościoła górnego jest analogiczne do dolnego, ale przewyższa go smukłością proporcji. Posiada trzyprzęsłowe prezbiterium i ramiona transeptu zakończone poligonalnie. Nawa główna korpusu trzyprzęsłowa, nakryta sklepieniami gwiaździstymi, nawy boczne sześcioprzęsłowe, o sklepieniach trójdzielnych-dziewięciopolowych. Filary prostokątne o profilowanych narożach bez kapiteli przechodzą w arkady międzynawowe. Zworniki żeber sklepiennych bogato rzeźbione. Okna wypełnione trójdzielnymi maswerkami o motywach późnogotyckich. Bryła o przenikających się trójkątnych szczytach dachów naw bocznych wzbogacona jest dwoma wieżami przy transepcie, z których niestety tylko południową zwieńczono wysmukłym iglicowym hełmem. We wnętrzu kościoła górnego w nawie północnej zachował się portal z ostrołukowym rzeźbionym tympanonem z symbolem Trójcy Św. w otoczeniu fundatorów kościoła księcia Henryka IV i jego żony. W zakrystii późnogotycka rzeźbiona nisza sakramentarium.
- Kościół Św. Łazarza (ul. R. Traugutta), wymieniany od 1260 r. jako szpitalny, powstał na terenie pobliskiego osiedla tkaczy wallońskich. Obecny wzniesiono w 2. poł. XIV w. jako budowlę ceglaną jednonawową, z prostokątnym prezbiterium nakrytym dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Zachował we wnętrzu dwa malowane skrzydła ołtarzowe z 2. poł. XV w.
- Kościół Św. Macieja (ul. Szewska), pierwotnie zamkowy, potem przekazany zakonowi szpitalników z "Gwiazdą" przybyłym do Wrocławia w 1236 r. Wzniesiony w 2. poł. XIII w-, powiększony od wschodu w XIV w. Orientowany, murowany, na planie krzyża, którego ramiona zamknięto poligonalnie z prostokątną nawą od zachodu. Wnętrza nakrywają sklepienia krzyżowo-żebrowe wsparte na rzeźbionych konsolach i zamknięte rzeźbionymi zwornikami. Od południa pomiędzy prezbiterium a transeptem wznosi się wieża, dołem kwadratowa, z 1489 r., wyżej przechodząca w ośmiobok z XVI w. Od południa kamienny uskokowy portal ze służkami o kielichowych kapitelach. We wnętrzu odbudowanym po zniszczeniu w 1945 r. fragmenty wyposażenia oraz nagrobek Bartłomieja Mandla z 1570 r.
- Od południa kamienny pomnik św. Jana Nepomucena z 1723 r., dzieło J. J. Urbańskiego.
- Na północ od kościoła wznosi się okazały budynek dawnego klasztoru Krzyżowców z czerwoną gwiazdą (obecnie Biblioteka Zakładu im. Ossolińskich), wzniesiony wg planów architekta Jana Baptysty Mathieu w latach 1676-1715. Został założony wokół czworobocznego dziedzińca z arkadami, z główną fasadą od północy. Oś środkową wyznacza kopuła belwederu flankowana trójosiowymi ryzylitami o bogatych szczytach na narożach budynku. Wnętrza częściowo przebudowane zachowały kilka sal z dekoracją stiukową i malarską współczesną okresowi budowy obiektu.
- Kościół Św. Marii Magdaleny (ul. Szewska), założony w 1226 r. jako parafialny w związku z oddaniem kościoła Św. Wojciecha zakonowi dominikanów. Budowę kościoła rozpoczęto w wieku XIII (fragmenty odnaleziono w trakcie badań w 1968 r.). Obiekt obecny został rozpoczęty w 1355 r. przez budowniczego Pieszkę (równocześnie pracującego dla katedry) i ukończony bez wyprowadzenia wież ok. 1360 r. Prace przy wieżach zachodnich trwały od 1488 r. Zniszczony w 1945 r., został zrekonstruowany w latach 1960-1970. Jest to prostokątna trzynawowa bazylika o dziesięciu przęsłach. W prezbiterium dwa kwadratowe przęsła nakryte są sklepieniem gwiaździstym, w nawach bocznych sklepieniem trójdzielnym, pozostałą całość nakrywają sklepienia krzyżowo-żebrowe. Nawy rozdzielają prostokątne filary o żłobkowanych narożach z płaskimi lizenami. Wokół kościoła, pomiędzy szkarpami zewnętrznymi w XV w. umieszczono szereg kaplic. Od północy przylega do prezbiterium dwukondygnacjowa zakrystia i biblioteka o dwunawowych wnętrzach. Na skarpie zachodniej zachowała się kamienna rzeźba Madonny na księżycu z 1499 r. We wnętrzu zwraca uwagę: ambona (uszkodzona w 1945 r.) z lat 1579-1581, dzieło Fryderyka Grossa; kamienne tabernakulum z końca XIV w., a na ścianach cały szereg nagrobków i epitafiów z XVI-XVIII w.
- Osobne miejsce należy poświęcić zachowanemu przy południowej ścianie kościoła wspaniałemu romańskiemu portalowi, przeniesionemu tu w 1546 r. z opactwa Św. Wincentego na Ołbinie. Opactwo to (obecnie teren na skrzyżowaniu ulic B. Prusa i Nowowiejskiej) zostało ufundowane przez magnata śląskiego Piotra Własta w 2. poł. XII w. dla benedyktynów z Tyńca pod Krakowem, a już w 1193 r. przekazane norbertanom, Uległo ono całkowitemu zniszczeniu przez mieszczaństwo - jako ostoja polskości - w 1529 r. w wyniku rzekomego zagrożenia najazdu tureckiego, któremu mogło służyć za punkt oparcia. Był to ogromny zespół, obejmujący trzy kościoły, budynek klasztorny i cały szereg zabudowań gospodarczych, wszystkie ozdobione wspaniałą romańską plastyką kamienną. Z zespołu tego poza luźnymi fragmentami, pierwotnie rozrzuconymi po całym mieście jako materiał budowlany (obecnie skrupulatnie zebranymi i eksponowanymi w Muzeum Architektury w dawnym klasztorze bernardynów), zachował się wyżej wymieniony portal, umieszczony w kościele Marii Magdaleny, odtworzony w 1546 r. z fragmentów odnalezionych na gruzach opactwa, co tłumaczy istniejące różnice stylistyczne poszczególnych elementów. Kolumny z motywem zygzakowatych wałków i niektóre kapitele nawiązują do fragmentów ocalałych z katedry romańskiej i łączą się raczej ze sztuką Lombardii. Inne natomiast łuki archiwolty i kapitele, ze scenami z życia Chrystusa, wykazują wyraźne cechy sztuki francuskiej, szczególnie akwitańskiej. Górne półkoliste pole opisanego portalu wypełniał dwustronny tympanon (obecnie w Muzeum Narodowym we Wrocławiu), przedstawiający po jednej stronie Ukrzyżowanie, na odwrocie zaś Zaśnięcie Marii. Skomponowany rytmicznie, wiąże się ze środowiskiem pogranicza francuskiego - z kręgiem artystycznym nad Mozą. Ten najokazalszy w naszym kraju portal romański w swym wyrazie artystycznym należy do czołowych pomników rzeźby romańskiej nie tylko w Polsce, ale i w Europie.
- Kościół Św. Marcina (ul. Św. Marcina). Była to pierwotnie kaplica zamkowa siedziby książęcej na Ostrowie Tumskim. Budowla obecna wzniesiona została na starszych fragmentach w początkach XIV w., przebudowana w XV w., zniszczona w 1945 r., odbudowana w latach 1958-1968. Murowana z kamienia i cegły, składa się z nawy założonej na sześcioboku, z nieregularnie występującym wydłużonym prezbiterium, ozdobiona we wnętrzu rzędem ślepych kamiennych arkad o bogato profilowanych blendach i rzeźbionych maswerkach.
- Obok odsłonięte są fragmenty założenia zamkowego (po badaniach w 1965 r.) z XIII w., a badania rozpoczęte w 1970 r. na pewno udostępnią dalsze elementy tego niezwykle ciekawego zespołu architektonicznego.
- Kościół Św. Maurycego (ul. R. Traugutta), wzniesiony pierwotnie jako kościół parafialny osady tkaczy wallońskich. Zbudowany w końcu XIII w., przebudowany w okresie póżnogotyckim, w 1897 r. powiększony o obecny transept i prezbiterium w stylu pseudobarokowym. Z założenia pierwotnego pozostała prostokątna nawa z kwadratową wieżą od zachodu. We wnętrzu, nakrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami, zwracają uwagę dwie póżnogotyckie rzeźby drewniane i barokowy ołtarz w kaplicy północnej.
- Kościół Opatrzności Bożej, ewangelicki (ul. Kazimierza Wielkiego), zbudowany w latach 1747-1750 w stylu póżnobarokowym. Jednonawowy, z kwadratową wieżą od północy, o wnętrzu wypełnionym założonymi na elipsie kondygnacjami empor i rzeźbionym wyposażeniu współczesnym budowie obiektu.
- Kościół Panny Marii na Piasku (ul. Św. Jadwigi). Jest to dawne opactwo kanoników regularnych Św. Augustyna, sprowadzonych na Śląsk przez Piotra Własta, a przybyłych do Wrocławia w 1138 r. Z pierwotnego kościoła wzniesionego ok. 1150 r. - po badaniach w latach 1962-1965 - odsłonięto szereg fragmentów fundamentów (dostępne w krypcie). Budowlę obecną wzniesiono w latach 1334-1425, zniszczona częściowo w 1945 r., została odbudowana w latach 1947-1965. Jest to założenie ceglane, trzynawowe, halowe, z towarzyszącymi prezbiterium nawami bocznymi, zakończonymi poligonalnie. Przęsła w nawie środkowej nakryte są sklepieniami gwiaździstymi, w bocznych nawach silnie wydłużone przęsła są nakryte sklepieniami trójdzielnymi dziewięciopolowymi, wykonanymi ok. 1365 r. przez budowniczego Pieszkę. Prostokątne filary międzynawowe o profilowanych narożach bez kapiteli przechodzą w ostrołuki arkad. Żebra sklepienne, wsparte na bogato rzeźbionych wspornikach, przedstawiających proroków, Ojców Kościoła i aniołów, ozdobionych polichromią. W oknach kamienne maswerki o późnogotyckich motywach. Portal zachodni kamienny z trójkątnym przyczółkiem i roślinną dekoracją; z dwóch wież zachodnich wyprowadzono tylko południową. We wnętrzu zwracają uwagę: w nawie południowej rzeźbiony romański tympanon Marii Włostowiczowej i syna Swiętosława, pochodzący z pierwotnego kościoła. Centrum zajmuje Tronująca Madonna w otoczeniu fundatorów. Pod wieżą północną kamienna chrzcielnica z ok. 1450 r. z rzeźbionymi scenami z życia Marii, oraz częściowo zrekonstruowane ze znalezionych fragmentów lektorium pomiędzy prezbiterium a nawą. W północnej nawie bocznej fragmenty polichromii z 2. poł. XV w. Pozostałe wyposażenie średniowieczne pochodzi z różnych obiektów z terenu Dolnego Śląska.
- Do południowej ściany kościoła przylega blok dawnego klasztoru Augustianów (obecnie siedziba Biblioteki Uniwersyteckiej), którego budowę zrealizowano w latach 1709-1730, na miejscu pierwotnego, wg projektów J. G. Kalkbrennera. Zniszczony w 1945 r. jako siedziba "komendanta twierdzy Wrocław", został odbudowany w latach 1950-1958. Całość założona jest wokół czworobocznego dziedzińca, dwutraktowa, trzykondygnacjowa, o boniowanym parterze, z kolumnowym portalem na osi elewacji zachodniej.
- Kościół Św. Piotra i Pawła (ul. Katedralna), wzmiankowany pierwotnie w 1175 r. jako kaplica cystersów z Lubiąża. Obecny wzniesiony przed 1454 r., odbudowany po pożarze w 1633 r., zniszczony w 1945 r., zrekonstruowany w latach 1952-1953. Murowany, dwunawowy, ze sklepieniem wspartym na jednym filarze i spływającym na wewnętrzne skarpy, z prezbiterium zakończonym poligonalnie. Zachował we wnętrzu rzeźbiony tryptyk z początków XVI w.
- Kościół Św. Wincentego i Jakuba oraz klasztor premonstrantów (obecnie Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego) na pl. Biskupa Nankera. Kościół pierwotnie Św. Jakuba został ufundowany w 1240 r. dla zakonu franciszkanów. Po zniszczeniu opactwa Św. Wincentego na Ołbinie w 1529 r. przenieśli się tu norbertanie i kościół otrzymał wezwanie Św. Wincentego. Budowla obecna powstała w 2. poł. XIII w. i uległa przebudowie w XIV i XV w. Zniszczona w 1945 r. odbudowana jest dla celów muzealnych. Koaciół posiada sześcioprzęsłowe prezbiterium, zakończone poligonalnie od wschodu i pięcioprzęsłowy, trzynawowy korpus o układzie pseudobazylikowym, z wysokimi nawami bocznymi. Wnętrza nakrywają sklepienia krzyżowo-żebrowe. Od wschodu pomiędzy prezbiterium a korpusem nawowym wznosi się kwadratowa wieża. Obok przy nawie bocznej znajduje się kaplica Hochberga z 1723 r., zbudowana wg projektu Krzysztofa Hacknera. Założona na prostokącie, z kopułą na elipsie i zwieńczoną latarnią, o wnętrzu zniszczonym w 1945 r. W prezbiterium fragmenty kamiennego portalu z XIII w.
- Obok od północy przylega zespół klasztorny, powstały w latach 1682-1695, zbudowany wg planów Hansa Frohlicha. Całość założona wokół czworobocznego dziedzińca, trzykondygnacjowa, dwutraktowa o bogatych fasadach dzielonych pilastrami, nakryta dachami dwuspadowymi z lukarnami. Wnętrza nakryte sklepieniami barokowymi, a szczególnie sala refektarza zachowała stiuki G. Signa z 1686 r.
- Kościół Św. Wojciecha (d. pl. F. Dzierżyńskiego), pierwotnie kościół parafialny osady przedlokacyjnej, przekazany w 1226 r. zakonowi dominikanów, sprowadzonych tu z Krakowa. Z wczesnogotyckiej budowli ceglanej z poł. XIII w. zachowały się mury nawy i transeptu o kwadratowych przęsłach nakrytych pierwotnie sześciopolowymi sklepieniami, krzyżowo-żebrowymi. Jego pierwotną wysokość wyznaczają na zewnątrz ceglane fryzy z motywem przecinających się arkadek i lilii andegaweńskich (analogiczny fryz występuje w kościele Dominikanów w Krakowie). W początkach XIV w. wzniesiono obecne prezbiterium, nakryte sklepieniem w 1330 r., pięcioprzęsłowe, zakończone od wschodu poligonalnie. Z zewnątrz opięto je potężnymi łukami oporowymi i bocznymi kaplicami. Równocześnie podwyższono mury nawy i transeptu i nakryto je sklepieniami krzyżowo-żebrowymi. Do nawy dobudowano w latach 1488-1500 od zachodu wąskie przęsło a całość zakończono bogato rozczłonkowanym szczytem ceglanym. Przecinające go pionowe blendy rozdzielono poziomo ozdobnymi fryzami, całość wieńcząc dwoma wieżyczkami i siedmioma sterczynami. Od południa pomiędzy transeptem a prezbiterium wznosi się kwadratowa wieża. Zniszczony w 1945 r., został odbudowany w dwóch etapach, poczynając od części wschodniej, w latach 1948-1950 i 1955-1958.
- Przy południowej ścianie nawy znajduje się kaplica Błogosławionego Czesława Odrowąża wzniesiona w latach 1711-1718 przez Benedykta Millera, ozdobiona podziałem architektonicznym przez Urbana Rauschera w latach 1719-1724, rzeźbami przez Leonarda Webera ze Świdnicy ok. 1725 r. i freskami przez J. Jakuba Eybelwisera w 1726 r. Jest to dwuprzestrzenna budowla kopułowa o bardzo bogatym wystroju rzeźbiarskim wykonanym w alabastrze.
- Od północy przylega do nawy kościółek Św. Józefa, zbudowany w 1488 r., pierwotnie jako kaplica Św. Wita. Zbarokizowany w latach 1717-1730, odbudowany po zniszczeniu w 1945 r., od zachodu zamknięty jest barokową elewacją z wolutowym szczytem.
- Z dawnego budynku klasztornego zachował się jedynie położony na wschód od kościoła budynek mieszczący refektarz z 1724 r. Wnętrze parteru wypełnia wspaniała sala o lustrzanym sklepieniu, ozdobionym dekoracją stiukową i malowidłami pochodzącymi z poł. XVIII w.
- Uniwersytet, dawne kolegium jezuitów (pl. Uniwersytecki), został wzniesiony w latach 1728-1741 wg projektów najprawodopodobniej Dominika Martinelli i Gabriela Gabrielli przez Błażeja Peintnera (zm. 1732) i Józefa Frischa. Jest to budowla barokowa o trzydziestoośmioosiowej fasadzie, trzykondygnacjowa, dwutraktowa. Budynek ten, obecnie nieco monotonny, według pierwotnego planu miał być bardzo rozczłonkowany przez wprowadzenie wysokiej wieży nad przejazdem bramnym i dwóch mniejszych na ryzalitach. Stąd ciekawsze są elewacje od strony miasta przez stworzenie skrótów perspektywicznych i pilastrowe rozczłonkowanie brył. Bogatsze nieco jest zaakcentowanie głównego portalu wejściowego przez wprowadzenie balkonowego ryzalitu wspartego na kolumnach. Balustradę wieńczą rzeźby przedstawiające personifikację cnót, wykonane w 1736 r. przez J. A. Siegwitza. Do najcenniejszych należy zaliczyć wnętrze Auli Leopoldina, pełne ruchliwych form barokowych. Jest to dzieło A. Tauscha, które mimo stosunkowo niskich proporcji przez wprowadzenie ruchliwych podpór i nakrycie spłaszczoną kolebką tworzy przestrzenne wnętrze. Wrażenie to potęgują iluzjonistyczne malowidła, przedstawiające Adoracją NP Marii pędzla J. K. Handke z 1732 r. Na podium rzeźby cesarzy, na chórze muzycznym zaś popiersie J. A. Schaffgotscha dłuta F. J. Mangolda. Plafonowe freski przedstawiające apoteozę księstw śląskich na klatce schodowej oraz malowidła w zachowanym wnętrzu dawnej apteki wykonał F. A. Scheffier w latach 1734-1735.
- Na południe od kolegium (ul. Kuźnicza) zachował się również dawny konwikt jezuitów Św. Józefa (obecnie Instytut Antropologii PAN) wzniesiony przez Józefa Frischa. Skrzydło frontowe zrealizowano w latach 1734-1738, pozostałe zaś ukończono w 1755 r. Całość założona wokół czworobocznego dziedzińca, dwutraktowa, trzykondygnacjowa, posiada elewacje dzielone zdwojonymi pilastrami stojącymi na boniowanym parterze. Oś środkową akcentuje trzyosiowy płaski ryzalit z balkonowym portalem.
- Dawny pałac książąt brzeskich (ul. Szewska 49 - obecnie Instytut Historii Uniwersytetu Wrocławskiego). Była to już trzecia rezydencja książęca we Wrocławiu, i to najprawdopodobniej istniejąca już od XIV w,
- Przebudowy gmachu w stylu renesansowym dokonał książę Fryderyk II i jego syn Jerzy II. Dalszym zmianom uległy wnętrza w XVII w., a następnie dość gruntownej przebudowie po 1811 r., gdy całość przeszła w ręce pruskie. Fasady zewnętrzne, trzykondygnacjowe, odznaczają się szlachetnością proporcji, umiarkowanym zaakcentowaniem obramień okiennych przy przewadze podziałów horyzontalnych. We wnętrzu zachowało się wiele sklepionych sal, a na osi sień wejściowa. Poza kilkoma salami ze sklepieniami gotyckimi w narożniku północno-wschodnim przeważają w gmachu sklepienia kolebkowe, pokryte geometryczną dekoracją, potem barokowe z dekoracją stiukową, częściowo zniszczone w XIX w.
- Dawny pałac książąt opolskich (narożnik ul. Szewskiej i Pl. Nankera). W obecnej postaci przebudowany na przełomie XIX i XX w., zachował na parterze, po obu stronach sieni wejściowej dwie komnaty, pochodzące z XIV w. Sala po prawej stronie, kwadratowa, nakryta jest gotyckim sklepieniem krzyżowo-żebrowym, wspartym na bogato rzeźbionym, ośmiobocznym filarze kamiennym. Sala po stronie lewej nakryta jest sklepieniem gotyckim o bogato profilowanych żebrach, trójdzielnym dziewięciopolowym. Najprawdopodobniej obie sale są dziełem pracującego wówczas we Wrocławiu budowniczego Pieszki.
- Dawny pałac Hatzfeldów (ul. Wita Stwosza) odbudowany na galerię sztuki współczesnej. Pierwotnie na miejscu tym znajdowały się od 1308 r. rezydencje Piastów brzeskich i oleśnickich. Przebudowane w latach 1714-1722 na pałac w stylu barokowym przez Hacknera, uległy gruntownej przebudowie w stylu klasycystycznym wg projektu K. G. Langhansa w latach 1765-1775. Pałac zniszczony w 1945 r., odbudowywany obecnie, zachował jedynie część pomieszczeń parteru ze sklepioną sienią na osi i kolumnowym portykiem w elewacji frontowej.
- Dawny pałac Spaetgenów obecnie Muzeum Archeologiczne (ul. Kazimierza Wielkiego) wzniesiony został ok. 1719 r. Zniszczony w 1945 r. został odbudowany w latach 1958-1962. Murowany, prostokątny, trzytraktowy, trzykondygnacjowy, zachował obszerną sklepioną sień przejazdową o kolumnowym podziale. Elewacje dzielone pilastrami wspartymi na boniowanym parterze wyznaczają osie, a wejście akcentuje balkonowy portal.
- Dawny letni pałac biskupów wrocławskich (pl. Zgody) wzniesiony został w latach 1732-1737 wg projektu Hacknera. Przebudowany w 1884 r., zniszczony w 1945 r., został odbudowany w latach 1960-1963. Założony na prostokącie, trzytraktowy, dwukondygnacjowy, z płaskim trzyosiowym ryzalitem akcentującym wejście, o elewacjach dzielonych pilastrami podtrzymującymi wydatny gzyms.
- Dawny pałac rodziny Wallenberg - Pachały, obecnie Biblioteka Uniwersytecka (ul. K. Szajnochy), wzniesiony został w latach 1785-1787, częściowo przebudowany w 2. poł. XIX w. Murowany, trzytraktowy, trzykondygnacjowy z silnie wyeksponowanym kolumnowym portykiem zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem, zachował we wnętrzu pierwotną klatkę schodową i reprezentacyjną salę z kolumnami.
- Pałac biskupi (ul. Katedralna), w obecnej trzykondygnacjowej postaci budynku o wybitnie horyzontalnym charakterze został wzniesiony w latach 1795-1802. Jego klasycystyczny charakter podkreśla jeszcze wydatny portyk wjazdowy, wsparty na jońskich kolumnach, podtrzymujących trójkątny przyczółek stanowiący dzieło K. G. Geisslera. Odbudowany po zniszczeniach w 1945 r. w swym głównym zrębie nie zachował pierwotnych wnętrz. Jedynie wschodnie skrzydło zachowało na parterze salę z granitową kolumną (odkryte w 1955 r.) pośrodku i śladami sklepień ceglanych, W kierunku północnym znajduje się druga sala, rozdzielona sienią z zachowanymi fragmentami pierwotnego portalu na l piętrze. Są to fragmenty najstarszego dworu biskupiego, zbudowanego w 1. poł. XIII w.
- Orfanotrofeum, dawniej przytułek dla sierot (pl. Kościelny), został wzniesiony w stylu barokowym w latach 1702-1715 pod kierunkiem B. Peintnera, odbudowany następnie po pożarze w 1791 r., a później po zniszczeniu w 1945 r. Założony na prostokącie, dwutraktowy, o horyzontalnym charakterze fasady, rozczłonkowanej pilastrami podtrzymującymi silnie wysunięty, profilowany gzyms.
- Dawny arsenał miejski należący do najwcześniejszych w Europie środkowej. Budowę jego rozpoczęto w 1459 r. łącznie z budową spichrza miejskiego, w północno-zachodnim narożniku fortyfikacji miejskich, niedaleko znanego już w 1198 r. brodu przez Odrę. Trzon stanowiły wcześniejsze odcinki murów - północny, zamknięty kwadratową basztą z blankami i północno-zachodni z basztą półkolistą. Przy niej to, a prostopadle do muru miejskiego wzniesiono długi budynek spichrza, od którego fasady wschodniej poprowadzony mur ku północy wyznaczał dziedziniec wewnętrzny. Początkowo na dziedzińcu tym powstał obok baszty kwadratowej niewielki budynek właściwego arsenału z zachowanymi kamiennymi portalami póznogotyckimi, a główna brama o wykroju ostrołukowym znajdowała się w murze wschodnim. Rozbudowy późniejsze, z 1578 r. i z 1658 r., wzbogaciły stopniowo pierwotne założenie o nowe budynki i wewnętrzne konstrukcje ciesielskie, które mimo restauracji w XIX w. zachowały się w stosunkowo nie zmienionym stanie.
- Opera (ul. Świdnicka), pierwotna została wzniesiona w latach 1837-1841 wg projektu Langhansa młodszego, odbudowana następnie w 1872 r. pod kierunkiem Schmidta, Jest to założenie prostokątne z silnie zaakcentowanym ryzalitem wejściowym w fasadzie frontowej, utrzymanym w formie wzniesionej nad parterem jońskiej kolumnady podtrzymującej trójkątny przyczółek.
- Dawna giełda (pl. Solny), została zbudowana w 1824 r. wg projektu Langhansa młodszego. Murowana, o jedenastoosiowej fasadzie frontowej, czterokondygnacjowa, o silnie rustykowanym parterze. Wejście akcentuje trzyosiowy portyk z kompozytowymi kolumnami.
- Dawne więzienie miejskie (narożnik ul. Więziennej i Nożowniczej) w obecnej formie jest skromnym budynkiem z wewnętrznym dziedzińcem. Mimo dość gruntownych restauracji w XIX w. zachowały się duże partie murów i pomieszczeń gotyckich ze śladami sklepień, a na fasadach szereg renesansowych kamiennych obramień okien i skromnych portali wejściowych,
- Dawny dom Kapituły (pl. Katedralny) został wzniesiony ok. 1520 r., częściowo przebudowany w XIX w. Obecnie zwraca uwagę kamienny, prostokątny portal z 1527 r. o renesansowych motywach dekoracji umieszczony w ryzalicie klatki schodowej. Zachowała się również sala posiedzeń o gotyckim sklepieniu trzyprzęsłowym wspartym na dwóch filarach. Obecnie całość z dostawionym nowym budynkiem mieści Muzeum Archidiecezjalne, posiadające jeden z najcenniejszych zbiorów sztuki średniowiecznej tego regionu.
- Zespół dawnych jatek miejskich (ul. Malarska i ul. Jatki). Założone w średniowieczu, najprawdopodobniej wkrótce po lokacji miasta, miejskie jatki mięsne, przebudowane ok. 1555 r., restaurowane w wiekach późniejszych, uszkodzone w 1945 r., obecnie odbudowane. Właściwym miejscem handlu był średniowieczny zaułek ul. Jatki ograniczony gotyckimi portalami, z drewnianymi kramami handlowymi. Zespół ten stanowią dwadzieścia trzy dwutraktowe, jednoosiowe budynki o różnej ilości kondygnacji, posiadające wysunięte na zewnątrz przewody kominowe, podwieszone na rzeźbionych wspornikach.
- Domy mieszczańskie. Ogromne zniszczenia powstałe w mieście w 1945 r., w poważnym stopniu wpłynęły na uszczuplenie reliktów zabudowy mieszczańskiej dawnych epok. W chwili obecnej najstarszym budynkiem mieszkalnym na terenie Wrocławia, jest tzw. "dom panien trzebnickich" (pl. Nankiera 8) wzniesiony w 1. poł. XIII w., potem wielokrotnie przebudowywany, wyeksponowany w zachowanych fragmentach w 1960 r. Murowany z cegły, dwutraktowy, dwukondygnacjowy, o wnętrzu nakrytym pierwotnie sklepieniami. Zachowały się również w partiach piwnicznych dwa domy w Rynku (nr 17 i 24), pochodzące z 3. ćw. XIII w., z romańskimi kamiennymi kolumnami podtrzymującymi pierwotnie sklepienia. Na podstawie zachowanych reliktów (ul. Kazimierza Wielkiego 44, Rynek 5, 8, 51, ul. Katedralna 9, 15, ul. Wita Stwosza 56) można stwierdzić, że pierwotne domy gotyckie w mieście posiadały układ dwutraktowy, kalenicowy w stosunku do ulicy, z komunikacją od podwórza. Domy późniejsze, od XV w., o układzie trzytraktowym ustawione szczytowo, posiadają układ komunikacyjny w trakcie środkowym. Parter z reguły sklepiony (Rynek 5, 8, 39, 52, ul. Wita Stwosza 61) w pierwszym trakcie mieścił kantor kupiecki, w tylnym warsztat, piętro zaś przeznaczone było na mieszkania.
- Epokę renesansu, wobec zniszczenia w 1945 r. domu "Pod złotą koroną", otwiera obecnie zachowany we fragmentach dom Henryka Rybischa (ul. Ofiar Oświęcimskich l) wzniesiony w latach 1526-1531, odbudowany po zniszczeniach w 1945 r., z okazałym rzeźbionym portalem wejściowym. Przebudowy w późniejszych okresach zniszczyły niestety wiele domów renesansowych, tak że obecnie jedynymi przykładami są domy z połowy XVI w. przy ul. Więziennej l-3 i Psie Budy 14/15 z rzeźbionym portalem z 1568 r. Dalszy etap, już całkowicie renesansowych domów mieszkalnych, reprezentują zachowane obiekty przy ul. Katedralnej 9 (z końca XVI w.), przy Rynku 5 (z 1574 r.), z obszerną sklepioną sienią, lub dom Rynek 3 z ok. 1580 r. Epokę niderlandzkiego manieryzmu reprezentuje największy, kupiecki dom Wrocławia - "Dom pod Gryfami" (Rynek 2), dzieło F. Grossa i G. Hendrika z lat 1587-1589.
- Epoka baroku w pierwszym etapie, wobec konieczności dostosowania się do istniejącej, wąskiej działki średniowiecznej, nie przynosi nowych rozwiązań. Tradycyjną pozostaje bryła o układzie szczytowym, z trzytraktowym wnętrzem. Jedynie sienie i klatki schodowe uzyskują bardziej reprezentacyjny charakter, a belkowe stropy zastąpione zostają sufitami z fasetami, sztukateriami i malarstwem plafonowym. Pierwszym jest dom przy Rynku 8 z 1672 r., o wejściu akcentowanym kolumnowym portalem. Dalsze przykłady to domy przy ul. Malarskiej 30 (z 1690 r.), pl. Solnym 4 (z ok. 1700 r.), ul. Kuźniczej 12 (z ok. 1700 r.) o bogato rozczłonkowanych fasadach i ozdobnych szczytach. Bardziej rozwinięte formy, prawie pałaców mieszczańskich, reprezentuje dom Rynek 6 (z ok. 1730 r.) z portalem balkonowym i malarstwem plafonowym we wnętrzu i dom przy ul. Szewskiej 48.
- Okres klasycyzmu reprezentują domy przy ul. Wierzbowej 4, ul. Św. Jadwigi 8 i 10, z końca XVIII w., dzieło K. G. Geisslera, domy w Rynku 17 (lata 1765-1770, odbudowany po 1945 r.), Szewskiej 5 (1780 r.) lub w Rynku 33 z końca XVIII w. Schyłkową epokę klasycyzmu reprezentuje dom przy ul. Wita Stwosza 16 (lata 1802-1804) z kolistą klatką schodową i balkonowym portalem na osi.
- Dworzec kolejowy Wrocław Świebodzki (d. pl. Kirowa) pierwotny wzniesiony w 1842 r., powiększony następnie w 1873 r. wg projektów A. Heydena i W. Kyllmanna w stylu neoklasycznym. Należy do najstarszych dworców czołowych Polski z głównym wejściem akcentowanym kolumnowym portykiem.
- Biurowiec (ob. Biuro Projektów Miastoprojekt-Wrocław ul. Ofiar Oświęcimskich 38/40) wzniesiony w 1910 r. wg projektu H. Poelziga, reprezentuje przykład architektury monumentalnej pocz. XX w. o cechach secesji, o nieco ciężkich proporcjach silnie podkreślonych podziałem poziomym poszczególnych kondygnacji.
- Hala Stulecia ob. Hala Ludowa (ul. W. Wróblewsklego) wzniesiona w latach 1912-1913 wg projektu M. Berga. Należy do największych tego typu budowli w Europie i jest jedną z pierwszych w świecie konstrukcji żelbetowych o średnicy kopuły 65 m i wysokości 42 m wspartej na 32 półwięzarach łukowych połączonych poziomymi pierścieniami. Centralną halę, która może pomieścić 10 000 ludzi, otaczają cztery półkoliste absydy.
- Dawny Dom Towarowy (ob. Zakłady Przemysłu Odzieżowego - ul. Szewska 6/7), wzniesiony w 1927 r. wg projektu E. Mendelsona, stanowi dobry przykład konstruktywizmu podkreślonego poziomymi kondygnacjami i narożnym półkolistym wykuszem zamykającym perspektywę skrzyżowania ulic Oławskiej i Szewskiej.

Wrocław-Leśnica

- Pałac. W początkach XIII w. był tu gród obronny Henryka Brodatego, na miejscu którego wzniesiono w 1. poł. XV w. murowany zamek. W latach 1520-1550 został on przebudowany na renesansowy pałac. W początkach XVII w. otoczono go niskim murem z bastejami, a w 1. poł. XVIII w. został gruntownie przebudowany wg projektu Krzysztofa Hacknera na barokową rezydencję. Zniszczony w 1945 r., po odbudowie w latach 1966-1968 mieści instytucje kulturalne. Zachował w murach obecnego założenia fragmenty średniowiecznego zamku oraz część obwarowań z bastejami.
- Kościół parafialny Św. Jadwigi, wzmiankowany w 1248 r., obecny, wzniesiony w 2. poł. XV w., remontowany (wieża) w 1690 r. zasklepiony kolebką z lunetami w 1739 r. Jednonawowy, z prezbiterium zakończonym poligonalnie, posiada od południa kwadratową wieżę. Prezbiterium nakrywa sklepienie kolebkowe, nad nawą zaś założono strop z pięcioma malowanymi plafonami, będącymi dziełem F. A. Schefflera z 1739 r. Ołtarze póznobarokowe z połowy XVIII w., w jednym z nich rzeźbiona w drzewie figura Madonny z Dzieciątkiem z XV w.

Wrocław-Muchobór

- Kościół parafialny Św. Michała Archanioła, wzmiankowany w 1347 r., obecny w części prezbiterialnej wzniesiony ok. 1400 r., powiększony ok. 1500 r. Murowany z cegły przy użyciu piaskowca, posiada prezbiterium zakończone trójbocznie nakryte sklepieniem sieciowym. Nawa jest kwadratowa, ze sklepieniem krzyżowym wspartym na smukłym, spiralnie skręconym filarze kamiennym. W latach 1912-1916 rozbudowano nawę w kierunku południowym, w architekturze nawiązując do pierwotnego założenia. Na ścianie nawy pierwotnej zachowane fragmenty fresków z postaciami świętych z ok. 1470 r., na sklepieniu prezbiterium renesansowe freski z 1605 r. z Koronacją M. Boskiej. We wnętrzu późnogotycki rzeźbiony tryptyk z Madonną z ok. 1480 r., oraz szereg luźnych rzeźb gotyckich z XV w.
- Na obwodzie pierwotnego cmentarza zachował się fragment ceglanego muru obronnego ze strzelnicami, pochodzącego z 1. ćw. XVII w.

ZABYTKI   POWIATU   ALEKSANDROWSKIEGO

BĄDKOWO
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, z ok. 1312 r., ob. będący prezbiterium i zakrystią neogotyckiego kościoła, zbudowanego w latach 1917-20, Jarosław Wojciechowski.

CIECHOCINEK
KOŚCIÓŁ Śś. Piotra i Pawła, neogotycki, zbudowany w latach 1873-84, Edward Cichocki, rozbudowany w latach 1984-88.

WARZELNIA SOLI, klasycystyczna, zbudowana w latach 1824-33, Jakub Graff. Dwa rezerwuary solankowe, drewniane, konstrukcji słupowej, z tegoż czasu.

TĘŻNIE drewniane o konstrukcji słupowo-ramowej, z zastrzałami, wypełnione chrustem cierniowym, o całkowitej długości ponad 1700 m. Nr 2 i 3, zbudowane w latach 1824-28, Jakub Graff; nr 1, 1859.

MAGAZYN SOLNY drewniany o konstrukcji słupowej, zbudowany w 1836 r.

PŁYWALNIA SOLANKOWO-TERMALNA, zbudowana w latach 1931-32, Romuald Gutt i Aleksander Szniolis.

ZABUDOWA UZDROWISKA: łazienki główne, ul. Kościuszki 14, klasycystyczne, zbudowane w latach 1845-49, Henryk Marconi i Fryderyk Rejewski, kilkukrotnie przekształcane, na rzucie czworoboku, z dziedzińcem wewnętrznym i wieżą w narożu; łazienki II, ul. Świerczewskiego 6, zbudowane w 1885 r., przebudowane w 1913 r., Jerzy Majewski; łazienki III, ul. Nieszawska, zbudowane w latach 1898-1900, Jerzy Majewski; łazienki IV, ul. Nieszawska, zbudowane w 1906 r., Jerzy Majewski; pałacyk zarządu uzdrowiska, zbudowany ok. 1900 r., Adam Mazurkiewicz.

PARK ZDROJOWY, zbudowany ok. 1875 r., Franciszek Szanior.

PIJALNIA WÓD mineralnych, drewniana, zbudowana w latach 1880-81, Edward Cichocki; MUSZLA KONCERTOWA z 1909 r., Waldemar Fedders; TEATR letni, zbudowany w latach 1888-90, Adolf Schimmelpfennig, rozbudowany w 1902 r.

DWORZEC kolejowy, zbudowany w latach 1901-02, Czesław Domaniewski.

POCZTA, pl. Gdański, 1932-34, Romuald Gutt i Józef Jankowski.

Duży ZESPÓŁ HOTELI i PENSJONATÓW, zbudowane na przełomie XIX/XX w., w różnych stylach, m.in. pensjonat "Jedynaczka", ul. Mickiewicza 14, 1897, Antoni Jabłoński, hotel Müllera, ul. Zdrojowa 2, konstrukcji szachulcowej, 1882, Franciszek Tournelle.

GRABIE
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, z ok. poł. XIV w., przekształcany w 2. poł. XVI w. i 1725 r., rozbudowany poprzez dostawienie nowego korpusu od południa w 1930 r., Franciszek Niekrasz.

ZABYTKI   POWIATU   BRODNICKIEGO

BOBROWO
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, prezbiterium z ok. 1260 r., i nawą z pocz. XIV w.; przebudowany m.in. na pocz. XVII w.; jednonawowy z wieżą frontową z pocz. XVII w.

BRODNICA
KOŚCIÓŁ Św. Katarzyny, gotycki, ceglany, wznoszony etapowo, ok. 1285-1370, odnawiany w 2. poł. XVII w.; halowy ze sklepieniami krzyżowo-żebrowymi i gwiaździstymi oraz dwuwieżową fasadą (zrealizowana tylko wieża południowa)
ZESPÓŁ KLASZTORNY POREFORMACKI (ob. franciszkanów), barokowy, fundacji Józefa i Rozalii Pląskowskich:
KOŚCIÓŁ Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, zbudowany w latach 1751-61; jednonawowy.
Klasztor od zach., zbudowany po 1769 r.; piętrowy, czteroskrzydłowy z wirydarzem.
KOŚCIÓŁ poewangelicki, w stylu arkadkowym, zbudowany ok. 1850r., Stanisław Hebanowski; na rzucie prostokąta, z emporami, z częściowo wtopioną wieżą frontową.
ZAMEK krzyżacki, gotycki, z cegły na podmurówce z granitu, zbudowany ok. 1312-39, w 4. ćw. XIV w. i ok. 1415 r. (wówczas czynny Mikołaj Fallenstein), przebudowany ok. 1616 r. staraniem Anny Wazówny, od 1785 r. rozbierany. Na rzucie kwadratu, otoczony podwójnym obwodem murów, z ośmioboczną wieżą narożną i przedzamczem.
RUINA. Tzw. Pałac Anny Wazówny, na przedzamczu, zapewne zbudowany po 1550 r., przebudowany w 1. ćw. XVII w. i ok. 1678-98; piętrowy. Muzeum Regionalne.
SPICHLERZE barokowe, XVII w., zachowane głównie przy ul. Św. Jakuba, m.in. nr 1, zbudowane w 1604 r.
MURY MIEJSKIE gotyckie, ceglane, zbudowane ok. 1310-30, rozbudowane ok. 1370 r., zachowane fragmentarycznie, m.in. fragment wielobocznej baszty łupinowej i BRAMA CHEŁMIŃSKA (Kamienna), na rzucie kwadratu (oddział Muzeum Regionalnego) oraz WIEŻA BRAMY MAZURSKIEJ, dołem na rzucie kwadratu, górą ośmioboczna.

BRUDZAWY
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienny, zbudowany w 1. poł. XIV w., odbudowany z użyciem cegły w 2. poł. XV w., remontowany w 1645 i 1683 r.; salowy z wieżą frontową.

CIELĘTA
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, z 1. poł. XIV w., kilkukrotnie remontowany, m.in. w 1793 r. i w 2. poł. XIX w.; salowy z wieżą frontową, nadbudowaną w XV w.

GORCZENICA
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, zbudowany po 1317 r.; salowy z wieżą frontową.

GÓRALE
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w latach 1723-24, remontowany m.in. w 1904 r.; jednonawowy z wieżyczką nad szczytem frontowym.

GÓRZNO
KOŚCIÓŁ barokowo-klasycystyczny, zbudowany po 1765 r.; jednonawowy z dwuwieżową fasadą.

GRĄŻAWY
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany po 1752 r., przedłużony ku zachodowi w 1886 r.; jednonawowy. Dzwonnica drewniana o konstrukcji słupowo-ramowej, zbudowana w 1795 r.

JABŁONOWO POMORSKIE
KOŚCIÓŁ Św. Wojciecha, neogotycki, zbudowany w latach 1859-66, Friedrich August Stüler; jednonawowy z wieżą frontową.
PAŁAC w stylu gotyku angielskiego, zbudowany w latach 1854-59, Friedrich August Stüler, dla Stefana Narzymskiego, po przekształceniu na klasztor dobudowano kaplicę w 1934 r., Teofil Zieliński. Położony na wysokim wzgórzu, okazały, nieregularny, piętrowy ze skrzydłami bocznymi i wieżami. Zabudowania gospodarcze neogotyckie. Pawilon neobarokowy, z 2. poł. XIX w., piętrowy z parą parterowych oficyn. Park krajobrazowy, zapewne z 2. poł. XIX w.

ZABYTKI   POWIATU   BYDGOSKIEGO

CZARŻE
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, z XIV w., odnawiany w 1800 i 1881 r.; salowy.

ZABYTKI   POWIATU   CHEŁMIŃSKIEGO

CHEŁMNO
KOŚCIÓŁ Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, gotycki, ceglany, z detalem ze sztucznego kamienia, zbudowany ok. 1280-1320, regotycyzowany w latach 1883-84 i 1925-28. Halowy ze sklepieniami krzyżowo-żebrowymi i parą kaplic przy prezbiterium: pn. 1560-przed 1620 i pd. 1685-95; fasada dwuwieżowa, wieża pd. nieukończona. We wnętrzu polichromie gotyckie, z końca XIV w. i barokowe, z 1. poł. XVIII w.

KOŚCIÓŁ Św. Ducha (poduchacki), gotycki, ceglany, zbudowany ok. 1280-1311; salowy z wieżą od frontu.

KOŚCIÓŁ Św. Jakuba Starszego (pofranciszkański), gotycki, ceglany, wznoszony etapowo od 3. ćw. XIII w. do 3 ćw. XIV w., ze sklepieniami z XV w., regotycyzowany ok. 1867; pseudobazylika z wieżą od pd., w narożu korpusu i prezbiterium

ZESPÓŁ KLASZTORNY PODOMINIKAŃSKI:
KOŚCIÓŁ Śś. Piotra i Pawła, gotycki, ceglany, budowany od 3. ćw. XIII w. do 3 ćw. XIV w., wnętrze zbarokizowane, z 2. poł. XVII w.; bazylikowy z bogatym szczytem schodkowym od frontu. Od północy relikty gotyckiego klasztoru.

Dawne OPACTWO CYSTERSEK, potem benedyktynek, (ob. Sióstr Miłosierdzia):

KOŚCIÓŁ Św. Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty, gotycki, ceglany, zbudowany ok. 1290-1330, wielokrotnie remontowany m.in. na przełomie XVI/XVII w. i w latach 1888-95; korpus dwukondygnacjowy, dołem dwunawowy, z barokowymi kaplicami bocznymi z 1598 i 1603 r. oraz wieżą frontową.

ZABUDOWANIA KLASZTORNE od południa i zachodu, gotyckie, ceglane, wzniesione etapowo od 1267 do 1. ćw. XIV w., przebudowane i rozbudowane w XVII w. i w latach 1888-95, złożone z pięciu budynków, w obrębie których od zachodu WIEŻA MŚCIWOJA (pierwotnie strażnica krzyżacka), zbudowana przed 1242 r.

KAPLICA Św. Marcina, gotycka, z cegły, z ok. poł. XIV w., odnowiona w latach 1936-38; salowa.

RATUSZ renesansowy, zbudowany w latach 1567-72, z wykorzystaniem murów budowli z końca XIII w., nadbudowany między 1884 a 1887 r., T. W. Hermann, restaurowany w latach 1956-59; na rzucie prostokąta, pierwotnie piętrowy, z attyką grzebieniastą dzieloną rzędem kolumn, w której wtórnie przebite okna nadbudowanej trzeciej kondygnacji, z wieżą pośrodku korpusu 1584-96, nakrytą barokowym hełmem z 1721 r. Wewnątrz wystrój XVI-XVIII w. Jeden z najciekawszych ratuszy renesansowych w Polsce. Muzeum Ziemi Chełmińskiej.

SEMINARIUM Ks. MISJONARZY (ul. Toruńska 3), pierwotnie barokowe, zbudowane w 4. ćw. XVII w., przekształcone w duchu klasycyzmu po 1822 r.

AKADEMIA CHEŁMIŃSKA, ul. Szkolna 6, barokowa, zbudowana na przełomie XVII/XVIII w., powiększona o dodatkowy budynek ok. poł. XVIII w., remontowana od 1996 r.

KOSZARY KORPUSU KADETÓW, ul. 22 Stycznia 16, barokowo-klasycystyczne, zbudowane 1776r.; piętrowe z mieszkalnym poddaszem.

ZABUDOWA MIEJSKA w obrębie murów: domy przeważnie o cechach klasycystycznych z końca XVIII i 1. poł. XIX w., niektóre wzniesione z wykorzystaniem piwnic i murów budowli z XV-XVII w., przeważnie przebudowane w 2. poł. XIX i pocz. XX w.; piętrowe, kalenicowe, zachowane m.in. przy Rynku i ul. Biskupiej, Dominikańskiej, Św. Ducha, Grudziądzkiej, Rybackiej, Rycerskiej.

MURY MIEJSKIE gotyckie, z cegły, zbudowane ok. poł. XIII - XV w., kilkukrotnie odnawiane, częściowo rozebrane ok. 1860-70. Zachowany niemal pełny obwód, z 23 basztami oraz BRAMA GRUDZĄCKA, gotycko-manierystyczna, z 4. ćw. XIII w., przekształcona na kaplicę w 1620 r., przebudowana w 2. poł. XIX w.

GRZYBNO
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, wznoszony od 3. ćw. XIII do 1 ćw. XIV w.; salowy, z wieżą frontową z ostatnią kondygnacją drewnianą, nadbudowaną w 1699 r.

KIJEWO KRÓLEWSKIE
KOŚCIÓŁ gotycki, kamiennno-ceglany, wznoszony od 4. ćw. XIII do 1. poł. XIV w., przebudowany w latach 1666-74; jednonawowy z drewnianą wieżą frontową, zapewne w 1757 r.

KLĘCZKOWO [k. Chełmna]
PAŁAC klasycystyczny, zapewne z końca XVIII w., rozbudowany ok. poł. XIX w. i w 1929 r.; piętrowy z parterowymi oficynami, z pozornym ryzalitem na osi, zamkniętym trójkątnym naczółkiem.

KOKOCKO
KOŚCIÓŁ poewangelicki, o konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1829 r.; na rzucie prostokąta, z emporami, i drewnianą wieżą.

JELENIEC
PAŁAC neogotycki, w duchu architektury Friedricha Augusta Stülera, zbudowany w 3. ćw. XIX w., remontowany z gruntownym przekształceniem wnętrz w 1955 i 1968 r.; piętrowy, z wyższym, trójbocznym ryzalitem frontowym i wieżą od północy.

ZABYTKI   POWIATU   GOLUBSKO-DOBRZYŃSKIEGO

CHEŁMONIEC
KOŚCIÓŁ gotycki, z cegły, zapewne z 1. poł. XIV w., przekształcany w XVII w. i w latach 1862-65; jednonawowy.

CIECHOCIN
KOŚCIÓŁ gotycki, z kamienia, zapewne z XIV w., z zakrystią z poł. XVIII w., przekształcony w duchu neogotyckim w 1892 r.; salowy z wnętrzem wtórnie podzielonym na trzy nawy i wieżą frontową nadbudowaną w 1892 r.

DULSK
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, z 2. poł. XVIII w. z fundacji Działyńskich; jednonawowy.

DZIAŁYŃ
KOŚCIÓŁ barokowy, z pocz. XVII w., z fundacji Działyńskich, przebudowany w 1641 r.; jednonawowy z kaplicą grobową Działyńskich od południa i dwuwieżową fasadą.

GOLUB DOBRZYŃ
KOŚCIÓŁ Św. Katarzyny (w Golubiu), gotycki, z cegły, zbudowany ok. 1320-50, wielokrotnie odbudowywany; jednonawowy ze sklepionym prezbiterium, gotycką kaplicą od północy, z przełomu XIV/XV w. i renesansową (grobową Kostków) od południa, z końca XVI w. oraz wieżą frontową.
KOŚCIÓŁ Św. Katarzyny (w Dobrzyniu) klasycystyczny, zbudowany w 1823 r., z fundacji Antoniego Wybranieckiego; jednonawowy z wieżą frontową i wgłębnym portykiem w fasadzie.
ZABUDOWA MIEJSKA: domy o cechach klasycystycznych, z 1. poł. XIX w., piętrowe, zachowane m.in. przy ul. Chopina i Rynku; dom barokowy (Rynek 35), 1617, dwupiętrowy, z przekształconym przyziemiem.
MURY MIEJSKIE gotyckie, z cegły, z 1. poł. XIV w., zachowane na dużych odcinkach, z prostokątnymi basztami łupinowymi (zachowanych 12).
ZAMEK krzyżacki, komturski, gotycki, z cegły, z ok. 1300-1330, rozbudowany m.in. o dwie cylindryczne wieże na pocz. XV w., odbudowany ok. 1440-50, przebudowany w latach 1616-1623, dla Anny Wazówny, odbudowany 1713-18, opuszczony w XIX w., odbudowany 1959-69. Czteroskrzydłowy, dwupiętrowy z dziedzińcem wewnętrznym, danskerem od pn. i wieżą w narożniku pn.-zach. Muzeum Regionalne PTTK.

ZABYTKI   POWIATU   GRUDZIĄDZKIEGO

DĄBRÓWSKA KRÓLEWSKA
KOŚCIÓŁ gotycki, z kamienia i cegły, zbudowany ok. 1300, restaurowany w XIX w.; salowy z wieżą frontową.

DĘBIENIEC
PAŁAC późnoklasycystyczny, zbudowany w latach 1862-64, Arnold Haus, dla Leona Rybińskiego; parterowy z wieżą nadbudowaną nad tarasem frontowym i z piętrowym skrzydłem od południa, z 1910 r. W parku krajobrazowym neogotycka KAPLICA z 1864 r., Arnold Haus.

GRUDZIĄDZ
KOŚCIÓŁ Św. Mikołaja, gotycki, z cegły, wzniesiony etapowo od 1286 r. do pocz. XV w., kilkakrotnie odbudowywany m.in. po 1659 r. i w latach 1945-48 (m.in. rekonstrukcja sklepień); pseudobazylika z wtopioną wieżą frontową, i manierystyczną kruchtą od południa z 1632 r.
KOŚCIÓŁ Najświętszej Marii Panny, neogotycki, zbudowany w 1898 r.; z wieżą.
Dawne OPACTWO BENEDYKTYNEK:
KOŚCIÓŁ Św. Ducha, pierwotnie gotycki, z 1. poł. XIV w., gruntownie przebudowany w duchu manieryzmu po 1624 r., odbudowany ok. 1659 r., przekształcony w latach 1751-52, odbudowany w 1928 r. i w latach 1956-59; salowy.
KLASZTOR od wschodu, barokowy, zbudowany w latach 1728-31, zapewne Heinrich Kühl, rozbudowany ok. 1750-52, przekształcany po 1836 r., odbudowany w latach 1945-54; piętrowy, dwuskrzydłowy na rzucie litery L. Muzeum w Grudziądzu.
PAŁAC Opatek, barokowy, zbudowany w latach 1749-51, odbudowany 1949-50; piętrowy, z niszami z posągami pomiędzy oknami.

ZESPÓŁ KOLEGIUM JEZUITÓW, barokowy:
KOŚCIÓŁ Św. Franciszka Ksawerego, wznoszony od końca XVII w. do 1723 r., odbudowany po 1945 r.; jednonawowy z parawanową fasadą. KOLEGIUM (ob. ratusz) od zach., zbudowany w latach 1647-55 i 1680-84, rozbudowane 1722-25, przekształcone po 1920 r.; piętrowe na rzucie podkowy, z wieżą od wsch.

ZESPÓŁ KLASZTORNY POREFORMACKI, późnobarokowy, zbudowany w latach 1750-51:
KOŚCIÓŁ (d. Św. Krzyża ob. poza kultem); jednonawowy. Klasztor od pn.; piętrowy, czteroskrzydłowy z wirydarzem.
TWIERDZA Courbičre, zbudowany w latach 1776-88, Paul von Gontzenbach, rozbudowywana do 1806 r., położona nad Wisłą, wzniesiona w systemie staropruskim.
ZESPÓŁ SPICHLERZY, z XIV-XVII w., niektóre przebudowane na cele mieszkalne w XIX w., kilkakrotnie odbudowywane, m.in. w latach 1946-66. Wielokondygnacjowe, ceglane, tworzące zwarty, nieregularny ciąg wzdłuż skarpy wiślanej, pełniący także funkcję obronną. Oddział Muzeum w Grudziądzu.

ZABUDOWA MIEJSKA. W obrębie starego miasta domy murowane wznoszone od XVI w., wielokrotnie przebudowywane, w obecnym kształcie w większości o cechach barokowych i klasycystycznych z 2. poł. XVIII i 1. poł. XIX w., spalone w 1945 r., odbudowane z ujednoliceniem charakteru stylowego, przeważnie jedno- i dwupiętrowe, głównie wokół Rynku i przy sąsiadujących z nim ulicach.
MURY MIEJSKIE gotyckie, z cegły, zbudowane w pocz. XIV w., zachowane fragmenty z czworobocznymi basztami oraz Brama Wodna, odbudowana po 1659 r. i w latach 1953-55; czworoboczna.

GRUTA
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, z ok. 1270 r., wielokrotnie odbudowywany, m.in. po 1747 r. i po 1846 r.; jednonawowy z wieżą frontową z 1670 r.

GUBINY
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, zbudowany po 1342 r., odbudowany w latach 1732-33; salowy z wieżą frontową.

ZABYTKI   POWIATU   INOWROCŁAWSKIEGO

BRUDNIA
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Michała Archanioła. Wzniesiony w 1925r. według projektu arch. Pawła Kutlińskiego. Murowany, pozbawiony wszelkich cech stylowych. W lewym ołtarzu bocznym obraz św. Rocha, pochodzący z kościoła parafialnego w Bydgoszczy, barokowy, pocz. XVIII w.

CHEŁMCE
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Katarzyny, od 1527 p. w. śś. Katarzyny, Mikołaja i Małgorzaty. Wzniesiony w 1843 roku, późno klasycystyczny. Orientowany. Usytuowany na nieznacznym wzniesieniu dominującym nad wsch. częścią wsi. Murowany z cegły, otynkowany. Kościół jednonawowy z węższym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Wnętrze nakryte sufitem. Kwadratowa WIEŻA od wschodu. Ołtarz główny, o cechach barokowych z XIX w., w jego zwieńczeniu rzeźby śś. Jana Ewangelisty i Wojciecha, barokowe z XVIII w. Dwa ołtarze neobarokowe po poł. XIX w. CHÓR MUZYCZNY z XIX w.
Rzeźby: Chrystus Zmartwychwstały rokokowy z 2 poł. XIX w., św. Jan Nepomucen barokowo - ludowy z 2 poł. XVIII w, krucyfiks z XVIII - XIX w.

CHROSNO
Wiatrak wzniesiony w XIX wieku. Koźlak.

CYKOWO
Wiatrak wzniesiony w XIX wieku. Koźlak.

GNIEWKOWO
Miasto. Według świadectw archeologicznych osada istniała we wczesnym średniowieczu, wzmiankowana w 1185 roku. W XIII w. stolica samodzielnego księstwa, otrzymała prawo miejskie magdeburskie w latach 1268-87. Miasto zniszczone w czasie wojen z Krzyżakami, otrzymało w 1450 r. nowe przywileje od Kazimierza Jagiellończyka. Rozwój miasta został zachamowany podczas wojen szwedzkich. W 1772 r. ten teren miejski zajęły Prusy. Miasto położone przy dawnym trakcie z Poznania przez Inowrocław i Toruń na Mazowsze. Centralnym punktem jest czworoboczny rynek, przecięty pośrodku główną ulicą przelotową z północy na południe. W północno-wschodniej części miasta, kościół parafialny.
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. śś. Mikołaja i Konstancji. Dwa wsch. przęsła prezbiterium obecnego kościoła zbudowane zapewne w 1 poł. XIV w.. Przedłużenie prezbiterium ku zach. i wzniesienie korpusu 2. poł. XIV w. lub początek XIV w. W XVIII w. przebudowa wnętrza oraz budowa wieży i wieżyczki na sygnaturkę. Zniszczony podczas II wojny światowej. Gotycki. Orientowany. Murowany z cegły: wsch. część prezbiterium w układzie wendyjskim, pozostałe mury o układzie gotyckim. Kościół jednonawowy z węższym, wydłużonym prezbiterium zamkniętym trójbocznie. W prezbiterium i nawie sklepienia barokowe o łuku obniżonym, z niewielkimi lunetami.
Ołtarz główny regencyjny 2 ćw. XVIII w., architektoniczny w obramieniu z obłoków, na których słońce i księżyc, z rzeźbioną grupą Ukrzyżowania w centrum oraz Chustą św. Weroniki i Trójcą Św. w zwieńczeniu. Ujęty po bokach bramkami, na których rzeźby aniołów trzymających Arma Christi. Kompozycję ołtarza uzupełniają umieszczone na regencyjnych konsolach przyściennych rzeźby śś. Jana Nepomucena i Mikołaja, barokowe z 2 ćw. XVIII w.. 3 ołtarze boczne:
- lewy przy tęczy, manierystyczny z 1 poł. XVII w., w kształcie malowanego tryptyku. Tematem tego dzieła jest scena przedstawiająca przyjęcie korony przez św. Kostancję w asyście św. Barbary.
- prawy przy tęczy, barokowy z trzeciej ćw. XVII w., przekształcony ok. poł. XVIII w., w polu środkowym znajduje się obraz ukazujący św. Annę Samotrzeć w sukience srebrnej z datą 1756, wykonaną zapewne przez toruńskiego złotnika Jana Gottlieba Rohde.
- trzeci znajduje się w nawie od strony płd., rokokowy z 2 poł. XVIII w., z rzeźbioną mensą ołtarzową, w polu środkowym znajduje się obraz przedstawiający św. Mikołaja z 2 poł. XIX w.
Ambona późno renesansowa z 1 poł. XVII w., znacznie przekształcona w XIX w. Chór muzyczny z pocz. XVIII w., drewniany. Prospekt organowy, barokowy z 1713 r., podwójny. Bogate wyposażenie liturgiczne.
- KAPLICZKA z ok. poł. XIX w., murowana z cegły. Rzeźba Matki Boskiej Skępskiej, ludowa.
- DOM. Rynek nr. 14. Zbudowany w 1768r.

GÓRA
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Trójcy, od 1598 r. p. w. Narodzenia N. P. Marii. Kościół zbudowany w 1829 roku Przykład architektury klasycystycznej. Orientowany. Usytuowany na wzniesieniu dominującym nad okolicą. Na zboczu wzniesienia odkryte ślady osadnictwa wczesnośredniowiecznego. Murowany z cegły, otynkowany. Salowy na rzucie prostokąta, trójnawowy. Wnętrze nakryte pozornymi sklepieniami kolebkowymi. Ołtarz główny, rokokowy z 1 poł. XIX w. z obrazami: w polu środkowym Najświętszej Panny Marii według Murilla i w zwieńczeniu św. Michała Archanioła z tego samego czasu, co ołtarz. Antependium klasycystyczne z 1 ćw. XIX w., haftowane. Dwa ołtarze boczne: - lewy, rokokowy z obrazem przedstawiający św. Walentego, oba dzieła z końca XVIII w. - prawy, rokokowy - klasycystyczny z 1 poł. XIX w. Chrzcielnica z XVI - XVII w., prymitywna. Ambona rokokowa. Prospekt organowy rokokowo - klasycystyczny po 1825 r. Ławy z 1 poł. XIX w. Obrazy: Opłakiwanie, manierystyczny XVI/ XVII w., Chrystus Ukrzyżowany z Matką Boską i św. Janem Ewangelistą XVII - XVIII w., św. Klemens XVIII - XIX w., Koronacja N. P. Marii 2 poł. XIX w. Na cmentarzu przykościelnym nagrobki klasycystyczne.

INOWROCŁAW
Miasto. Znaleziska archeologiczne wskazują ciągłość osadnictwa od epoki kamiennej. Wczesnośredniowieczna osada targowa wzmiankowana w 1185 roku W XIV w. miasto było miejscem spotkań i pertraktacji z Zakonem Krzyżackim. Rozkwit miasta nastąpił w ostatnich latach XV w., który został zachamowany wybuchem zarazy w 1624 roku, a następnie pożarem spowodowanym przez Szwedów w 1656 roku. W 1772 miasto znalazło się pod zaborem pruskim. Kolejny etap w intensywnym rozwoju miasta nastąpił, po odkryciu pokładów solnych na tym terenie. W 1875 założono zdrój. Na przełomie XIX i XX w. na miejscu starszych zakładów solankowych budowa nowoczesnych zakładów sodowych w Mątawach. Na płd. - zach. od rynku, w dawnym narożu miasta KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Mikołaja. Na pn. od rynku w obrębie placu Obrońców Pokoju pozostałości kościoła i klasztoru franciszkanów. Na pn. - wsch. od starego miasta kościoły: Najświętszej Panny Marii i Zwiastowania Najświętszej Panny Marii oraz pozostałości grodziska. Prawdopodobnie w pn.- wsch. narożu miasta, w obrębie lub bezpośrednim sąsiedztwie znajdował się zamek. Uzdrowisko i wiążące się z nim nowsze dzielnice, położone na zach. i płd.-zach. od śródmieścia.
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Mikołaja. Zbudowany po 1431 roku. Kilka faz budowy. Do XVI w. filialny kościół Najświętszej Panny Marii. Po utworzeniu samodzielnej parafii przyłączono do niej kościół Najświętszej Panny Marii, jako odtąd filialnego. Przebudowa w 2 poł. XVII w.. W latach 1820-28 przeniesienie niektórych ołtarzy oraz epitafium Radojewskich ze zniesionego kościoła franciszkanów. Kościół gotycki o częściowo zatartych cechach stylowych. Orientowany. Murowany z cegły o układzie gotyckim. Częściowo otynkowany. Pierwotny układ halowy z wyodrębnionym prezbiterium. W okresie późnego baroku przekształcony na bazylikowy. Najstarsze sklepienia późnogotyckie, gwiaździste znajdują się w zakrystii. W pozostałej części kościoła neogotyckie sklepienia krzyżowe w prezbiterium, pozorne sklepienia o łuku koszowym z lunetami 1913-14 i stropy kasetonowe w nawach bocznych. CHÓR MUZYCZNY barokowo-klasycystyczny z 1820 roku, przekształcony w 2 poł. XIX w., murowany. Na zewnątrz prezbiterium i nawy boczne opięte szkarpami o jednym uskoku. W ścianie płd. zamurowany portal gotycki, ostrołukowy. Szczyty wsch. korpusu neogotyckie 1855-56, trójkątne. Elewacja zach. z trzema ostrołukowymi wejściami, z których środkowe, pierwotne powstało po 1431 roku. Wejścia boczne neogotyckie, powtarzające formy środkowego. Ołtarz główny rokokowy z 2 poł. XVIII w., częściowo przekształcony w XIX w., odnowiony w latach 1954-55, z retabulum lekko wklęsło-wypukłym, z rzeźbami śś. Wojciecha i Augustyna oraz z bramkami po bokach, na których rzeźby śś. Jana Chrzciciela i Dominika. W polu środkowym znajduje się obraz wykonany po 1819 r., przedstawiający św. Mikołaja.
Sześć ołtarzy bocznych:
- lewy w zamknięciu nawy płn., rokokowy z 2 poł XVIII w., przeniesiony po 1819 r. z dawnego kościoła franciszkanów, z rzeźbami śś. Jacka i bł. Czesława Odrowąża oraz w zwieńczeniu śś. Wojciecha i Stanisława. W polu środkowym obraz Matki Boskiej Różańcowej z duszami czyśćcowymi i przedstawicielami stanów ok. poł. XVII w., barokowy, prymitywny, malarstwo na desce. Odnowiony i przemalowany po 1960 r., z sukienką srebną, częściowo pozłacaną, barokową 1 poł. XVIII w.
- prawy, w zamknięciu nawy płd., rokokowy z 2 poł. XVIII w., lekko wypukły, z rzeźbami dwóch aniołów. W polu środkowym rzeźba gotycka Chrystusa Ukrzyżowanego z XV w., w tle widok Jerozolimy z miedzianej posrebrzanej blachy oraz motywy rocaille z 2 poł. XVIII w.
-ołtarz w nawie głównej, barokowy 3 ćw. XVII w. przeniesiony ok. 1819 r. z dawnego koś. franciszkanów, z rzeźbami śś. Kazimierza Królewicza i niezidentifikowanego męczennika, 4 nieokreślonych świętych oraz dwóch aniołów i św. Jana Chrzciciela w zwieńczeniu. W polu środkowym obraz św. Antoniego z sukienką srebrną, barokową z 1 poł. XVIII wieku.
- ołtarz w nawie północnej, rokokowy z 2 poł. XVIII w. z wykorzystaniem dwóch kolumn wczesnobarokowych z ok. poł. XVII w., z rzeźbami dwóch nierozpoznanych świętych i obrazami z 2. poł. XVIII w. W polu środkowym przedstawienie Zwiastowania i w zwieńczeniu wizerunek św. Krzysztofa.
- ołtarz w nawie południowej, rokokowy z 2. poł. XVIII w. z rzeźbami śś. Jana Chryzostoma i Jana Nepomucena oraz z obrazami: wizerunek tzw. Matki Boskiej Boreckiej XVIII/XIX w. i św. Jan Nepomucen, św. Katarzyna.
- ołtarz w nawie południowej, rokokowy z 2. poł. XVIII w., z rzeźbami śś. Augustyna i Ambrożego. W polu środkowym obraz Mała Św. Rodzina z 1 poł. XIX w., silnie przemalowany, w zwieńczeniu św. Apolonia, obraz barokowy z XVIII w. Ambona rokokowa z 2. poł. XVIII w. z rzeźbą św. Michała Archanioła na baldachimie. W kościele znajdują się liczne epitafia i wota.
DZWONNICA zbudowana między 1922-27, drewniana. 3 dzwony: gładki, gotycki z XV w., drugi odlany w 1713 r. przez Henryka Wredena w Toruniu, z plakietkami Matki Boskiej z Dzieciątkiem i św. Mikołaja. Sygnaturka z 1603 r.

- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY od 1923 r. p. w. Zwiastowania Najświętszej Panny Marii z końca XIX w. według projektu arch. Przyłuskiego z Warszawy. Kościół murowany z cegły, neoromański, bazylika, o jednorodnym wystroju, na który składają się m.in. mozaiki wykonane przez artystów włoskich oraz rzeźby Władysława Marcinkowskiego.

- KOŚCIÓŁ FILIALNY p. w. Imienia Najswiętszej Panny Marii z końca XII w. lub pocz. XIII w. Romański, orientowany, usytuowany na nieznacznym wzniesieniu. Murowany z ciosów granitowych, z górnymi kondygnacjami wież ceglanymi. Po 1834 r. zniszczony pożarem, po którym do 1901 r. pozostawał w stanie ruiny. Podczas odbudowy zrekonstruowano apsydę prezbiterium. W czasie okupacji hitlerowskiej zamieniony na magazyn i spalony w 1945 roku. Kościół jednonawowy z prezbiterium zakończonym apsydą. Sklepienia kolebkowe w prezbiterium oraz hemisferyczne w apsydzie. W nawie strop. Dwa portale w ścianach bocznych nawy. Jeden od płn. z płaskorzeźbionymi maskami tzw. diabłów. Drugi od płd. w znacznej mierze zrekonstruowany ok. 1901 r. Na ciosach płn. ściany nawy zachowane liczne znaki, rytowane i płaskorzeźbione, częściowo zapewne o charakterze magicznym. Fasada zach. dwuwieżowa z portalem na osi, w strefie dolnej murowana z kamienia, w górnej z cegły. Wieże z początku XIII wieku, a część międzywieżowa przekształcona i nadbudowana na przełomie XIV - XV w. Portal zamknięty półkoliście w znacznej mierze zrekonstruowany. Wieża płd. trójkondygnacjowa, natomiast wieża płn. zrekonstruowana w 1901 r. na wzór tej pierwszej. Dachy siodłowe, na wieżach namiotowe, kryte dachówką.
Rzeźby: Matka Boska z Dzieciątkiem, gotycka 1370-80 ze srebrną koroną, rokokową z 2 poł. XVIII w., Chrystus Bolesny, barokowa z XVIII w., prymitywna, św. Szymon Apostoł, barokowa z XVIII w., prymitywna.
- DZWON odlany w 1591 r. przez Jakuba Stelmacha.

- POZOSTAŁOŚCI ZESPOŁU KLASZTORNEGO FRANCISZKANÓW.
W 1236 r. Konrad I książę mazowiecki sprowadził franciszkanów i osadził ich w obrębie murów miejskich. Wtedy to bracia bezwłocznie przystąpili do budowy klasztoru i kościoła. W początkach XIX w. po sekularyzacji, częściowa rozbiórka budynków klasztornych i kościoła. Zespół położony w płn - wsch. części miasta, w sąsiedztwie murów miejskich. Relikty wykazują istnienie budowli kościelnej późnoromańskiej, murowanej z cegły z detalem wykonanym w kamieniu.

- MURY MIEJSKIE. Miasto otoczone murami zapewne w XIV w., wzniesionymi z cegły o układzie gotyckim. W obwodzie murów pierwotnie trzy bramy ( Poznańska od płd., św. Ducha od zach. i Toruńska od płn.) oraz trzynaście baszt prostokątnych, z których narożne (pięć) miały charakter budowli zamkniętych, pozostałe otwartych do wnętrza miasta. Wyburzone w znacznej części w ciągu XIX w., zachowane w niewielkich fragmentach.

- ZDRÓJ. W 1 poł. XIX w. odkrycie pokładów soli kamiennej. W 1875 r. z inicjatywy dr Zygmunta Wilkońskiego założenie zakładu kąpielowego i parku. Zakład kąpielowy wielokrotnie odnawiany i modernizowany. Elektryczny. Murowany z cegły. Wzniesiony na rzucie rozległego czworoboku z wewnętrznymi podwórzami, parterowy. Rozległy park w znacznej części o układzie geometrycznym, z główną osią biegnącą ze wsch. ku zach. oraz poprzeczną wybiegającą ku płn.. W obrębie parku kanały oraz nowsze zabudowania uzdrowiskowe.

- DOMY. W obrębie starego miasta zabudowa zwarta, murowana, w znacznej większości z 2 poł. XIX w. W piwnicach i częściowo przyziemiach wielu domów słabo czytelne pozostałości wcześniejszych budowli. W Domu Wagi Miejskiej przy ulicy Kościuszki 19 zachowane w piwnicach fragmenty murów gotyckich. Kilka budynków z 1 poł. XIX w., o częściowo zachowanych skromnych cechach klasycystycznych: ul. Kościuszki 1, ul. Królowej Jadwigi 33, pl. Obrońców Pokoju 6.

JAKSICE
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Marcina, w XVI wieku p. w. śś. Wawrzyńca i Marcina. Parafia wzmiankowana w 1325 roku.

ZABYTKI   POWIATU   LIPNOWSKIEGO

BOBROWNIKI
WIEŚ położona na prawym brzegu Wisły,jej początki sięgają XIII w. W średniowieczu leżała przy handlowym trakcie wiodącym z Torunia na Ruś, przejściowo własność Krzyżaków, którzy nadali jej prawa miejskie, które utraciła w XIX w.
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Anny powstał w 1787 r. na miejscu wcześniejszych, drewnianych kościołów. Obecna budowla, pozbawiona cech stylowych, jest założona na planie prostokąta, salowa, z krótkim prezbiterium i wieżą przylegającą do nawy. Ołtarze boczne są późnobarokowe, pochodzą z końca XVIII w., ze współczesnymi obrazami.
- PLEBANIA pochodzi z przełomu XVIII i XIXw., została przebudowana w latach 60-tych XX w., w obecnym kształcie pozbawiona cech stylowych. Wewnątrz portrety fundatorów kościoła, Anny i Kajetana Sierakowskich, klasycystyczne, z końca XVIII w.

- RUINY ZAMKU. Zamek wybudowano w końcu XIV w. na polecenie Konrada von Jungingen, wielkiego mistrza krzyżackiego. W XVII w. był siedzibą starostów grodowych. Zamek wzniesiono na wyspie, na planie zbliżonym do kwadratu, z wewnętrznym dziedzińcem, z wieżą w jednym z narożników i prostokątnym budynkiem mieszkalnym. Była to budowla o funkcjach obronnych, dwa narożniki wzmocniono wydatnymi szkarpami.

- DOMY klasycystyczne z wieku XIX-tego, usytuowane przy ulicy Nieszawskiej. Jeden z nich posiada wgłębny portyk ozdobiony jońskimi kolumnami.

BÓGPOMÓŻ NOWY
- CHAŁUPY. Jedna z XIX w., przykłady domów kolonistów, tzw. holendrów, którzy byli od XVII w. osadzani od XVII w. na terenach nadwiślańskich. Chałupy są drewniane, zbudowane na podmurowaniu z kamieni polnych, z dachami siodłowymi krytymi słomą.

BÓGPOMÓŻ STARY
CHAŁUPY z końca XVIII w. lub z XIX w., zbudowane także dla kolonistów.

BRZEŹNO
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej, zbudowany w XVIII w. z fundacji Rościszewskich, odnowiony w latach 1955-1956. Jest budowlą drewnianą, jednonawową, z wnętrzem nakrytym płaskim stropem z fasetą, z wyodrębnionym prezbiterium. Na belce tęczowej umieszczony został barokowy krucyfiks z przełomu XVIII i XIX w. Ołtarz główny kościoła jest barokowy, datowany na pierwszą połowę XVIII w.
- DWÓR powstał na początku XIX w. dla Rościszewskich, jest klasycystyczny. Założony został na planie prostokąta, parterowy z tarasem od frontu i facjatą zwieńczoną trójkątnie. Dwór był kiedyś otoczony parkiem, z którego obecnie pozostało niewiele.

CHALIN
- DAWNY DWÓR z pierwszej poł. XIX w., gruntownie przerabiany w XX w., po częściowym spaleniu w latach 1949-50. Jest budowlą parterową, prostokątną, z kolumnowym gankiem od frontu i półkolistym tarasem od strony ogrodowej; nakryty mansardowym dachem. Dwór otacza park z aleją, gazonem, i mostkiem na grobli między dwoma stawami.
- WIATRAK z ostatniej ćw. XIX w. z zachowaną częściowo maszynerią, usytuowany przy drodze do Dobrzynia.

CHROSTKOWO
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Barbary, wybudowany na początku XVIII w., drewniany. Nad nawą wieżyczka na sygnaturkę. DZWONNICA i KOSTNICA wzniesione na pocz.XVIIw., drewniane, konstrukcja słupowa.

CZARNE
- KOŚCIÓŁ FILIALNY p.w. św. Michała powstał pod koniec XVIII w. Zbudowany został w stylu klasycystycznym. Jest budowlą trójnawową, poprzedzoną wieżą. Od frontu ozdobiony portykiem wspartym na czterech kolumnach, zwieńczony trójkątnym szczytem, w którym Oko Opatrzności. Wewnątrz kościół ozdobiono późnobarokową polichromią pochodzącą z poł.XIX w. Na sklepieniu prezbiterium scena Pokłonu Pasterzy, na sklepieniu nawy głównej scena Adoracji Chrystusa, w nawach bocznych namalowane postacie św. Pawła, Chrystusa uciszającego burzę morską, Chrystusa przed niewiernym Tomaszem,a także symboliczne przedstawienie kościoła jako opoki. W drugiej nawie (zach.) przedstawiono Adorację Oka Opatrzności, Adorację Chusty św. Weroniki oraz iluzjonistyczną architekturę. Wystrój wnętrza jest klasycystyczny, z końca XVIII w.
- Późnoklasycystyczny DWÓR pochodzi z drugiej poł. XIX w., piętrowy, wzniesiony na rzucie nieregularnym,od strony zachodniej posiadający wieżę, od frontu taras.

CZERNIKOWO
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Bartłomieja. Kościół zbudowano w końcu XIV w., przebudowano w XVII w. Mury gotyckie, wnętrze zbarokizowane w XVIII w., dawne prezbiterium wyburzono w XVIII w. w czasie przebudowy kościoła. Portal zachodni gotycki,ostrołukowy.

DOBRZYŃ NAD WISŁĄ
MIASTO. Początki Dobrzynia jako grodu sięgają już XI w. Założono w nim kasztelanię. W 1228 r. Konrad Mazowiecki osadza w Dobrzyniu zakon rycerski Dobrzyńców, będących ochroną przed Prusami. Od 1392 r. Ziemia Dobrzyńska znajduje się, z przerwami, w posiadaniu Krzyżaków. W XVI i XVII w. miasto przeżywa rozkwit. W 1656 r. i 1659 r. zniszczenia spowodowane potopem szwedzkim kładą kres rozwojowi miasta. W XVIII i XIXw. następuje dalszy upadek. Miasto posiadało aż osiem kościołów, z których przetrwał tylko kościół pofranciszkański wraz z klasztorem.
- Kościół i klasztor wzniesiono w latach 1279-1316, lecz strawił je pożar. Kościół obecny pochodzi z XV w., ulegał wielu przebudowom. Klasztor również był przebudowywany, głównie w XIX i XX w. W Dobrzyniu znajduje się neogotycka kaplica cmentarna z 1888r.

DYBLIN
DWÓR zbudowany w drugiej ćw. XIX w., klasycystyczny,przebudowany w XX w. na szkołę. Wzniesiony na planie prostokąta z dobudówkami przy krótszych bokach. Elewacja frontowa z ryzalitem z wgłębnym portykiem o czterech kolumnach jońskich. Na ryzalicie dekoracja stiukowa mająca charakter neorenesansowy i neogotycki. Wokół dworu zachowały się pozostałości parku z pierwszej poł. XIX w.

GŁODOWO
PARK. Wokół dworu zbudowanego w latach 1881-1906 zachowały się pozostałości parku krajobrazowego, założonego w końcu XVIII w. przez Pląskowskich. Zachowane resztki szpaleru grabowego i staw o nieregularnym zarysie.

GNOJNO
W budynku mieszkalnym KAPLICA p.w. św. Stanisława. Znajdują się w niej dwa późnobarokowe obrazy, pochodzące z drugiej poł. XVIII w.

GROCHOWALSK
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Krzyża, powstał w 1784 r. Jeden z kościołów drewnianych, których kilka zachowało się na ziemiach powiatu lipnowskiego. Założony na planie prostokąta, z krótkim prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Na belce tęczowej, oddzielającej prezbiterium od nawy krucyfiks barokowy, pochodzący z końca XVIII w. Ołtarz główny pochodzi z pocz. XVIII w., jest utrzymany w stylu barokowym.

GRODZEŃ
- Barokowa KAPLICA p.w. św. Piotra, wybudowana w 1778 r. z fundacji wojewody płockiego, Ignacego Zboińskiego. Jest prostokątnym,salowym budynkiem z kwadratową kruchtą, zwieńczoną szczytem ozdobionym spływami. Wewnątrz znajdują się barokowe ławy z XVIII w. oraz obraz śś.Piotra i Pawła, datowany na koniec XVIII w. - KAPLICZKA PRZYDROŻNA, słupowa, neogotycka, zbudowana najprawdopodobniej w drugiej poł. XIX w., z ludową rzeźbą św. Kazimierza Królewicza.

KAMIENICA
PARK. Zachowane pozostałości parku krojobrazowego z drugiej poł. XVIII w. Dawniej park stanowił otoczenie dworu, istniejącego tu do 1965 r. Zachowana altana lipowa, aleja dojazdowa wysadzana kasztanami i lipami.

KARNKOWO
- od XV w. do 1939 roku w posiadaniu rodziny Karnkowskich. Stanisław Karnkowski był w XVI w. arcybiskupem gnieźnieńskim.
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Jadwigi. Kościół istnieje w tym miejscu od XVI w. Budowla była przekształcana w drugiej poł. XVIII w (dobudowano m.in. kaplice po bokach nawy i barokowe szczyty). Kościół jest utrzymany w stylu barokowym. Został założony na planie prostokąta, z jedną nawą i przylegającym do niej prezbiterium. Pod jedną z kaplic przylegających do nawy (kaplica pd.) znajduje się krypta, miejsce pochówku rodziny Karnkowskich. Kościół był gruntownie odnowiony w XVIII w. z fundacji Piotra Karnkowskiego. Kartusz z herbem Karnkowskich Junosza występuje m.in. na chórze muzycznym,w ścianie szczytowej kaplicy,na wieży. W murze otaczającym kościół umieszczona ludowa rzeźba Matki Boskiej Bolesnej, prawdopodobnie pochodząca z XVI w., na cmentarzu rzeźba św. Apolonii z pierwszej poł. XIX w., w ogrodzie koło plebanii ludowa rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem na globie ziemskim z XIX w.
- KAPLICA CMENTARNA p.w. św. Jadwigi, pochodzi z poł. XIX w., klasycystyczna, nakryta pozorną kopułą;z prostokątnym prezbiterium.Wewnątrz ołtarzyk klasycystyczny i rzeźba św. Jana Chryzostoma z XIX w., pochodząca z figury przydrożnej zniszczonej, jak podaje Katalog Zabytków, w 1940 r. przez hitlerowców.

- W Karnkowie znajduje się klasycystyczny DWÓR, zbudowany w pierwszej ćw. XIX w. dla Franciszka Karnkowskiego. Parterowy, na rzucie prostokąta, ozdobiony wgłębnym portykiem. Do boku północnego dobudowano wieżyczkę. Elewację ogrodową ozdabia taras.
- OFICYNY DWORSKIE,zbudowane w pierwszej ćw. XIXw., przebudowywane i pozbawione cech stylowych.
- Pozostałości PARKU.
- W Karnkowie obejrzeć można chałupy z drugiej poł. XVIII w. i z pierwszej poł. XIX w., drewniane, z dachami siodłowymi krytymi strzechą.

KIJASZKOWO
DWÓR pochodzący z drugiej poł. XVIII, przebudowany w 1924 r. w stylu neoklasycystycznym. Wzniesiony na rzucie prostokąta,z ryzalitem w elewacji frontowej, ozdobionym ślepym portykiem. W tympanonie portyku umieszczono stiukowy herb. Wokół skarpy, na której usytuowano dwór,zachowały się w złym stanie pozostałości PARKU.

KIKÓŁ
Miejscowość istnieje od XIII w. W średniowieczu istniał tu gród kasztelański. Prawa miejskie Kikół uzyskał w 1791 r. Pozostał miastem do 1867 r.
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Wojciecha. Parafia istnieje od XV w.,obecny kościół powstał w latach 1904-1909 i jest budowlą neogotycką.
- klasycystyczny PAŁAC,wzniesiony w końcu XVIII w. dla Ignacego Zboińskiego, wojewody płockiego. Po 1945 r. popadł w ruinę, odbudowano go w latach 1952-64. Założony na planie prostokąta, piętrowy. Elewacja frontowa posiada kolumnadę flankowaną przez dwa ryzality. W pałacu znajduje się tzw. Sala Rycerska z klasycystyczną polichromią przełomu XVIII i XIX w., obejmującą supraporty oraz fryz z gryfami, lirami i wazonami.
- PARK wokół pałacu założono w pierwszej poł. XIX w., zdewastowany po II wojnie światowej, ze sztucznym stawem szpalerem grabowym.
- XVIII-wieczna FIGURA PRZYDROŻNA znajdująca się nad jeziorem Kikolskim, z barokową rzeźbą św. Jana Nepomucena.

KONOTOPIE
KAPLICA p.w. Matki Boskiej Bolesnej, z ludową Pietą, pochodzącą z XVIII lub z pierwszej poł. XIX w.

KROJCZYN
- SPICHLERZ DWORSKI pochodzący z XVIII lub z początku XIX w. Jest to budowla drewniana, prostokątna, dwukondygnacyjna, z sienią i belkowanymi stropami.
- FIGURA PRZYDROŻNA słupowa, z ludową rzeźbą św. Antoniego, pochodzącą z XIX w.

LENIE WIELKIE
DWÓR klasycystyczny, zbudowany w poł. XIX w. Jest skromną budowlą założoną na planie prostokąta, z elewacją frontową posiadającą niewielki ryzalit. Dwór jest nakryty naczółkowym dachem. Przed dworem znajduje się podjazd, a wokół pozostałości PARKU rozciągającego się do jeziora.

LIPNO
Miasto powiatowe. Początki Lipna sięgają XIV stulecia, kiedy to w 1349 r. dokonano lokacji miasta na prawie chełmińskim. Od XIV w. miejsce sądów ziemskich i sejmików szlachty dobrzyńskiej. Okres rozkwitu Lipna przypadł na XVI i XVII w. w związku z rozwojem włókiennictwa. Zabudowa miasta, do XIX w. w większości drewniana, obecnie wokół rynku zabudowa klasycystyczna z pierwszej poł. XIX w. W pobliżu drugiego rynku neogotycki kościół ewangelicki z drugiej poł. XIX w., szpital znajdujący się w dawnym browarze. W Lipnie znajduje się Góra św. Antoniego z parkiem miejskim.
- Przy rynku znajduje się KOŚCIÓŁ parafialny, przebudowany na początku XIX w. z zachowaniem murów gotyckich z drugiej poł. XIV w. Jednonawowy, z przybudówkami, kaplicą św. Barbary i wydłużonym prezbiterium i masywną wieżą ozdobioną blendami zamkniętymi półkoliście i ostrołukowymi. Kościół jest gotycki,z ostrołukowymi oknami, w kruchcie północnej znajduje się ostrołukowy portal. Ołtarz główny jest manierystyczny, pochodzi z pierwszej poł. XVII w. Kościół otacza mur pochodzący z drugiej poł. XIX w. Obok kościoła znajduje się późnoklasycystyczna plebania z pierwszej poł. XIX w., z elewacją frontową ozdobioną boniowaniem.
- Neogotycka KAPLICA CMENTARNA wzniesiona w 1837 r. na miejscu rozebranego w 1819 r. kościoła p.w. św. Barbary.
- Miasto posiada też klasycystyczny RATUSZ, wybudowany po 1831r.,z frontem zwieńczonym trójkątnym szczytem i wieżyczką z rzeźbą aniołka. Z tyłu budynek posiada dziedziniec otoczony murem z bramą zwieńczoną trójkątnym szczytem.
- W Lipnie na uwagę zasługuje zabudowa miejska. Większość zabytkowych domów jest klasycystyczna i pochodzi z pierwszej poł. XIX w.

LUBIN
PARK założony wokół dworu z drugiej poł. XIX w., z klombem na osi i stawem od strony ogrodowej.

MAKOWISKA
- KOŚCIÓŁ filialny p.w. Chrystusa Króla, wybudowany w latach 30-tych XX w.
- CHAŁUPY pochodzące z poł. XIX w., przykłady tzw. domów kolonistów. Drewniane, na rzutach wydłużonych prostokątów, z siodłowymi dachami pokrytymi strzechą,z kominami butelkowymi z piekarnikami we wnętrzach.

MAZOWSZE
Kościół parafialny p.w. św. Marcina, neogotycki, wzniesiony ok. 1900 r. w miejsce poprzedniego, który spłonął w 1864 roku.

MOKOWO
KOŚCIÓŁ parafialny p.w. św. Trójcy, wzniesiony po 1920 r. w miejsce poprzedniego, spalonego w 1915 r.

NOWA WIEŚ
DWÓR wybudowany w pierwszej poł. XIXw., parterowy z facjatą z trójkątnym szczytem i siodłowym dachem, krytym eternitem. Dwór jest otoczony PARKIEM, w którym rosną buki i jesiony.

OBORY
= Barokowy KOŚCIÓŁ I KLASZTOR MARIANÓW znajduje się nad jeziorem Głęboczek. Początki założenia sięgają XVII w., kiedy Łukasz Rudzowski wraz z żoną w 1605 r. postanowili ufundować klasztor dla sprowadzonych z Bydgoszczy karmelitów. Zabudowania drewniane zniszczył w 1612 r. pożar. W latach 1741-53 budowa nowego klasztoru wraz z kościołem.
- Kościół p.w. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny ma jedną, szeroką nawę i dwuprzęsłowe, prostokątne prezbiterium. Do nawy przylega kaplica p.w. Opatrzności Bożej. Na chórze muzycznym umieszczono ozdobny kartusz z emblematem karmelitów. Fasada kościoła jest jednoosiowa ze szczytem ozdobionym pilastrami i falistymi spływami. Kościół posiada bardzo bogate wyposażenie, w większości barokowe i rokokowe. Barokowy jest ołtarz główny, pochodzący z lat 90-tych XVIIw., w którego polu środkowym znajduje się gotycka Pieta, datowana na pierwszą poł. XV w.
- KLASZTOR przylega do kościoła od północy, tworząc kształt litery L. Niedaleko kościoła znajduje się cmentarz otoczony XVIII-wiecznym murem z barokową bramą, nad którą znajduje się rzeźba Pieta z drugiej poł. XVIII w. W pobliżu klasztoru znajduje się KALWARIA, której powstanie przypada na wiek XVII. Na wzniesieniu znajduje się barokowa kaplica p.w. św. Krzyża, ozdobiona klasycystycznym portalem z pierwszej poł. XIX w.

OSTROWITE
Drewniany KOŚCIÓŁ parafialny p.w. św. Mateusza, wybudowany w drugiej poł. XVIII w., z wieżyczką wybudowaną na początku XX w. Kościół posiada niewielką nawę i prezbiterium zamknięte trójbocznie. Wnętrze jest przekryte płaskim stropem. Wyposażenie kościoła jest w większości klasycystyczne.

PŁOMIANY
Klasycystyczny DWÓR zbudowany na pocz. XIX w. Jest budowlą wzniesioną na planie prostokąta, parterowy z facjatą i mieszkalnym poddaszem, od frontu ozdobiony piętrowym portykiem kolumnowym, który na wysokości piętra posiada balkonik z żeliwną balustradą. Wokół dworu częściowo zachował się PARK z kasztanowymi alejami.

RADOMICE
PARK, pierwotnie otaczający XIX-wieczny dwór, rozebrany w 1965 r.

RYBITWY
CHAŁUPY, zbudowane ok. poł. XIX w. dla tzw. kolonistów, osadzanych na terenach nadwiślańskich. Chałupy są drewniane,(konstrukcja zrębowa), w częściach gospodarczych sumikowo-łątkowa, z dachami siodłowymi, krytymi strzechą.

SKĘPE
Wieś, dawniej miasto. Dawną KARCZMĘ zbudowano w pierwszej poł. XIX w. Jest parterowym budynkiem założonym na planie prostokąta, usytuowanym w południowej pierzei rynku. W Skępem w rynku znajdują się domy w stylu barokowym i klasycystycznym z końca w. XVIII i pierwszej poł. w. XIX.

SKĘPE-WYMYŚLIN
Wieś związana z miastem Skępe.
- KOŚCIÓŁ I KLASZTOR BERNARDYNÓW został ufundowany w 1498r. przez Mikołaja Kościeleckiego, biskupa chełmińskiego. Kościół i klasztor wzniesiono w latach 1508-1510. Obszerne założenie składa się z kościoła znajdującego się w centrum, budynków klasztornych przylegających doń od południa, oraz dziedzińca odpustowego przylegającego doń od północy.
- KOŚCIÓŁ przyklasztorny to doskonały przykład barokizacji późnogotyckiej budowli, której dokonano w pierwszej poł. XVIII w. Został założony na planie prostokąta z prezbiterium i wieżą od strony zachodniej,od strony północnej w 1524 r. dobudowanp kaplicę św. ANNY. Wnętrze kościoła zdobi późnobarokowa polichromia wykonana po 1767 r. przez Walentego Żebrowskiego. W prezbiterium na sklepieniu przedstawiono Adorację Matki Boskiej, na sklepieniu nawy postacie dwunastu apostołów oraz putta. Ołtarz główny kościoła jest klasycystyczny z elementami rokokowymi, pochodzi z pocz. XIX w.
- KLASZTOR, rozbudowywany w XVII i XVIII w.; został przebudowany na pocz. XX w. w związku z przystosowaniem go na seminarium. Założenie klasztorne jest okazałe, klasztor jest założony na rzucie czworoboku, z krużgankiem i czworobocznym wirydarzem. Od północy do kościoła przylega dziedziniec odpustowy, otoczony krużgankami, pośrodku którego usytuowana jest KAPLICA p.w. św. Barbary, ośmioboczna, z kopułą i latarnią. Kaplica została wybudowana w pierwszej poł. XVIII w. jako grobowa dla rodziny Zielińskich.
- DAWNY SPICHLERZ KLASZTORNY, powstał w XVIII w., obecnie szkoła.
- KAPLICA wybudowana w poł. XVIII w., barokowa, usytuowana w lesie obok klasztoru. Ozdobiona barokowym szczytem ujętym spływami.
- XIX-wieczne klasycystyczne budynki dawnego ZAJAZDU, z budynkiem głównym z portykiem kolumnowym dźwigającym belkowanie. Do zespołu należą dwie oficyny i stajnia. Jedna z oficyn od strony dziedzińca posiada podcień wsparty na drewnianych kolumnach. Budynek główny jest połączony z oficynami za pomocą bramek.

SKĘPE WIOSKA
DWÓR wybudowano na pocz. XIXw . dla Zielińskich, rozbudowano w latach 30-tych XX w. Jest to budowla parterowa, prostokątna, z dobudowanymi skrzydłami bocznymi. Usytuowany wśród PARKU z aleją dojazdową wysadzaną kasztanami i jeziorem.

STEKLIN
Późnoklasycystyczny DWÓR wzniesiony ok. poł. XIX w., odnawiany w latach 60-tych. Parterowy, na planie prostokąta, z ryzalitami w elewacji frontowej i tylnej. Ryzalit jest piętrowy, zwieńczony przyczółkiem. Dwór otoczony jest parkiem założonym ok. poł. XIX w.

SUMIN
Neogotycki KOŚCIÓŁ parafialny p.w. Znalezienia Krzyża Św. i św. Mikołaja, powstał w 1897 r. w miejscu poprzedniego,gotyckiego,rozebranego w 1818 r. Salowy, z wieżą od zachodu i zakrystią, do której wchodzi się przez późnogotycki portal zamknięty półkoliście. Obok kościoła dzwonnica, wzniesiona w XIX w.

TŁUCHOWO
- KOŚCIÓŁ parafialny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii, wzniesiony w latach 1886-88, zaprojektowany przez Ludwika Gosławskiego, neogotycki.
- CHAŁUPA zbudowana po połowie XIX w., drewniana, konstrukcji zrębowej, z kominem butelkowym.

TRUTOWO
Barokowy KOŚCIÓŁ i KLASZTOR KARMELITÓW, wybudowane w drugiej ćwierci XVIII w. z fundacji Jana Rętwińskiego.
- KOŚCIÓŁ jest jednonawowy, z któtkim, kwadratowym prezbiterium z ołtarzem głównym rokokowym z poł. XVIII w. Kościół jest ozdobiony późnobarokową polichromią z 1738 r. Na ścianach prezbiterium, nawy oraz na sklepieniach przedstawieni zostali święci związani z historią zakonu, zaś na sklepieniu nawy postacie Czterech Ewangelistów i Ojców Kościoła.Na uwagę we wnętrzu kościoła zasługuje ambona w kształcie łodzi, rokokowa, z trzeciej ćw. XVIII w.
- KLASZTOR założono na rzucie prostokąta przylegającego do kościoła od zachodu. Jest to założenie nie posiadające wirydarza.
- KAPLICA pochodząca z pierwszej poł. XIX w., z rzeźbą Chrystusa Frasobliwego z XVIII w.

WIELGIE
- Kolejny z drewnianych kościółków na tym terenie, kościół parafialny p.w. św. Wawrzyńca pochodzi z wieku XVII-tego. Wzniesiony został na rzucie prostokąta, z wieżą na kamiennym podmurowaniu, zakrystią i dwiema kapliczkami. Ołtarz główny kościoła jest barokowy, pochodzi z przełomu XVIII i XIX w. W polu środkowym znajduje się wykonany współcześnie krucyfiks, a w zwieńczeniu ludowa rzeźba Matki Boskiej.
-PARK otaczający zabytkowy, XIX-wieczny dwór.
- SPICHLERZ DWORSKI, pochodzący z pierwszej poł. XIX w., drewniany (konstrukcja sumikowo-łątkowa), prostokątny, z dachem naczółkowym oraz kryta strzechą, XIX-wieczna chałupa z gankiem.

WIERZBICK
- PAŁAC zbudowany w latach 1880-90 dla Zielińskich otoczony PARKIEM z aleją wysadzaną jesionami.
- chałupy z XIX w., z dachami krytymi strzechą.

WIERZNICA
DWÓR zbudowany w pierwszej poł. XVIII w., parterowy, na planie prostokąta, z mieszkalnym poddaszem.

WOLA
DWÓR z pierwszej ćwierci XIX w., przebudowany w drugiej poł. XIX w., klasycystyczny, parterowy, na planie prostokąta. Dwór jest parterowy, prostokątny. Otacza go park z aleją podjazdową wysadzaną kasztanami.

WÓLKA DUŻA
- Zachowane CHAŁUPY z ok. poł. XIX w., drewniane (konstrukcja zrębowa), z siodłowymi dachami krytymi strzechą.
- KAPLICZKA słupowa z XX w. z ludową rzeźbą Matki Boskiej.

ZADUSZNIKI
- KOŚCIÓŁ parafialny p.w. Nawiedzenia Najświętszej Panny Marii, zbudowany w latach 1873-75, zaprojektowany przez Henryka Marconiego w stylu neogotyckim.
- Nieużywany WIATRAK, zbudowany w 1870 r.

ZABYTKI   POWIATU   MOGILEŃSKIEGO

CZARNOTUL
DWÓR o cechach klasycystycznych, zbudowany w latach 1881-82; parterowy z piętrowym ryzalitem frontowym.

GĘBICE
KOŚCIÓŁ późnogotycki, ceglany, zbudowany na pocz. XVI w., barokizowany w latach 1768-72, regotycyzowany 1862-74, proj. Friedrich August Stüler, rekonstrukcja sklepień w 1946 r.; halowy z wnętrzem krytym sklepieniami gwiaździstymi i gwiaździsto-sieciowymi, fasada z bogatym szczytem schodkowym.

GÓRKI k. Strzelna
DWÓR rodziny von Bülow, neoklasycystyczny, zbudowany w latach 1863-67; parterowy z piętrową częścią środkową, wysuniętą ryzalitowo i tarasem od ogrodu.

STRZELNO
KOŚCIÓŁ Św. Prokopa, romański, z ciosów granitowych, datowanie kontrowersyjne od 2. ćw. XII do pocz. XIII w., przekształcany w końcu XV w., po 1812, 1892 i 1925 r., restaurowany z przywróceniem romańskiego charakteru w latach 1948-52. Rotunda z kwadratowym prezbiterium, dwiema półkolistymi apsydami od pn. i z cylindryczną wieżą od zach., nadbudowaną na rzucie podkowy.

Dawny ZESPÓŁ KLASZTORNY NORBERTANEK, fundowany zapewne w 4. ćw. XII w. przez kasztelana kruszwickiego Piotra Wszeborowica:
KOŚCIÓŁ Św. Trójcy, pierwotnie romański, z ciosów granitowych, zbudowany ok. 1175-1216, częściowo przebudowany i sklepiony zapewne w 2. poł. XV w., wnętrze zbarokizowane w 1656 r., fasada i kaplice przebudowane w latach 1743-52, remontowany między 1945 a 1953. Bazylika z transeptem i prezbiterium (pierwotnie trójnawowym, ob. z kaplicami bocznymi) zamkniętym absydą; przy korpusie od południa gotycka, zbarokizowana kaplica Św. Norberta i późnobarokowa Św. Restytuta. Fasada późnobarokowa, dwuwieżowa z bogatym rzeźbiarskim szczytem. Wewnątrz cztery romańskie kolumny międzynawowe z płaskorzeźbioną dekoracją figuralną, geometryczną i roślinną oraz romański portal pn. z przedstawieniem Maiestas Domini w tympanonie.
KLASZTOR od północy, w najstarszej części gotycki, zapewne z XV w., rozbudowany w 1728 r., przebudowane w końcu XVIII w., piętrowy, na rzucie podkowy z dziedzińcem. W skrzydle pd. urządzone lapidarium.

ZABUDOWA MIEJSKA: domy o cechach klasycystycznych i eklektyczne, zbudowane w 2. poł. XIX w. i w pocz. XX, jedno- i dwupiętrowe, zachowane m.in. przy Rynku, ul. Kościelnej i Św. Ducha.

ZABYTKI   POWIATU   RADZIEJOWSKIEGO

BORUCIN
DWÓR o cechach neorenesansowych, zbudowany w poł. XIX w., rozbudowany w końcu XIX w.; parterowy z piętrową dobudówką.

BRONIEWO
KOŚCIÓŁ późnoklasycystyczny, zbudowany w 1860 r.; jednonawowy.

BYCZYNA
KOŚCIÓŁ neogotycki, zbudowany w 1882 r., proj. Józef Lipiński; pseudobazylika z wieżą frontową.

JARANTOWICE k. Osięcin
PAŁAC Glazerów, zbudowany ok. 1920 r.; parterowy z piętrową częścią środkową, wysuniętą ryzalitowo, z wielkoporządkowym portykiem od frontu, i balkonem od ogrodu.

ZABYTKI   POWIATU   SĘPOLEŃSKIEGO

CERKWICA DUŻA
- KOŚCIÓŁ FILIALNY p.w. św. Wojciecha istniał w średniowieczu, obecny wzniesiono w 1833 r. Jest orientowany, drewniany o konstrukcji zrębowej, z wypełnieniami ceglanymi, tynkowanymi. Kościół ma jedną nawę i zamknięte trójbocznie prezbiterium. Od zach. przylega do niego niska wieża, której górna kondygnacja jest oszalowana. Chór muzyczny wsparty jest na dwóch kolumnach. Kościół przekryty jest dachem siodłowym z dachówką. Wyposażenie pochodzi głównie z XVIII w.
- Drewniana, w kształcie krosna DZWONNICA pochodzi z XIX w. i stoi na XX-to wiecznym podmurowaniu. Nakryta jest dachem siodłowym.
- Drewniane CHAŁUPY o konstrukcji sumikowo-łątkowej, pochodzą z XIX w. Nakryte są dachami siodłowymi.

CERKWICA MAŁA
- CHAŁUPA drewniana z ok. poł. XIX w. ma konstrukcję sumikowo-łątkową. Dach ma siodłowy, kryty strzechą.
- Murowana KAPLICZKA z 1946 r. z ludową rzeźbą św. Wawrzyńca z XIX w.

DĘBINY
CHAŁUPY zbudowane w XIX w. są drewniane o konstrukcji sumikowo-łątkowej.

DZIECHOWO
CHAŁUPY o konstrukcji sumikowo-łątkowej na kamiennych podmurówkach pochodzą z XIX w.

IŁOWO
- Neogotycki, murowany KOŚCIÓŁ FILIALNY p.w. św. Andrzeja Boboli zbudowano na przełomie XIX i XX w. jako ewangelicki.
- DOM przy kościele to zapewne dawna plebania zbudowana w 1. poł. XIX w. Jest to parterowy, drewniany budynek o konstrukcji szkieletowej, z wypełnieniami ceglanymi, przekrtyty dachem siodłowym.

JASTRZĘBIEC
- Drewniane CHAŁUPY: jedna o konstrukcji sumikowo-łątkowej, druga o szkieletowej z wypełnieniem z cegieł. Pochodzą z poł. XIX w.
- Wokół fundamentów rozebranego dworu znajduje się obszerny PARK krajobrazowy, założony w 1. poł. XIX w.

JAZDROWO
Pięć CHAŁUP pochodzących z poł. XIX w. Są one konstrukcji szkieletowej z wypełnieniem ceglanym lub sumikowo-łątkowej. Ich dachy kryte są strzechą.

KAMIEŃ KRAJEŃSKI
Pierwotna nazwa wsi to Wawrzyszkowo. Od XIII w. stanowił własność arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. W 1339 r. został spustoszony przez Krzyżaków. W 1359 arbp Jarosław Bogoria Skotnicki lokował misto na prawie magdeburskim , nadał mu nazwę Kamień oraz wzniósł zamek lub dwór obronny. W okresie wojen z Władysławem Jagiełłą Krzyżacy ponownie niszczyli miasto.
- Barokowy na zrębie murów kościoła renesansowego stanął po 1581 r. KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. śś. Piotra i Pawła. W latach 1720-22 gruntownie go przebudowano i powiększono. Jest orientowany, murowany z cegły, otynkowany. Posiada transept. Ściany dzielone są zdwojonymi pilastrami w typie jońskich. Dachy są siodłowe, kryte dachówką. Wieża cząściowo wtopiona jest w korpus, przedzielona na dwie kondygnacje gzymsem. Nakryta jest hełmem baniastym z latarnią. Na pd.-wsch. ścianie zamknięcia prezbiterium znajduje się fragment renesansowego sgrafitta z ok. 1578 r. z postacią św. Krzysztofa. Wnętrza zdobi polichromia barokowa z ok. poł. XVIII w., przedstawiająca świętych, anioły z Arma Christi oraz Króla Dawida. Bogate wyposażenie pochodzi głównie z XVIII w.
- Murowana z cegły, otynkowana PLEBANIA zbudowana została w 2. ćw.XIX w. Jest parterowa, prostokątna z wejściem na osi. Przekryta jest dachem siodłowym krytym dachówką.
- Na terenie miasta zachowała się w znacznej mierze zabudowa z 1. poł. XIX w. Są to murowane z cegły, otynkowane, w większości parterowe DOMY.
- RZEŹBA drewniana św. Wojciecha, stojąca przy drodze z miasta w kierunku Tucholi pochodzi z XIX. Jest to barokowo-ludowa figura, ustawiona na murownym postumencie.

KOMIEROWO
= ZESPÓŁ PAŁACOWY. Dobra te były w posiadaniu rodziny Komierowskich herbu Pomian od 2. Poł. XIV w. We wczesnym średniowiecz istniał tu gród, po którym w obrębie parku zachowało się grodzisko. W 1656 r. podczas wojen szwedzkich dwór uległ zniszczeniu, następny wzniesiono staraniem Piotra Komierowskiego. Przebudowano go z inicjatywy Romana Komierowskiego w koncu XIX w. wg proj. arch. Wiktora Stabrowskiego.
Obecny PAŁAC otrzymał swą formę w 1929 r. w wyniku gruntownej rozbudowy, która nadała mu charakter neobarokowo-klasycystyczny. Jest murowany z cegły i tynkowany. Piętrowa budowla na planie prostokąta posiada ryzalit i dach mansardowy. Po bokach elewacji frontowej znajdują się dwie oficyny flankujące otwarty dziedziniec z podjazdem z 1919 r.
Na pn. od pałacu znajduje się obszerny FOLWARK z budynkami wzniesionymi lub gruntownie przebudowanymi wna przełomie XIX i XX w. Na zach. położone są trzy CZWORAKI zbudowane ok. 1863 r. We wjazdach na folwark i do parku stoją bramy z 1. poł. XIX w. utworzone z murowanych, cylindrycznych słupów zwieńczonych piramidkami z kamiennymi kulami.
W otoczeniu pałacu rozciąga siaobszerny PARK krajobrazowy, założony zapewne w pocz. XIX w. W jego pd. części znajdują się dwa stawy rozdzielone groblą oraz grodzisko, otoczone częściowo murem z 1919 r., ruiny kaplicy grobowej z 1863 r. zniszczonej w 1939 r.

LUTOWO
- Bezstylowy, murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Wawrzyńca został wzniesiony na miejscu poprzednich w 1929 r.
- Czternaście CHAŁUP drewnianych o konstrukcji sumikowo-łątkowej z dachem siodłowym krytym przeważnie strzechą. (numery: 10, 11, 13, 19, 23, 29, 38, 44, 47, 48, 52, 53, 55, 56)

LUTÓWKO
- DOM przy Leśnictwie zbudowany został ok. poł. XIX w. Jest on drewniany o konstrukcji szkieletowej z wypełnieniem ceglanym. Posiada plan zbliżony do kwadratu i jest parterowy. Od frontu znajduje się przybudówka mieszcząca sionkę. Przekryty jest dachem siodłowym, krytym dachówka.
- Dwie drewniane CHAŁUPY o konstrukcji sumikowo-łątkowej zbudowane zostały ok. poł. XIX w. Dach chaty nr 1 kryty jest dachem siodłowym ze strzechą , natomiast nr 3 dachówką.
- DAWNY MŁYN WODNY zbudowano w 1831 r. Jest drewniany, o konstrukcji szkieletowej z wypełnieniami ceglanymi, na podmurówce kamiennej. Posiada mieszkalne poddasze nad parterem. Wzniesiono go na planie prostokąta. Od frontu posiada nowy ganek murowany w miejscu poprzedniego, drewnianego. Dach jest mansardowy z naczółkiami, krtyt dachówką.

NIECHÓRZ
CHAŁUPY: drewniana o konstrukcji szkieletowej z wypełnieniem tynkowanym z dachem siodłowym, pochodzi z XVIII w.; drewniana o konstrukcji sumikowo-łątkowej, przekryta dachem siodłowym krytym strzechą, pochodzi z przełomu XVIII/XIX w.

OBODOWO
Dwie CHAŁUPY drewniane o konstrukcji sumikowo-łątkowej na kamiennych podmurówkach pochodzą z poł. XIX w. Posiadają dachy siodłowe kryte strzechą.

ORZEŁEK
CHAŁUPY (nr 24, 30, 43, 54, 55) drewniane o konstrukcji sumikowo-łątkowej z dachami siodłowymi, krytymi strzechą zbudowano w 1. poł. XIX w.

PĘPERZYN
- Poewangelicki KOŚCIÓŁ FILIALNY o skromnych cechach barokowych zbudowany został w 1778 r., a następnie gruntownie odnowiony w 1965 r. Jest murowany z cegły, salowy. XVIII-to wieczny chór muzyczny jest drewniany, wsparty na dwóch słupach. Zewnątrz ściany podzielone są uproszczonymi pilastrami. Szczyt pd. jest trójkątny o podziałach ramowych. Od pn. nadbudowanajest kwadratowa wieżyczka konstrukcji szkieletowej. Dach siodłowy kryty jest dachówką. Wieżyczkę wieńczy hełm baniasty z latarnią podbity blachą.
- Drewniana DZWONNICA w kształcie krosna pochodzi z XIX w.
- CHAŁUPY drewniane: nr 2 z poł. XIX w. jest częściowo konstrukcji szkieletowej z ozdobnie kładzionym wypełnieniem ceglanym, częściowo sumikowo-łątkowej, jej dach kryty jest dachówką; nr 5 z ok. poł. XIX w. konstrukcji zrębowej, od frontu posiada podcień narożny, dach kryty jest strzechą.

PIASECZNO
Cztery CHAŁUPY drewniane o konstrukcji sumikowo-łątkowej z dachami siodłowymi krytymi strzechą pochodzą z przełomu XVIII i XIX w.

PŁOCICZ
Cztery CHAŁUPY drewniane o konstrukcji sumikowo-łątkowej z dachami siodłowymi krytymi strzechą pochodzą z 1. poł. XIX w.

PŁOSKÓW
CHAŁUPA drewniana o konstrukcji sumikowo-łątkowej pochodzi z ok. poł. XIX w. Posiada dach siodłowy kryty strzechą.

RADOŃSK
Drewniane CHAŁUPY z dachami siodłowymi krytymi strzechą: nr 3 o konstrukcji częściowo zrębowej, częściowo sumikowo-łątkowej z XVIII w.; nr 4 analogiczna z XVIII/XIX w.; nr 8 o konstrukcji sumikowo-łątkowej z ok. poł. XIX w.; nr 10 o konstrukcji sumikowo-łątkowej z 1866 r., jej wejście poprzedza nowszy ganek.

RADZIM
Neogotycki, murowany z cegły DWÓR zbudowano w 1867 r. Jest piętrowy. Elewację frontową ujmuje z jednej strony ryzlit zwienczony trójkątnym szczytem, z drugiej ośmioboczna wieżyczka. W otoczeniu znajduje się PARK krajobrazowy z XIX w.

ROGALIN
Trzy drewniane CHAŁUPY z 1. poł. XIX w.: konstrukcji szkieletowej wypełnionej cegłą, z dachem siodłowym krytym strzechą; konstrukcji częściowo szkieletowej, częściowo sumikowo-łątkowej.

RUNOWO KRAJEŃSKIE
- Późnorenesansowy o tradycjach gotyckich, murowany, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Trójcy Świętej zbudowany został na miejscu poprzedniego w latacj 1606-7 z fundacji Jana Orzelskiego kasztelana rogozińskiego i starosty kościańskiego. Jest jednonawowy. Od zach. posiada kwadratową wieżę z cylindryczną wieżyczką schodową od pd. Jest ona rozdzielona gzymsami i uskokami na xcztery kondygnacje, z których dwie dolne ujęte są w narożach boniowaniem. Chór muzyczny wsparty jest na dwóch kamiennych, kanelowanych kolumnach i dwóch półkolumnach. Okna mają wykrój łuków ostrych. Wewnętrzne portale są kamienne, prostokątne. Portal główny jest późnorenesansowy , kamienny zamknięty półkoliście z ornamentem kwiatowym. Dachy są siodłowe kryte dachówką, nad lożą wysoki trójspadowy, nad kruchtą pulpitowy. Bogate wyposażenie kościoła pochodzi głównie z XVII i XVIII w.
- OGRODZENIE KOŚCIOŁA stanowi mur z bramkami z pocz. XVII w. Bramka pn. zamknięta jest półkoliście, posiada nisze w ościeżach i boniowane obramienia, zwienczona jest trójkątnym przyczółkiem z kartuszem z herbem Dryja. Od pn., wsch. i zach. bramki utworzone są z boniowanych filarów zwieńczonych trójkątnymi szczycikami.
- Murowana PLEBANIA o skromnych cechacg klasycystycznych pochodzi z pocz. XIX w. Elewację frontową ożywia boniowanie w tynku, oś środkowa jest lekko zaakcentowana,,posiada wnękę mieszczącą wejście ujęte po bokach drewnianymi, kanelowanymi półkolumnami. Przekryta jest dachem siodłowym z dachówką.

- RUINA PAŁACU. W 1595 r. starosta rogoziński i kościański Jan Orzelski wzniósł murowany zamek względnie dwór obronny. Ok. 1860 r. został on przebudowany staraniem Jerzego Orzelskiego i ponownie w 1900 r. przebudowany gruntownie w duchu eklektyzmu. W 1945 r. uległ spaleniu. Była to neorenesansowa budowla wzniesiona na nieregularnym rzucie, utworzonym z dwóch łączących się ze sobą prostokatów. W narożu pn.-zach. stała cylindrtczna baszta. Zachowały się częściowo pierwotne piwnice oraz mury sięgające wysokości gzymsu koronującego. Na ścianie pn. znajduje się kamienna tablica erekcyjna z 1595 r. Druga płyta została przeniesiona i użyta jako stopien przed budynkiem Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej.
- W silnie zdewastowanym PARKU krajobrazowym z okazami starodrzewia, na sztucznym nasypie znajdują się ruiny pałacu, na wsch. od nich jest staw z kanałem.
- Drewniane CHAŁUPY. Przy kościele stoi zapewne dawna organistówka pochodząca z XVIII/XIX w. o konstrukcji szkieletowej wypełnionej cegłą. Posiada dach naczółkowy, kryty dachówką; W pn.-wsch. części wsi stoją dwie chałupy bez numerów z 1. poł. XIX w. o konstrukcji szkieletowej z dachami siodłowymi, krytymi strzechą.

SĘPÓLNO KRAJEŃSKIE
Miasto powiatowe zostało założone w 1350 r. przez Hektora Ostroroga. Zamek wzniesiony w XIV w., został zniszczony wraz z miastem przez krzyżaków w 1409 i 1414 r. Od 1460 r. ostniała tu komora celna. W XVI w. było własnością Alberta Brezy, następnie Zebrzydowskich, a w XVII w. Potulickich. Ponowne zniszczenia miasta nastąpiły podczas wojen szwedzkich w 1626-29 r. i 1700-21, uszkodzeniu uległ wtedy zamek, rozebrany w 2. poł. XVII w. W latach 1764, 1781, 1806, 1854 niszczone pożarami.
- Murowany, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Bartłomieja został zbudowany w latach 1789-1803 przez mistrza murarskiego Jana Ludwika Vasentina z Debrzna. Odnowiono go w 1901 r., powiększono w 1926-7 przez dobudowę przęsła i wieży od zach. Posiada skromne cechy klasycystyczne, wieża jest neobarokowa. Posiada jedną nawę. Okna zamknięte są półkoliście. Na zewnątrz podziałyścian są ramowe. Szczyty są trójkąytne, w tym nad prezbiterium umieszczono krzyż bożogrobców wykonany w tynku. Wyposażenie pochodzi z XVII, XVIII i XIX w.
- DOMY: ul. Młyńska nr 12/14 z 1. poł. XIX w. jest murowany z dachem naczółkowym krytym dachówką; ul. Sienkiewicza nr 96 dom podmiejski o charakterze chałupy, zbudowany ok. poł. XIX w. jestdrewniany o konstrukcji sumikowo-łatkowej, posiada dach siodłowy kryty strzechą; nr 107 analogiczny.

SIEDLISKA
Drewniana CHAŁUPA zbudowana w 1. poł. XIX w.o konstrukci sumikowo-łątkowej z dachem siodłowym, krytym strzechą.

SKARPA
Dobra w XVI/XVII w. były w posiadaniu Reinholda Heidensteina, historyka i sekretarza Stefana Batorego i Zygmunta III. W XVIII-XIX w. własność Prądzyńskich.
- Późnoklasycystyczny, murowany DWÓR zbudowano ok. poł. XIX w. i powiększono o skrzyło na przełomie XIX i XX w. Jest on parterowy, na planie prostokąta, z piętrowym trójosiowym ryzalitem od frontu oraz nowszym skrzydłem od zachodu. Wejście jest ujęte parą kolumn. W zwieńczeniu ryzalitu znajduje się attyka, w części środkowej nieco wyższa, zakończona czterema kulami. Ponadto attyką zdobi kartusz stiukowy z herbem Aubrecht (Prądzyńskich). Dach jest siodłowy, kryty dachówką. We wjeździe na folwark znajduje się brama utworzona z dwóch murowanych, otynkowanych słupów, zwieńczonych gzymsami i piramidkami.

SKORACZEWO
Drewniana CHAŁUPA o konstrukcji sumikowo-łątkowej na podmurowaniu kamiennym pochodzi z ok. poł. XIX w. Przekryta jest dachem siodłowym krytym strzechą.

SOŚNO
- Drewniana CHAŁUPA o konstrukcji sumikowo-łątkowej na podmurowaniu kamiennym pochodzi z ok. poł. XIX w. Przekryta jest dachem siodłowym krytym dachówką.
- WIATRAK typu holenderskiego, drewniany z nowszymi, murowanymi przybudówkami został zapewne zbudowany w 1. poł. XIX w. Jest ośmioboczny, z kolistą, kopulastą głowicą, pobitą papą. Obecnie przekształcony został na młyn elektryczny.

SYPNIEWO
- Obecny drewniany o konstrukcji szkieletowej z wypełnieniem ceglanym KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Katarzyny (pierwotnie p.w. śś. Jana Chrzciciela i Katarzyny) został zbudowany w 1781 r. i odnowiony w 1959 oraz gruntownie w 1967-8. Jest jednonawowy. Ściany nawy dzielą pary pilastów na wysokich cokołach, z kapitelami kompozytowymi. Kościół przekryty jest dachami siodłowymi z dachówką. Wyposażenie pochodzi głównie z XVIII w.
- Drewniana DZWONNICA pochodzi z 1926 r.
- Obecny, eklektyczny PAŁAC wzniesiono w 3. ćw. XIX w. W otoczeniu znajduje się obszerny PARK krajobrazowy ze stawem i kanałami.
- Drewniana o konstrukcji sumikowo-łątkowej CHAŁUPA nr 32 zbudowana została ok. poł. XIX w. Posiada dach siodłowy, kryty dachówką.

SZYNWAŁD
Cztery drewniane CHAŁUPY o konstrukcji sumikowo-łątkowej pochodzą z ok. poł. XIX w. Przekryte są dachami siodłowymi krytymi strzechą.

ŚMIŁOWO
Drewniana CHAŁUPA konstrukcji szkieletowej z wypełnieniem ceglanym, na podmurowaniu kamiennym, pochodzi z ok. poł. XIX w. Posiada dach siodłowy kryty dachówką.

ŚWIDWIE
Dwie drewniane CHAŁUPY o konstrukcji sumikowo-łątkowej, na podmurówce pochodzą z ok. poł. XIX w.

WAŁDOWO
- Gotycko-renesansowy, murowany, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Mateusza zbuowany został w 1621 r. z fundacji Anny z Zakrzewskich Wałdowskiej. Jest jednonawowy z trójbocznie zamknietym prezbiterium. Od zach. posiada wieżę, opiętą w narożnikach zach. wydatnymi, dwuuskokowymi szkarpami, pomiędzy którymi znajduje się obudowa portalu manierystycznego z 1621 r., w kształcie półkolistej arkady. Wieżę wieńczy hełm baniasty, pobity blachą. Na zewnątrz jest oszkarpowany. Szczyt zachodni o trójkątnym kształcie wtopiony jest w wieżę. Dachy są siodłowe, kryte dachówką. Bogate wyposażenie kościoła pochodzi z XVII, XVIII i XIX w. W otoczeniu koscioła znajduje się stary mur z kamienia i cegły oraz krąg starych lip.
- Klasycystyczna, murowana PLEBANIA zbudowana została w pocz. XIX w. Jej elewacja frontowa ożywiona jest boniowaniem w tynku. Dach jest naczółkowy, kryty dachówką.
- Murowany z kamienia i cegły, jednokondygnacjowy PLEBAŃSKI BUDYNEK GOSPODARCZY zdudowano w 2. poł. XVIII w. Naroża ujęte są boniowaniem w tynku. Posiada wysoki dach naczółkowy z dwiema powiekami, kryty dachówką.
- CHAŁUPA nr 35 zbudowana została w pocz. XIX w. Jest drewniana o konstrukcji szkieletowej z wypełnieniem ceglanym. Posiada dach siodłowy, kryty strzechą.
- Neogotycka, murowana KAPLICZKA z ludową rzeźbą św. Jakuba.
- Na chałupie nr 45 znajduje się KRUCYFIKS ludowy.

WAŁDÓWKO
= ZESPÓŁ FOLWARCZNY - budynki z 1. Poł. XIX w. zgrupowane wokół czworobocznego dziedzińca.
- Murowany DWÓR został powiększony o piętrowe skrzydło w XIX/XX w. Część starsza, parterowa była prostokątna.
- Murowana OFICYNA jest parterowa, na wysokich suterenach. Posiada rzut prostokąta. Oś środkowa jest nieznacznie wysunięta prezed lco budynku i zwieńczona trójkątnie. Przekryta jest dachem siodłowym z dachówką.
- Drewnianą STODOŁĘ o konstrukcji szkieletowej z wypełnieniem z cegły zbudowano w 1850 r. Nakryta jest dachem siodłowym.
- W sąsiedztwie dworu znajduje się niewielki PARK krajobrazowy.

WĄWELNO
Póżnobarokowy, murowany, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. śś. Filipa, Jakuba i Marii Magdaleny wzniesiono na miejscu poprzedniego drewnianego w 1758 r. z fundacji Stanisława Wałdowskiego ze Słupi skarbnika wschowskiego, przez budowniczego Dawida Fecela z Chijnic. Kościół był gruntownie odnawiany w latach 1963-5. Zewnątrz bryła jest jednolita, na rzucie prostokąta, z trójbocznym zamknięciem od wschodu. Jest jednonawowy.Na sklepieniu prezbiterium i suficie nawy znajduje się stiukowa dekoracja tworząca plafony o urozmaiconym wykroju Chór muzyczny jest murowany, wsparty na trzech arkadach. Zewnątrz ściany dzielone są uproszczonymi pilastrami. W fasadzie znajduj ą się dwie nisze, a w zwieńczeniu szczyt ujęty spływami. Dach jest siodłowy, kryty dachówką. Wystrój wnętrza w większości jest rokokowy i pochodzi z okresu budowy kościoła. W otoczeniu kościoła znajduje się współczesny mu mur ceglany otynkowany, od pd. oszkarpowany. Od pd.-wsch. posiada półkoliście zamkniętą bramkę, ujętą zdwojonymi pilastrami, zwieńczoną falistym szczycikiem. W mur wbudowano w 1935 r. dzwonnicę murowaną.

WIELOWICZ
- Drewniany o konstrukcji szkieletowej z wypełnieniem ceglanym, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Jakuba St. Wzniesiono w 1747 r. na miejscu poprzedniego. Był odnawiany w 1926 i 1958 r. Jest salowy z trójbocznym zamknięciem od wsch. Przekryty jest dachami siodłowymi z dachówką.. Wyposażenie pochodzi głównie z XIX w.
- Drewniane CHAŁUPY z dachami siodłowymi krytymi przeważnie strzechą pochodzą z 1. poł. XIX w. nr 3 konstrukcji sumikowo-łątkowej, nr 8 konstrukcji szkieletowej z wypełnieniem ceglanym, nr 14 o konstrukcji sumikowo-łątkowej , nr 15 analogiczna.

WIŚNIEWA
Drewniana CHAŁUPA o konstrukcji sumikowo-łątkowej pochodzi z XVIII w. Posiada dach siodłowy, kryty strzechą.

WITKOWO
Cztery drewniane CHAŁUPY z ok. poł. XIX w.: trzy o konstrukcji sumikowo-łątkowej, jedna szkieletowej z wypełnieniem ceglanym, wszystkie posiadają dachy siodłowe kryte strzechą.

WITUNIA
Trzy drewniane CHAŁUPY z 1. poł. XIX w.: o konstrukcji sumikowo-łątkowej, na podmurówkach, posiadają dachy siodłowe kryte strzechą.

ZABARTOWO
Wieś od 1279 r. była w posiadaniu klasztoru w Lądzie, w 1288 r. została odstąpiona arcybiskupstwu gnieźnieńskiemu.
Neogotycki, murowany, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Jakuba Starszego został wzniesiony na miejscu drewnianego w latach 1865-6 wg planów inspektora budowlanego Fryderyka Wilhelma Koepke z Białośliwia. Jest jednonawowy, od zach. posiada trójkondygnacjową wieżę, zwieńczoną wysokim dachem namiotowym. Kościół jest na zewnątrz oszkarpowany i posiada schodkowe szczyty. Dachy są siodłowe, kryyte łupkiem. Wyposażenie pochodzi głównie z XVII i XVIII w.

ZABYTKI   TORUNIA

KOŚCIÓŁ Św. Jana Chrzciciela i Św. Jana Ewangelisty, gotycki, ceglany, wznoszony etapowo: prezbiterium w 2. poł. XIII w., halowy korpus do ok. 1330 r., przedłużony, przekształcony na pseudobazylikę i rozbudowany o ciągi kaplic w latach 1361-88 i ok. 1400-37 (wieża 1407-33, proj. Hans Gotland), rozbudowany na halę między 1468 a 1473 r., sklepiony po 1473 r., kończony do ok. 1500 r. Halowy z rzędami kaplic bocznych, sklepiony gwiaździście, z niskim, prosto zamkniętym prezbiterium i częściowo wtopioną wieżą frontową. W prezbiterium polichromie gotyckie z ok. 1338 r.

KOŚCIÓŁ Św. Jakuba (d. cystersek, od 1667 r. benedyktynek), gotycki, ceglany, wznoszony etapowo od 1309 do ok. 1350 r., odbudowywany w 1410 i po 1455 r., restaurowany w latach 1909-12 i 1935-39; bazylikowy z rzędami kaplic międzyprzyporowych i wtopioną wieżą frontową, przekryty sklepieniami krzyżowo-żebrowymi i gwiaździstymi. We wnętrzu polichromie gotyckie z XIV-XV w.

KOŚCIÓŁ Św. Ducha (poewangelicki), barokowy, zbudowany w 1743 r., proj. Andreas Adam Bahr, dokończony w latach 1753-56 przez architekta Efraima Schroegera; halowy, z neobarokową wieżą frontową zbudowaną w latach 1896-98, proj. Karl Schäfer i Hugo Hartung.

KOŚCIÓŁ Św. Katarzyny, neogotycki, zbudowany w latach 1894-97, proj. Teuf; z transeptem i wieżą frontową, o niezwykle zróżnicowanej, dynamicznej bryle.

KOŚCIÓŁ Chrystusa Króla, o formach klasycystycznych, zbudowany w latach 1929-30, proj. Kazimierz Ulatowski; centralny z nawą przekrytą kopułą.

Dawny KOŚCIÓŁ ewangelicki (Rynek Nowomiejski), o charakterze neoromańskim, zbudowany w 1824 r., w duchu architektury Karla Friedricha Schinkla.

ZESPÓŁ KLASZTORNY POFRANCISZKAŃSKI:
KOŚCIÓŁ Najświętszej Marii Panny, gotycki, ceglany, wznoszony etapowo: ok. 1270-1300, jako dwunawowa, niesymetryczna hala, z wykorzystaniem murów kościoła z ok. 1250 r., rozbudowany o trzecią nawę, poprzez włączenie krużganków klasztornych i nadbudowanie nad nimi galerii oraz wzniesienie nowego prezbiterium w 2. poł. XIV w., wielokrotnie remontowany. Trójnawowa hala ze sklepieniami gwiaździstymi, z emporą w węższej nawie północnej Kaplica grobowa Anny Wazówny, od północy przy prezbiterium, barokowa z ok. 1636 r.; płytka półkolista poprzedzona barokowym portalem.
KLASZTOR od północy i wschodu, rozebrany w 1813 r.

ZAMEK krzyżacki, komturski, gotycki, ceglany, zbudowany w latach 1260-80, rozbudowany w XIV w., zniszczony w 1454 r., restaurowany w latach 1903, 1919-21, 1937-38 i 1958-64. Na rzucie podkowy, z przedzamczem; zachowane piwnice i fragmentów murów oraz dansker połączony z zamkiem gankiem na arkadach. W obrębie zamku siedziba Bractwa Św. Jerzego, gotycka, ceglana z 1489 r., wielokrotnie przebudowana, ostatnio w latach 1883-84, proj. Rehberg.

RATUSZ gotycki, z cegły, zbudowany w latach 1391-99, z wykorzystaniem wieży z 4. ćw. XIII w., nadbudowanej w 1385 r., podwyższony o kondygnację między 1602 a 1605 r., zapewne przez Antona van Obberghena, odbudowany po pożarze w latach 1722-38, m.in. z dobudową (1736 r.) od zachodu barokowego ryzalitu, proj. Giovanni Battista Cocchi, zastąpionego neogotyckim w 1869 r. przez proj. Ferdinand von Quast. Czteroskrzydłowy, dwukondygnacjowy z dziedzińcem wewnętrznym i bramami przejazdowymi na osi każdego skrzydła, z pięciokondygnacjową wieżą w narożniku południowo-wschodnim Muzeum Okręgowe.

SPICHLERZE, zlokalizowane w południowej części miasta, wznoszone od XV do XIX w., wielokrotnie przekształcane, licznie zachowane, m.in.: gotycki (czterokondygnacjowy), koniec XV w., ul. Piekary 4; trzy gotyckie przebudowane na barokowe, ul. Ciasna 4/6/8, (oddział archeologiczny Muzeum Okręgowego).

Dawna BURSA gimnazjum toruńskiego, zbudowana w latach 1598-1601 przez architekta Hansa Eckharda.

PAŁAC Biskupów Kujawskich (ul. Żeglarska 8), barokowy, zbudowany w 1693 r., dla bpa Stanisława Dąbskiego, przebudowany w XIX w.; trzypiętrowy z fasadą bogato dekorowaną stiukowymi girlandami i festonami.

PAŁAC burmistrza Jacoba Meissnera, barokowy, zbudowany w 1739 r., przebudowany na klasycystyczny w 1798 r. przez Heckerta.

ARSENAŁ klasycystyczny zbudowany w 1824 r. Muzeum Etnograficzne. W otaczającym parku przykłady budownictwa ludowego z terenu Kujaw i Pomorza.

POCZTA przy Rynku Staromiejskim, neogotycka, zbudowana w 1881 r.

DWÓR ARTUSA, neorenesansowy z elementami neomanieryzmu, zbudowany w latach 1889-91 przez R. Schmidta.

TEATR im. Wilama Horzycy, neobarokowy z elementami secesji, zbudowany w 1904 r., według proj. Ferdinad Felner i Hermann Helmer; z piętrowy z ryzalitem z wgłębną arkadą.

BANK, pl. Rapackiego, neomanierystyczny, zbudowany w 1906 r.

BANK Inwestycyjny, zbudowany w latach 1930-35, proj. Romuald Gutt.

BUDYNEK Dyrekcji Lasów Państwowych, ul. Mickiewicza 9, o formach uproszczonego klasycyzmu, zbudowany w 1931 r., proj. Kazimierz Ulatowski.

GMACH Ubezpieczalni Społecznej, ul. Uniwersytecka 8, o formach uproszczonego klasycyzmu, zbudowany w 1931 r., proj. Kazimierz Ulatowski.

STAROSTWO Krajowe Pomorskie (ob. Collegium Minus UMK), o formach klasycystycznych, z elementami konstruktywistyczno-funkcjonalistycznymi, zbudowane w 1935 r., proj. Jerzy Wierzbicki.

BANK Rolny, ul. Wały, o formach klasycystycznych i gotyckich, zbudowany w latach 1937-39, proj. Marian Lalewicz.

ZABUDOWA MIEJSKA STAREGO MIASTA:
kamienice z XV-XIX w. przeważnie trzypiętrowe, o trójosiowych fasadach, ustawione szczytowo, m.in.:
- Kamienica Rynek 17, z XV w., kilkukrotnie przekształcana z portalem w fasadzie z ok. 1630 r.
- Kamienica pod Gwiazdą, barokowa, z 1697 r., z wykorzystaniem murów budowli z końca XV w., z bogatą dekoracją owocowo-kwiatową. Oddział Sztuki Dalekiego Wschodu Muzeum Okręgowego.
- Kamienica Eskenów, pierwotnie późnogotycka, z XV w., wielokrotnie przebudowywana, m.in. przekształcona na spichlerz w XIX w., odbudowana w latach 1980-89. Oddział historyczny Muzeum Okręgowego.
Dom Kopernika późnogotycki, z ok. 1480 r. lub z pocz. XVI w., wielokrotnie przekształcany, restaurowany w latach 1972-73. Muzeum Dom Mikołaja Kopernika.

MURY MIEJSKIE gotyckie, ceglane, ok. 1250-70, wielokrotnie rozbudowane i reperowane w XIV i XV w., częściowo rozebrane w XIX w., złożone z dwóch ciągów murów z 32 basztami łupinowymi i bramami. Zachowane na długich odcinkach, najlepiej od strony Wisły. BASZTY z 1. poł. XIV w.: Krzywa Wieża, przebudowana na cele mieszkalne w XIX w., Gołębnik, Żuraw, Wieża Wartownicza, Monstrancja, Koci Łeb oraz trzy baszty na Podmurnej. BRAMY: Klasztorna, 1. poł. XIV w., nadbudowana w XV w.; Żeglarska, 1. poł. XIV w., nadbudowana w XIX w.; Mostowa, 1432, trzykondygnacjowa na rzucie prostokąta o zaokrąglonych narożnikach.


Toruń-Podgórz
ZESPÓŁ KLASZTORNY POREFORMACKI (ob. franciszkanów), barokowy, fundowany w 1644 r. przez Stanisława Sokołowskiego: Kościół Śś. Piotra i Pawła, kończony ok. poł. XVIII w., z klasztorem z końca XVIII w.


Toruń-Dybów
ZAMEK KRÓLEWSKI, gotycki, z cegły, zbudowany między 1425 a ok. 1450 r., fundacji Władysława Jagiełły; z trójkondygnacjowym domem mieszkalnym na rzucie wydłużonego prostokąta i dziedzińcem otoczonym murem z wieżą bramną od pd. Ruina.


Toruń-Kaszczorek
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany po 1318 r., spalony w 1966 r., odbudowany; salowy z kruchtą konstrukcji szachulcowej i nadbudowaną drewnianą wieżą z 1698 r.

ZABYTKI   POWIATU   TORUŃSKIEGO

BIERZGŁOWO
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, zbudowany ok. 1300 r., odbudowany po 1697 r., remontowany w 1882 r.; salowy.

CHEŁMŻA
KOŚCIÓŁ kolegiacki Św. Trójcy (d. katedra), gotycki, z cegły, wznoszony etapowo od 1251 do ok. 1359 r., odbudowany i przekształcony po 1422 r., wielokrotnie odnawiany m.in. w latach 1662-74, restaurowany ok. 1870-89, m.in. proj. Konrad Steinbrecht, odbudowany między 1950 a 1971. Halowy z parą wieżyczek w narożach transeptu i prosto zamkniętym prezbiterium;. fasada dwuwieżowa, z trójkondygnacjową wieżą pd. i pięciokondygnacjową wieżą pn., ze zwieńczeniem rekonstruowanym w latach 1970-71.
KOŚCIÓŁ Św. Mikołaja, gotycki, ceglany, z końca XIII w., odbudowany i przekształcony po 1422 r., przebudowany (m.in. nadbudowa wieży i dodanie transeptu) w latach 1850-58; pseudobazylika z transeptem i wtopioną wieżą frontową.

CZARNOWO
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zapewne zbudowany w pocz. XIV w., remontowany m.in. w 1498 i 1927 r.; jednonawowy.

CZERNIKOWO
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany ok. 1370 r., przebudowany ok. 1641 r.; jednonawowy z wieżą frontową, powiększony o transept i prezbiterium z 1904 r.

DŹWIERZNO
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, zbudowany na przełomie XIII/XIV w.; jednonawowy z wieżą frontową ok. 1864.

GOSTKOWO
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, zbudowany na przełomie XIII/XIV w., restaurowany w latach 1841-42; jednonawowy z neogotycką wieżą frontową z 1928 r.

GÓRSK
KOŚCIÓŁ poewangelicki, o cechach barokowych, zbudowany w 1613 r., odbudowany w latach 1661-87; salowy z kaplicą od północy. We wnętrzu strop polichromowany z 1694 r., proj.Hans Tiedemann.

GRĘBOCIN
Dawny KOŚCIÓŁ pierwotnie gotycki, zbudowany na przełomie XIII/XIV w., gruntownie przebudowany w latach 1686-87, proj. Jakub Sipingk; jednonawowy z wieżą frontową z ok. poł. XIV w. Od 1918 r. sala gminna i szkoła, remontowany w 1989 r.

GRONOWO
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany w 1. poł. XIV w.; jednonawowy z renesansową wieżą z 1. poł. XVII w. i prezbiterium przekształconym ok. 1750 r.

GRZYWNA
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, zbudowany po 1293 r.; jednonawowy z neogotycką wieżą od pn. 1906, proj. Goldbach.

KIEŁBASIN
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, zbudowany w 1. poł. XIV w., odbudowany w 2. poł. XV w.; salowy z wieżą frontową, nadbudowaną w 2. poł. XVII w.

KIJASZKOWO
DWÓR neoklasycystyczny, zbudowany w 1924 r., z wykorzystaniem murów dworu z XVIII w.; parterowy z mieszkalnym poddaszem, piętrową częścią środkową poprzedzoną wielkoporządkowym portykiem, i alkierzami od ogrodu.

ZABYTKI   POWIATU   WĄBRZESKIEGO

DĘBOWA ŁĄKA
KOŚCIÓŁ pierwotnie gotycki, kamienno-ceglany, zbudowany na przełomie XIII/XIV w., przebudowany na renesansowy w pocz. XVII w.; salowy z kaplicą od pd. i wieżą frontową.
PAŁAC neorenesnsowy, zbudowany ok. poł. XIX w.; jedno- i dwupiętrowy, na nieregularnym rzucie, z prostokątnym dziedzińcem z sześciokondygnacjową wieżą i ryzalitem środkowym zwieńczonym naczółkiem.

JÓZEFKOWO [na zach. od Wąbrzeźna]
DWÓR rodziny Plehn, o formach klasycystycznych, z poł. XIX w., rozbudowany w końcu XIX w. i w 1915 r.; parterowy, częściowo piętrowy, o złożonej bryle.

ZABYTKI   POWIATU   WŁOCŁAWSKIEGO

BRZEŚĆ KUJAWSKI
KOŚCIÓŁ Św. Stanisława Bpa, gotycki, ceglany, zbudowany po 1332 r., zapewne powiększony XV w., kilkakrotnie odbudowywany, gruntownie przebudowany w duchu neogotyku, w 1908 r., proj. Tomasz Pajzderski; halowy, z parą neogotyckich kaplic bocznych i neogotyckimi sklepieniami. We wnętrzach polichromia modernistyczna w latach 1925-27, proj.Julian Makarewicz.
ZESPÓŁ KLASZTORNY PODOMINIKAŃSKI (ob. elżbietanek):
KOŚCIÓŁ Św. Michała Archanioła, pierwotnie gotycki, z cegły, zbudowany w 2. poł. XIV w., gruntownie przekształcony w duchu neobaroku w latach 1922-28, proj. Adolf Buraczewski; bazylikowy z wydłużonym prezbiterium. Klasztor od północy, zapewne z XVI w., wielokrotnie przekształcany, zachowane jedynie skrzydło wsch.
RATUSZ klasycystyczny, zbudowany w 1824 r., proj. Henryk Marconi; piętrowy, z wieżą nad częścią środkową, poprzedzony wielkoporządkowym portykiem.
ZAMEK pierwotnie gotycki, z ok. poł. XIV w., z fundacji Kazimierza Wielkiego, wielokrotnie odbudowywany po zniszczeniach, rozebrany na pocz. XIX w., zachowany budynek przekształcony na szkołę w poł. XIX w.; o cechach klasycystycznych, piętrowy.
ZABUDOWA MIEJSKA: domy głównie klasycystyczne z 1. poł. XIX w., parterowe i piętrowe, m.in. ul. Narutowicza i Reymonta oraz Rynek.
MURY MIEJSKIE gotyckie, z cegły, zbudowane ok. 1332 r., zachowane fragmentarycznie.

BRZEZIE
PAŁAC w kostiumie francuskim, zbudowany w 1873 r., proj. Artur Goebel, dla Leopolda Kronenberga, gruntownie odnowiony w 1978 r.; piętrowy, na rzucie nieregularnym, z cylindryczną wieżą w narożu południowo-zachodnim. Park krajobrazowy, 1889, proj. Walerian Kronenberg.

FALBORZ
PAŁAC o cechach klasycystycznych, zbudowany ok. 1870 r., dla Hipolita Przyłubskiego, przebudowany w latach 1912-14, proj. Rudolf Świerczyński; piętrowy, na rzucie nieregularnym, z portykiem kolumnowym.

JARANTOWICE k. Chocenia pol.
DWÓR, zbudowany w latach 1914-15, rozbudowany po 1945 r.; piętrowy, na rzucie litery T, z podcieniem wspartym na dwóch kolumnach.

ZABYTKI   POWIATU   KUTNOWSKIEGO

BEDLNO
Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. śś. Floriana i Rocha zbudowano w 1947 r. na miejscu drewnianego z końca XV w. Większość wyposażenia kościoła jest barokowa.

CHODÓW
- Drewniany o konstrukcji zrębowej, orientowany KOŚCIÓŁ p.w. Podwyższenia Krzyża św. pochodzi z XVI w. lub z początku XVII w. Restaurowano go w 1788 r., XIX w. i 1946 r. Nawa jest prostokątna z niższym i węższym prezbiterium zamkniętym wielobocznie. Przekryty jest dachem dwuspadowym z wieżyczką na sygnaturkę.
- DAWNY DWÓR z 1852 r. jest murowany, jednopiętrowy, otoczony dużym parkiem z ok. poł. XIX w.

DĄBROWICE
Osada położona jest przy trasie Kutno - Włocławek. Miasto spłonęło w XV w. i w 1507 r. otrzymało powtórnie przywilej miejski. Ponownie spłonęło podczas wojen szwedzkich.
- Neogotycki, murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. śś. Wojciecha i Stanisława zbudowano na miejscu poprzedniego w 1813 r. Restaurację przeprowadzono w 1946 r. Jego korpus jest trójnawowy zamknięty prezbiterium z półkolistą apsydą. Od frontu znajduje się czworoboczna wieża z kruchtą. Kościół opięty jest szkarpami. Fasadę zdobi klasycystyczna dekoracja stiukowa. Dach jest dwuspadowy. Wyposażenie pochodzi z XVI, XVII XVIII i XIX w.
- Budynek DAWNEGO RATUSZA wzniesiono ok. poł. XIX w. Na planie prostokąta z przybudówką od pn. Jest jednopiętrowy z czworoboczną wieżą, przekryty dachem czterospadowym.

DOBRZELIN
Klasycystyczny, murowany DWÓR zbudowano w 1. poł. XIX w. Jest to budowla parterowa na planie prostokąta. Środkowe ryzality posiadają trójkątne tympanony, przy pd. znajduje się taras na czterech kolumnach. Dach nad częścią parterową jest czterospadowy, nad ryzalitami dwuspadowy. Przy dworze znajduje się duży park z 1. poł. XIX.

DZIERZBICE
- Murowany, klasycystyczny KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Mikołaja zbudowano w 1798 r. Restaurowano go w 1845 i 2. poł. XIX w. partie wtedy dobudowane są bezstylowe: nowe prezbiterium z półkolistą apsydą, wieża w fasadzie, nowa zakrystia z przedsionkiem od pd.
- W 1. poł. XIX w. wzniesiono klasycystyczny, murowany DWÓR, który następnie rozbudował ok. 1870 r. Korneli Gabrielski. Jest jednopiętrowy z parterową dobudówką. Od frontu posiada portyk czterokolumnowy. Przekryty jest dachem dwuspadowym.
- Zabudowania gospodarcze pochodzą z XIX w. podobnie jak duży PARK z późnobarokowymi posągami.

GŁOGOWIEC
- Gotycko-renesansowy, murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Narodzenia N. P. Marii i św. Wojciecha ukończono w 1433 r., powiększono w latach 1560-73. Wielokrotnie był restaurowany w XIX w i XX w przez architektów S. Bowbelskiego, Jarosława Wojciechowskiego i Kazimierza Skórewicza. Kościół jest otoczony murem z czterema narożnymi kaplicami. Jest jednonawowy, oszkarpowany. Wewnątrz ściany nawy wsparte są filarami przyściennymi. Ściany zdobi polichromia F. Węglewskiego z 1950 r. W 1914 r. nadbudowano wieżę wspartą na dwóch narożnikach okrągłymi basztami. Dachy są dwuspadowe. Portal jest renesansowy. Wyposażenie kościoła jest głównie renesansowe i barokowe.
- Murowana, parterowa plebania pochodzi zapewne z XVIII w. Została wzniesiona na planie prostokąta z ryzalitami we wsch. częściach elewacji pn. i pd. Na narożnikach wsparta jest szkarpami. Przekrywa ją dach dwuspadowy.

GROCHÓW
- Drewniany o konstrukcji zrębowej, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Tomasza Apostoła pochodzi z 1681 r. Jest trójnawowy, bazylikowy z małym transeptem. Nawy boczne otwarte są do głównej arkadami. Drewniany chór wsparty jest na słupach. Dachy są dwuspadowe z wieżyczka na sygnaturkę, nad nawami bocznymi pulpitowe. Wyposażenie pochodzi głównie z XVII i XVIII w.
- Drewniana, czworoboczna DZWONNICA o konstrukcji słupowej przekryta jest dachem namiotowym. Pochodzi z 1. poł. XIX w.
- Murowany DAWNY DWÓR wzniósł w latach 1879-80 budowniczy Korneli Gabrielski, na miejscu starego. Otoczony jest parkiem z 1. poł. XIX w.

IMIELNO
- Drewniany o konstrukcji zrębowej, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Panny Marii zbudowano przed 1685 r. Dach jest dwuspadowy. Wyposażenie pochodzi z XVII, XVIII i XIX w.
- Drewniana o konstrukcji słupowej, ośmioboczna DZWONNICA pochodzi zapewne z XVII w. Przekrywa ją dach wielopołaciowy.
- Murowany DWÓR na planie prostokąta z dwoma przybudówkami po bokach pochodzi z poł. XIX w. Część środkowa jest parterowa, boczne piętrowe. Na osi fasady znajduje się ryzalit. Przekrywa go dach dwuspadowy.

KASZEWY KOŚCIELNE
Na miejscu rozebranego kościoła poprzedniego w 1948 r. wzniesiono nowy KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Andrzeja.

KROŚNIEWICE
Osada przy trakcie Warszawa - Kalisz. Została zniszczona w czasie wojen szwedzkich.
- Neogotycki, murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii wzniósł na miejscu poprzedniego w latach 1862-72 budowniczy Fanciszek Tournelle.
- Murowany, jednopiętrowy, na planie prostokąta DWÓR zbudowano ok. poł. XIX w. Posiada ryzality po bokach. Dach jest mansardowy. Przy dworze znajduje się duży park.

KUTNO
Miasto powiatowe położone przy skrzyżowaniu traktów Warszawa-Poznań i Płock-Łęczyca. Prawo miejskie otrzymał w XV w. Został spalony w 1753 r., nowy przywilej lokacyjny otrzymał w 1799 r.
- Neogotycki, murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Wawrzyńca pochodzi z 1883 r.
- W parku położona jest klasycystyczna, murowana KAPLICA w kształcie rotundy ze sklepioną kryptą. Z dwóch stron posiada dwu filarowe portyki. Tympanon urozmaica dekoracja stiukowa. Kopułkę wieńczy latarnia.
- Murowany, jednopiętrowy DOM BIBLIOTEKI MIEJSKIEJ z ok. poł XIX w. wzniesiony został na planie prostokąta.
- Przy ul. Narutowicza położony jest drewniany, parterowy STARY DOM zapewne z XVII/XVIII. Restaurowano go w XIX w. Boczne skrzydła w elewacji frontowej występują dwa boczne ryzality, w środku trzeci. Na szcycie środkowego dachu znajduje się obelisk z koroną.
- Murowany, parterowy PAŁAC zbudowano w końcu XVIII w. Restaurowany był w 2. poł. XIX w. i w 1946 r. Składa się z części środkowej na planie prostokąta, dwóch niższych i węższych części bocznych oraz dwóch wolnostojących pawilonów po bokach, na osi podłużnej pałacu. Część środkowa od podjazdu posiada ganek i facjatę zwieńczoną trójkątnym szczytem nakryta jest dachem mansardowym, boczne mają dachy czterospadowe..
- Dwa pawilony boczne są jednopiętrowe o dachach czterospadowych.
- Nieopodal znajduje się obszerny PARK z XVIII w., powiększony w XIX w.

ŁANIĘTA
- Murowany , orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii wzniesiono w 1643 r. na miejscu poprzedniego. W 1866-68 rozbudowano go w stylu neobarokowym. Jest jednonawowy z transeptem. Polichromia z 1910 r. została wykonana przez L. Zdziarskiego. Dachy są dwuspadowe.
- Murowany, jednopiętrowy ZAMECZEK zbudowany ok. 1. poł. XIX w. ma plan prostokąta. Posiada czworoboczna wieżą od wschodu. Elewacja północna rozczłonkowana jest półkolumnami. Attyka zasłania pulpitowy dach.
- Murowany, jednopiętrowy DAWNY DWÓR na planie prostokąta zbudowano ok. poł. XIX w. Elewacje boczne ozdobione są plastrami i ostrołukowymi płycinami. Dach jest dwuspadowy. Zameczek i dwór otoczone są resztkami współczesnego parku.

ŁĄKOSZYN
Neogotycki, murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Stanisława zbudowano w 1912 r.

ŁĘKI KOŚCIELNE
- Drewniany o konstrukcji zrębowej, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Marii Magdaleny zbudowano w 1775 r. na miejscu poprzedniego. Jest trójnawowy. Od zach posiada czworoboczną wieżę, pod którą znajduje się chór. Dachy są dwuspadowe, nad zakrystią pulpitowy, na wieży kopułka z latarnią, nad nawą wieżyczka na sygnaturkę. Wyposażenie pochodzi z XIX w. W jednym z ołtarzy znajduje się obraz Wojciecha Gersona.
- Murowana, czworoboczna DZWONNICA zbudowana została w 1. poł. XIX w. przekryta jest dachem namiotowym.
- DAWNY DWÓR wzniesiony w 2. poł. XVII w., restaurowany w XIX i XX w. stoi na wzniesieniu i jest otoczony fosą. Jest to parterowy budynek, drewniany o konstrukcji zrębowej. Na osi poprzecznej posiada jednopiętrowe ryzality zwieńczone trójkątnymi szczytami. Od zach. znajduje się nowsza przybudówka. Dach jest dwuspadowy, łamany.
- Obszerny PARK pochodzi z 1. poł. XIX w.
- Na cmentarzu stoi murowana FIGURA - posąg Matki Boskiej.

MNICH
- Murowany, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Wniebowzięcia N. . Marii wystawiono ok. poł. XIX w. jest jednonawowy na planie prostokąta. Wyposażenie pochodzi z XIX w.
- Budowę murowanej, neogotyckiej KAPLICY CMENTARNEJ rozpoczęto w 1776 r., a następnie przebudowano w XIX w. Opięta jest szkarpami i przekryta dachem dwuspadowym.
- Murowany, parterowy DAWNY DWÓR zbudowano w 1. poł. XIX w. na planie prostokąta. Po bokach posiada dwa jednopiętrowe ryzality. Dach jest dwuspadowy, nad ryzalitami czterospadowy.

NOWE
Drewniany o konstrukcji zrębowej, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Floriana zbudowano w 1775 r. Jest trójnawowy. Dachy nad nawą i prezbiterium są dwuspadowe z wieżyczką na sygnaturkę. Wyposażenie pochodzi z XVII, XVIII i XIX w.
Drewniana o konstrukcji słupowej, oszalowana DZWONNICA pochodzi z końca XVIII w. Jest czworoboczna, przekryta dachem namiotowym.

OPORÓW
= KOŚCIÓŁ I KLASZTOR POPAULIŃSKI
- Gotycki, wewnątrz zbarokizowany, murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Marcina jest jednonawowy. Wewnątrz ściany nawy rozczłonkowane są zdwojonymi pilastrami. Polichromię wykonał Szretter w 1938 r. Zewnątrz kościół opięty jest szkarpami. W fasadzie znajduje się czworoboczna wieża trójkondygnacjowa. Dach jest dwuspadowy, nad kaplicą i zakrystią pulpitowy, wieżę wieńczy barokowy hełm z latarnią. Wyposażenie kościoła pochodzi głównie z XVIII w.
- Murowany, obecnie dwuskrzydłowy KLASZTOR przylega do kościoła od pd. Jest jednopiętrowy. Elewacje rozczłonkowują lizeny. Przekryty jest dachem dwuspadowym.
- Gotycki ZAMEK zbudowany został zapewne w latach 1434-49 przez arcybiskupa Władysława Oporowskiego. Restaurowany był w XVII, 2. poł. XVIII w. przez Tomasza Orsettiego, a także w 1844 i 1947 r. Położony jest na wysepce i otoczony głęboką fosą. Jest jednopiętrowy, na planie czworoboku z czworobocznym dziedzińcem wewnętrznym. Składa się z dwóch skrzydeł złączonych pod katem prostym. Skrzydło zach. zakończone jest od pn. czworoboczną, trzykondygnacjową basztą. Druga baszta na rzucie półkola przylega od pn.-wsch. narożnika skrzydła pd. W skrzydle zach. znajduje się brama z wejściem do klatki schodowej. Mur obronny zwieńczony jest blankami częściowo rekonstruowanymi, z gankiem od strony dziedzińca, o parapecie ozdobionym fryzem arkadkowym.
- W obrębie dużego PARKU KRAJOBRAZOWEGO znajdują się pozostałości regularnego założenia renesansowego.
- Na cmentarzu znajduje się KAPLICZKA zapewne z XVIII w. odnowiona w 1862 r. Jest murowana , na słupie, otwarta arkadkami.

ORŁÓW
= Dawny gród kasztelański otrzymał prawa miejskie w XIV w., a w XV stał się stolicą powiatu. Po pożarach w XVI i XVII w. miasteczko podupadło.
- Gotycki, murowany, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Bożego Ciała i św. Jadwigi zbudowano w 1430 r., a następnie restaurowano w XVII w., 1849 r., 1910 r. i 1945. Jest jednonawowy. Zewnątrz opinają go szkarpy. W fasadzie nad półkoliście zamkniętym portalem znajduje się okrągłe okno, Szczyt jest trójkątny z ostrołukowa płyciną. Od pd. w fasadzie wtopiona jest okrągła baszta, dwukondygnacjowa. Kościół przekrywają dachy dwuspadowe. Wyposażenie kościoła pochodzi z XVI i XIX w.
- Na cmentarzu kościelnym znajduje się klasycystyczny GROBOWIEC rodziny Skarżyńskich pochodzący z 1. poł. XIX w. Jest murowany, wzniesiony na planie prostokąta z podcieniem na dwóch kolumnach. Przekrywa go dwuspadowy dach.
- Na cmentarzu grzebalnym znajduje się murowana KAPLICA na planie kwadratu. Od frontu posiada portyk dwukolumnowy zwieńczony trójkątnym szczytem. Jej dach jest czterospadowy z wieżyczką na sygnaturkę.
- Bezstylowy, murowany RATUSZ został wzniesiony w XVII w., a następnie gruntownie przebudowany. Jest to jednopiętrowy budynek na planie prostokąta.
- DAWNY DWÓR wzniósł w 1880 r., na miejscu poprzedniego arch. Józef Huss.

PLECKA DĄBROWA
- Drewniany o konstrukcji zrębowej, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Barbary i Zwiastowania N. P. Marii wzniesiono w 1. poł. XVIII w. Jest to budowla jednonawowa. Dachy są dwuspadowe z wieżyczka na sygnaturkę. Wyposażenie pochodzi głównie z XVIII i XIX w., za wyjątkiem XV-to w. rzeźby z ołtarza głównego, przedstawiającej Matkę Boską z Dzieciątkiem.
- Drewniana o konstrukcji słupowej, czworoboczna DZWONNICA pochodzi z XVIII w. Przekryta jest dachem namiotowym.

RDUTÓW
Klasycystyczny, murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Jana Chrzciciela wzniesiono w 1800 r., a następnie restaurowano w latach 1871-72. Jest jednonawowy, zewnątrz oszkarpowny. Posiada w fasadzie ryzalit rozczłonkowany pilastrami, zwieńczony trójkątnym szczytem, za którym znajduje się attyka oraz czworoboczną wieżę z obeliskiem. Dach jest dwuspadowy. Wyposażenie pochodzi z XVI i XIX w.

SUCHODĘBIE
Klasycystyczny, murowany DAWNY DWÓR zbudowano ok. poł. XIX w. Jest to jednopiętrowy budynek na planie prostokąta. Od frontu znajduje się portyk czterokolumnowy. Dwuspadowy dach osłonięty jest balustradą.

ŚLESZYN
- Klasycystyczny, murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Aleksandra zbudowano ok. 1836 r. Jest jednonawowy na planie prostokąta. Fasada posiada ryzalit zwieńczony trójkątnym szczytem, pośrodku wnękę arkadowa ujętą w pary pilastrów. Dach jest dwuspadowy z wieżyczką na sygnaturkę. Wyposażenie pochodzi z XIX w.
- Klasycystyczny, murowany DWÓR na planie prostokąta pochodzi z początku XIX w. Jest parterowy z piętrem na osi, osłoniętym portykiem trójkątnym tympanonem. Po bokach elewacji frontowej znajdują się parterowe ryzality zwieńczone trójkątnymi szczytami. Po bokach elewacji tylnej znajdują się dwa wgłębne portyki. Dach nad korpusem jest czterospadowy, a nad piętrami dwuspadowy. Nieopodal znajdują się resztki PARKU krajobrazowego

WOJSZYCE
Drewniany o konstrukcji zrębowej DAWNY DWÓR zbudowano w XVIII w. Jest parterowy z ryzalitami piętrowymi na osi poprzecznej, zwieńczonymi falistymi, barokowymi szczytami. Do ryzalitu pd. dobudowano przedsionek. Od zach. znajduje się parterowa dobudówka z XIX w. Dach jest mansardowy z dymnikami. Nieopodal znajduje się duży PARK z 1. poł. XIX w.

ŻYCHLIN
Osada położona była nad rzeką Słudwią. W XIV w. istniał tam zamek. Prawo miejskie otrzymała przed 1450 r.
- Późnobarokowy, murowany, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. śś. Piotra i Pawła wzniesiono na miejscu drewnianego w 1782 r., a powiększono w 1838 r. przez dobudowanie prezbiterium, zakrystii i dwóch kaplic po bokach nawy. Odnowiono go w 1934 r. Fasada jest dwukondygnacjowa, rozczłonkowana pilastrami, zwieńczona falistym szczytem z posągami świętych. Kościół posiada dach dwuspadowy. Wyposażenie pochodzi z XVIII i XIX w.
- Czworoboczna , murowana DZWONNICA o dwóch kondygnacjach została wzniesiona w 1. poł. XIX w. Przekryta jest dachem namiotowym z wieżyczką na sygnaturkę.
- Na cmentarzu grzebalnym znajduje się klasycystyczna KAPLICA grobowa rodziny Orsettich z 1. poł. XIX w. Dwukondygnacjowa budowla jest murowana. Ściany dolnej kondygnacji rozczłonkowują pilastry, w górnej znajdują się otwory okienne. Płaską kopułkę wieńczy wieżyczka na sygnaturkę. W ołtarzu z 1. poł. XIX w. znajduje się klasycystyczna rzeźba Matki Boskiej autorstwa Pawła Malińskiego z tego czasu.
- STARY DOM murowany z facjatą, stojący przy ul. 1. Maja pochodzi z 1. poł. XIX w. Przekryty jest dachem dwuspadowym.

ZABYTKI   POWIATU   ŁASKIEGO

BORSZEWICE
Neogotycki, murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. śś. Stanisława i Mikołaja stanął w 1894 r. na miejscu drewnianego z 1795 r. Wyposażenie kościoła jest głównie barokowe.

BRODNIA
Drewniany LAMUS o konstrukcji zrębowej wniesiony został w 1746 r. Jest to piętrowa budowla na planie prostokąta, której wnętrze zostało podzielone na cztery pomieszczenia. Piętro obiega ganek, wsparty od południa na rzeźbionych słupach.

BRZYKÓW
Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Jana Chrzciciela wzniesiono w latach 1860-72, na miejcu drewnianego. Wyposażenie kościoła pochodzi z XVII, XVIII, XIX w.

BUCZEK
- Murowany, gotycki, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Jana Chrzciciela pochodzi z ok. poł. XV w. Jednonawowa świątynia została przebudowana (rozbudowa części zachodniej w końcu XV w. lub początku XVI). Na osi fasady znajduje się oszkarpowana, czworoboczna wieża, górą przechodząca w ośmiobok, jej szczyt jest XIX-to wieczny. Okna zamknięte są półkoliście. Ściany obiega podwójny gzyms z cegieł. Oszkarpowaną ścianę wschodnią wieńczy trójkątny szczyt z wieżyczką na sygnaturkę. Wyposażenie kościoła pochodzi z XVIII w.
- Dawny PARK dworski obecnie znajduje się częściowo w obrębie cmentarza. To co się z niego zachowało to: szpaler przed domem mieszkalnym, aleja kasztanowa i stawy.

DĄBROWA
Murowana KAPLICZKA z daszkiem dwuspadowym kryje rzeźbę Chrystusa z XVII w.

DĘBOWA WOLA
Drewniana CHAŁUPA o konstrukcji zrębowej pochodzi z pocz. XIX w. Posiada wejście w szczycie. Przekryta jest dachem czterospadowym z okapem.

DOBROŃ
- Drewniany, orientowany, o konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Wojciecha wzniesiono w latach 1763-1779 wg planów ks. Sebastiana Sierakowskiego. Jest to budowla na planie krzyża łacińskiego z trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Dachy posiadają przyczółki. Nad nawą znajduje się wieżyczka na sygnaturkę. Większość wyposażenia kościoła jest rokokowa m.in.: chrzcielnica, ławki, feretrony.
- Drewniana KAPLICZKA z dwiema kolumienkami od frontu przepruta jest daszkiem czterospadowym. Wewnątrz niej znajduje się rzeźba św. Jana Nepomucena z XVIII w.
- Drewniana DZWONNICA o konstrukcji słupowej posiada czterospadowy dach.

GÓRKA PABIANICKA
Neogotycki, murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. śś. Marcina i Marii Magdaleny wzniesiono w 1874 r. na miejscu drewnianego. Wyposażenie kościoła jest barokowo-rokokowe.

GRABNO
Drewniany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. śś. Wacława i Mikołaja wzniesiono w 1940 r. na miejscu poprzedniego drewnianego wzmiankowanego w 1413 r. Jego wyposażenie jest barokowe i klasycystyczne.

KALINOWA
Murowany, parterowy DWÓR zbudowany został w pocz. XIX w. Budowla na planie prostokąta posiada ganek na osi, który wsparty jest na czterech kolumnach. Przykryty jest dachem naczółkowym.

KARCZEW
Murowany, piętrowy DWÓR pochodzi z ok. poł. XIX w. Wzniesiony na planie prostokąta posiada piętrowy ryzalit.

KIKI
Parterowy, murowany DWÓR z facjatką pochodzi z pocz. XIX w. Budowla na planie prostokąta posiada na osi ryzalit z wysuniętym, obudowanym gankiem. Jej naroża urozmaica boniowanie i wazy. Przekryta jest dachem naczółkowym.

KSAWERÓW
Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej pochodzi z XX w.

KWIATKOWICE
- Murowany orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. śś. Mikołaja i Doroty wzniesiony został z fundacji Kaspra Puczka i Anny z Sarnowa w 1606 r. Jest jednonawowy z węższym wielobocznie zamkniętym prezbiterium. Zewnątrz jest oszkarpowany. Fasada posiada trójkątny szczyt i barokowy portal z herbami Rola i Jastrzębiec. Przekryty jest dachem dwuspadowym. Wyposażenie kościoła pochodzi z XVII w.
- Murowana DZWONNICA pochodzi zapewne z pocz. XVII. Posiada cztery półkoliste wnęki i drewniany szczyt.

LUTOMIERSK
Miasteczko otrzymało prawa miejskie w 1274 r. i podupadło w 2. poł. XVII w. - KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Najświętszej Panny Marii wzniesiono w 1780 r. z fundacji Barbary Sanguszkowej. Późnobarokowa budowla posiada plan prostokąta. Wewnątrz ściany rozczłonkowują pilastry, we wnękach znajdują się okna i ołtarze. Z zewnątrz jest oszkarpowana. Opilastrowana fasada wschodnia zwieńczona jest barokowym szczytem. Wystrój wnętrza jest jednolity z końca XVIII w.
- Murowana, piętrowa DZWONNICA na planie kwadratu pochodzi z końca XVIII w. Jej naroża ujęto pilastrami. Przekryta jest dachem namiotowym.
- KOŚCIÓŁ i DAWNY KLASZTOR REFORMATÓW ufundowane zostały w 1650 r. przez Andrzeja Grudzińskiego, w czasie wojny 1914-18 spłonęły i odbudowano je w 1923 r.
- KOŚCIÓŁ p.w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Panny Marii to barokowa murowana i orientowana budowla. Jedna nawa zakończona jest półkoliście zamkniętym prezbiterium. Wnętrze rozczłonkowują pilastry i przekrywa nowe sklepienie kolebkowe.
- Murowany, na planie czworoboku z dziedzińcem KLASZTOR, przylega do pd. ściany kościoła. Na korytarzu klasztornym znajduje się barokowy fresk ze sceną Ukrzyżowania.
- Na cmentarzu kościelnym znajduje się FIGURA Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Panny Marii. Z 1791 r.
- Przy wjeździe do miasta od pn. stoi drewniany o konstrukcji zrębowej STARY DOM z pocz. XIX w. Przekryty jest dwuspadowym dachem.
- Kamienna, barokowa FIGURA św. Jana Nepomucena z XVIII w.

ŁASK
Siedziba rodu Łaskich. Założony jako miasto w 1422 r. - Murowany, orientowany gotycko-barokowy KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Nawiedzenia Najświętszej Panny Marii i św. Michała Archanioła. Jest trójnawowy z wielobocznie zamkniętym prezbiterium, od zachodu z dwiema wieżami dołem czworobocznymi, górą ośmiobocznymi z hełmami barokowymi. Nawy boczne sklepione są kolebkowo na gurtach, otwarte do głównej, sklepionej beczkowo, trzema parami arkad filarowych. Nad nawami znajdują się empory. Ściany wnętrza rozczłonkowane są zdwojonymi pilastrami . Zewnątrz posiada kilka typów szkarp o zróżnicowanych przekrojach. Szczyty nadbudowano w XVIII w. W ołtarzu głównym znajduje się obraz św. Michała malowany przez Filipa Castaldi. W kaplicy Matki Boskiej znajduje się okrągła alabastrowa płaskorzeźba Madonny z Dzieciątkiem pochodzi z Włoch, zapewne z k. XV w. i przypisywana hest Andrei della Robbia. Kościół posiada bogate wyposażenie z XVI, XVII i XVIII w.
- Barokowa FIGURA Dzieciątka Jezus na kolumnie cmentarzu kościelnym (renowacja w 1840 r.).
- Drewniany o konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁ ewangelicki p.w. św. Ducha niegdyś szpitalny wzniesiony został w 1666, 1811-1945. Jest trójnawowy z prostokątnym prezbiterium i dwoma bocznymi kaplicami przy nawach. Przekryty jest dachami gontowymi. Nad wejściem znajduje się wieżyczka na sygnaturkę.
- Na cmentarzu grzebalnym znajduje się bezstylowa, orientowana, murowana KAPLICA. Wewnątrz znajdują się obrazy z XVII i XVIII w.

ŁOPATKI
DAWNY DWÓR OBRONNY obecnie jest spichlerzem. Wzniesiony został w 3. ćw. XVI w. Jest murowany z cegły i posiada nadproża drzwi i okien z piaskowca. W jednej z izb zachowały się resztki polichromii rokokowej.

MARZENIN
Murowany, bezstylowy, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Wniebowzięcia Matki Boskiej wzniesiony został w 1820 r. Jest jednonawowy z wielobocznie zamkniętym prezbiterium. Posiada bogate wyposażenie pochodzące z XVI, XVII, XVIII i XIX w.

MIKOŁAJEWICE
Drewniany, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Narodzenia Najświętszej Panny Marii oraz śś. Piotra i Pawła wzniesiony został w 1711 r. lub 1720 r. z fundacji Józefa Skalińskiego na miejscu poprzedniego. Na osi fasady zach. znajduje się kwadratowa wieża. Nawa główna oddzielona jest od bocznych czterema parami kolumn o rzeźbionych kapitelach. Dachy są dwuspadowe, na wieży podwójny stożkowy. Bogate wyposażenie pochodzi z XVII, XVIII i XIX w.

OSIECZNA
Nowa KAPLICZA z ludową rzeźbą św. Antoniego.

PABIANICE
Miasto Pabianice lokowane zostało przez Łokietka w 1297 r. Osiągnęło rozkwit w 2. poł. XVI w. Było niszczone przez liczne pożary m.in. 1532, 1639, 1760, i 1797. Po pożarze w 1823 r. nastąpiła nowa regulacja w związku z rozwojem przemysłu tkackiego. Rozbudowane w 2. poł. XIX w.
- Murowany, późnorenesansowy KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Mateusza wzniesiony został w latach 1583-88 przez Ambrożego Włocha z Płocka, na wzór katedry Płockiej. Restaurowany był w latach 1721-35 i odbudowany po pożarze w 1760, odnawiany w 1865 i 1876 r. Jest to trójnawowa świątynia bazylikowa z transeptem i prostokątnym prezbiterium zamkniętym półkolistą absydą. Od zach. znajduje się kwadratowa wieża przechodząca górą w ośmiobok.. Od pn. przylega okrągła wieżyczka z klatką schodową. Nawa główna oddzielona jest od bocznych filarami i kolumnami naprzemian. Chór muzyczny wsparty jest na dwóch kolumnach. Zewnątrz kościół jest oszkarpowany, ponad to prezbiterium i ramiona transeptu zwieńczone są późnorenesansowymi szczytami. Dachy są dwuspadowe, a nad nawami bocznymi pulpitowe. Na skrzyżowaniu naw znajduje się wieżyczka na sygnaturkę. W kościele znajduje się sześć dekoracyjnych portali. Kościół posiada bogate wyposażenie z XVII i XVIII w.
- Neogotycki, murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Matki Boskiej Różańcowej z XX w.
- Neogotycki, murowany KOŚCIÓŁ p.w. św. Floriana.
- Murowany KOSCIÓŁ EWANGELICKI w kształcie rotundy nakrytej dachem stożkowym z latarnią na szczycie wzniesiony został w latach 1827-31, a następne rozbudowany i gruntownie przerobiony w latach 1875-6 r. Posiada wieżę z 1875-6.
- Klasycystyczna, murowana SYNAGOGA wzniesiona została w 1847 r. i przebudowana pod koniec XIX w. Ściany zewnętrzne podzielone są pilastrami i ożywione wnękami. Szczyt ściany frontowej jest trójkątny.
- DAWNY ZAMEK (obecnie muzeum) wzniesiony został w latach 1565-71 zapewne przez murarza Wawrzyńca Lorka lub Ambrożego Włocha. Przerabiany był na przełomie XVIII i XIX w. W 1833 r. został zamieniony na ratusz. Jego plan zbliżony jest do kwadratu, w narożach pn.-wsch. i pd.-zach. znajdują się baszty na planie prostokąta. Od zach. mieści się prostokątna przybudówka ze schodami, zakończona szczytem z attyką, przy niej od pn. okrągła wieżyczka.
- DOMY MUROWANE: przy ul. Zamkowej nr 21 i 23 z pocz. XIX w. są murowane, piętrowe; przy ul. Legionów drewniany, konstrukcji przysłupowej, piętrowy z dachem naczółkowym z pocz. XIX w.

POŻDŻENICE
- Drewniany, orientowany o konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. śś. Kazimierza i Barbary wzniesiony został ok. poł. XIX w. Jest to jednonawowa świątynia na planie prostokąta. Dach jest dwuspadowy z wieżyczką na sygnaturkę. Kościół posiada bogate wyposażenie z XVII w. - Drewniana DZWONNICA konstrukcji słupowej pochodzi z pocz. XIX w. Posiada dach namiotowy.
- Murowany, parterowy BUDYNEK SZKOLNY pochodzi z pocz. XIX w. od frontu posiada piętrowy ryzalit Przekryty jest dachem naczółkowym.

PRUSZKÓW
- Drewniany, konstrukcji zrębowej SPICHLERZ pochodzi z pocz. XIX w. Posiada trzy wejścia na dłuższym boku, z czego środkowe z gankiem na dwóch słupach. Dach jest naczółkowy.
- Rozległy, PARK zapewne z XVIII w. posiada system kanałów i stawów. Na kanałach znajdują się ozdobne mostki. Ponad to w parku stoi murowana brama z wazami rokokowymi i kutą kratą z końca XVIII r.
- Murowane, parterowe CZWORAKI pochodzą z pocz. XIX w. Przekryte są dachem naczółkowym.

PRZATÓW GÓRNY
- Murowany, piętrowy DWÓR zbudowano ok. poł. XIX w. Jest to budynek na planie prostokąta z drewnianą werandą na osi. Przekryty jest dachem dwuspadowym.
- Murowany, piętrowy SPICHLERZ pochodzi z pocz. XIX w. Posiada na osi wejście między boniowanymi pilastrami. Dach jest naczółkowy.

PRZECZNIA
- Murowany, parterowy DWÓR zbudowano w pocz. XIX w. Jest to budowla na planie prostokąta z piętrowym ryzalitem od frontu. Nad drzwiami wejściowymi znajduje się okrągłe okno. Przekryty jest dachem naczółkowym.
- Murowany, parterowy SPICHLERZ pochodzi z pocz. XIX w. Posiada ganek wsparty na dwóch parach kolumn. Dach jest naczółkowy.

PSTROKONIE
Murowana, barokowa KAPLICZKA z figurą ludową św. Wawrzyńca pochodzi z pocz. XIX w.

REMBIESZÓW
Murowana KAPLICA, dawniej dworska ma plan prostokąta zamkniętego półokrągłą apsydą. Ściany zewnątrz i wewnątrz są opilastrowane. Wejście znajduje się między dwiema półkolumnami z trójkątnym szczytem. Dach jest dwuspadowy z wieżyczką na sygnaturkę. Wewnątrz znajduje się barokowy ołtarz kamienny z bramkami z końca XVII w.

RESTARZEW
Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Andrzeja Apostoła stanął w 1924 r. na miejscu drewnianego. Wyposażenie kościoła pochodzi z XVI, XVII i XVIII w.

RUSIEC
Murowany, neogotycki KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Nawiedzenia Najświętszej Panny Marii. Pochodzi z 1906 r. i został wzniesiony na miejscu poprzedniego. Wyposażenie pochodzi z XVII i XVIII w.

SEWERYNÓW
Ludowa FIGURKA Chrystusa Frasobliwego pochodzi zapewne z pocz. XIX w.



SIEMIECHÓW
Murowana KAPLICZKA z wnękami stoi na słupie. W niej znajdują się obrazki na blasze z ok. poł. XIX w.: Matka Boska Częstochowska, św. Anna i Ukrzyżowanie. Drewniany, rzeźbiony KRZYŻ z figurką odlaną z formy z XVIII w.

STROŃSKO
- Murowany z cegły, Orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Urszuli w najstarszej części jest romański i pochodzi z 1. poł. XIII w. (prezbiterium i nawy), następnie rozbindowano go w 1726 r., a także w wieku XX (kaplica i wieża). Jest to jednonawowa świątynia z Węższym prezbiterium, zamkniętym półkolistą absydą. W kruchcie od pd. znajduje się rzeźbiony tympanon romański z 1. poł. XIII w. Wyposażenie kościoła pochodzi z XVI, XVII i XVIII w.
- Klasycystyczna, murowana KAPLICA na cmentarzu grzebalnym wzniesiona została na planie półkoliście zamknietego prostokąta w 1821 r. Jej ściany wewnętrzne są opilastrowane, w fasadzie znajduje się trójkątny szczyt. Przekryta jest dachem dwuspadowym. Wewnątrz znajdują się tablice nagrobne rodziny Sucheckich.
- OFICYNA DWORSKA to murowany, parterowy budynek z gankiem na osi, wzniesiony w pocz. XIX w. Przekryta jest dachen dwuspadowym.
- Na zboczu góry rozciąga się PARK zapewne z XIX w.

SWĘDZIENIEWICE
Murowany DWÓR zbudowano w pocz. XIX w. Jest parterowy na planie prostokąta, posiada dwukolumnowy omurowany ganek na osi. Przekryty jest dachem naczółkowym.

SZCZERCÓW
- Murowany, KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Narodzenia Najświętszej Panny Marii pochodzi z pocz. XIX w. i stanął na miejscu drewnianego.
- Na cmentarzu grzebalnym znajduje się KAPLICA p.w. św. Barbary wzniesiona w XVIII w. Jest to budowla drewniana o konstrukcji zrębowej, orientowana. Jej prostokątną nawę zamyka wielobocznie zamknięte prezbiterium. Przekrywa ją dach dwuspadowy z wieżyczką na sygnaturkę. Wyposażenie kaplicy pochodzi z XVII, XVIII i XIX w.
- KAPLICZKI: późnobarokowa, murowana z czterospadowym daszkiem z hełmem; figura św. Jana Nepomucena z ok. poł. XVIII w.; późnobarokowa figura św. Floriana.
- Kilka drewnianych, parterowych DOMÓW o konstrukcji zrębowej pochodzących z ok. poł. XIX w.

WIDAWA
Miasteczko zyskało prawa miejskie w XIV w. Położone jest nad rzeczką Nieciecz, przy trakcie Burzenin-Piotrków. Zostało niemal doszczętnie spalone w latach 1939-45.
- Murowany, bezstylowy, orientowany KOŚCIÓŁ p.w. św. Marcina wzniesiono w 1846 r. na miejscu spalonego drewnianego. Jest to jednonawowa świątynia z węższym, prostokątnym prezbiterium. Z zewnątrz jest oszkarpowany. Szczyty i portal pochodzą z 1846 r. Przekryty jest dachem dwuspadowym. Wyposażenie kościoła pochodzi głównie z XIX w.
= KOŚCIÓŁ I DAWNY KLASZTOR BERNARDYNÓW wzniesione zostały w 1638 r. z fundacji Wężyków Widawskich. Do kościoła od pd. przylegają budynki klasztorne otoczone są od zach. murem z bramą, z tablicami fundacyjnymi klasztoru.
- Barokowy, murowany, orientowany Jednonawowy KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Podwyższenia Krzyża św. Wnętrza sklepione są kolebkowo. Chór muzyczny wspiera się na trzech arkadach. Zewnątrz ściany są opilastrowane. W późnobarokowym szczycie fasady znajduje się herb wężyków Widawskich. Dachy są dwuspadowe z wieżyczka na sygnaturkę. Iluzjonistyczna polichromia pochodzi z poł. XVIII w. Wyposażenie kościoła pochodzi z XVIII w.
- Murowany KLASZTOR wzniesiono na planie czworoboku z dziedzińcem pośrodku. Przy kościele od zach. znajduje się sień i cela furtiana. We wsch. ramieniu znajduje się zakrystia z wejściem do części zakonnej prezbiterium i skarbca, w narożniku pd.-wsch. refektarz sklepiony kolebkowo z lunetami. Na parterze i piętrze mieszczą się cele sklepione na przemian kolebkowo i kolebkowo z lunetami, krużganki kolebkowo z lunetami. Drzwi i okna posiadają kamienne obramienia. W krużganek pd. zdobi fresk ze śś. Franciszkiem i Pawłem Pustelnikiem.
- W murze klasztornym umieszczono KAPLICZKĘ barokową z figurą św. Jana Nepomucena . Na cmentarzu grzebalnym znajduje się neogotycka, murowana KAPLICA z końca XIX w.
- Murowana, orientowana SYNAGOGA na planie prostokąta wzniesiona została ok. poł. XIX w. Wewnątrz zdobią ja polichromie iluzjonistyczne. Ściana pd. jest opilastrowana.
- DOMY: murowany, narożny w rynku, zbudowany został w 2. poł. XVIII w.; murowana, dawna plebania pochodzi z pocz. XIX w.; drewniany o konstrukcji zrębowej z pocz. XIX w.; drewniany, przy ul. Nadrzecznej z pocz. XIX w.

WINCENTÓW
Bezstylowa, murowana KAPLICA na planie prostokąta przekryta jest dachem dwuspadowym. Znajduje się w niej obraz świętych: papieża, Sebastiana, Rocha, i niewiasty z XVII w.

WODZIERADY
- Drewniany, o konstrukcji zrębowej, otynkowany DWÓR wzniesiono w pocz. XIX w. Jest to parterowa budowla na planie prostokąta z ryzalitem od pd. i piętrowym portykiem od pn. wspartym na czterech kolumnach. Od zach. dobudowano sionkę. Przekryta jest dachem łamanym, polskim.
- Częściowo murowany LAMUS z 1. poł. XIX w.

WOLA BAŁUCKA
Murowany DWÓR na planie prostokąta z ryzalitem na osi, zwieńczonym trójkątnym szczytem zbudowano w pocz. XIX w.

WOLA MARZEŃSKA
- Murowany DWÓR na planie prostokąta pochodzi z ok. poł. XIX w. Na osi posiada ganek na dwóch parach kolumn. Przekryty jest dachem naczółkowym, nad gankiem z wystawką z trójkątnym szczytem.
- Drewniany, parterowy BUDYNEK MIESZKALNY na wysokiej podmurówce, o konstrukcji zrębowej pochodzi z ok. poł. XIX w.

WOLA WĘŻYKOWA
- RUINY DAWNEGO DWORU. Murowany DWÓR zbudowano ok. poł. XIX w. Złożony jest z parterowej części na planie prostokąta, z ryzalitem na osi oraz przylegającej pod kątem prostym części piętrowej. Fronton ryzalitu jest klasycystyczny z wazami.
- Dwie murowane KAPLICZKI w kształcie słupa z ok. poł. XIX w.

WOLA WIĘZOWA
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Rocha z poł. XX w. Dawny PARK dworski dziś znajduje się na terenie plebani

WRZESZCZEWICE
Drewniany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Anny pochodzi z XIX w.

WYGIEŁZÓW
- Drewniany o konstrukcji zrębowej, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Nawiedzenia Najświętszej Panny Marii i Nawrócenia św. Pawła. Zbudowany został w 1796 roku na miejscu poprzedniego. Jest to budowla jednonawowa z węższym prezbiterium zamkniętym wielobocznie. Dachy są dwuspadowe z wieżyczką na sygnaturkę. Wyposażenie kościoła pochodzi z XVII i XVIII w.
- Drewniana o konstrukcji słupowej DZWONNICA Jest czterościenna i oszalowana.
- Na cmentarzu kościelnym znajduje się barokowa FIGURA św. Jana Nepomucena.
- W dawnej, drewnianej oficynie dworskiej znajduje się PLEBANIA z ok. poł. XIX w. Jest to parterowa budowla na planie prostokąta z gankiem na osi. Przekryta jest dachem dwuspadowym.

ZELÓW
Miasteczko rozbudowano w pocz. XIX w. w związku z rozwojem przemysłu tkackiego.
Murowany KOŚCIÓŁ BRACI CZESKICH zbudowany został w 1823 r. na planie prostokąta, z kwadratową wieżą w fasadzie. Elewacje zdobi klasycystyczny fryz. We wewnątrz drewniane empory wspierają kolumny. Ściana ołtarzowa rozczłonkowana jest pilastrami. Wyposażenie pochodzi z XIX w.

ZIELEŃCZYCE
Murowany, parterowy DWÓR wzniesiony w pocz. XIX w. w części starszej na planie prostokąta posiada ganek omurowany na osi. Przekryty jest fachem czterospadowym. Park w typie angielskim.

ZABYTKI   POWIATU   ŁÓDZKIEGO
(woj. łódzkie)

BRZEZINY
Data założenia jest nieznana. Do 1792 r. były miejscem odbywania sejmików. W XIX w. istniały tu browary, gorzelnie, młyn parowy, garbarnia, cegielnie.
- Gotycki, murowany, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Podwyższenia Świętego Krzyża. Kościół obecny zbudowano w XIV w. Jest jednonawowy. Wielokrotnie był przebudowywany i odnawiany w 1856 i 1934 r. Korpus i przybudówki z wyjątkiem jednej z kaplic są oszkarpowane. Fasada zach. nawy oraz ściana wsch. prezbiterium zwieńczone są wysokimi trójkątnymi schodkowymi szczytami. Dach nad nawą i prezbiterium jest dwuspadowy, pozostałe pulpitowe i dwupołaciowe. Spośród bogatego wyposażenia kościoła, pochodzącego z XVI i XVII w., na szczególną uwagę zasługują: XVI-to wieczna płyta nagrobna z nagrobka Stanisława Lasockiego wykonana przez Bernardina Zanobii de Gianotis, oraz kobiecy nagrobek z ok. 1560-63, dzieło Jana Michałowicza z Urzędowa.

= KOŚCIÓŁ I KLASZTOR REFORMATÓW. Reformatów sprowadzono w 1627 r. Pierwotny, drewniany kościół i klasztor zbudowano w 1639 r. Obecny kościół ufundowali Teofil i Adam Lasoccy. Ukończony został w 1700 r.
- KOŚCIÓŁ p. w. św. Franciszka jest barokowy, murowany, jednonawowy. Ściany nawy we wnętrzu są rozczłonkowane zdwojonymi pilastrami i wnękami arkadowymi. Chór muzyczny wsparty jest na arkadach filarowych. Fasada podzielona jest parzystymi pilastrami i szerokim gzymsem. Wieńczy ją trójkątny, dwukondygnacjowy szczyt o liniach falistych. Dach nad nawą i prezbiterium jest dwuspadowy.
- KLASZTOR jest murowany, piętrowy, dobudowany do wsch. ściany kościoła. Wzniesiono go na rzucie kwadratu z wirydarzem pośrodku oraz skrzydłem. Skrzydło zach. posiada krużganki. Dachy są dwuspadowe.

- Barokowy, murowany KOŚCIÓŁ BERNARDYNEK p. w. św. Ducha ufundowany został przez Józefa Lasockiego w 1737 r., odnowiony został w 1861 r. Prostokątna nawa posiada wewnątrz zaokrąglone naroża. Jej ściany rozczłonkowane są pilastrami, ożywione wnękami zamkniętymi półkoliście. Fasadę dzielą cztery pilastry i wieńczy trójkątny szczyt z datą 1750. Dachy są dwuspadowe, nad zakrystią i kruchtą trójpołaciowe.
Murowana, dwukondygnacjowa DZWONNICA zbudowana została w 1. poł. XVIII w. Jest to czterościenna budowla z otworami dzwonowymi w drugiej kondygnacji. Jej ściany są opilastrowane. Przekrywa ją dwuspadowy dach.

- Drewniany o konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁ p. w. św. Anny stanął na miejscu poprzedniego w 1719 r. z fundacji Stanisława Bujakiewicza. Odnowiono go w 1861 r. i w XX w. jest jednonawowy. Dach nad nawą jest dwuspadowy, gontowy. Nad szczytem frontowym znajduje się sygnaturka. Wyposażenie pochodzi z XVII w.
Drewniana o konstrukcji słupowej DZWONNICA zbudowana została w XVIII w. Jest czterościenna. Nakryta gontowym, czterospadowym dachem.

- Przy ul. Kościuszki znajdują się stare DOMY drewniane o konstrukcji zrębowej z 1. poł. XIX w.

BYSZEWY
Murowany, parterowy DWÓR zbudowano zapewne na przełomie XVIII i XIX w. Od frontu posiada ganek wsparty na czterech kolumienkach. Elewacje są boniowane.
Zachowały się resztki PARKU ze starymi dębami i kasztanami.

DMOSIN
Pierwotnie barokowy, murowany, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. śś. Andrzeja Apostoła i Małgorzaty zbudowany został w 1728 r., w 1914 spłonął, odbudowano go po 1918 r., a następnie rozbudowano w latach 1927-8. Jest jednonawowy. Fasada zwieńczona jest trójkątnym szczytem podzielonym zdwojonymi pilastrami, ponad którymi znajdują się wazony na cokołach. Ściana zach. zwieńczona jest schodkowym szczytem ze sterczynami. Elewacje boczne dzielą pilastry. Dach nad nawą i prezbiterium jest dwuspadowy, nad zakrystią trójpołaciowy. Wyposażenie pochodzi z XVII, XVIII i XIX w.
Murowana z drewnianą wyższą kondygnacją DZWONNICA zbudowana została w XVIII w. Jest czworoboczna, opięta pilastrami na narożach. Druga kondygnacja z belek, ażurowa jest nakryta daszkiem namiotowym.

JEŻÓW
Osada w 1272 r. została przemianowana na miasto, które spłonęło w 1579 r. Niegdyś była to własność książąt mazowieckich, a następnie opatów benedyktyńskich z Lubinia nad Wartą.
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Andrzeja Apostoła pierwotnie wystawiony był wraz z klasztorem przez książąt mazowieckich Konrada i Ziemowita dla benedyktynów. Rozbudowano go w okresie gotyku. Przy obecnym neogotyckim kościele z lat 1907-14 zachowała się murowana nawa z XV w. obecnie nie używana. Jest ona oszkarpowana. Jej wnętrze rozczłonkowują grube filary przyścienne, między którymi znajdują się ostrołukowe wnęki.. Dach nad nawą jest dwuspadowy. Wyposażenie pochodzi z XVI, XVII, XVIII w.
- Drewniany o konstrukcji zrębowej, orientowany KOŚCIÓŁ CMENTARNY p.w. św. Leonarda zbudowany został zapewne w 2. poł. XVII w. Dach jest gontowy, nad nawą dwuspadowy, nad prezbiterium, zakrystią i kruchtą trójpołaciowy. Wyposażenie pochodzi z XVII i XVIII w.
- Przy ul. Szkolnej stoją stare DOMY drewniane, konstrukcji zrębowej. Posiadają dachy naczółkowe lub dwuspadowe, głównie kryte gontem.
- Murowana, czworoboczna FIGURA PRZYDROŻNA na wysokim cokole pochodzi z przełomu XVIII i XIX w. Nakryta jest daszkiem pulpitowym. We wnęce znajduje się krucyfiks ludowy.

KOŁACINEK
Drewniany o konstrukcji zrębowej, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Wszystkich Świętych zbudowano w XVIII w. i przebudowano w 1788 i 1870 r. Jest jednonawowy. Dachy są dwuspadowe z wieżyczką na sygnaturkę. Wyposażenie pochodzi z XIX w.

LISOWICE
Klasycystyczny, murowany DWÓR zbudowano na przełomie XVIII i XIX w., a następnie rozbudowano w 2. poł. XIX i w XX w. Jest dwukondygnacjowy z trójkondygnacjowymi ryzalitami. Fasada zach, wsparta jest na cokole i posiada boniowane naroża. Ryzalit podzielony czterema pilastrami wieńczy tympanon. Dach jest dwuspadowy.
Od wsch. położony jest krajobrazowy PARK angielski ze stawem.

ZABYTKI   POWIATU   SIERADZKIEGO

BISKUPICE
PAŁAC w stylu renesansu polskiego został wzniesiony w latach 1904-05 wg proj. Władysława Kozłowskiego i Apoloniusza Nieniewskiego, dla Stanisława Graeve. Jest to budowla z dwupiętrowym korpusem i piętrowymi skrzydłami, zwieńczona attyką. Eklektyczna brama wjazdowa, z cylindryczną wieżą, pochodzi z XIX w.

BŁASZKI
Barokowy KOŚCIÓŁ został zbudowany w latach 1779-89, jako fundacja Ignacego Lipskiego. Jest to przykład bazyliki z wieżą frontową.

BRZEŹNIO
Późnobarokowy, bazylikowy KOŚCIÓŁ został wzniesiony w latach 1755-58, wg proj. Guido Antonio Longhiego. Jest to fundacja Kazimierza i Teresy Błeszyńskich.

BURZENIN
Barokowy KOŚCIÓŁ z 1642 r. jest fundacją Stanisława Pstrokońskiego. Jest to budowla pierwotnie jednonawowa, rozbudowana na bazylikową w 1917 r., z wieżą od frontu i barokową kaplicą z 1643 r. od południa. Do wieży przylega cylindryczna baszta.

CHARŁUPIA MAŁA
Neogotycki KOŚCIÓŁ został zbudowany w latach 1907-16 wg proj. Stefana Szyllera. Jest to budowla halowa, z wieżą od frontu.

CHARŁUPIA WIELKA
Klasycystyczny, jednonawowy KOŚCIÓŁ powstał w 1797 r. jako fundacja Jana i Teresy Walewskich.

CHLEWO k. Warty
Barokowy, jednonawowy KOŚCIÓŁ pochodzi z 1778 r.

CHOJNE
Późnorenesansowy KOŚCIÓŁ został wzniesiony po 1599 r. jako fundacja Stanisława Zapolskiego; następnie przekształcony w 1906 r. Jest budowlą jednonawową, z wieżą od frontu i barokową kaplicą kopułową z 1621 r. od północy.

GOSZCZANÓW
Barokowy KOŚCIÓŁ z 1666 r. został ufundowany przez Adama Poniatowskiego. Jest to budowla jednonawowa, z wieżą frontową z przełomu XVIII i XIX w.

JASIONNA
DWÓR Załuskowskich został zbudowany w 1752 r., a następnie przekształcony w 1852 r. Jest to budowla drewniana, o konstrukcji zrębowej, otynkowana, piętrowa, z alkierzami o cebulastych hełmach. Od frontu znajduje się ganek wsparty na czterech filarach, a nad nim balkon.

KALINOWA
Gotycki, jednonawowy KOŚCIÓŁ został zbudowany w latach 1465-66, z fundacji Jana Zaremby. Na początku XIX w. przeprowadzono jego gruntowną restaurację. Barokowy DWÓR z pierwszej połowy XVII w., zbudowany dla rodziny Zarembów, został przekształcony w XVIII-XIX w. i w 1916 r. Jest to budowla piętrowa, z niskim parterem, szkarpami w narożach, ryzalitem i arkadowym podcieniem od frontu ( 1916 r.).

KAMIENNA k. Błaszek
KOŚCIÓŁ został wzniesiony ok. 1595 r., a następnie odnawiany m. in. w 1777 i 1890 r. Jest budowlą drewnianą, o konstrukcji zrębowej, jednonawową.

KLICZKÓW MAŁY
KOŚCIÓŁ powstał w 1764 r., z fundacji Rocha Tarnowskiego. Jest to budowla drewniana, o konstrukcji zrębowej, jednonawowa.

KOŚCIERZYN
DWÓR w stylu dworkowym został wzniesiony ok. 1915 r. dla Stanisława Prądzyńskiego. Jest to budowla parterowa, z wgłębnym portykiem, kryta dachem łamanym z facjatami.

MAŁKÓW
Klasycystyczny PAŁAC Biernackich został wzniesiony ok. 1810-20, być może wg proj. Fryderyka Alberta Lessla. Jest to budowla parterowa, z trzema portykami od frontu i pseudoportykiem od ogrodu, dobudowanymi zapewne w latach dwudziestych XX w. Założenie uzupełnia PARK krajobrazowy, zabudowania gospodarcze i klasycystyczne pawilony parkowe z początku XIX w.

ROSSOSZYCA
KOŚCIÓŁ powstał w 1781 r., jako fundacja Maksymy Pstrokońskiej. Jest to budowla drewniana, o konstrukcji zrębowej, jednonawowa, z nawą rozdzieloną dwoma rzędami słupów i z parą kaplic transeptowych.

SĘDZIMIROWICE
Klasycystyczny DWÓR pochodzi z początku XIX w. Jest to budowla parterowa, z wielkoporządkowym portykiem kolumnowym, zwieńczonym schodkowa attyką.

SIERADZ
- Gotycki KOŚCIÓŁ Wszystkich Świętych został wzniesiony zapewne ok. 1370 r., a następnie odbudowany w latach 1648-82. Jest to budowla ceglana, halowa, z barokową kaplicą z 1658 r. od południa i kaplicą z 1935 r. od północy. Do fasady od północy przylega wieża z 1585 r.
- Gotycki, ceglany ZESPÓŁ KLASZTORNY podominikański (obecnie urszulanek) obejmuje: KOŚCIÓŁ św. Stanisława, powstały po 1233 r., odbudowany po 1331 i po 1693 r. (w duchu baroku) jako budowla jednonawowa z wydłużonym prezbiterium oraz KLASZTOR przylegający od północy, pochodzący z 3-4 ćwierci XIII w. Jest to budowla piętrowa, czteroskrzydłowa, z wirydarzem, ze skrzydłem wschodnim pochodzącym z XVI w. i południowym z 1651 r., oraz przybudówką od północnego - zachodu z 1777 r.

TUBĄDZIN
- Późnobarokowy DWÓR został wzniesiony w 1796 r. dla Macieja Zbijewskiego, a następnie odrestaurowany w latach 1973-84. Jest to budowla piętrowa, z gankiem od frontu, kryta dachem łamanym, z szerokim okapem.
- Parterowa OFICYNA z 1860 r. nawiązuje do architektury dworkowej. Obecnie mieści się tu Muzeum Wnętrz Dworskich.

USTKÓW
Klasycystyczny DWÓR z początku XIX w. jest budowlą parterową, z portykiem od frontu.

WARTA
- Gotycki KOŚCIÓŁ św. Mikołaja został wzniesiony ok. połowy XIV w., a następnie obniżony i zbarokizowany w XVII w. Jest to ceglana pseudobazylika, z wieżą od północy.
- Barokowy ZESPÓŁ KLASZTORNY bernardynów został zbudowany w latach 1696-1721, z wykorzystaniem murów gotyckich z po 1479 r. KOŚCIÓŁ Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny jest budowlą jednonawową, z późnorenesansową kaplicą św. Anny od północy, z lat 1610-12 i dwuwieżową fasadą , przebudowaną w1764 r. Wewnątrz świątyni znajduje się rokokowa polichromia z trzeciej ćwierci XVIII w., zapewne autorstwa Walentego Żebrowskiego. KLASZTOR przylegający od południa jest budowlą piętrową, czteroskrzydłową, z wirydarzem otoczonym krużgankami, z dobudowany skrzydłem od południa.
- Późnobarokowy ZESPÓŁ KLASZTORNY dawniej bernardynek pochodzi z 1770 r. i obejmuje jednonawowy KOŚCIÓŁ Narodzenia Najświętszej Marii Panny oraz KLASZTOR przylegający od wschodu, piętrowy, czteroskrzydłowy, z wirydarzem.

WĄGŁCZEW
ZESPÓŁ KLASZTORNY dawniej kanoników regularnych obejmuje: manierystyczny KOŚCIÓŁ św. Klemensa, z lat 1626-28, zaprojektowany przez Jerzego Hoffmana, salowy z wieżą frontową oraz barokowy KLASZTOR, zapewne z XVIII w., piętrowy, na rzucie prostokąta, z parterowym ryzalitem od zachodu.

WRZĄCA
Klasycystyczny DWÓR Grodzickich został wzniesiony w latach 1795-1800. Jest budowlą parterową, z półkolistym ryzalitem od ogrodu, i z dobudowanymi w latach 1860-77 wielkoporządkowym portykiem i bocznymi, piętrowymi pseudoryzalitami od frontu i ogrodu.

ZŁOCZEW
- Późnorenesansowy KOŚCIÓŁ św. Andrzeja został zbudowany w latach 1614-17, być może wg proj. Jerzego Hoffmana, z fundacji Andrzeja Ruszkowskiego, a następnie przebudowany w 1907 r. Jest budowlą jednonawową, z wieżą od frontu.
- Manierystyczny ZESPÓŁ KLASZTORNY pobernardyński powstał w latach 1603-07, wg proj. Jerzego Hoffmana, również z fundacji Andrzeja Ruszkowskiego. W latach 1681-89 został rozbudowany i następnie przebudowany w 1719 r. i w latach 1808-29. KOŚCIÓŁ Krzyża Św. Jest budowla centralną, na rzucie czwórliścia, z kwadratową nawą. KLASZTOR przylega od południa i jest to budowla piętrowa, trójskrzydłowa, z wirydarzem otoczonym krużgankiem.
- Barokowy PAŁAC Ruszkowskich został wzniesiony w latach 1614-16, przekształcony w końcu XVIII w. i zniszczony w latach 1939-45. Była to budowla piętrowa, z ryzalitem poprzedzonym wielkoporządkowym portykiem od frontu.

ZABYTKI   POWIATU   TOMASZEWSKIEGO
(woj. łódzkie)

BĘDKÓW
Osada była wzmiankowana w XII w. Utworzone z niej w 1. Poł. XV w. miasteczko otrzymało w 1448 r. przywileje lokacyjne.
- Gotycki, murowany, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Narodzenia Najświętszej Panny Marii zbudowano w 1462 r., następnie przebudowano w XVIII w. Jest jednonawowy. Zewnątrz ściany są oszkarpowane. Wyposażenie pochodzi głównie z XVIII w.
- Klasycystyczna, murowana DZWONNICA zbudowana została po 1783 r. Jest ośmioboczna, dwukondygnacjowa, nakryta dachem stożkowym.
- Drewniany o konstrukcji zrębowej DOM na planie prostokąta pochodzi z 1. poł. XIX w. Dach jest naczółkowy.
- Murowana KAPLICZKA jest otwarta od frontu i zwieńczona trójkątnym szczytem, po bokach posiada półkolumny z obeliskami.
- Ludowa FIGURA PRZYDROŻNA św. Antoniego jest w charakterze barokowa.

CHORZĘCIN
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Małgorzaty został wniesiony w końcu XX w., na miejscu poprzedniego, przez arch. Kornela Szrettera. Wyposażenie pochodzi z XVI, XVIII i XIX w.

ŁAZNÓW
- Drewniany o konstrukcji zrębowej, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Matki Boskiej Różańcowej zbudowano w 2. poł. XVIII w. Chór muzyczny wsparty jest na dwóch słupkach. Wyposażenie pochodzi z XVIII w.
Drewniana o konstrukcji słupowej, czworoboczna DZWONNICA zbudowana została w XVIII w. Przekryta jest dachem namiotowym.
- CHAŁUPY drewniane o konstrukcji zrębowej pochodzą z 1. poł. XIX w.

ROKICINY
Murowany dawny BUDYNEK POCZTY KONNEJ zbudowano w 1848 r. Ganek pochodzi z lat 1939-45. Jest jednopiętrowy na rzucie prostokąta z kwadratową wieżą wysuniętą ryzalitowo ze ściany pd. dachy są dwuspadowe, a na wieży namiotowy.

ROSOCHA
Drewniany o konstrukcji zrębowej, orientowany KOŚCIÓŁ p. w. św. Zygmunta został ufundowany przez biskupa Jana Dębowskiego w 1762 r. Chór muzyczny wsparty jest na dwóch rzeźbionych słupkach. Wyposażenie pochodzi z XVII, XVIII i XIX w.

TOMASZÓW MAZOWIECKI
Osada została założona w 1788 r. przez hr. Tomasza Ostrowskiego, a następnie rozbudowana staraniem jego syna Antoniego. W 1823 r. sprowadzono tkaczy. W 1830 r. osadę przemianowano na miasto. Jego silny rozwój przemysłowy przypada na 2. poł. XIX w.
- W ok. 1823-25 r. sprowadzono ze wsi Tobiaszów drewniany o konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁ (ul. Słowackiego) p. w. św. Wacława zbudowany w 1781 r. Restaurowano go w 1894 r. Jest jednonawowy. Dachy są gontowe, dwuspadowe, nad zakrystią pulpitowy. Nad nawą znajduje się wieżyczka na sygnaturkę. Wyposażenie pochodzi głównie z XVIII w.
Drewniana o konstrukcji słupowej, ośmioboczna DZWONNICA została wzniesiona w 1. poł. XIX w. Nakryta jest kopulastym ośmiopołaciowym dachem. wzniesiona
- Murowany, orientowany o charakterze klasycystyczny KOŚCIÓŁ PARAFIALNY (ul. Św. Antoniego) p. w. św. Antoniego wzniesiono wg projektu Henryka Marconiego w latach 1862-4, a następnie rozbudował go konstanty Wojciechowski w latach 1888-91. Odnawiany był w 1921 r., a w 1948 dodano dobudówki. Jest to trójnawowa, bazylikowa świątynia z transeptem i dwiema wieżami od frontu. wzniesiona
- Klasycystyczny, murowany KOŚCIÓŁ EWANGELICKI zbudowano w latach 1823-29. Wewnątrz wzdłuż ścian, z wyjątkiem ołtarzowej znajdują się galerie wsparte na kolumnach. Fasada rozczłonkowana jest boniwanymi pilastrami, wieńczy ją schodkowy szczyt z sygnaturką w formie obelisku. Dach jest dwuspadowy z trzecią połacią od pn. Ołtarz jest ambonowy, architektoniczny, klasycystyczny. Organy są klasycystyczne. wzniesiona
- KOŚCIÓŁ EWANGELICKI (ul.. św. Antoniego) zbudowano w latach 1897-1902. Znajduje się w nim obraz "Chrystusa ukazującego się św. Marii Magdalenie" autorstwa Wojciecha Gersona z 1900 r. wzniesiona
- DAWNY PAŁAC został zbudowany dla Antoniego Ostrowskiego w 1812 r. Odnawiano go w 1898 r. i 1929 r. jest to parterowa budowla na nieregularnym planie, o charakterze romantycznym. Brama wjazdowa jest klasycystyczna. Piętrowa część od frontu wysunięta jest ryzalitowo, posiada taras wsparty na dwóch kolumnach, oraz przedsionek otwarty trzema arkadami. W pd.-zach. narożniku znajduje się wieża z przylegającą do niej dobudówką, natomiast od wschodu parterowa dobudówka o ściętych narożach, z małym piętrowym ryzalitem. Elewacje rozczłonkowane są pilastrami, pod okapem biegnie fryz o motywach roślinnych. Na wieży znajduje się herb Rawicz na tle tarczy czteropolowej z herbami Topór, gryf i sulima. Obecnie w pałacu mieści się Muzeum miasta Tomaszowa ze zbiorami sztuki ludowej. wzniesiona
- Klasycystyczne, parterowe, murowane dawne JATKI (przy ul. Rzeźniczej) zbudowano w latach 1837-8. Posiadają szereg pomieszczeń na sklepy oraz z podcieniem arkadowym wzdłuż elewacji frontowej. Ściany rozczłonkowane są pilastrami. Przekryte są dachem pulpitowym. wzniesiona
- Stare DOMY (ul. Tkacka nr 3, Limanowskiego nr 3, pl. Narutowicza nr 1, Barlickiego nr 3 św. Antoniego nr 22, 30, 32 Słowackiego nr 17 i 22, Ochotników Wojennych nr 13/15, Wesołej nr 7, św. Władysława nr 20, Roli Żymierskiego nr 31 i 37, Hanki Sawickiej nr 39, Armii Wojska Polskiego nr 34, naroża Ciesielskiej. Zbudowane zostały ok. 1820 r.. Są murowane albo drewniane, parterowe, na rzucie wydłużonego prostokąta. Murowany dom przy ul. Barlickiego nr 6 pochodzi z 1. ćw. XIX w., domy przy ul. Kościuszki zbudowano w 1825-9 i później. wzniesiona
- Przy ul. Frycza Modrzewskiego nr 30 stoi dawna KARCZMA z 1827 r. Jest murowana, parterowa, podpiwniczona. Narożniki oraz wejście ujęte są boniowanymi pilastrami.. Dach jest naczółkowy kryty strzechą. wzniesiona
- Przy ul. Wodnej nr 22 stoi CHAŁUPA z 1. poł. XIX w. Jest murowana, posiada dach naczółkowy kryty strzechą.
- Pozostałości dawnego BUDOWNICTWA PRZEMYSŁOWEGO: Zbudowane w 1. poł. XIX w., były wielokrotnie rozbudowywane. Browar pochodzi z 1829 r., fabryka filcu z 1824 r., przędzalnia z 1826 r., fabryka sukna z 1824 r.

UJAZD
Osadę założył Piotr Strykowski miecznik łęczycki w XV w. Przed poł. XVII w. Kasper Denhoff ufundował pałac. Za Stanisława Augusta w Ujeździe i okolicy rozwijało się tkactwo i hutnictwo.
- Barokowy, murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Św. Wojciecha wzniesiono na miejscu poprzedniego w 1676-80 kosztem arcybiskupa Andrzeja Olszewskiego, w 1880 r. dobudowano kaplicę. Ściany wnętrza rozczłonkowane są grubymi filarami przyściennymi, między którymi znajdują się wnęki. Filary opinają parzyste pilastry o kapitelach zdobionych uskrzydlonymi główkami aniołków, owocami i jarzynami. Chór wsparty jest na arkadach filarowych. Dwukondygnacjowa fasada zwieńczona jest trójkątnym wolutowym szczytem, podzielona czterema zdwojonymi pilastrami. Dachy są dwuspadowe, nad prezbiterium trójpołaciowy, nad zakrystią i skarbczykiem pulpitowe. Wyposażenie pochodzi głównie z XVII i XVIII w.
Klasycystyczna, murowana DZWONNICA pochodzi z przełomu XVIII i XIX w. Wzniesiona została na planie kwadratu o zaokrąglonych narożach. Ściany urozmaica boniowanie.
- Drewniana o konstrukcji zrębowej PLEBANIA została wzniesiona ok. 1850 r. jest parterowa. Od Frontu posiada ganek wsparty na czterech kolumnach. Dach jest czterospadowy.
- Neogotycki, murowany dawny PAŁAC wzniesiono dla Antoniego Ostrowskiego w 1812 r. Jest dwukondygnacjowy z dwoma ryzalitami, piętrowym od frontu oraz niskim, z tarasem od wsch. układ wnętrz jest nieregularny. Zewnątrz ściany opięte są szkarpami. Ponad oknami znajdują się ostrołukowe ceglane arkady. Dach jest czterospadowy z mansardowymi oknami.
- Krajobrazowy PARK jest powstał zapewne na śladach założenia regularnego . Jest otoczony kanałem. Na stawach znajdują się wyspy. Od wschodu reszty bramy z 1. poł. XIX w.
- Stare DOMY przy rynku pochodzą z XVIII w. i 1. poł. XIX w. Dom z przedmieścia Antolin nr 10 z pocz. XIX w. jest drewniany. Z dachem krytym strzechą.
- W KAPLICZCE znajduje się późnogotycka rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem z 1. poł. XVI w..

ZABYTKI   POWIATU   ZGIERSKIEGO
(woj. łódzkie)

BIAŁA
Drewniany o konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. śś. Piotra i Pawła zbudowano w XVIII w. i restaurowano oraz powiększono w 1938 r. Jednonawowe podzielone jest słupami na trzy nawy. Fasadę wieńczy dwukondygnacjowy barokowy szczyt wolutowy z pilastrami o głowicach rzeźbionych w motywy roślinne. Dachy są gontowe dwuspadowe nad zakrystią pulpitowy. Wyposażenie pochodzi z XVII w.

BARTOSZEWICE
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Augustyna zbudowany został na przełomie XV/XVI w., następnie zburzony i zrabowany w 1651-5. Przebudowano go w 1898-1901 r. Kościół jest późnogotycki, jednonawowy. Po bokach nawy znajdują się dwie neogotyckie kaplice. Zewnątrz jest oszkarpowany. Fasadę wieńczy schodkowy szczyt. Dach nad nawą jest dwuspadowy z nową wieżyczka na sygnaturkę, nad prezbiterium stożkowy kryty gontem. Wyposażenie pochodzi z XVII i XVIII w.
Drewniana DZWONNICA o konstrukcji słupowej zbudowana została w XVIII w. Jest czworo ścienna nakryta dachem namiotowym.
- Stare DOMY pofolwarczne pochodzą z poł. XIX w. Są drewniane o konstrukcji zrębowej. Nakryte są dachami czterospadowe.

KĘBLINY
- Murowany, parterowy dawny DWÓR zbudowano ok. 1840 r., przebudowano w 1860 oraz 1934-5. Od tyłu posiada ryzalit, dach wieńczy trójkątny szczyt. Od frontu znajduje się nowy taras. Dach łamany polski przerobiono na mansardowy.
- Naprzeciw dworu znajduje się murowana, zbudowana w pocz. XIX w. dawna KUŹNIA, którą przebudowano w 2. poł. XIX w. i w latach 1934-35. Od frontu posiada ryzalit i nowy ganek wsparty na dwóch kolumnach. W narożach podpierają ją szkarpy. Przekrywa ją dach naczółkowy.

KOŹLE
Drewniany o konstrukcji zrębowej, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Szczepana zbudowano w 1752 r. Jest jednonawowy. Dachy kryte są gontem. Ołtarze są barokowe z 1. poł. XVIII w.
Zbudowana w XVIII w., drewniana o konstrukcji słupowej DZWONNICA została przeniesiona na obecne miejsce w latach 1908-12. Jest czworoboczna, nakryta dachem namiotowym.

NIESUŁKÓW
Drewniany o konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Wojciech wzniesiony został w 2. poł. XVII w. Rozbudowano go i restaurowano w latach 1934 i 1948. Jest jednonawowy. Dachy są dwuspadowe gontowe. Wyposażenie pochodzi z XVII, XVIII i XIX w.

STRYKÓW
Wspomniany był w 1349 r. jako osada. W 1459 r. był już ludnym miastem., obdarzonym licznymi przywilejami. Niszczony był pożarami szczególnie w XVI w. Od 1856 r. zaczął podupadać w związku ze wzrostem łodzi i Zgierza.
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Marcina został wzniesiony na miejscu poprzednich w latach 1912-25 wg projektu Józefa Dziekońsniego i Zdzisława Mączeńskiego. Wyposażenie pochodzi z XVII i XIX w.

WOLA BŁĘDOWA
Stary DOM drewniany o konstrukcji zrębowej zbudowano w pocz. XIX w. Dach jest czterospadowy.

ZABYTKI   POWIATU   BEŁŻYCKIEGO

BEŁŻYCE
Miasto powiatowe założone w 1417 r. przez Jana z Tarnowa wojewodę krakowskiego i jego brata Spytka na prawie magdeburskim.
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Nawrócenia św. Pawła. Pierwotny kościół drewniany zamieniony ok. 1558 roku na zbór kalwiński, ok. poł. XVII w zwrócony katolikom. Obecny kościół budowany był w dwóch etapach: ok. 1654 i po 1675. Późnorenesansowy. Orientowany. Murowany i tynkowany. Jednonawowy ze sklepieniem kolebkowym i lunetami. Wyposażenie liturgiczne pochodzi z XVII i XVIII w.
- Na cmentarzu kościelnym i grzebalnym NAGROBKI z poł. XIX w.
- Dawny BUDYNEK ZAMKOWY gruntownie przebudowany w 1942 r. i adaptowany na mleczarnię. Murowany, tynkowany. Na parterze zachowały się sklepienia kolebkowe z lunetami.
- Dawny ZAJAZD z przełomu XVIII i XIX w. Murowany z kamienia i cegły. Tynkowany. Parterowy z sienią przejazdową. W niniektórych pomieszczeniach zachowały się sklepienia kolebkowe z lunetami. Całość kryta trójspadowym dachem.

CHODEL
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Trójcy Świętej i Narodzenia Najświętszej Panny Marii. Pierwotny kościół z ok. 1325 r. p. w. św. Piotra. Obecny z 1541 gotycko-renesansowy. Orientowany. Murowany zcegły z detalami kamiennymi. Jednonawowy. Kościół posiada bardzo cenne wyposażenie wnętrza z XVII, XVIII i XXI w.
- RUINY KOŚCIOŁA POJEZUICKIEGO p. w. Matki Boskiej Loretańskiej. Wzniesiony pierwotnie jako kaplica drewniana w 1616 r., obecny kościół powstał 1750 r. Opuszczony przez jezuitów w 1773 r. popadł w ruinę. Późnobarokowy, murowany. Trójnawowy, bazylikowy. Położony wśród mokradeł. Nieopodal ruin kościoła ruiny ceglane zapewne kapliczki lub obelisku.

KIERZ
DWÓR z poł. XIX w., później przebudowany. Drewniany, tynkowany, parterowy z nadbudowaną częścią środkową. Kryty blaszanym dachem naczółkowym.

MATCZYN
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii powstały w 1938-47 wg. proj. arch. Jerzego Siennickiego obok dawnego kościoła drewnianego. Ołtarz główny barokowy z 2. poł. XVII w. znacznie został uzupełniony XVIII-wiecznymi rzeźbami. Wyposażenie kościoła pochodzi z XVIII i XIX w.
- Dawny KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Wniebozięcia Najświętszej Panny Marii. Pierwotny wystawiony w 1605 r. Obecny zapewne z 1730 r. fundowany przez Jana Tarłę. Orientowany, drewniany, kontrukcji zrębowej wzmocniony linicami, oszalowany. Jednonawowy z węższym prezbiterium. Wystrój wnętrza przeniesiony do nowego kościoła.
- DZWONNICA wybudowana jednocześnie z kościołem. Drewniana, konstrukcji słupowej, oszalowana. Dwukondygnacyjowa z otworami arkadowymi w górnej kondygnacji, kryta dachem namiotowym, gontowym. Dzwon z 1833 r.

NIEDRZWICA
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Bartłomieja Apostoła. Obecny kościół z lat 1797-1801 powstał na miejscu kilku poprzednich drewnianych. Klasycystyczny. Orientowany, murowany, tynkowany. Jednonawowy. Wyposażenie liturgiczna z XVII/XVIII i XIX w.
- DZWONNICA z przełomy XVIII i XIX w. Odbudowana ok. 1918 r. Murowana, tynkowana. Dwukondygnacjowa z dachem namiotowem, łamanym, krytym blachą. Dzwonnica posiada 2 dzwony: gotycki i drugi z 1696 r.
- Dawny ZAJAZD powstały ok. poł. XIX w. Częściowo przebudowany. Murowany. Kryty blaszanym dachem dwuspadowym. W nowszej kapliczce przydrożnej obraz Matki Boskiej o charakterze ludowym oraz trzy barokowe rzeźby świętych i fragmebty barokowego ołtarza.

PALIKIJE
DWÓR wybudowany w 1906 r. na fundamentach poprzedniego z 1682 r. W części północnej zachowału się fragmenyty dawnego budynku oraz dwukondygnacjowe piwnice o ceglanych sklepieniach kolebkowych. Wokół dworu park.

RATOSZYN
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Macieja Apostoła i Katarzyny. Pierwotnie p. w. św. Katarzyny. Kościół drewniany spalony w 1737, odbudowany i konserwowany w 1747 r. Obecny kościół neogotycki z 1911-12 r. wg. proj. Józefa Dziekońskiego. Ołtarz główny i boczne późnobarokowe.
- DZWONNICA z ok. poł. XVIII w. Drewniana, konstrukcji słupowo-ramowej, oszalowana. Dwukondygnacjowa kryta gontowym dachem namiotowym, zwieńczonym pazurem.
- Dawny DWÓR z przeł. XVIII/XIX w. , później nieco przekształcony. Murowany, tynkowany. Parterowy, kryty blaszanym dachem dwuspadowym z wystawkami.

SKRZYNIEC
KAPLICZKA PRZYDROŻNA z 1 poł. XIX w. Murowana, kryta dachem namiotowym.

STRZESZKOWICE
Dawny DWÓR zapewne z XVIII/XIX w. Murowany, tynkowany.Parterowy, kryty czterospadowym dachem z lukarnami. Wokół dworu pozostości parku krajobrazowego. Dawna obora z 1 poł. XIX w. Murowana z dwuspadowym dachem.

WIERZCHOWISKA
KAPLICZKA PRZYDROŻNA z przeł. XVIII i XIX w. Barokowa. Murowana z gontowym dwuspadowym dachem. Wewnątrz rokowa rzeżba świętej.

WOJCIECHÓW
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Teodora. Pierwotny kościół drewniany p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii. Obecny z 1725 r. Orientowany, drewniany, konstrukcji zrębowej na podmurowaniu, oszalowany. Wyposażenie kościoła pochodzi z XVIII w. - DZWONNICA wzniesiona a 1725 r. Drewniana, konstrukcji ramowo-słupkowej, oszalowana, kryta dachem namiotowym. Kostnica z przeł. XVIII i XIX w. Murowana. Ośmioboczna, kryta daszkiem stożkowym podbitym gontem i zwieńczonym pazurem.
- WIEŻA MIESZKALNA - tzw. wieża ariańska, wzniesiona ok. 1520-40. Murowana z kamienia z domieszką cegły. Restaurowana po 1907 r. przez arch. Jana Korzyc-Witkiewicza. Ciekawa kamieniarka późnogotycka.

WZGÓRZE
W nowszej KAPLICZCE PRZYDROŻNEJ obraz św. Anny Samotrzeć o charakterze ludowym, w typie bizantyńskim.

ZABYTKI   POWIATU   JANOWSKIEGO

BIAŁA
W Białej znajdują się trzy kapliczki przydrożne.

BOROWNICA
W nowszej, murowanej kapliczce znajduje się rzeźba rokokowa z drugiej połowy XVIII w.

BRZEZINY
W Brzezinach znajduje się kapliczka murowana z kamienia, tynkowana, z blaszanym daszkiem namiotowym. W kapliczce umieszczono dwie rzeźby ludowe.

DZWOLA
Kościół parafialny pod wezwaniem Matki Boskiej Częstochowskiej został zbudowany w 1927 r., według projektu architekta Ignacego Kędzierskiego. Wewnątrz znajduje się rokokowa monstrancja z drugiej połowy XVIII w. W Dzwoli znajdziemy również kapliczki drewniane z XIX w.

JANÓW LUBELSKI
Janów Lubelski jest miastem powiatowym, założonym w 1640 r. przez Katarzynę z Ostrogoskich Tomaszową Zamoyską.
- Kościół i dawny klasztor dominikanów. Rzekomo pierwotnie istniała w tym miejscu drewniana kapliczka. Kościół razem z klasztorem ufundowano około 1650 r. a wzniesiono w początkach XVII w.
- Kościół parafialny pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela jest zbudowany w stylu barokowym. Jest to budowla trójnawowa, bazylikowa, ze sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi. Kościół posiada bogate wyposażenie liturgiczne; w tym rokokowy ołtarz główny, pochodzący z połowy XVIII w.
- Dawny klasztor zgrupowano wokół czworobocznego, nieregularnego dziedzińca. Skrzydła północno-zachodnie i północno-wschodnie są piętrowe; pozostałe parterowe z krużgankami. Krużganki i większość pomieszczeń sklepiona jest kolebkowo-krzyżowo. Całość przykryta jest dwuspadowymi, blaszanymi dachami. Klasztor posiada bogate zbiory przedmiotów liturgicznych z XVIII i XIX w.
- Kaplica pod wezwaniem Objawienia, wzniesiona została w drugiej połowie XVIII w. Jest to budowla orientowana, zbudowana na planie prostokąta z apsydą. Wewnątrz znajduje się sklepienie kolebkowe z lunetami. Kaplicę kryje dach blaszany, dwuspadowy.
- Dzwonnica-brama pochodzi z XVIII w. Dzwonnica jest dwukondygnacjowa i posiada zegar słoneczny. Budowla kryta jest blaszanym dachem namiotowym.
W Janowie Lubelskim odnajdziemy domy murowane, tynkowane z XIX w., a także zespół budynków więziennych, pochodzących z lat 1820-27. Są to budynki murowane, tynkowane o boniowanych przyziemiach. Całość założenia kryta jest dwuspadowymi dachami blaszanymi.
W Janowie Lubelskim znajdują się cztery drewniane kapliczki z rzeźbami z drugiej połowy XVIII i pierwszej połowy XIX w.

MODLIBORZYCE
- Kościół parafialny pod wezwaniem św. Stanisława biskupa. Obecny kościół, pochodzący z 1664 r., stoi na miejscu pierwotnego drewnianego. Jest to budowla orientowana, jednonawowa. We wnętrzu znajduje się bogate wyposażenie z XVIII i XIX w. Dzwonnica została zbudowana w 1775 r. Jest to budowla dwukondygnacjowa, z dachem dwuspadowym, krytym blachą.
- drewniane kapliczki z XIX w.
- Synagoga powstała w 1760 r. Jest to budowla murowana, tynkowana. Dach budowli kryty jest gontem.
- Domy z XIX w. Są to budowle drewniane o konstrukcji zrębowej, kryte gontowymi dachami naczółkowymi.

POTOK WIELKI
Kościół parafialny pod wezwaniem św. Mikołaja biskupa został wzniesiony wzniesiony w czwartej ćwierci XV w., na miejscu pierwotnego drewnianego. Budynek został spalony i odbudowany do 1904 r. Jest to budowla gotycka, o częściowo zatartych cechach stylowych. W zakrystii kościoła znajduje się kominek z XVIII w. Wyposażenie kościoła pochodzi z XVIII i XIX w.

STROJESZYN
W Strojeszynie znajduje się murowana kapliczka z XIX w. Kapliczka jest polichromowana; kryta dachem namiotowym blaszanym, zwieńczonym pazurem.

ZOFIANKA
W Zofiance znajduje się murowana kapliczka z XIX w. Kapliczka kryta jest dwuspadowym dachem namiotowym blaszanym i posiada niewielką kamienną pseudo-wieżyczkę.

ZABYTKI   POWIATU   RYCKIEGO

JAGODNE
- DAWNY DWÓR zbudowany w 2 poł XVIII wieku dla Cieciszowskich, zapewne dla Antoniego, kasztelana połanieckiego. W XIX i XX w. w rękach Szydłowskich. Obecnie mieszczący szkołę. Przebudowywany w latach 1830-40 oraz 1860-74, m.in. zmiana dachu mansardowego na czterospadowy, dobudowa drewnianego ganku od frontu, ryzalitu od ogrodu oraz oficyn bocznych. Uszkodzony w 1944 roku, następnie odrestaurowany. Remontowany w latach 1956-7. Zwrócony frontem na południowy-wschód. Drewniany, konstrukcji zrębowej, otynkowany. Parterowy, na planie prostokąta, pięcioosiowy. Układ wnętrz dwu- i trzytraktowy, z sienią i salonem na osi. We wnętrzach ślady kominków, wnęk na piece oraz resztki wzorzystych parkietów. W sieni przy wejściu dwie kolumny toskańskie. Od ogrodu trzyosiowy ryzalit, zwieńczony trójkątnym szczytem. Dach czterospadowy z dymnikami, kryty gontem.
- Resztki PARKU założonego w XVIII wieku, o częściowo regularnym układzie, ze szpalerami grabowymi, okazami lip i czerwonych buków. Od frontu podjazd z gazonem pośrodku, na którym resztki zegara słonecznego, na niskiej kolumnie z piaskowca, pierwotnie z datą 1973 i cyfrą Stanisława Augusta.

PODOBŁOCIE
Dawny DWOREK zbudowany w 1 poł w. XIX. Przebudowany w. XX (zmiana dachu). Drewniany, konstrukcji zrębowej, otynkowany. Parterowy, sześcioosiowy, od frontu z gankiem, o czterech słupach. Układ wnętrz dwutraktowy. Dach dwuspadowy, kryty eternitem.

TROJANÓW
PARK krajobrazowy, założony w. XVIII/XIX dla Mędrzeckich, wokół dworu wzniesionego 1868 roku dla Ordęgów, być może wg projektu architekta Bolesława Podczaszyńskiego. Od południa na osi dworu tarasowo opadające polany; od południowego-zachodu ciąg stawów. Od frontu przed dworem obmurowana fosa z mostkiem 1 poł. w. XIX, być może wykorzystująca elementy układu wcześniejszego dworu obronnego (?) Chomętowskich. W pobliżu dworu okaz kilkusetletniej lipy.

WOLA ŻYCKA
DOM MŁYNARZA Nr 18. Zbudowany w początkach w. XIX. Drewniany, konstrukcji zrębowej, oszalowany. Parterowy, na rzucie prostokąta, trzyosiowy. Układ wnętrz dwurtaktowy. Dach czterospadowy, stromy, kryty gontem i papą.

ZADYBIE STARE
DAWNY DWÓR wzniesiony w 1 poł. lub ok. poł. w. XIX, rozbudowany zapewne 2 poł. w. XIX. Wnętrza całkowicie przekształcone w 1960 roku. Obecnie mieszczący szkołę. Zwrócony frontem na pd-wsch. Murowany z cegły, tynkowany. Parterowy, z późniejszą częścią dwukondygnacjową. Część starsza prostokątna z ryzalitami na osi krótkiej, kryta dachem dwuspadowym z naczółkami.
W otoczeniu dworu resztki parku krajobrazowego, założonego 1 poł. w. XIX, z okazami starych jesionów.

ZABYTKI   POWIATU   WŁODAWSKIEGO

ADAMPOL
- Dawny PAŁAC MYŚLIWSKI został wzniesiony w latach 1923-7 wg proj. arch. Jana Koszczyca-Witkiewicza dla Zamoyskich, w których posiadaniu znajdował się do 1945 r. Obecnie mieści się tu Państwowe Sanatorium Przeciwgruźliczne. Jest budowlą eklektyczną, z cechami klasycyzmu rosyjskiego i elementami bizantyńskimi, zgrupowaną wokół czterobocznego dziedzińca. Do dekoracji wnętrza wykorzystano fragmenty wystroju rzeźbiarskiego i kamieniarki pałacu w Różance, który został zniszczony w czasie I wojny światowej. W skrzydle wsch. znajduje się m.in. trzynaście kapiteli korynckich z początku XVIII w., tablica fundacyjna znad pałacu głównego w Różance z datą 1716, kominek z ok. 1836 r., rzeźby klasycystyczne z XIX w. W kaplicy p.w. Matki Boskiej, w zach. skrzydle pałacu, w dwu oknach umieszczono witraże z ok. poł. XIII w.(uzupełnione), ze scenami z żywotu św. Szczepana, prawdopodobnie sprowadzone z Francji. W parku, na osi elewacji ogrodowej pałacu, znajduje się FIGURA Najświętszej Panny Marii Niepokalanego Poczęcia z 1858 r. Jest ona dziełem Konstantego Hegla i również została przeniesiona z Różanki.

BRUS STARY
- Dawna CERKIEW FILIALNA grecko- katolicka została wzniesiona w latach 1805-7 z fundacji Karola Grzymały Dobieckiego, właściciela wsi. Po pożarze w 1835 r. została odrestaurowana. Do 1865 r. była jednocześnie kaplicą dworską, od 1867 r. przejęła ją administracja rządowa, zamieniona na cerkiew prawosławną (1875) od 1918 r. pełni funkcję kościoła w parafii rzymsko-katolickiej p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej. Przed 1939 r. rozpoczęto przebudowę kościoła (zmieniono m.in. jego oś o 90 , dobudowano nowe prezbiterium), którą ukończono w latach 1953-67. Jest budowlą murowaną, otynkowaną, nieorientowaną (prezbiterium ku zach.), na planie krzyża z przybudówkami na osi poprzecznej (prezbiterium, dwie zakrystie, chór muzyczny, dwa przedsionki). Pod starym prezbiterium znajduje się krypta grobowa. Nawa otwiera się do ramion czterema arkadami; nakryta jest spłaszczona kopułą; w pozostałych pomieszczeniach są sufity. Elewacje zewnętrzne są ujednolicone, o charakterze klasycystycznym. Przed fasadą znajduje się portyk w wielkim porządku z silnie wysuniętym drewnianym szczytem, wspartym na dwu toskańskich kolumnach. Nawa pokryta jest dachem ośmiopołaciowym z nową wieżyczką, pozostałe części dachu są dwuspadowe i jednopołaciowe; kryte blachą. Wyposażenie wnętrza z kilkoma wyjątkami (m.in. chrzcielnica z 1807 r., rzeźba św. Jana Nepomucena z pocz. XIX w.) pochodzi z czasu ostatniej rozbudowy.
- Murowana DZWONNICA, pochodząca z czasu budowy kościoła, znajduje się w pd.-wsch. narożu cmentarza. Jest budowlą na rzucie trójkąta o ściętych narożach. W drugiej kondygnacji z trzech stron widnieją arkadowe przeźrocza dzwonowe; nakryta jest daszkiem trójpołaciowym, blaszanym. Analogiczna do dzwonnicy kostnica znajdowała się w pd.-zach. narożniku cmentarza; została rozebrana w latach 1955-56.
= Pozostałości ZESPOŁU DWORSKIEGO.
- DWÓR zbudowano na przełomie XVIII i XIX w., w ciągu XIX i XX w. często go przebudowywano, został spalony w 1944 r. Znajdował się w obszernym parku, zwrócony był ku pn.; obecnie zachował się tylko prostokątny zarys fundamentów. Murowana oficyna znajduje się na pd.-wsch. od dworu, jest budowlą prostokątną, parterową, nakrytą dachem czterospadowym, krytym eternitem. Pochodzi z XIX w., wielokrotnie przebudowywana, została gruntownie odrestaurowana w 1957 r. Na pn.-zach. od dworu zostały wzniesione murowane spichlerz i chlewnia. Spichlerz pochodzi z ok. poł. XIX w. i jest budowlą klasycystyczną, o elementach neogotyckich, prostokątną półtorakondygnacjową, zwróconą frontem na wsch., nakrytą dachem dwuspadowym z naczółkami. Dawna chlewnia pochodzi z ok. poł. XIX w., po 1945 r. została przerobiona na budynek mieszkalny. Jest prostokątna, parterowa. Nakryta dachem dwuspadowym z naczółkami. Całe założenie dworskie otoczone jest pozostałościami parku z XVIII w., ze szpalerami grabowymi, okazami starych drzew i kasztanową aleją dojazdową z XIX w.
- W parku, nieopodal bramy wjazdowej od wsch. znajduje się KAPLICZKA z ok. poł. XIX w. Jest budowlą klasycystyczną z elementami neogotyckimi. W części środkowej widnieje wydłużona wnęka (w niej stoi kamienna figura Najświętszej Panny Marii Niepokalanego Poczęcia) ujęta po bokach skośnymi pilasterkami, nakryta drewnianą pozorną kolebką. Po przeciwnej stronie szosy, w pewnym oddaleniu od reszty zespołu znajdują się czworaki i karczma. Drewniane dwa czworaki o konstrukcji sumikowo-łątkowej pochodzą z ok. poł. XIX w. Są budowlami prostokątnymi, parterowymi, nakrytymi czterospadowymi dachami. Murowana dawna karczma z 1. poł. XIX w. została przerobiona na stajnię (m.in. widoczne są zamurowane trzy arkady pośrodku fasady). Jest budowlą prostokątną, parterową, z nowszymi bramami w dłuższych bokach, nakrytą dachem dwuspadowym.

GRABÓWKA
Drewniany WIATRAK (koźlak) pochodzi z XIX w. Jest oszalowany, z zachowanym pierwotnym drewnianym mechanizmem, nakryty dachem naczółkowym, gontowym.

DOŁHOBRODY
Wieś należała do klucza sławatyckiego dóbr bialskich rodu Radziwiłłów.
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Stanisława bp. Został wzniesiony w 1929 r. na miejscu drewnianej cerkwi z XVIII w. W ołtarzu głównym znajdują się dwie późnobarokowe rzeźby aniołów, pochodzące z tejże cerkwi. Na wyposażenie kościoła składa się również: monstrancja z poł. XIX w., ornat z 2. ćw. XVIII w. (część środkowa) i z 1700 r. (boki) z Lyonu.
- Drewniana o konstrukcji zrębowej STARA PLEBANIA została wzniesiona przed 1847 r. przez proboszcza grecko-katolickiego ks. Daniela Halickiego. Jest parterowa, prostokątna, z sienią i werandą od frontu, zwrócona na pd., nakryta dachem czterospadowym.
- Drewniany WIATRAK (koźlak) został wzniesiony w XIX w. Jest oszalowany, z zachowanym pierwotnym drewnianym mechanizmem, z dachem naczółkowym gontowym.
- Murowana KAPLICZKA została zbudowana na miejscu wcześniejszej w 1948 r., przy drodze z Włodawy do Sławatycz. W środku znajduje się ludowa rzeźba św. Jana Kantego.

HANNA
Osada ta od XVII w. należała do rodu Radziwiłłów, od XVIII w. wchodzi w skład "państwa sławatyckiego". Położona jest na terasie lewego brzegu Bugu, otoczoną od wsch. i pn.-wsch. podmokłymi łąkami i rozlewiskami łączącymi się z rzeczką Zielawą.
- Drewniana, o konstrukcji zrębowej, na nowej ceglanej podmurówce DAWNA CERKIEW PARAFIALNA grecko-katolicka p.w. Apostołów śś. Piotra i Pawła i św. Dymitra Męczennika została wzniesiona na miejscu wcześniejszej w latach 1739-42 z fundacji Radziwiłłów. W 19245 r. została zamieniona na kościół rzymsko-katolicki. Była kilkakrotnie restaurowana, m.in. po 1810 r., w końcu XIX w., w latach 1954-59 i w 1967 r. Składa się z trzech części: prezbiterium (zwróconego ku pn.-wsch.), prostokątnej nawy i kwadratowego babińca. Do prezbiterium przylegają zakrystia i skarbiec, do nawy od pn.-wsch. kaplica p.w. Chrystusa Ukrzyżowanego, do babińca przedsionek. Cerkiew przekryta jest stropami. U szczytu łuku tęczowego znajduje się krucyfiks z ok. poł. XVIII w.; w pd.-zach. części babińca wyodrębniony jest chór muzyczny. Budowla nakryta jest dachami dwuspadowymi o kalenicy najwyższej nad nawą, zwieńczonymi trzema ośmiobocznymi cebulastymi wieżyczkami przekształconymi po 1847 r. Wewnątrz kościoła znajduje się polichromia malowana na płótnie naklejonym na deski z ok. 2. poł. XVIII w., kilkakrotnie odnawiana i przemalowywana. Przedstawia sceny religijne w oprawie iluzjonistycznej architektury.

- Wszystkie ołtarze (z wyjątkiem prawego w nawie i kaplicy) pochodzą z lat 1740-50 i są przykładem prowincjonalnej regencji. Pozostałe wyposażenie jest głównie XVIII w., m.in. prospekt organowy z ok. 1700 został przywieziony (1967) z kościoła z Huszczy. Cmentarz cerkiewny jest w kształcie wydłużonego owalu, otoczony parkanem. Na osi cerkwi od frontu znajduje się dzwonnica, od tyłu plebania.
- Drewniana, o konstrukcji słupowo ramowej DZWONNICA została wzniesiona razem z cerkwią. Jest budowlą prostokątną, trójkondygnacjową, częściowo oszalowaną. W przyziemiu od frontu i tyłu znajdują się podcienia na słupach podtrzymujących wysunięty okap gontowego zadaszenia, przykrywającego całą drugą kondygnację. W trzeciej kondygnacji umieszczono piętrowo prostokątne przeźrocza dzwonowe. Dzwonnica nakryta jest daszkiem namiotowym z cebulastą kopułką z krzyżem. Wewnątrz znajdują się fragmenty snycerki z XVIII w. oraz fragmenty kilkunastu lichtarzy drewnianych i cynowych.
- Drewniana o konstrukcji zrębowej PLEBANIA została wzniesiona w 1844 r. Jest budowlą parterową, nowo oszalowaną, nakrytą dachem dwuspadowym.
- Murowana KAPLICZKA została wzniesiona w 1791 r. pośrodku rynku, na pamiątkę misji bazyliańskiej. Jest budowlą kwadratową o zaokrąglonych narożach, otwartą z czterech stron arkadami filarowymi, nakrytą daszkiem namiotowym łamanym, zwieńczonym cylindrycznym postumentem z rzeźbą Najświętszej Panny Marii Niepokalanego Poczęcia dłuta Tadeusza Szkodzińskiego, rzeźbiarza ludowego z Lisznej. Wewnątrz kapliczki znajduje się krucyfiks z 1791 r.
- Drewniana, o konstrukcji słupowej, na nowej podmurówce KAPLICZKA z XIX w. znajduje się przy drodze z Włodawy do Sławatycz. Jest budowlą z trzech stron oszalowaną, otwartą od frontu, nakrytą daszkiem namiotowym ze sterczyną. Wewnątrz znajduje się rzeźba św. Józefa z Dzieciątkiem z końca XVIII w., silnie uszkodzona i przemalowana.

HAŃSK
Murowana DAWNA CERKIEW PARAFIALNA prawosławna została wzniesiona na miejscu wcześniejszej w 1882 r. pod nadzorem arch. Tomasza Orłowskiego. Ok. 1921 r. zamieniono ją na kościół rzymsko-katolicki p.w. św. Rajmunda. W kościele znajdują się m.in.: ołtarz główny i dwa boczne z ok. 1716 r. autorstwa Szymona Słowikowskiego, przeniesione (1816) z rozebranego kościoła w Krasnymstawie, krucyfiks z 3. tercji XVIII w. z warsztatu Macieja Polejowskiego, chrzcielnica z końca XVIII w., XVIII-to wieczne ornaty.
- FIGURA Najświętszej Panny Marii Niepokalanego Poczęcia została ustawiona w 1945 r. na osi fasady kościoła, dawniej znajdowała się poza ogrodzeniem cmentarza cerkiewnego. Pochodzi prawdopodobnie z 1. poł. XVIII w.
- Murowana KAPLICZKA została zbudowana w XVIII-XIX w. Jest budowlą czterościenną, o trzech kondygnacjach (w górnej z czterech stron wnęki zamknięte koszowo) nakrytą daszkiem czterospadowym zwieńczonym krzyżem.

HOLA
- Drewniana o konstrukcji zrębowej DAWNA CERKIEW PARAFIALNA grecko-katolicka p.w. św. Praksedy Męczenniczki została zbudowana na miejscu wcześniejszej w latach 1846-47 wg proj. arch. powiatowego, z pozostawieniem babińca z 1803 r. W 1875 r. została zamieniona na prawosławną, a w 1878 r. przebudowana z dostawieniem nowego babińca. W 1941 r. w wyniku pożaru strop, szczyt i dach zostały zniszczone, odbudowane w zmienionej formie w latach 1943-44. Jest budowlą prostokątną, z wnętrzem salowym, krytym nowym stropem. Całość nakryta jest nowymi dachami pobitymi gontem.W cerkwi znajdują się m.in. ikonostas z 2. poł. XIX w. ze współczesnymi jemu obrazami, feretron z 1762 r., monstrancja z 1. poł. XVIII w. Cmentarz cerkiewny otoczony jest częściowo starym murem z kamienia polnego, w jego pd.-zach. narożu znajduje się drewniana, o konstrukcji zrębowej

- DZWONNICA pochodzi z ok. 1900 r., jest kwadratowa, dwukondygnacjowa.
- Dawny CMENTARZ gr.-kat. w 4. ćw. XIX w. został zamieniony na prawosławny, otoczony jest rowem i wałem z kamienia polnego, o narysie kwadratu. Na cmentarzu znajdują się liczne groby z ludowymi drewnianymi krzyżami, prawdopodobnie z XIX w. oraz drewniana, o konstrukcji zrębowej KAPLICA z XVIII/XIX w. Kilkakrotnie była restaurowana. Jest budowlą prostokątną, z podcieniem od frontu, na czterech słupach podtrzymujących trójkątny szczyt, nakrytą dachem dwuspadowym. Wewnątrz znajduje się ikona św. Praksedy Męczenniczki malowana na desce, prawdopodobnie z XVII w. w bardzo złym stanie zachowania.

HOLESZÓW
Drewniany WIATRAK (koźlak) został zbudowany XIX/XX w. Jest oszalowany z zachowanym pierwotnym mechanizmem drewnianym, nakryty dachem naczółkowym, drewnianym, gontowym.

HORODYSZCZE
- Drewniana, o konstrukcji zrębowej, na nowej podmurówce DAWNA CERKIEW PARAFIALNA gr.-kat. p.w. Nawiedzenia Najświętszej Panny Marii, została wzniesiona w 1760 r. z fundacji Potockich. Po 1811 r. gruntownie ją odnowiono w 1875 r. zamieniono na prawosławną, następnie w 1919 r. na kościół rzym.-kat. p.w. Serca Jezusowego. W 1935 r. kolejna restauracja zatarła jej cechy stylowe; wzniesiono również dzwonnicę. W 1954 r. podczas odnowy pomalowano ją olejno. Jest budowlą zwróconą prezbiterium na pd., trójdzielną (prezbiterium, nawa, babiniec) z przybudówkami (zakrystia,skarbiec). Do nawy od zach. przylega nowa weranda pełniąca rolę letniej kaplicy. Cerkiew nakryta jest dachami o wspólnej kalenicy, przerabianymi, obniżanymi: babiniec i nawa dwuspadowymi z wieżyczką na sygnaturkę, prezbiterium trójpołaciowym, zakrystia i skarbiec pulpitowymi. Na wyposażenie kościoła składa się m.in.: nowa replika zaginionego podczas I wojny światowej cudownego obrazu Matki Boskiej Horodyskiej, krucyfiks z 3. ćw. XVIII w., prospekt organowy z 1. poł. XVIII w.
- Pozostałości FORTALICJI Zamek lub raczej dwór obronny został zbudowany przez ks. Wasyla Połubińskiego, spalony ok. 1550 r., odbudowany i znów zniszczony ok. poł. XVII, w czasie wojen kozackich lub szwedzkich. Położony był na pd. osady, na owalnym nasypie, otoczonym podmokłymi łąkami, zwanym „Górą Zamkową”. Od ok. 1801 r. na tym miejscu znajduje się dawny cmentarz grzebalny. Zachowały się tylko fundamenty zamkowe i nieliczne fragmenty murów kamienno-ceglanych, zapewne z XVI w.
- Murowany dawny PAŁAC został wzniesiony w latach 1818-28 dla Juliana Frankowskiego, prawdopodobnie wg proj. Antonia Corazziego. W latach 1939-45 nieznacznie przekształcono wnętrze, po 1945 zaadaptowano go na szkołę rolniczą. Obecnie jest zdewastowany, używany jako mieszkania prywatne i pomieszczenia gospodarcze. Jest budowlą piętrową, prostokątną, z wgłębnym portykiem od frontu, półkolistym ryzalitem od tyłu i trzema bocznymi ryzalitami, zwróconą na pn.-wsch. Portyk frontowy o czterech kolumnach jońskich w wielkim porządku podtrzymuje belkowanie i eklektyczny fronton (przerobiony po 1915 r., uszkodzony po 1945 r.) z herbem Korczek Horodyskich. Ściana w głębi portyku rozczłonkowana jest pilastrami. Na piętrze znajduje się balkon z żelazną balustradą. Ryzalit ogrodowy podzielony jest jońskimi półkolumnami w wielkim porządku; na jego piętrze widnieje porte-fenetre. Wnętrza nakryte są sufitami z gzymsami, fasetami, rozetami pośrodku; w salonie na parterze sufit podparty jest czterema filarami (prawdopodobnie późniejszymi). Na fasetach stropów salonów widnieją resztki polichromii o motywach geometrycznych. Pałac nakryty jest dachem czterospadowym, z półkopułą nad ryzalitem ogrodowym, krytym blachą (1953) silnie uszkodzonym.
- PARK jest pozostałością geometrycznego założenia z XVIII w. o symetrycznym układzie kwater i częściowo zachowanym starodrzewiu. Ograniczony jest kanałem wodnym, obecnie osuszonym, w pd.-wsch. części parku położone są stawy. Za pałacem znajduje się aleja lipowa, zaś na pd.-zach. od niego prostokątny płaski nasyp ziemny, zapewne kryjący fundamenty poprzedniego dworu lub oficyny. Na wsch. od parku znajdują się murowane, dawne zabudowania folwarczne, współczesne pałacowi, obecnie w daleko posuniętej ruinie, częściowo rozebrane. Zachowały się resztki czworaka i kuźni podcieniowej. Drewniana, o konstrukcji słupowej KAPLICZKA pochodzi z 2. poł. XIX w. Jest prostokątna, oszalowana, z daszkiem trójspadowym. Wewnątrz znajduje się ołtarz drewniany o cechach klasycystycznych.

HOROSTYTA
- Drewniana, o konstrukcji zrębowej dawna CERKIEW PARAFIALNA gr.-kat. p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego została zbudowana na miejscu wcześniejszej ok. 1702 r. Była restaurowana przed 1793 r., następnie wielokrotnie odnawiana m.in. w 1861 i 1880 r. z zatarciem pierwotnych cech stylowych. W 1875 r. została zamieniona na cerkiew prawosławną. Posiada nawę na rzucie prostokąta, węższe prezbiterium z przybudówkami, babiniec i chór muzyczny od zach. Korpus nakryty jest dachem pięciopołaciowym wspólnym dla nawy i prezbiterium, o połaciach bocznych przedłużonych na zakrystię i skarbiec, z szerokim okapem i sygnaturką pośrodku kalenicy. Nad babińcem jest dach dwuspadowy. W cerkwi znajdują się m.in.: ikonostas późnoklasycystyczny z 1880 r. ze współczesnymi mu ikonami, dwa ołtarze boczne z 1.poł. XVII w., feretron z ok. poł. XVIII w.
- Drewniana, o konstrukcji zrębowo-słupowej DZWONNICA została zbudowana w 1861 r. Jest kwadratowa dwukondygnacjowa (dolna szersza, górna z prostokątnymi przeźroczami) oszalowana, nakryta dachem namiotowym, gontowym z krzyżem żeliwnym na księżycu.

HOROSTYTA - KOLONIA
Drewniany WIATRAK ( koźlak) pochodzi z XIX/XX w. Jest oszalowany z zachowanym pierwotnym mechanizmem drewnianym, nakryty gontowym dachem naczółkowym.

KOSYŃ
Murowana dawna CERKIEW PARAFIALNA prawosławna została zbudowana na miejscu wcześniejszej gr.-kat. w latach 1889-90 wg proj. arch. Syczugowa. W 1946 r. została zamieniona na kościół rzym.-kat. p.w. św. Stanisława Kostki. W kościele znajdują się m.in.: ornat z 1. poł. XVIII w., kapa z XIX/XX w. z kapturem z pasa polskiego z 4 ćw. XVIII w.

KURZAWKA
Drewniany WIATRAK (koźlak) został wzniesiony w XIX w. Jest oszalowany z zachowanym pierwotnym mechanizmem drewnianych, nakryty gontowym dachem naczółkowym.

LACK
- Drewniana, o konstrukcji zrębowej dawna CERKIEW FILIALNA gr.-kat. p.w. bł. Jozafata bp została wzniesiona w 1795 r. (prawdopodobnie fundacja Radziwiłłów), restaurowana w 1842 r. Od 1919 r. jest kaplicą publiczną rzym.-kat. p.w. Matki Boskiej Bolesnej. W 1951 r. została gruntownie przebudowana. Posiada kwadratową nawę, węższe i niższe prostokątne prezbiterium od wsch. z zakrystią od pd., babiniec analogiczny od zach., połączony w 1951 r. z nawą w jedno wnętrze. Nawa i prezbiterium nakryte są dachami dwuspadowymi z sygnaturką nad fasadą. Wyposażenie kościoła pochodzi z XVIII i XIX w.

LUBIEŃ
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Mikołaja bp został wzniesiony w 1938 r. na miejscu rozebranej cerkwi, której wyposażenie częściowo się zachowało. Składa się na nie m.in.: ołtarz główny (po 1780 r.) uzupełniony ok. 1919 r. częściami ikonostasu z 1851 r., dwa rokokowe krucyfiksy, żyrandol kryształowy z XVIII/XIX w. z Dolnego Śląska, gładki kielich z XVII/XVIII w., ornat z ok. poł. XVIII w.
- Drewniany WIATRAK (koźlak) został zbudowany w XIX w. Jest oszalowany, z zachowanym pierwotnym mechanizmem drewnianym, nakryty dachem gontowym, naczółkowym.

ŁUKÓWEK
Drewniany WIATRAK (koźlak) pochodzi z XIX w. Jest oszalowany z zachowanym pierwotnym mechanizmem drewnianym, nakryty dachem gontowym naczółkowym, nieczynny, pozbawiony śmigła.

MOTWICA
Murowana, dawna CERKIEW PARAFIALNA gr.-kat. p.w. Narodzenia Najświętsza Panny Marii została wzniesiona na miejscu wcześniejszej w latach 1796-8 prawdopodobnie wg proj. arch. Jakuba Kubickiego. W 1919 r. została zamieniona na kościół rzym.-kat. Była odnawiana w 1843 r., 1888 r., odbudowana po pożarze w 1903 r., restaurowana w 1935 r. i 1952 r. Zwrócona jest prezbiterium na pd., posiada prostokątną nawę, półkoliście zamknięte prezbiterium otoczone trzema aneksami (przedsionek z klatką schodową, zakrystia i skarbiec z lożami na piętrze). W część pn. wbudowano kruchtę, składzik, na piętrze: chór muzyczny i dwie empory. Wewnątrz ściany podzielone są na dwie kondygnacje belkowaniem na pilastrach i kolumnach toskańskich. Fasada jest trójdzielna, o części środkowej w formie łuku triumfalnego, flankowanego przez niższe ryzalit boczne i zwieńczonego trójkątnym szczytem. Na osi znajduje się wnęka arkadowa ujęta półkolumnami i pilastrami toskańskimi, dźwigającymi odcinki belkowania przechodzącego nad ryzality boczne. Nawa i szczyt fasady nakryte są dachami dwuspadowymi z cebulastymi kopułkami nad szczytem i prezbiterium, ryzality dwuspadowymi. Na sklepieniu absydy widnieje polichromia o cechach klasycystycznych, gruntownie przemalowana w XX w. Wyposażenie kościoła pochodzi głównie z dawnej cerkwi z XVIII i XIX w. Na plebani znajduje się obraz Ukrzyżowania z 1830 r. wzorowany na kompozycjach Annibale Carracciego i Guida Reniego. Na osi cerkwi od pn. po przeciwległej stronie drogi widnieje płaski kolisty nasyp, prawdopodobnie ślad po fundamentach dawnej cerkwi z XVII w.
- Murowana DZWONNICA pochodzi z 2. poł. XVIII w. i usytuowana jest na pd. od nasypu. Jest przepruta trzema arkadami, rozczłonkowana lizenami, nakryta dachówkowym daszkiem, czterospadowym. W pobliżu znajduje się nagrobek Feliksa Moczulskiego (zm. 1850) dziedzica Motwicy, ostatnio odnowiony.
- Murowany, dawny DWÓR został wzniesiony XVIII/XIX w. Zdewastowany w 1945 r. w latach następnych stopniowo był rozbierany. Usytuowany jest na zach. krańcu wsi, zwrócony frontem na zach., parterowy, prostokątny, z dwoma krótszymi skrzydłami od tyłu i nie istniejącym dziś sześciokolumnowym portykiem od frontu; zachowanym tylko w partii fundamentów. Fasada rozczłonkowana jest ślepymi arkadami. Nakryty jest dachem dwuspadowym. Park wokół dworu w większości został wycięty, niegdyś z gazonem i podjazdem od frontu; na tyłach, na osi znajduje się prostokątna sadzawka.
- Murowany BUDYNEK GOSPODARCZY pochodzi z pocz. XX w. i pełnił funkcję obory lub stajni dworskiej. Jest budowlą prostokątną z bramą wjazdową od frontu, nakrytą dachem czterospadowym.
- Murowana KAPLICZKA pochodzi z 1835 r. lub 1885 r., z fundacji Wawrzyńca Popielewicza. Jest kwadratowa, przykryta stropem, z dachem czterospadowym. Nad wejściem znajduje się tablica fundacyjna z zatartą datą budowy.
- FIGURY PRZYDROŻNE wykonane z piaskowca: św. Jana Nepomucena z pocz. XIX w.; Matka Boska z Dzieciątkiem z końca XIX w.

OPOLE PODEDWÓRZE
Wieś położona jest na terenie nizinno bagiennym wśród rozlewisk rzeczki Zielawy. W pobliżu dawnego kościoła i dworu istniała cerkiew prawdopodobnie z XVI w., wielokrotnie niszczona i odbudowywana, ostatecznie rozebrana po 1890 r.
- Murowany, dawny KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Zwiastowania Najświętszej Panny Marii został wzniesiony na miejscu wcześniejszego w latach 1805-11 z fundacji Józefa Szlubowskiego i jego synów Ignacego i Jana prawdopodobnie wg proj. arch. Piotra Aignera. W 1887 r. został zamknięty, a w 1890 r. zamieniony na cerkiew, zaś w 1919 r. rekoncyliowany. Jest budowlą jednonawową, z prezbiterium zwróconym na pd. z przedsionkiem z tyłu i zakrystią i skarbcem (z lożami na piętrze) po bokach. Wnętrze nawy podzielone zostało wnękami arkadowymi, a prezbiterium wyodrębnione półkolistą kolumnadą jońską dźwigającą wydatne belkowanie łączące się z belkowaniem obiegającym nawę. Fasada poprzedzona jest płytkim, czterokolumnowym portykiem toskańskim, zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem. Ponad gzymsem wieńczącym znajduje się schodkowa attyka. Kościół nakryty jest dachem blaszanym, trójpołaciowym. Wyposażenie pochodzi głównie z XVIII i XIX w. Cmentarz kościelny otoczony jest nowszym ogrodzeniem przerwanym dzwonnicą-bramą na osi kościoła od pd. Znajduje się tu m.in. klasycystyczny nagrobek Józefa i Joanny Szlubowskich, wystawiony przez ich synów w 1807 r.
- Murowana DZWONNICA-BRAMA pochodzi z tego samego czasu co kościół. W dolnej kondygnacji znajduje się brama przelotowa, obecnie zamurowana od pd.; górna przepruta jest z czterech stron arkadowymi otworami. Od frontu na osi widnieje ryzalit zwieńczony przyczółkiem. Dzwonnica nakryta jest dachem namiotowym.
- Przed kościołem, przy skrzyżowaniu dróg znajduje się murowana KAPLICZKA z 1646 r. Jest czterościenna, dwukondygnacjowa, z górną przeprutą z czterech stron przeźroczami arkadowymi i nakryta dachem namiotowym. Wewnątrz znajduje się rzeźba ludowa Chrystysa Frasobliwego prawdopodobnie współczesna kapliczce, wielokrotnie przemalowywana.
- Na plebanii znajdują się resztki wyposażenia cerkwi z XVIII i XIX w.
- Murowany, neogotycki KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego został wzniesiony w latach 1811-14. W kościele znajdują się m.in.; obraz "Św. Antoniego z Dzieciątkiem" z XVII/XVIII w., monstrancja z poł. XVIII w., kielich z 1. tercji XVII w., ornaty z XVIII w.
- Pozostałości DAWNEGO DWORU znajdują się na pn.-zach. krańcu wsi na wzniesieniu, wydzielonym rowem od wsch., z pozostałych stron otoczony podmokłymi łąkami, zapewne niegdyś stawami. - Murowany DWÓR został zbudowany na miejscu wcześniejszego XVIII/XIX w., spalony w 1945 r., a potem rozebrany. Zachowały się fundamenty i nieliczne fragmenty kamieniarki.

ORCHÓWEK
Niegdyś w obrębie osady przy trójkątnym placu nad Bugiem istniała cerkiew prawosławna, rozebrana w 1887 r.
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY POAUGUSTIAŃSKI p.w. św. Jana Jałmużnika powstał na miejscu wcześniejszego w latach 1770-77 staraniem miejscowych przeorów prawdopodobnie wg proj. arch. Pawła Fontany, pod kierownictwem jego współpracownika Grzegorza Cybulskiego. Ostatecznie ukończony został w latach 1846-8, m.in. dobudowano górne drewniane partie wież, wymienione w 1938 r., znajduje się przy rynku, na skraju terasy nadbrzeżnej Bugu. Po kasacie zakonu w 1864 r. został zamieniony na cerkiew prawosławną w latach 1887-1914. Był kilkakrotnie restaurowany w latach 1921-24, 1931 r., 1938 r. i 1951 r. Ponownie stał się kościołem parafialnym w 1931 r., od 1947 r. jest pod zarządem kapucynów. W latach 1780-99 został również wzniesiony murowany, piętrowy klasztor, przylegający od wsch. do kościoła, zrujnowany wskutek osunięcia się skarpy nadbrzeżnej w 1891 r., a następnie rozebrany. Kościół jest budowlą zwróconą prezbiterium na pn., jednonawową, z przęsłem frontowym ujętym prostokątnymi wieżami wysuniętymi ryzalitowo. Pod prezbiterium i zakrystiami po jego bokach znajdują się trzy krypty. Wewnątrz ściany nawy i prezbiterium podzielone są zdwojonymi pilastrami dźwigającymi wydatne belkowania. Dwuwieżowa fasada jest dwukondygnacjowa, pięciodzielna, o elementach klasycystycznych i neogotyckich, rozczłonkowana pilastrami i służkami. Szczyt jest tyrójkątny, podzielony lizenami i płycinami, ujęty po bokach cebulastymi sterczynami. Górne partie wież mają czworoboczny kształt, hełmy kryte blachą. Nawa i prezbiterium nakryte są dachami dwuspadowymi z drewnianą sygnaturką z 1938 r. nad tęczą, absyda zaokrąglonym, zakrystie pulpitowymi z półszczytami. Wnętrze kościoła było pierwotnie ozdobione iluzjonistyczną polichromią z XIX w., zamalowaną prawdopodobnie po 1887 r. Wyposażenie pochodzi głównie z XVII, XVIII i XIX w. (np. ołtarz główny z 1742 r. z Piechowic, uzupełniony w latach 1848-9, w nim cudowny obraz Matki Boskiej Orchowskiej tzw. Pocieszenia z końca XVI w. lub 1. poł. XVII w.)

ROMANÓW
Wieś i pierwsza rezydencja zostały założone w 1540 r. przez Romana Sanguszkę. Jest to rodzinne miejsce pisarza Józefa Ignacego Kraszewskiego. - Dawny ZESPÓŁ PAŁACOWY złożony jest z pałacu zwróconego frontem na zach., otaczającego go parku z bramą wjazdową od zach. oraz kaplicy położonej na pn.-zach. od pałacu, poza obrębem parku.
- Murowany PAŁAC został wzniesiony w 1806 r. przez Błażeja Malskiego na znacznie starszych piwnicach (może z XVII w.), będących pozostałością dawnej rezydencji. W końcu XIX w. Kajetan Kraszewski (najmłodszy brat Józefa Ignacego) założył tu obserwatorium astronomiczne; zgromadził duży księgozbiór oraz kolekcję portretów osobistości historycznych z XVI -XVIII w. Pałac był wielokrotnie niszczony pożarami, po ostatnim (1943) został odbudowany w 1958 r. jako Muzeum Józefa Ignacego Kraszewskiego wg proj. inż. Arch. Czesława Gawdzina. Jest budowlą parterową, z piętrową częścią środkową, nadbudowaną po pożarze w 1858 r. i z mieszkalnym poddaszem z 1962 r. Od frontu posiada portyk o czterech kolumnach jońskich dźwigających balkon z kamienna balustradą z 1858 r., a od tyłu taras. Obie elewacje (frontowa i tylna) rozczłonkowane są pilastrami toskańskimi i zwieńczone trójkątnymi szczytami. Pałac nakryty jest dachem czterospadowym z facjatkami. Ekspozycja muzealna wg proj. Antoniego Trepińskiego udostępniona jest od 1962 r. Park będący pozostałością osiowego założenia barokowego z XVII-XVIII w. o charakterze regularnego ogrodu włoskiego. Całość obwiedziona jest, obecnie osuszonym, kanałem wodnym. Znajduje się tu m.in. aleja świerkowa, szpalery grabowe, kwatery sadów; od frontu przekształcono podjazd z aleją dojazdową oraz bramą i mostem na osi.
- Murowana BRAMA WJAZDOWA z lat 1840-50 składa się z półkolistej bramy (od pd.) z okienkami w typie strzelnic i z arkadowym otworem wejściowym i czworobocznego słupa (od pn.) bramnego zwieńczonego krenelażem. Brama nakryta jest daszkiem wielopołaciowym, zwieńczonym iglicą. Most współczesny bramie był w przebudowie.
- Murowana KAPLICA p.w. św. Anny została wzniesiona jednocześnie z pałacem z fundacji Konstancji Nowomiejskiej, żony Błażeja Malskiego. Niegdyś była kaplicą pałacową, potem publiczną rzym.-kat., obecnie jest nieczynna. Jest budowlą na rzucie koła, z dwoma ryzalitami na osi: od frontu portyk, z tyłu absyda. Dwukolumnowy joński portyk podtrzymuje belkowanie i trójkątny fronton zwieńczony szczytem schodkowym z krzyżem. Nakryta jest spłaszczoną kopułą na niskim tamburze, pokrytą blachą i zwieńczoną krzyżem. W cokół kaplicy zostały wmurowane epitafia rodzinne.

ROZWADÓWKA
Drewniany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Mikołaja został wzniesiony na miejscu wcześniejszej cerkwi w 1911 r. Na wyposażenie składają się m.in. ołtarz główny - przerobiony z carskich wrót z 2. poł. XIX w., w nim w części bocznej - obraz św. Antoniego Padewskiego z Dzieciątkiem z XVII/XVIII w., przemalowany, monstrancja z ok. 1800 r., lichtarze cynowe z XVIII i XIX w.

RÓŻANKA
Murowany, neogotycki KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Augustyna został wzniesiony na miejscu wcześniejszej cerkwi w latach 1908-1913 (być może z wykorzystaniem murów cerkwi), rozpoczęty został wg proj. arch. Ksawerego de Makowo Makowskiego, zmodyfikowany i ukończony przez arch. Olearskiego z Radzymina (1911-13). W kościele znajdują się m.in. neogotycki ołtarz z rzeźbami śś. Piotra i Pawła z ok. poł. XVIII w., przywieziony z Wyszkowa k/Cieplic. W latach 1947-8, prospekt organowy z ok. poł. XVIII w., również przywieziony z Dolnego Śląska w latach 1947-8, obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z ok. poł. XVIII w.
- Dawny ZESPÓŁ PAŁACOWY został założony na pocz. XVIII w. przez Ludwika Pocieja, w 1798 r. przeszedł w ręce Zamoyskich i pozostał w ich posiadaniu do 1945 r. Ukształtowany malowniczo na wysokiej terasie stromego brzegu Bugu, na pd.-wsch. od wsi, składał się pierwotnie z pałacu zwróconego frontem na zach., otaczającego go parku z bramą, kordegardą i pawilonem od zach. oraz folwarkiem z czworobokiem zabudowań gospodarskich, położonego na pn.-zach.
- Murowany PAŁAC został wzniesiony prawdopodobnie wg proj. arch. Józafa Pioli, ukończony w 1716 r. Wg. legendy był darem cara Piotra Wielkiego za usługi oddane mu przez L. Pocieja. W 1836 r. został zniszczony przez pożar i następnie odbudowany wg proj. arch. Franciszka Marii Lanciego z udziałem arch. Henryka Marconiego i budowniczych Halaburda, Polikowskiego i Zabokrzyckiego. Ok. 1905 r. został przebudowany przez arch. S. Grochowicza. Po zniszczeniu w czasie I wojny światowej nie odbudowano go i stopniowo został rozebrany; niektóre fragmenty wystroju architektonicznego i rzeźbiarskiego przeniesiono do pałacu w Adampolu. Zachował się tylko zarys fundamentów oraz kamienna obudowa szkarpy od strony Bugu z dwupoziomowymi tarasami, wysuniętymi w formie półkolistych „bastionów”.
- Park jest pozostałością ogrodu francuskiego z pocz. XVIII w., przerobionego w 1. poł. XIX w na park angielski, być może wg proj. H. Marconiego przez szwajcarskiego ogrodnika Moeklina. Częściowo zachowało się starodrzewie. BRAMA do parku, klasycystyczna, z dwoma filarami pochodzi z XIX w. Przy bramie od pd. znajduje się KORDEGARDA - budowla prostokątna, parterowa, pochodząca z XIX w., z wgłębnym gankiem w narożniku pn.-zach. nakryta jest czterospadowym dachem łamanym. W parku, na pd.-wsch. od bramy i kordegardy znajduje się pawilon w formie wieży z poł. XIX w., kwadratowy, trójkondygnacjowy z pozornymi ryzalitami od pd. i pn., ze śladami rozebranej przybudówki od pd. i takąż przybudówką od pn. Nakryty jest dachem krzyżowym. Wnętrze jest zdewastowane i niedostępne.
- ZABUDOWANIA FOLWARCZNE zostały wzniesione prawdopodobnie w XIX w., odnowione i przebudowane ok. 1905 r. przez arch. Stanisława Grochowicza. Zgrupowane są wokół prostokątnego dziedzińca prostopadłego do przecinającej go drogi, łączącej wieś z zespołem pałacowym i szosą. Wzdłuż pn. boku dziedzińca znajduje się oficyna mieszkalna - prostokątna dwukondygnacjowa z dwoma ryzalitami z przejazdem w ryzalicie wschodnim. Nakryta jest dachem dwuspadowym z naczółkami. Wzdłuż pd. boku dziedzińca istniała kiedyś analogiczna oficyna, obecnie rozebrana. Przy wsch. boku dziedzińca znajduje się dawna rządcówka z 1. poł. XIX w. - prostokątna, parterowa, nakryta dachem czterospadowym.

RUSIŁY
Drewniany WIATRAK (koźlak) został wzniesiony w XIX w. Jest oszalowany z zachowanym pierwotnym mechanizmem drewnianym, nakryty dachem gontowym, naczółkowym, pozbawiony śmigła.

SŁAWATYCZE
Wieś położona jest na wysokiej terasie lewego brzegu Bugu.
- Murowany, neorenesansowy KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Matki Boskiej Różańcowej został zbudowany na miejscu wcześniejszego w latach 1913-19. Zachowało się częściowo wyposażenie dawnego kościoła. Składa się na nie m.in.: obraz „Matki Boskiej z Dzieciątkiem” w typie Śnieżnej z XVII w., nieco przemalowany w sukience w typie barokowym, wokół niego srebrne wota z XVIII w., obraz "Cudu św. Walentego z martwym dzieckiem" z 3. lub 4. ćw. XVIII w. ze szkoły Szymona Czechowicza, tabernakulum z 3. ćw. XVIII w., obraz św. Jana Chrzciciela z XVII/XVIII w., krucyfiks po 1631 r. z ołtarza głównego dawnego kościoła, monstrancja z 4. ćw. XVIII w.
- Murowana, bizantyńsko-eklektyczna CERKIEW FILIALNA prawosławna p.w. Wniebowstąpienia została wzniesiona na przełomie XIX i XX w. na miejscu wcześniejszej, kosztem rządu carskiego. W cerkwi znajdują się m.in.: ikonostas z czasu budowy świątyni, feretrony z XVIII w., ikony z XVIII/XIX w. Większość starych ikon została wywieziona po 1945 r.
- Drewniany WIATRAK (koźlak) został wzniesiony w XX w. (ok. 1920?). Jest oszalowany z zachowanym mechanizmem drewnianym, uszkodzonymi śmigłami, nakryty dachem naczółkowym, gontowym.

SŁAWATYCZE - LISZNA
Drewniany WIATRAK (koźlak) został wzniesiony XIX/XX w. przestawiony w 1931 r. Jest oszalowany, z zachowanym tradycyjnym mechanizmem drewnianym, z uszkodzonymi śmigłami, nakryty dachem gontowym naczółkowym.

SOBIBÓR - STACJA
Drewniana KAPLICA publiczna rzym.-kat. p.w. Wniebowzięcia Matki Boskiej została wzniesiona na miejscu wcześniejszej cerkwi, w odległości kilku km od centrum wsi, po 1945 r. W kaplicy znajdują się m.in. rokokowo-ludowy ołtarz główny, częściowo zdekompletowany, drewniany paschał, drewniane lichtarze.

STULNO
Drewniany WIATRAK (koźlak) został wzniesiony XIX/XX w. Jest oszalowany, silnie zniszczony, z zachowanym pierwotnym mechanizmem drewnianym, nakryty dachem blaszanym, naczółkowym.

UHRUSK
Wieś położona jest nad Bugiem, przy starym trakcie do Chełma, w miejscu dawnej przeprawy.
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Jana Chrzciciela został zbudowany na miejscu wcześniejszego w 1678 r., otynkowany dopiero w 1725 r. Kaplica pn. została wzniesiona w 1728 r. jako mauzoleum rodzinne z fundacji Barbary z Podoskich Dłużewskiej. Po pożarze (1804) i obrabowaniu (1812) kościół został gruntownie odrestaurowany w 1837 r. z podwyższeniem murów i zatarciem cech stylowych. W 1949 r. został kolejny raz odnowiony, a w 1954 r. powiększony poprzez dobudowanie symetrycznie od pd. drugiej zakrystii i kaplicy oraz kruchty od zachodu. Kościół usytuowany jest w centrum wsi; jest budowlą jednonawową, od 1954 r. na planie krzyża. Pod prezbiterium i kaplicą pn. znajdują się krypty. Nad łukiem tęczowym widnieje krucyfiks rokokowy z 2. poł. XVIII w. z warsztatu lwowskiego prawdopodobnie Macieja Polejowskiego. Drewniany chór muzyczny pochodzi z 1837 r. , parapet z 1957 r. Zewnętrzne elewacje podzielone są szerokimi pseudo pilastrami. Fasada jest trójosiowa, prawie w całości zasłonięta nową kruchtą, zwieńczona trójkątnym frontonem podtrzymującym mur attykowy, ze szczytem schodkowym. Kościół nakryty jest dachami dwu- i trzyspadowymi. Na wyposażenie składają się m.in.: ołtarz główny eklektyczny z rzeźbami z XVIII w. i z krucyfiksem z 3. tercji XVIII w. z warsztatu Macieja Polejowskiego, obraz św. Antoniego Padewskiego z Dzieciątkiem z 2. poł. XVII w. w srebrnej sukience z XVII/XVIII w., prospekt organowy, eklektyczny z poł. XIX w., ława kolatorska z 3. ćw. XVIII w., monstrancja po 1734 r., pacyfikał z tego czasu.
- W pn.-zach. narożniku cmentarza kościelnego usytuowana jest murowana DZWONNICA o charakterze późnoklasycystycznym. Jest budowla kwadratową, dwukondygnacjową, z czterech stron otwartą przeźroczami dzwonowymi, nakrytą daszkiem namiotowym.
- Murowana CERKIEW PARAFIALNA prawosławna p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii usytuowana jest na terenie dawnego grodu, na niewielkim płaskim wzniesieniu. Została zbudowana w 1849 r., uszkodzona w czasie działań wojennych w 1915 r. i w 1944 r., była gruntownie odrestaurowana w latach 1920-27. Jest budowlą klasycystyczno-bizantyńską, o elementach neoromańskich i neogotyckich, jednonawową, z przylegającą do nawy od zach. kwadratową wieżą z babińcem w przyziemiu. Zewnętrzne ściany nawy i wieży posiadają podziały ramowe, część górnych płycin zakończona jest arkadami. Nawa i prezbiterium nakryte są dachami dwuspadowymi, zakrystia trzyspadowym, wieża wielopołaciowym z czworoboczną latarnią z hełmem ostrosłupowym Do wyposażenia cerkwi należą m.in.: ikonostas z ok. 1875 r. uzupełniony w 1960 r. obrazami z rozebranej cerkwi w Zbereżu, zwieńczenie ikonostasu pochodzące z 1. poł. XVIII w., pacyfikał mosiężny.
- Na niewielkim wzniesieniu nad Bugiem znajdowało się GRODZISKO założone być może już w XII w. przez książąt halicko-włodzimierskich. Obecnie zachował się zbliżony do owalu nasyp kryjący być może resztki fundamentów i płaskie wzniesienie na zach. od niego, na terenie obecnej cerkwi prawosławnej.
- Drewniana, o konstrukcji słupowej KAPLICZKA została wzniesiona w 1. poł. XIX w. Jest kwadratowa, z trzech stron oszalowana, od frontu otwarta, nakryta daszkiem namiotowym ze szczycikiem. Wewnątrz znajduje się kamienna ludowa rzeźba św. Jana Nepomucena.

WERESZCZYN
Drewniany, o konstrukcji zrębowej, na podmurówce ceglanej KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Stanisława bp. i św. Trójcy został zbudowany na miejscu wcześniejszego w 1783 r. staraniem braci Wereszczyńskick: Józefa i Seweryna. W 1929 r. został powiększony, kilkakrotnie był restaurowany, ostatnio w 1945 r. i 1959 r. Nawa kościoła na rzucie prostokąta, pierwotnie na rzucie kwadratu w 1929 r. została przedłużona o zach. przęsło wieżowe, z przedsionkiem w przyziemiu i chórem muzycznym na piętrze. Do prezbiterium przylegają po bokach zakrystia i skarbiec, pod znajduje się krypta grobowa. Nawa nakryta jest dachem dwuspadowym, prezbiterium pięciopołaciowym, skarbiec i zakrystia czteropołaciowymi. W kościele znajdują się m.in.: neogotycki ołtarz główny z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVII w., gruntownie przemalowanym, w sukience srebrnej z końca XVIII w., obraz "Chrystus Ukrzyżowany" z 2. poł. XVII w. wg sztychu P.P. Rubensa, malowany na blasze miedzianej, "Wskrzeszenie Piotrowina" wg Szymona Czechowicza z 2. poł. XVIII w., portret trumienny Elżbiety Wereszczyńskiej (zm. 1660), krucyfiks z XVII w.
- Na cmentarzu parafialnym znajduje się neogotycka murowana KAPLICA GROBOWA Rulikowskich z 4. ćw. XIX w. Jest budowla kwadratową, z trójbocznym zamknięciem z elewacją frontową zwieńczoną ogzymsowanym szczycikiem, nakrytą dachem pięciopołaciowym. Obok znajduje się nagrobek Janiny z Korynckich Justyńskiej (zm. 1857).
W drewnianej, nowszej KAPLICZCE znajduje się rzeźba św. Jana Nepomucena z XVIII w.

WISZNICE
Wieś jest usytuowana na płaskim wzniesieniu na prawym brzegu rzeczki Zielawy, przy skrzyżowaniu dróg z Białej Podlaskiej do Włodawy, oraz z Brześcia Litewskiego przez Kodeń i Parczew do Lublina.
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Przemienienia Pańskiego i św. Antoniego Padewskiego został zbudowany na miejscu wcześniejszego w latach 1937-39 i 1945-50 wg proj. Bohdana Pniewskiego. Usytuowany jest w pd.-wsch. pierzei rynku. Polichromie wewnątrz kościoła wykonał w latach 1945-50 malarz Zbigniew Łoskot, a wyposażenie rzeźbiarskie Wanda Pawłowska (ołtarze i ambona) i Walichnowski (konfesjonały i tron), część dawnego wyposażeniu przeniesiono w 1961 r. do Woli Wereszczyńskiej.
- Murowana PLEBANIA została wzniesiona ok. 1873 r.; była kilkakrotnie przerabiana. Jest parterowa z nowszym drewnianym pięterkiem, prostokątna, z dwukolumnowym wgłębnym portykiem toskańskim od frontu i nowszą dwukondygnacjową werandą od tyłu, nakryta dachem dwuspadowym.
- Murowana, neoklasycystyczna dawna CERKIEW PARAFIALNA prawosławna p.w. św. Jerzego i Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii powstała na miejscu wcześniejszej w latach 1870-72 (od 1875 prawosławna). Jest budowlą usytuowaną w narożniku pd.-zach. pierzei rynku, w najwyższym punkcie miasteczka. Posiada plan krzyża łacińskiego i wyposażenie eklektyczne z 1875 r.
- Murowany dawny DWÓR został wzniesiony na miejscu dworu Sapiehów, na pd. zach od rynku, na lewym brzegu Zielawy. W XIX w. był kilkakrotnie przebudowywany, część środkowa jest prawdopodobnie starsza z 1. poł. XIX w. Jest parterowy, prostokątny z dwoma ryzalitami skrajnymi od frontu i tyłu i jednym ryzalitem środkowym od frontu, zwrócony na płn. Wsch. nakryty dachem dwuspadowym. Na starym cmentarzu grzebalnym znajdują się nagrobki rodziny Malskich i Kraszewskich z XIX w.

WŁODAWA
Miasto powiatowe było wzmiankowane już ok. poł. XIII w. W XVII w., za czasów Leszczyńskich Włodawa była ważnym ośrodkiem innowierczym. W 1814 r. została włączona do Ordynacji Zamoyskiej i częściowo w ich rękach pozostała do 1945 r.
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY I DAWNY KLASZTOR PAULINÓW W 1698 r. Ludwik Konstanty Pociej wraz z żoną Anielą z Zahorowskich ufundował rezydencję paulinów uposażoną w 1703 r. i 1722 r. zatwierdzoną w 1717 r. Budowa klasztoru trwała od 1711 do 1717, a uroczyste wprowadzenie paulinów nastąpiło w 1718 r. Obszerny zespół budowli składa się z kościoła (nieco późniejszego) zwróconego prezbiterium na pn., przylegającego do niego od pn.-wsch. czworoboku klasztoru, oraz budynku folwarcznego (dawnej kuchni) na pn.-wsch. od klasztoru. Wokół znajduje się teren dawnego cmentarza kościelnego i ogrodu klasztornego, częściowo obwiedziony murem.
- Murowany KOŚCIÓŁ p.w. św. Ludwika został wzniesiony w latach 1739-80 częściowo z fundacji Pociejów: Ludwika i Antoniego, częściowo z dotacji Flemmingów i Czartoryskich, wg proj. arch. Pawła Fontany. Ponadto przy budowie byli czynni m.in.: Pallier, Grzegorz Cybulski, Antoni Dowgiełło, Franciszek Cybulski. Kościół był kilkakrotnie restaurowany: 1850 r., 1871-3 r., 1903-4 r., częściowo po I i II wojnie światowej. Zmieniono m.in. pokrycie dachu nawy, hełmów wież (1915), odbudowano po zniszczeniu wieżę wsch. (1950-52). Kościół reprezentuje typ św. centralno-podłużnej; składa się z korpusu na rzucie wydłużonego ośmioboku z dwoma kwadratowymi wieżami w narożnikach fasady oraz z przylegającej do niego od pn. prostokątnej części prezbiterialnej. Nawa otoczona jest obejściem- kaplicami komunikującymi się ze sobą. Do prezbiterium przylegają zakrystia i skarbiec z lożami na piętrze (otwartymi przeźroczami do prezbiterium i kaplic). Pod kościołem znajdują się krypty, z nich trzy są dostępne, reszta jest zamurowana. Nawa otwiera się do obejścia trzema parami arkad filarowych, z których środkowe są szersze i wyższe. Ściany nawy podzielone są pilastrami w wielkim porządku, o zdwojonych kapitelach kompozytowych, które podtrzymują szerokie, przełamujące się belkowanie. Sklepienia w nawie są kolebkowe z lunetami (w lunetach na przekątnych znajdują się prostokątne okna ). Prezbiterium nakryte jest eliptyczną, spłaszczoną kopułą na pendentywach. Przy filarach nawy (z wyjątkiem pary przy tęczy) widnieje sześć półkoliście wysuniętych cokołów, na których znajdują się rzeźby Ojców i Doktorów Kościoła (na czterech środkowych) i władców (na dwóch przy chórze) autorstwa rzeźbiarza lwowskiego Macieja Polejowskiego, wykonane w latach 1776-81. Fasada jest dwuwieżowa, trójosiowa, z nieco cofniętą częścią środkową i lekko wypukłymi ścianami wież, rozczłonkowana pilastrami toskańskimi w wielkim porządku, dźwigającymi przełamujące się belkowanie. Szczyt nad częścią środkową podzielony jest parzystymi pilastrami kompozytowymi o trzonach skręconych na zewnątrz, ujęty po bokach obeliskami i zwieńczony falistym naczółkiem z figurą Najświętszej Panny Marii Immaculaty i wazonami po bokach. Górne kondygnacje wież są zróżnicowane: drugie o ścianach wypukłych, ujęte na narożach pilastrami kompozytowymi, trzecie i czwarte znacznie niższe, o silnie zciętych, wklęsłych narożach, ujętych pilastrami o skręconych trzonach, tworzących rodzaj spływów. Portal główny ujęty jest pilastrami toskańskimi i parą kolumn, zwieńczony szczytem o nadwieszonym półkolistym gzymsie. Ponad portalem widnieje prostokątne okno, zaś w szczycie zamknięte półkoliście. W częściach wieżowych w dolnej kondygnacji znajdują się nisze z drewnianymi rzeźbami św. Pawła i Antoniego z 2. poł. XVIII w., a w kondygnacji drugiej - półkoliście zamknięte okna. Nawa nakryta jest dachem wielopołaciowym, kopulastym, łamanym, zwieńczonym drewnianą wieżyczką na sygnaturkę, kaplice transeptowe, prezbiterium i zakrystia dwuspadowymi, kaplice skrajne pulpitowymi, wieże hełmami ośmiopołaciowymi, łamanymi, o falistej linii zakończonymi kopułkami z kulami i krzyżami na iglicach. Na wieży zach. znajduje się zegar z po 1920 r.
- Wewnątrz kościoła widnieje polichromia późnobarokowa z lat 1780-86 uważana dotąd za dzieło malarzy paulińskich: braci Antoniego i Wojciecha Dobrzeniewskich vel Dobrzenieckich z Jasnej Góry (w prezbiterium) i Gabriela Sławińskiego (w nawie i obejściu). Malowidła wykonane są techniką al fresco; zostały zabielone w latach 1871-73 i ponownie odsłonięte w latach 1903-04, wówczas też restaurowane i częściowo przemalowane. Polichromia przedstawia m.in.: cykl scen z życia św. Ludwika, iluzjonistyczną kopułę, sceny z Nowego Testamentu, iluzjonistyczne ołtarze i inne elementy architektoniczne (pilastry, konsole, płyciny, balustrady itd.). Na szczycie fasady widniał malowany herb paulinów, obecnie zatynkowany, o czytelnym zarysie. Wyposażenie wnętrza jest jednolite, rokokowe z lat 80-tych XVIII w., wykonane przez warsztaty lwowskie Macieja Polejowskiego i Michała Filewicza. Składa się na nie m.in.: ołtarz główny z lat 1781-02 murowany i tynkowany autorstwa M. Polejowskiego z bogatą kulisową architekturą i dekoracją snycerską, tabernakulum rokokowe, ołtarze boczne rokokowe niearchitektoniczne, krucyfiks z lat 1781-82 autorstwa Polejowskiego, obraz „Cudu św. Walentego z martwym dzieckiem” ze szkoły Szymona Czechowicza po 1774 r., ambona i chrzcielnica po 1776 autorstwa M. Polejowskiegi i M. Filewicza, dwie ławki kolatorskie z 4. ćw. XVIII w., stół w stylu Ludwika Filipa z lat 1840-50, naczynia liturgiczne z XVIII i XIX w.
- KLASZTOR został wzniesiony w latach 1711-17 prawdopodobnie wg proj. arch. Józefa Pioli. Wnętrze zostało nieco przekształcone i kilkakrotnie podzielone nowszymi ściankami m.in. w latach 1826-29, wówczas skrzydło zachodnie wydzielono jako klauzurowe, pozostałe były nieużywane lub okresowo wynajmowane: w 2. ćw. XIX w. w skrzydle wsch. znajdował się magazyn zbożowy, w latach 1840-43 w refektarzu umieszczono tymczasowo parafię unicką, potem lazaret wojskowy i wreszcie mieszkania prywatne. Od kasaty zakonu w 1864 r. w skrzydle zach. znajduje się plebania w pozostałych siedziba władz miejskich, sądowych i powiatowych. Klasztor był kilkakrotnie restaurowany, m.in. w latach 1871-73, na pocz. XX w., po I i II wojnie światowej, 1959 r. i 1968-9 r. Zwrócony jest frontem na pd.; jest budowlą piętrową, na rzucie zbliżonym do kwadratu, z kwadratowym wirydarzem, o czterech piętrowych skrzydłach mieszkalnych. Przy narożniku pd.-zach. znajduje się piętrowy krużganek na rzucie litery L, łączący klasztor z kościołem. Na osi skrzydła pn. widnieje prostokątny ryzalit ustępowy, niegdyś zwieńczony kopulastym hełmem. Skrzydło wsch. mieści pomieszczenia reprezentacyjne: dawny refektarz (parter), kapitularz i bibliotekę (piętro). W skrzydle pn. znajduje się w przyziemiu brama przejazdowa z wirydarza na dawny dziedziniec gospodarczy, a w skrzydle pd. otwór wejściowy. Klasztor nakryty jest dachem dwuspadowym, o zachowanej pierwotnej więźbie.
- BUDYNEK FOLWARCZNY został zbudowany na krawędzi skarpy nadbużańskiej ok. poł. XVIII w.; w XIX w. wydzierżawiono go na unicką szkołę parafialną, po kasacie zakonu zamieniono na mieszkania. Jest parterowy na rzucie prostokąta, z piętrowymi kwadratowymi ryzalitami na osi od frontu i tyłu, zwrócony na płn. zach. Ściana czołowa otwarta była niegdyś szeroką arkadą, obecnie zamurowaną. Ryzality zwieńczone są drewnianymi, trójkątnymi szczytami. Budynek nakryty jest dachami cztero i dwuspadowymi. Mur otaczający zabudowania klasztorne był w ciągu XIX w., szczególnie po kasacie zakonu, stopniowo dewastowany i rozbierany, obecnie zachował się jedynie na odcinku pd.-wsch. Cmentarz kościelny wydzielony jest osobnym murem z 1907 r. z tego samego czasu pochodzi ażurowe ogrodzenie przed fasadą kościoła. Po zewnętrznej stronie ogrodzenia, na pd. wsch. od kościoła znajduje się figura św. Jana Nepomucena z 2. poł. XVIII w., na cokole i postumencie, przykrytym daszkiem.
- Murowana CERKIEW PARAFIALNA prawosławna p.w. Narodzenia Najświętszej Panny Marii została zbudowana na miejscu wcześniejszej w latach 1840-42, kosztem Augusta Zamoyskiego, prawdopodobnie wg planów arch. petersburskiego. Była remontowana w 1873 r., przebudowana w 1882 r. przez arch. płk. Moskwina, w czasie I i II wojny światowej została nieco uszkodzona. Położona jest na krawędzi skarpy nadbużańskiej na terenie dawnego cmentarza obwiedzionego murem z bramą. Jest budowlą centralną, na planie krzyża greckiego, z trzema absydami od wsch., wydłużoną częścią frontową oraz wieżą od zach., z babińcem w przyziemiu i chórem muzycznym na piętrze. Wnętrze nakryte jest w krzyżu spłaszczoną kopułą na pendentywach, w ramionach kolebką. Na zewnątrz ramiona zwieńczone są nadwieszonymi przyczółkami, a boczne elewacje wieży podobnymi przerwanymi szczytami. Fasada posiada półkoliście zamknięte wielkie okno na osi, ujęte od góry wyłamującą się archiwoltą. Górna kondygnacja wieży jest ośmioboczna, zwieńczona attyką z ośmioma szczycikami w ośli grzbiet. Latarnia głównej kopuły jest w formie ogzymsowanego tamburu, nakryta cebulastym hełmem, zaś boczne partie dolnej części wieży zwieńczone są wieżyczkami z cebulastymi hełmami na wysokich tamburach. Wewnątrz cerkwi znajduje się m.in.: polichromia z 1882 r. wykonana (ufundowana?) przez Haponiuka - strażnika ziemskiego, ikonostaz 1843 r. autorstwa majstra stolarskiego Andrzeja Cieszyńskiego z Warszawy, zdekompletowany po 1945 r., feretrony rokokowe, ikony z XVII i XVIII w.
- Murowana PLEBANIA prawosławna została wzniesiona w latach 1846-50, potem przekształcona. Jest budowlą parterową, prostokątną z dostawionymi później: przedsionkiem od frontu, skrzydłem od wsch. i werandą od pn. Nakryta jest dachem czterospadowym.

- Murowana dawna SYNAGOGA została zbudowana na miejscu wcześniejszej w 1764 r., częściowo z fundacji Czartoryskich. W 2. poł. XIX w. została nieco przekształcona, m.in. nadbudowano drugą kondygnację przedsionka, w 1920 r. odrestaurowano wnętrze zniszczone w czasie I wojny światowej. W latach 1939-70 użytkowana była jako magazyn, a w 1951 r. przeprowadzono częściowy remont zabezpieczający. Jest budowlą prostokątną, z kwadratową, dwukondygnacjową salą męską z dwoma parterowymi babińcami wzdłuż jej boków, parą piętrowych alkierzy w narożach frontowych i prostokątnym przedsionkiem pomiędzy nimi od zach. Sklepienie sali opiera się na czterech kolumnach o stylizowanych jońskich głowicach i na przyściennych pilastrach. Pomiędzy kolumnami niegdyś była bima. Na sklepieniu w zworniku każdego przęsła widnieją medaliony wypełnione reliefami stiukowymi o treści symbolicznej, z motywami roślinnymi i zoomorficznymi. Na zewnątrz, w przyziemiu alkierzy znajdują się podcienia arkadowe, od pd. zamurowane. Nad babińcami widnieją attyki z falującym grzebieniem i kulistymi sterczynami w narożach. Synagoga nakryta jest dachem łamanym polskim (nad salą) i pulpitowymi (nad alkierzami, babińcami i przedsionkiem).
- Murowana dawna SYNAGOGA II i DOM KAHALNY zostały wzniesione w pobliżu głównej synagogi (I) po połowie XIX w. Od 1939 r. były użytkowane jako magazyny, obecnie w części synagogi znajduje się sklep. Są budowlami prostokątnymi złożonymi z sali męskiej i przedsionka, przy domu kahalnym znajduje się nowsza drewniana przybudówka. Sala synagogi posiadała niegdyś bimę o czterech słupach pośrodku. Zewnętrzne elewacje rozczłonkowane są pilastrami. Budowle nakryto dachami naczółkowymi.
- TZW. "CZWOROBOK" czyli DAWNE KRAMY I JATKI zostały wybudowane po 1766 r. na miejscu wcześniejszych drewnianych, zgrupowanych niegdyś wokół ratusza. W ciągu XIX i XX w. czworobok wielokrotnie ulegał przeróbkom i uzupełnieniom m.in. nadbudowano nad częścią kramów drugą kondygnację mieszkalną. Został gruntownie odrestaurowany w 1925 r. i częściowo w 1957 r. Jest zespołem na rzucie kwadratu, zgrupowanym wokół obszernego wewnętrznego dziedzińca, z dwoma bramami przejazdowymi na osi wsch.- zach., pierwotnie parterowym z dwoma piętrowymi kamieniczkami pośrodku skrzydła zach. Obecnie ma nieujednolicony gabaryt z wieloma nowszymi nadbudówkami i przybudówkami. Nakryty jest dachami dwuspadowymi.
- W rynku, szczególnie w pierzei pn. i przyległych ulicach znajduje się ok. dwudziestu murowanych DOMÓW z XVIII i XIX w. pierwotnie były budowlami parterowymi, obecnie przekształcone w znacznej części są dwukondygnacjowe, prostokątne, ustawione kalenicowo, nakryte w większości dachami dwuspadowymi, na ogół o przeznaczeniu handlowo mieszkalnym. Dom przy ul. Mostowej 8 był niegdyś własnością paulinów; pochodzi z XVIII w. (podwyższony w XX w.) Jest prostokątny, dwukondygnacjowy, z nowszym pięterkiem w poddaszu z oficyną od tyłu, nakryty dachem naczółkowym. Na zewnątrz przyziemie wyodrębnione jest wydatnym gzymsem, ściana wsch. podparta skośnymi szkarpami. Na piętrze na osi znajduje się żeliwny balkon neogotycki.
- Murowana KAPLICZKA przy ul. Mostowej pochodzi z XIX/XX w. Wewnątrz znajduje się rzeźba św. Antoniego Padewskiego z Dzieciątkiem z XIX w. - Murowana FIGURA PRZYDROŻNA z 2. poł. XVIII w. została ustawiona w centrum promienistego skrzyżowania dróg w pd.-zach. części miasta na nasypie ziemnym. Otoczona jest nowszym ogrodzeniem z płytami ku czci żołnierzy austriackich i niemieckich poległych w 1915 r. Figura jest w kształcie kolumny toskańskiej na cokole zwieńczonej żelaznym krzyżem.

WOLA UHRUSKA
Drewniany WIATRAK (koźlak) został wzniesiony w XIX w. Jest oszalowany z zachowanym pierwotnym mechanizmem drewnianym, silnie zniszczony, bez śmigła, nakryty dachem naczółkowym, gontowym.

WOLA WERESZCZYŃSKA
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Izydora Oracza został zbudowany na miejscu wcześniejszych cerkwi w latach 1956-62. W kościele znajdują się m.in. ołtarz główny z 2. ćw. XVII w. czterokolumnowy z bogatą dekoracją snycerską, przeniesiony z kościoła w Parczewie, tabernakulum z ok. poł. XVIII w. z baldachimem, przeniesione z kościoła we Włodawie, dwa ołtarze boczne - ludowe z XIX w. , przeniesione z Wisznic z obrazami z XVIII i XIX w.
- Dwa drewniane WIATRAKI (koźlaki) zostały wzniesione w XIX w. Są oszalowane z zachowanym pietwotnym mechanizmem drewnianym, z uszkodzonymi śmigłami, nakryte dachami naczółkowymi, gontowymi.

WOŁOSKOWOLA
Drewniany WIATRAK (kożlak) został wzniesiony w 1. poł. XIX w. Jest oszalowany z zachowanym mechanizmem, nakryty dachem naczółkowym, gontowym.

WYRYKI-POŁÓD
- Drewniany, o konstrukcji zrębowej DAWNY KLASZTOR LEONTYNKI (zgromadzenie sióstr unickich) został zbudowany w 1. poł. XIX w. Zwrócony frontem na południe jest budowla w typie dworku, oszalowaną, prostokątną, parterową, z gankiem od frontu na czterech słupkach, nakrytą dachem dwuspadowym z wydatnym okapem. Z tyłu klasztoru znajduje się stary słup ze stopniami, podstawa drabiny do wchodzenia na dach.
- Trzy drewniane WIATRAKI (koźlaki) zostały zbudowane w XIX w. Są oszalowane z zachowanymi mechanizmami drewnianymi, jeden z nich jest czynny, dwa uszkodzone, częściowo bez śmigła.
- Drewniana o konstrukcji słupowej KAPLICZKA pochodzi z XIX w. Jest budowlą z trzech stron oszalowaną, z przodu otwartą z daszkiem dwuspadowym od frontu nadwieszonym, wspartym na dwóch słupkach. Wewnątrz znajduje się rzeźba św. Jana Nepomucena z 1. poł. XIX w.

WYTYCZNO
- Drewniany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Andrzeja Boboli został zbudowany na miejscu wcześniejszej cerkwi w 1949 r. Wewnątrz znajduje się polichromia z 1960 r. zaprojektowana przez malarzy Lucjana Ociasa i Wiesława Borowskiego. Na wyposażenie kościoła składa się m.in.: rokokowy ołtarz główny z ok. poł. XVIII w. przeniesiony z Dolnego Śląska, feretron rokokowy, żyrandol kryształowy z 1792 r., monstrancja rokokowa i puszka z ok. 1700 r.

ZAŁUCZE STARE
- Dawny ZBÓR EWANGELICKI został zbudowany po I wojnie światowej. Od 1950 r. pełni funkcje publicznej kaplicy rzym.-kat. p.w. Matki Boskiej Ostrobramskiej. Wyposażenie pochodzi z XVIII i XIX w.
- Drewniana, o konstrukcji zrębowej CHAŁUPA nr 48 została zbudowana w 1. poł. XIX w. Jest dwutraktowa z sienią na osi i trójwylotowym kominem zbiorczym pośrodku, nakryta dachem czterospadowym, krytym słomą.
- Dwa drewniane WIATRAKI (kożlaki) pochodzą z XIX w., jeden z 1897 r. Są oszalowane z zachowanymi pierwotnymi mechanizmami drewnianymi, nieczynne.

ZAWADÓWKA
Drewniany WIATRAK (koźlak) został wniesiony w XIX w. Jest oszalowany z zachowanym pierwotnym mechanizmem drewnianym nakryty dachem naczółkowym, gontowym.

ZBEREŻE - POPÓWKA
Drewniana KAPLICA publiczna rzym.-kat. p.w. Matki Boskiej została wzniesiona po 1945 r. Znajdują się w niej m.in. trzy ikony proroków po poł. XIX w., fragmenty ikonostasu z dawnej nieistniejącej cerkwi, drewniany ludowy żyrandol.

ŻESZCZYNKA
- Drewniana, o konstrukcji zrębowej na nowej podmurówce dawna CERKIEW PARAFIALNA gr.-kat. p.w. Podwyższenia Krzyża Świętego została zbudowana w XVIII w. (?), gruntownie odrestaurowana i powiększona o zach. przęsło nawy z babińcem w 1791 r. W 1919 r. została zamieniona na kościół rzym. - kat.; w 1926 i 1949 r. powtórnie restaurowana z częściowym zatarciem cech stylowych. Jest budowlą prostokątną, niegdyś trójdzielną z wyodrębnionym prezbiterium, nawą i babińcem, obecnie salową. Na zewnątrz od zach., znajduje się trójkątny szczyt o wysuniętym skośnie okapie. Kościół nakryty jest dachem trzyspadowym, o wspólnej kalenicy z nowszą wieżyczką na sygnaturkę. Wyposażenie pochodzi głównie z XVIII i XIX w.
- Drewniana DZWONNICA prawdopodobnie pochodzi z tego samego czasu co cerkiew. Dolna kondygnacja posiada konstrukcją zrębową, górna słupowo-ramową i jest znacznie węższa od dolnej z parami prostokątnych otworów dzwonowych z czterech stron. Dzwonnica nakryta jest dachem namiotowym. Wewnątrz znajdują się tabernakulum i rzeźby prowincjonalne z przełomu XVIII i XIX w.
- Drewniana, o konstrukcji zrębowej, częściowo otynkowana PLEBANIA pochodzi prawdopodobnie z XVIII w., przerabiana i restaurowana. Jest parterowa, prostokątna z sienią od frontu, nakryta dachem czterospadowym krytym strzechą.
- Drewniany WIATRAK (koźlak) został wzniesiony w XIX w. Jest oszalowany z zachowanym pierwotnym mechanizmem drewnianym, bez śmigła, nakryty dachem naczółkowym gontowym.

ŻUKÓW
- Murowana dawna KARCZMA pochodzi z 1. poł. lub ok. poł. XIX w. Po zniszczeniu ok. 1915 r. jej mury zostały ponownie wykorzystane. Obecnie wchodzi częściowo w skład budynku mieszkalnego, a częściowo gospodarczego. Fasada posiada trzyosiowy płytki ryzalit i sień przelotową na osi.

ZABYTKI   POWIATU   BOCHEŃSKIEGO

BOCHNIA
Miasto zostało założone w 1253 r., na podstawie przywileju Bolesława Wstydliwego. Jego dzieje i rozwój są związane od początku z miejscowymi kopalniami soli.
- Ceglany, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Mikołaja pochodzi z XV w. Został zniszczony w 1665 r., potem restaurowany. Jest to trójnawowa hala. Ściany dzielą pilastry i gzymsowania. Nawa główna jest otwarta do bocznych czterema parami arkad. W XIX-to wiecznej kaplicy N. P. Marii, położonej na zakończeniu pn. nawy bocznej, znajdują się polichromie Jana Matejki. Fasada podzielona jest na trzy części potężnymi szkarpami. Szczyt ze sterczynami dzielą ślepe arkadki w czterech poziomach. Portal do XV-to wiecznej kaplicy bł. Kingi ( na zakończeniu pd. nawy bocznej) pochodzi ze zlikwidowanego, barokowego kościoła dominikanów. Wyposażenie kościoła pochodzi głównie z XVII i XVIII w.
- Drewniana, o konstrukcji słupowej, kwadratowa DZWONNICA została przeniesiona w końcu XVIII w. z kościoła bernardynów. Nakryta jest dachem namiotowym gontowym.
- Dawny KLASZTOR dominikanów pochodzi z 1375 r. (?), był wielokrotnie przebudowywany. Jest to dwuskrzydłowy budynek z przybudówkami, z drewnianym gankiem. Istniejący tu kościół dominikanów został zburzony w 1777, po kasacie zakonu.
- Dawny KLASZTOR bernardynów został założony w 1622 r., skasowany z końcem XVIII w. Jest to prostokątny, murowany, piętrowy budynek z dwoma ryzalitami od zach.
- Murowana, prostokątna KAPLICZKA pochodzi z 1. poł. XIX w.
- Dawny ZAMEK SALINARNY został prawdopodobnie zbudowany przez Seweryna Bonera w XVI w. Gruntownie przebudowano go w XIX w.
- Dawna POCZTA pochodzi z pocz. XIX w. Jest to klasycystyczny, piętrowy budynek z dwoma skrzydłami od frontu, ujmującymi obszerny zajazd. Na osi posiada ryzalit z półpięterkiem.
- DOMY MIEJSKIE: w Rynku i na ul. Kościuszki (budynek nr 4) zbudowane zostały w XVIII i pocz. XIX w., murowane, piętrowe.
- DOMY PRZEDMIEJSKIE zostały wzniesione w 1. poł. XIX w. Są to przeważnie budynki drewniane parterowe z gankami na kolumnach.
- FIGURY PRZYDROŻNE kamienne: krzyż żelazny na kolumnie z XVII w., posąg bł. Kingi na postumencie z XVIII w., posag Matki Boskiej Wniebowziętej na postumencie z płasko rzeźbioną grupą apostołów z 1863 r.

BRZEZIE
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Mikołaja został wzniesiony w XX w. na miejscu drewnianego XIX-to wiecznego. Wyposażenie kościoła pochodzi głównie z XVIII w.
- Kamienna FIGURA PRZYDROŻNA: posąg Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia. Na słupie pochodzi z 1. poł. XIX w.

BRZEŹNICA
- Drewniany o konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Stanisława Biskupa został zbudowany w 1632 r., a następnie przebudowany w XIX w. Wewnątrz znajdują się stropy z fasetą. Wyposażenie pochodzi gł. z XVIII i XIX w.
- Drewniana, kwadratowa DZWONNICA o konstrukcji słupowej jest nakryta dachem namiotowym łamanym.
- Murowana KAPLICA p.w. św. Stanisława bp., nakryta jest dachem z wieżyczką na sygnaturkę.

BUKOWIEC
FIGURA PRZYDROŻNA: krzyż żelazny na kamiennym słupie pochodzi z 1747 r.

CEREKIEW
Drewniany o konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Wawrzyńca został zbudowany w 1664 r., a następnie przebudowany w XIX w. Posiada otwarte soboty. Wewnątrz znajduje się strop z fasetą Wyposażenie jest gł. rokokowe i barokowe. Na CMENTARZU znajduje się klasycystyczny nagrobek Ignacego Baczyńskiego 1830 r. Drewniana o konstrukcji słupowej DZWONNICA jest nakryta dachem namiotowym. FIGURA PRZYDROŻNA: kamienny posąg Matki Boskiej Różańcowej na postumencie pochodzi z poł. XIX w.

CHEŁM
- Murowany, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Jana Chrzciciela pochodzi z lat 1738-49 (pierwotnie istniał tu kościół bożogrobców z Miechowa, 1161). Wnętrze jest podzielone podwójnymi pilastrami, nakryte sufitem. W zakrystii znajdują się malowidła z XVIII w., wyposażenie kościoła jest późnobarokowe i rokokowe. Na dachu kościoła znajdują się dwa krzyże bożogrobców, a na fasadzie krzyż i kartusz z datą 1749.
- Murowana, czworoboczna DZWONNICA nakryta jest dachem namiotowym.
- W ogrodzeniu kościoła znajduje się KAPLICZKA z barokowym posągiem Chrystusa.

CHOBOT
Murowana KAPLICZKA w formie czworobocznego filara pochodzi z XIX w., we wnęce znajduje się XVIII w. posąg św. Jana Nepomucena.

CHRONÓW
Drewniany o konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Św. Ducha pochodzi 1685 r., był wielokrotnie przebudowywany (wcześniejszy kościół istniał tu w 1546 r.). Kościół jest trzynawowy z wieżą włączona od zach. w korpus kościoła, z hełmem i wieżyczka na sygnaturkę z XIX w. Wyposażenie jest barokowe.

DĄBRÓWKA
Drewniane KAPLICZKI zbudowane na słup:
1. z dachem czterospadowym z posagiem św. Floriana z 1. poł. XIX w.,
2. Z daszkiem siodłowym z posagami śś. Stanisława bp., Floriana i Józefa z 1831 r.

GAWŁÓW
Poewangelicki, drewniany o konstrukcji zrębowej kościół parafialny pochodzi z ok. poł. XIX w. Od frontu posiada wieżę, a od pn. kruchtę.

GRABIE
- Murowana, półokrągła KAPLICZKA z posągiem św. Jana Nepomucena pochodzi z 1. poł. XIX w.
Murowany DWÓR został zbudowany przed 1846 r., w 1895 przebudowany. Jest to parterowy, prostokątny budynek z gankiem na kolumnach, od ogrodu posiada portyk wgłębny z dwiema kolumnami.

GROBLA
- Murowana KAPLICZKA w formie filaru czworobocznego z wnęką pochodzi z 1. poł. XIX w.
- Drewniany o konstrukcji zrębowej SPICHLERZ został wzniesiony w 1. poł. XIX w.

GRODKOWICE
- Kamienne KAPLICZKI: prostokątna z Ukrzyżowaniem i Upadkiem pod krzyżem pochodzi z 1811 r.; prostokątna, murowana z Chrystusem Frasobliwym, wzniesiona w tym samym czasie.
- Kamienna FIGURA PRZYDROŻNA: posąg Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia na słupie pochodzi z 1837 r.

KOBYLE
Murowana, półokrągła KAPLICZKA została wybudowana w 1. poł. XIX w., znajduje się w niej ołtarzyk z 1864 r.

KRAKUSZOWICE
Duży KURHAN z dębem rosnącym na szczycie został częściowo zniszczony po 1880 r. Na górze Grodzisko znajdują się resztki osmalonych kamieni i wałów, które wiązane są z legendą o Kraku.

KRÓLÓWKA
Drewniany, o konstrukcji zrębowej stary KOŚCIÓŁ p. w. św. Jakuba Apostoła. Został zbudowany w 1563 r. przez Zygmunta Augusta (na miejscu XV-wiecznego), a następnie rozbudowany w 1890 r. W latach 40-tych XX w. został przeniesiony na teren cmentarza. Wewnątrz zachowały się fragmenty polichromii renesansowej o motywach roślinnych. Wyposażenie pochodzi z XVI, XVII i XVIII w.

KRZYŻANOWICE
Drewniany o konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Joachima został przeniesiony z Bochni w 1794 r. (wcześniej istniał tu inny kościół, 1312). Zakrystia jest murowana. Wyposażenie kościoła jest barokowo-klasycystyczne. Drewniana o konstrukcji słupowej, kwadratowa DZWONNICA pochodzi z XVIII w., nakryta jest dachem namiotowym. Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE: posąg Chrystusa Frasobliwego na słupie pochodzi z poł. XIX w.; grupa Koronacji Matki Boskiej na słupie, pochodzi z tego samego czasu.

LIPNICA GÓRNA
Krzyż żelazny na kamiennej kolumnie pochodzi z XVIII-XIX w.

LIPNICA MUROWANA
Plan jej zabudowy związany jest z położeniem przy arterii komunikacyjnej z Węgier i z kultem bł. Szymona z Lipnicy.
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Andrzeja został ufundowany przez Kazimierza Wielkiego w 1364 r., gruntownie odrestaurowany w 1720 r. Kościół jest jednonawowy z wieżą od zach. z ostrosłupowym hełmem. Na zewnątrz budynek dzielą szkarpy. Wyposażenie jest częściowo gotyckie, częściowo rokokowe.
- Drewniany o konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁ CMENTARNY p.w. św. Leonarda. Został wzniesiony w końcu XV w. na miejscu poprzedniego. Jest to budynek jednonawowy otoczony otwartymi sobotami, nakryty dachami gontowymi. Wewnątrz znajduje się zniszczona polichromia, na stropach, na ścianach i parapecie chóru również wykonano roślinno-figuralne dekoracje. Wyposażenie pochodzi gł. z XVI, XVII i XVIII w.
- Murowany KOŚCIÓŁEK p.w. bł. Szymona został prawdopodobnie wzniesiony w XVII w. Jest to prostokątny budynek, przekryty stropem.
- DOMY zostały zbudowane w XVIII i 1. poł. XIX w., są one drewniane i częściowo murowane, parterowe, niektóre z podcieniami.
- Kamienna FIGURA św. Floriana na postumencie, z płaskorzeźbą Kazimierza Wielkiego pochodzi z 1837 r.

ŁAPANÓW
- Drewniany o konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Bartłomieja został ufundowany w 1529 r., odbudowany w 1614 i rozbudowany w XIX w. Jest to budowla trzynawowa, podzielona słupami, przekryta stropem. Wyposażenie pochodzi gł. z XVIII i XIX w.
- Drewniana o konstrukcji słupowej, kwadratowa DZWONNICA pochodzi z XIX w. przykryta jest dachem namiotowym, gontowym.

ŁAPCZYCA
Kamienny KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Narodzenia Najświętszej Panny Marii został ufundowany przez Kazimierza Wielkiego w 1340 r., odrestaurowany w 1830, 1860 i 1900 r. Korpus przedzielony jest filarem na dwie nawy. Na zewnątrz znajdują się szkarpy. Wyposażenie gł. barokowe. Drewniana o konstrukcji słupowej, kwadratowa dzwonnica pochodzi z XVIII w., przekryta jest dachem namiotowym.

MIKLUSZOWICE
Drewniane DOMY zostały zbudowane w 1. poł. XIX w., najczęściej z gankiem podcieniowym.

NIEGOWIĆ
- Drewniany o konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. N. P. Marii został zbudowany w 1771 r. Jest to kościół trzynawowy z chórem muzycznym na słupach. Wyposażenie jest gł. barokowe i rokokowe. Obok kościoła znajduje się kamienny, klasycystyczny nagrobek Kietlińskich z 1804 r.
- Kamienny PRZYDROŻNY POSĄG Matki Boskiej na słupie pochodzi z 1850 r.

NIEPOŁOMICE
Murowany, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Najświętszej Panny Marii i Dziesięciu Tysięcy Męczenników został wzniesiony przez Kazimierza Wielkiego w latach 1350-58, a następnie restaurowany w 1690, 1738, 1800 i 1931 r. Korpus kościoła jest prostokątny, jednonawowy. Ściany zostały podzielone pilastrami. Na zewnątrz kościoła znajdują się szkarpy. Całość przekryta jest dachami stromymi, z barokową wieżyczką na sygnaturkę. Od południa do nawy przylega kaplica grobowa Branickich, wzniesiona w 1596 r. przez Santi Gucciego. Jest ona kwadratowa, nakryta kopułą z latarnią. Wewnątrz ozdobiona rzeźbioną dekoracją roślinną i kasetonami. Znajduje się tu również nagrobek Grzegorza i Katarzyny Branickich, późnorenesansowy z piaskowca i marmuru, wykonany przez Santi Gucciego w 1596 r. Od pn. do nawy przylega kaplica św. Karola Boromeusza z 1640 r., również kwadratowa, nakryta kopułą, wewnątrz dekorowana stiukiem przez Jana Chrzciciela Falconiego. Do prezbiterium przylega od wsch. kaplica barokowa z pocz. XVIII w. W środku kościoła znajdują się malowidła ścienne z XIV w. Wyposażenie jest głównie z XVII i XVIII w.
- Murowana DZWONNICA pochodzi z 1837 r.
- W murze cmentarnym znajdują się trzy BRAMY, jedna z XVI w. (od pn.), druga przypisywana Santi Gucciemu pochodzi z 1558 r.(od zach.), ostatnia XVI-to wieczna posiada ślady sgrafitta (od wsch.).
- Murowana, parterowa PLEBANIA pochodzi z 1803 r.
- Kamienna, prostokątna KAPLICZKA z 1806 r. nakryta jest daszkiem ostrosłupowym.
- ZAMEK pochodzi z czasów Zygmunta Augusta (1550-71) został wzniesiony na miejscu wcześniejszego. Został rozbudowany w 1585, 1637. Ostatnia restauracja miała miejsce w XIX w. Zamek jest czworoboczny z kwadratowym dziedzińcem, jednopiętrowy. Wnętrza uległy dużym zmianom. W środku elewacji głównej znajduje się brama wjazdowa z portalem z 1552 r. Trzy boki dziedzińca otoczone są krużgankami arkadowymi.
- Murowany, parterowy DOM tzw. Na Kazimierzu pochodzi z XVIII w.
- Drewniany DOM w rynku pochodzi z przełomu XVIII i XIX w.
- Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE: posąg Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia na postumencie pochodzi z XVIII w.; posąg św. Jana Nepomucena na postumencie pochodzi z 1. poł. XIX w.

OKULICE
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Narodzenia N. Marii Panny został zbudowany w 1809 r. Jest prostokątny z wieżą od frontu. Jego wyposażenie jest gł. rokokowe.
- DZWONNICA drewniana o konstrukcji słupowej, nakryta dachem namiotowym została wzniesiona w 1837 r.

OLCHAWA
KRZYŻ żelazny na kolumnie kamiennej z herbem Pobóg pochodzi z 1652 r.

PIERZCHOWIEC
Kamienny POMNIK został wystawiony na pamiątkę urodzenia w Pierzchowcu Henryka Dąbrowskiego. Widnieją na nim rogatywka, szabla, zwój papieru, herby i napis.

POGWIZDÓW
- Drewniany o konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Szymona i Judy pochodzi prawdopodobnie z przełomu XV i XVI w. Stanął na miejscu wcześniejszego. Wystrój jest gotycki i barokowy.
- Drewniana, parterowa PLEBANIA pochodzi z XVIII w.

RAJBROT
- Drewniany o konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Narodzenia Najświętszej Panny Marii pochodzi z XVI w. Wzniesiony został na miejscu wcześniejszego, przebudowany w 1879 r. Otoczony jest murowanym ogrodzeniem z pięcioma kapliczkami i posągami z 1. poł. XIX w. Do kościoła od pn. przylega murowana, neogotycka KAPLICA z 1. poł. XIX w. Wystrój kościoła głównie barokowy.
- Drewniana, parterowa PLEBANIA pochodzi z XVIII w.
- Drewniany o konstrukcji zrębowej SPICHLERZ pochodzi z XVIII \ XIX w. Jest budowlą piętrową z czterospadowym dachem gontowym.
- Murowana KAPLICZKA pochodzi z 1. poł. XIX w.

RDZAWA
- Drewniany DWÓR prostokątny z gankiem na słupkach pochodzi z XVIII w. Niegdyś był własnością kanoników regularnych w Trzcianie.
- Drewniany o konstrukcji zrębowej SPICHLERZ pochodzi z 1777 r.

RZEZAWA
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Św. Trójcy został wzniesiony w 1844 r. Jest budowlą na planie krzyża z wieżą pseudorenesansową od frontu. Wystrój barokowo- klasycystyczny.
- Murowana KAPLICZKA, półokrągła pochodzi z 1. poł. XIX w,.

SOBOLÓW
- Drewniany o konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Wszystkich Świętych i Matki Boskiej Różańcowej powstał przed 1594 r., następnie został przebudowany w latch 1923-33. Wyposażenie kościoła jest barokowe i rokokowe. W prezbiterium zachowały się resztki polichromii z XVIII w. Drzwi do zakrystii zostały przeniesione z zamku w Dąbrowicy.
- Drewniana o konstrukcji słupowej DZWONNICA pochodzi prawdopodobnie z XVIII w.

STANIĄTKI
= KOŚCIÓŁ I KLASZTOR benedyktynek zostały ufundowane przez Klemensa z Ruszczy.
- Kościół p.w. Najświętszej Panny Marii i św. Wojciecha jest murowany z cegły i kamienia. Został zbudowany w 2. poł. XIII w. Wczesnogotycka architektura kościoła stanowi jeden z najwcześniejszych w Polsce przykładów halowego systemu przestrzennego. Do kościoła od pn. przylega kruchta barokowa z lat 1619-49, zaś od zach. oratorium zakonne z lat 1688- 1712. Wzdłuż pd. boku kościoła znajduje się budynek klasztorny. Na przełomie XVII i XVIII w . nastąpiła przebudowa kościoła, połączono zach. część korpusu z oratorium zakonnym. Kościół nakryty jest dachami siodłowymi, z wieżyczką na sygnaturkę. W kościele, zakrystii i oratorium znajdują się rokokowe freski z 1760 r. autorstwa Andrzeja Radwańskiego, odnawiane w 1792, 1880 i 1907-8. Wyposażenie kościoła pochodzi gł. z XVIII w.
- Klasztor został zbudowany równocześnie z kościołem. Na skutek pożarów został wybudowany prawie na nowo w 1638 r. Nadbudowano go na pocz. XX w o jedno piętro. Jest to budowla czworoboczna z prostokątnym wirydarzem, z krużgankami na parterze. Elewacje od strony wirydarza i częściowo zewnętrzne są oszkarpowane. W skrzydle zachodnim na korytarzu i w celach znajdują się barokowe polichromie. Bogate wyposażenie klasztoru pochodzi gł. z XVII i XVIII w. Na pn. od kościoła znajduje się murowana, klasycystyczna DZWONNICA z końca XVIII w. Na zach. od klasztoru znajduje się OGRÓD założony ok. 1760 r. jako włoski. W ogrodzie znajduje się budynek szkolny z k. XVIII w., później gruntownie przebudowany. Klasztor wraz z ogrodem otoczony jest murem.
- Kamienny POSĄG św. Heleny na słupie pochodzi z k. XVIII w., posąg św. Benedykta z tego samego czasu, krucyfiks na postumencie ze św. Marią Magdaleną pochodzi z 1794 r.

TARNAWA
Murowany, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Nawiedzenia Najświetszej Panny Marii powstał na miejscu wcześniejszego w 1803 r. Od frontu do kościoła przylega kruchta, na dachu znajduje się wieżyczka na sygnaturkę. Wyposażenie jest gł. barokowe. W kościele znajduje się również część nagrobka Stanisława Lubomirskiego (zm. 1571) renesansowa, marmurowa z płaskorzeźbioną postacią leżącego zmarłego.
DZWONNICA jest murowana, w formie trzech arkad z trójkątnym szczytem.

TRZCIANA
Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Małgorzaty został wzniesiony w końcu XV w. i do 1816 r. należał do kanoników regularnych, w 1857 r. został przebudowany. Wnętrze nakryte stropem.

UBRZEŻ
Drewniany, prostokątny DWÓR zbudowano w 1825 r. Posiada dwa ganeczki na słupach ze schodkami i czterospadowy dach.

UŚCIE SOLNE
Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Nawrócenia św. Pawła został zbudowany w 1839 r., zniszczony w 1915 r., następnie odbudowany i poszerzony w 1920-25 r. Jest to budowla jednonawowa z dwukondygnacjową fasadą z wieżą. Wystrój kościoła jest rokokowy.

WIERUSZYCE
Murowany DWÓR obronny został wzniesiony w 1531 r., z czasem zamieniono go na spichlerz, popadł w ruiną już w 1910 r. Jest to budowla parterowa, na planie prawie kwadratu z okrągłą basztą w narożniku pn.- wsch. Główne wejście znajduje się od zachodu, drugie od południa, południowa część dworu została rozebrana.

WIŚNICZ NOWY
Miasteczko zostało założone w 1616 r. przez Stanisława Lubomirskiego. Budowle monumentalne wiąże się z nadwornym architektem Lubomirskiego Maciejem Trapolą.
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Wniebowzięci Najświętszej Panny Marii został wzniesiony w 1620 r. Od pn. do nawy przylega przybudówka z 1. poł. XVIII w., na zewnątrz nawy znajdują się szkarpy. Fasada dwukondygnacjowa podzielona jest pilastrami. Kondygnacja górna jest zamknięta łukiem spłaszczonym, ujęta wolutami i wieżyczkami. Bogate XVII wieczne wyposażenie jest jednolite stylowo. Znajduje się w nim także obraz Jana Matejki „Wskrzeszenie Łazarza”.
- Murowana PLEBANIA została zbudowana w XVII w. Jest to budowla piętrowa, prostokątna, od pd. z ryzalitem i loggią.
= KLASZTOR i RUINY kościoła pokarmelickiego także fundacji Stanisława Lubomirskiego. Kościół p.w. św. Józefa i Zaślubin N.P. Marii powstał przed 1635 r., został rozebrany przez Niemców w 1942-44. Klasztor był w posiadaniu karmelitów do 1788 r. Gmach poklasztorny jest w formie czworoboku z dziedzińcami wewnętrznymi ,w kącie pn.-wsch. znajdują się ruiny trzynawowego kościoła. W kaplicy podziemnej znajdują się stiuki Falconiego. Całość otaczają fortyfikacje w kształcie gwiazdy ośmioramiennej.
- Drewniana KAPLICZKA z XVII-tego wieku z posągiem św. Jana Nepomucena, nakryta jest siodłowym dachem.
- Murowany RATUSZ został wzniesiony ok. 1620 r., jest to budowla piętrowa z kwadratową wieżą od zach. i schodami przy fasadzie, piętro i górna kondygnacja wieży zostały nadbudowane w XIX w.
- Pierwotny ZAMEK gotycki został wzniesiony przez Kmitów po 1500 r. W 1621 r. został rozbudowany przez Stanisława Lubomirskiego i był do 1780 r. zamieszkiwany. Od k. XIX w. był restaurowany. Jest to czteroskrzydłowa budowla z czworobocznym dziedzińcem z czterema wieżami na narożnikach i piąta pośrodku skrzydła pn., dwupiętrowa. Na zewnątrz znajdują się szkarpy. Wnętrza są na ogół w ruinie. Pozostały resztki dekoracji stiukowej i malarskiej. W kaplicy i w wieży płn.- zach. znajdują się stiuki Jana Chrzciciela Falconiego. Zamek jest otoczony fortyfikacjami w formie pięcioboku z bastionami na narożnikach.
- FIGURY PRZYDROŻNE: 1. kolumna kamienna z żelaznym krucyfiksem pochodzi z 1646 r.; 2. kolumna kamienna w typie poprzedniej, barokowa ; 3. kamienny posąg Chrystusa na kolumnie z 1840 r.; 4. drewniany słup ze św. Anną Samotrzeć i Chrystusem w dwóch kondygnacjach z 1. poł. XIX w.; 5. kamienny posąg św. Floriana z poł. XIX w.

WIŚNICZ STARY
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Wojciecha powstał na miejscu drewnianego w 1520 r. Został restaurowany w 1906 r. Korpus kościoła jest prostokątny z niewyodrębnionym prezbiterium i wieżą od zachodu. Na zewnątrz znajdują się szkarpy, a na szczycie fasady fryzy ceglane. Wieża jest nakryta hełmem ostrosłupowym. Kaplice są dekorowane freskami z XVIII w., w ołtarzu gł. znajduje się obraz Matki Boskiej malowany przez Matejkę. Wyposażenie jest renesansowe i barokowe.
- Murowana KAPLICZKA z posągiem św. Anny Samotrzeć z XVI w.
- Drewniana KAPLICZKA z posągiem św. Jana Nepomucena z XVII w. powstała w XIX w.
- FIGURA PRZYDROŻNA: na kamiennej kolumnie żelazny krucyfiks z 1656 r.

WOLA BATORSKA
Murowana KAPLICA pochodzi z 1838 r., jest prostokątna z dwoma szczytami z posągiem św. Sebastiana z XVII w. i krucyfiksem z 1. poł. XIX.

ZABIERZÓW
Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Opieki N. P. Marii powstał na miejscu drewnianego w 1881 r. Ołtarz główny z obrazem z 1620 r. jest rokokowy.

ZAWADA - Murowany DWÓR pochodzi z XVIII w. Jest parterowy, prostokątny z gankiem na dwóch kolumnach otoczony ogrodem.
- Kamienna KAPLICZKA na słupie pochodzi z 1840 r.

ŻEGOCINA
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Mikołaja powstał na miejscu drewnianego w 1896 r. Wyposażenie jest gotyckie i rokokowe.
- Murowana, dwuszczytowa, prostokątna KAPLICZKA pochodzi z 1833 r.

ZABYTKI   POWIATU   BRZESKIEGO
(woj. małopolskie)

BIESIADKI
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Mateusza z XVII w. Po zniszczeniu w 1661 r., na nowo wybudowany przy użyciu dawnego materiału. Odnowiony w 1876 r., rozbudowany w 1936 r. Kościół orientowany. Drewniany o konstrukcji zrębowej, z wieżą na słup. Prezbiterium zamknięte wielobocznie. Sklepienia pseudokolebkowe. W tęczy krucyfiks oraz posągi Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty z XVI w. Dach o jednej kalenicy, gontowy. Wieża trzykondygnacjowa, dwie dolne z 1661 r., górna część z 1936 r. W kondygnacji środkowej nisze z posągami świętych o charakterze ludowego baroku.
Ołtarze barokowe: główny z XVII w. z gotycką Pietą z XVI w, boczne z XVIII - XIX w., z obrazami: Najświętszej Panny Marii z śś. Anną i Joachimem z XVII w., św. Rozali z XVII w., Matki Boskiej w mandorli z XVII w. Chrzcielnica z 1 poł. XIX w. Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie Bocheńskiej, z fundatorami z 1644 r.

BISKUPICE RADŁOWSKIE
FIGURA PRZYDROŻNA. Prawdopodobnie słup graniczny posiadłości biskupów krakowskich w Radławie. Kamienna. We wnętrzach kapliczki płaskorzeźby: krucyfiks i święci. Napis miniskułą gotycką i data 1450.

BOCHENIEC KOŚCIÓŁ FILIALNY p. w. św. Anny z XVIII w. Odnowiony w 1852 r. Kościół orientowany. Murowany. Prezbiterium zamknięte wielobocznie, szersza nawa boczna. Wewnątrz sufity. Dach o jednej kalenicy. Wieżyczka zwieńczona barokową sygnaturką. Trzy ołtarze barokowe z XIX w. Obrazy stacji Męki Pańskiej z poł. XIX w.

BORZĘCIN
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Narodzenia Najświętszej Panny Marii z XVIII w. Przebudowany w 1917 r. Kościół orientowany. Trzynawowy, z węższym prezbiterium. Sklepienia kolebkowe z lunetami. Wewnątrz belkowanie i pilastry: w prezbiterium parzyste, w nawie pojedyncze. Ołtarz główny barokowy z XIX w. Ołtarz boczny dzieło Franciszka Wyspiańskiego. Chrzcielnica murowana, barokowa z XVII w. Apsyda, kaplice boczne i kruchty dobudowane.

BRZESKO
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Jakuba St. Zbudowany w 1447 r. Niszczony pożarami w 1678, 1723, 1863, 1904. Orientowany. Murowany. Sklepienia krzyżowe z żebrami: w prezbiterium i nawie po 1904 r., w kaplicy gotyckie. W tęczy krucyfiks barokowy. Obrazy: Matka Boska z Dzieciątkiem z XVII w., Ecce Homo z 1 poł. XIX w., Chrystus Ukrzyżowany i św. Maria Magdalena z 1 poł. XIX w.
- FIGURA na rynku. Kamienna. Posąg św. Floriana na postumencie z 1731 r. Odnowiona w 1906 r.

CZCHÓW
Miasteczko. Średniowieczna nazwa Alba Ecclesia. Lokowane w XIV w. przez Kazimierza Wielkiego. Zawdzięcza swe znaczenie położeniu przy drodze z Krakowa do Węgier i handlowi winem.
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Narodzenia Najświętszej Panny Marii z XIV w., przebudowany w XV w. Kościół orientowany. Murowany. W prezbiterium sklepienie krzyżowo - żebrowe, ze wspornikami w formie maszkaronów. Kaplica z XVIII w., prostokątna, nakryta kopułą na pendentywach z latarnią, rozczłonkowana wewnątrz pilastrami i belkowaniem. Dwa portale gotyckie. Wnętrze prezbiterium pokryte polichromią z XIV w.: na ścianach płd i płn. sceny z życia Matki Boskiej i Chrystusa, na ścianie wschodniej symboliczne i częściowo apokryficzne. Ściana płn. przecięta fryzem ze scenami Męki Pańskiej z XV w. W ołtarzu głównym obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem typu Matki Boskiej Śnieżnej z XVII w. Tabernakulum ścienne we wschodnim murze prezbiterium z XVIII w. Chrzcielnica kamienna, z herbami, gotycka z 1506 r., pokrywa drewniana z ornamentem malowanym, gotycko - renesansowa. Kropielnica kamienna, renesansowa. Skrzynia bracka barokowa. Dwoje drzwi żelaznych z kratą i rozetami, gotyckich z XV w. Dwa nagr. renesansowe: Kaspra Wielogłowskiego i jego żony, ze stojącymi postaciami zmarłych w ramach architektonicznych. Figura męska z czerwonego marmuru i piaskowca, przypisany Hieronimowi Canavesiemu. Epitafium ks. L. Świderskiego, marmurowe, z portretem na blasze. Dwa dzwony z 1420 r. i 1600 r.
- KOŚCIÓŁ CMENTARNY p. w. św. Anny z XVIII w. Kościół orientowany. Murowany, na miejscu poprzedniego drewnianego. Prostokątny z zaokrągloną apsydą i zakrystią od płn. Wewnątrz strop drewniany. Stromy dach gontowy ze strzelistą wieżyczką. Kropielnica kamienna z XVIII w. Posąg św. Anny Samotrzeć z 4 ćw. XV w.
- Dwie KAPLICZKI murowane na Kozieńcu. Kwadratowa. Obraz Chrystusa dźwigającego krzyż, na desce, 1670. Posążki św. Barbary i św. Doroty z końca XV w. Druga znajduje się na Zapotoczu z XVIII w. Kwadratowa. Pieta z 1 poł. XV w.
- BASZTA. Pierwotnie wieża strażnicza, tzw. stróża lub stołp z XII - XIII w. Wzniesiona na odosobnionym wzgórzu nad Dunajcem. Murowana z ciosu nieregularnego, okrągła. Korona murów uszkodzona i obniżona. Wieża została nakryta stropem betonowym w 1928 r.
- DOMY na rynku, w pierzei płd. cztery, w zach. jeden z XVIII - XIX w. Drewniane o konstrukcji zrębowej. Prostokątne, dwu - lub trzytraktowe, o układzie wnętrza symetrycznym lub symetrycznym.
- Dwie FIGURY na rynku. Posąg św. Floriana z kamienia na postumencie z XVIII w. Posąg św. Jana Nepomucena z drewna na czterech filarach kamiennych z początku XIX w.

DĘBNO
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Małgorzaty wzniesiony w 1500 r. Orientowany. Murowany. W prezbiterium sklepienia krzyżowo-żebrowe. Szersza nawa prostokątna, nakryta stropem drewnianym z 1903 r. W tęczy krucyfiks barokowy. Dach strome z gładkimi szczytami. Wieża prostokątna, do wysokości nawy murowana, wyżej drewniana z datą 1789 r. Tabernakulum ścienne we wsch. murze prezbiterium, prostokątne w ramie późnogotyckiej z napisem. Dwa epitafia murowane w ramach z piaskowca: Kaspra Zoararda i Jakuba z Porąbki z 1644 r. Dzwon z 1777 r., ulany przez J. i T. Lechewerów.
- ZAMEK wzniesiony między 1470 a 1480 r. przez Jakuba Dębińskiego, kasztelana krakowskiego. Gruntowna restauracja od 1946 r. Zamek położony na wzniesieniu, otoczony fosą. Murowany z cegły w wątku polskim. Czworoboczny, piętrowy, zgrupowany dookoła prostokątnego dziedzińca. Skrzydła jednotraktowe, złączone narożnikami. Na parterze i w piwnicach sklepienia z XVI - XIX w., na parterze pierwotnie pułapy belkowane. Dachy nowe. Dziedziniec otoczony na piętrze gankiem drewnianym. Baszty u dołu okrągłe, u góry ośmioboczne, nakryte daszkami ostrosłupowymi. Prostokątne wykusze. Bogata dekoracja późnogotycka, rzeźbiona w kamieniu: maswerki, gałęzie, herby Orzeł, Pogoń, Odrowąż i monogram Chrystusa. Obramienia okienne gotyckie, renesansowe lub barokowe z XVI - XVII w, niektóre dekorowane sgraffitami. Kilka portali gotyckich, ostrołukowych, okrągłołukowych i renesansowych prostokątnych profilowanych z XVI - XVII w.
- Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE.
1. Posąg bł. Kingi na postumencie z herbem Tarłów i płaskorzeźbioną Chustą św. Weroniki z 1725 r. 2. Posąg św. Jana Nepomucena na postumencie z herbem Zadora (Lanckorońskich) oraz z płaskorzeźbami Spowiedzi i Wyswobodzenia św. Piotra z więzienia z 1115 r.
3. Posąg św. Floriana na postumencie z XVIII w.
4. Posąg Chrystusa Frasobliwego na słupie z herbem Tarłów z 1 poł. XVIII w.

DOMOSŁAWICE
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Nawiedzenia Najświętszej Panny Marii z 1789 r. Kościół murowany zbudowany na miejscu drewnianej kaplicy z 1630 r. Orientowany. Prezbiterium zamknięte wielobocznie. Szersza nawa prostokątna. Wewnątrz stropy. Od frontu kwadratowa wieża, drewniana, trójkondygnacjowa, nakryta hełmem barokowym. Na tle prezbiterium w ujęciu architektonicznym rzeźbiony Ogrójec z ok. 1860 r. W ołtarzu głównym obraz Matki Boskiej Częstochowskiej z XVII w. Chrzcielnica kamienna z 1490 r., z pokrywą drewnianą z 1839 r. Stacje Męki Pańskiej z 1840 r. Portret ks. Jana Pawlika z poł. XIX w. Bogate wyposażenie liturgiczne. Trzy dzwony 1638, 1833 i 1854.
- Kamienna FIGURA PRZYDROŻNA. Posąg św. Jana Nepomucena na postumencie z 1729 r. Przeniesiona i odnowiona w 1849 r.

GNOJNIK
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Marcina. Pierwsza wzmianka o kościele pochodzi z 1325 r. Obecny konsekrowany w 1382 r. W latach 1575 - 1617 zajęty przez arian. W 1656 r. spustoszony przez Węgrów. Orientowany. Murowany. Prezbiterium dwuprzęsłowe, o zamknięciu wielobocznym, nakryte sklepieniem krzyżowo - żebrowym, przechodzącymi w służki oparte na gzymsie profilowanym. Szersza nawa kwadratowa, nakryta pułapem. Łuk tęczy ostry. Kruchta z wieżą o trzech kondygnacjach. Na zewnątrz szkarpy i cokół gotycki. U góry pod dachem okienka - strzelnice. Dołem wokół ścian kościoła prostokątne nisze mieszczące stacje Męki Pańskiej z XIX w. Nad kruchtą płd. zegar słoneczny z XVII - XVIII w. Zakończenie wieży, szczytów i wieżyczki na sygnaturkę projektu Zygmunta Hendla z końca XIX w. Portal płd. w nawie (częściowo zamurowany), gotycki. Portal zachodni ostrołukowy, z niszą i posągiem Matki Boskiej z XVII w. Ołtarz główny późnobarokowy z XVIII w. Tabernakulum ścienne w formie czworobocznej wnęki z wimpergą, gotyckie. Szafka ścienna na oleje święte z XIV w. Dwa konfesjonały barokowe. Lawaterz kamienny, gotycki. Portret proboszcza z poł. XIX w. W kościele trzy epitafia marmurowe: Anny Korduli z XVIII w., Salomei Petryczynowej ( zm. 1794 r.), Romana Petryczyna, fundatora ołtarzy, z końca XVIII w.
- Murowany DWÓR parterowy. Prostokątny, dwutraktowy. Dach czterospadowy. Obramienia okienne i boazerie wnętrza neogotyckie z pocz. XIX w. Od płd. podest, od wschodu ganek na kolumnach.
- Kamienna FIGURA PRZYDROŻNA. Posąg św. Jana Nepomucena na postumencie z herbem Prus z 1732 r., restaurowany w 1901 r.

GOSPRZYDOWA
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Urszuli z 1697 r., na miejscu poprzedniego z 1326 r. Orientowany. Drewniany o konstrukcji zrębowej. Prezbiterium zamknięte wielobocznie. Szersza nawa prostokątna. Przed frontem na całej szerokości przedsionek. Wewnątrz pozorne sklepienia kolebkowe, w nawie z płaskimi odcinkami stropowymi po bokach. Dach o jednej kalenicy, gontowy. Wieżyczka na sygnaturkę kształtu barokowego. Od frontu i płn. otwarte soboty na słupach. Wejście zach. zaakcentowane otwartym przedsionkiem. Ołtarze główny i boczny lewy barokowe z XVII w., w głównym obraz Matki Boskiej, istniejący już od 1698 r. Ołtarz boczny prawy barokowy z XVIII w. Ambona barokowa z XVII w. Chrzcielnica kamienna, z herbem Starykoń Wielogłowskich z XV w.

GWOŹDZIEC
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Katarzyny z 1913 r., na miejscu drewnianego z 1654 r. Ołtarz główny z obrazem św. Barbary z XVII w. oraz dwoma posągami Świętych o cechach gotyckich. Ołtarz boczny barokowy, z obrazem Matki Boskiej z 1634 r. Chrzcielnica kamienna, gotycka z XV w. Trzy konfesjonały barokowe. Inne obrazy w kościele: Matka Boska ze św. Katarzyną z XVII w.; ewangeliści, św. Stanisław bp, św. Wojciech, św. Karol Boromeusz, św. Grzegorz, św. Michał z XVIII w.

IWKOWA
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Podwyższenia Świętego Krzyża z 2 poł. XVI w. Orientowany. Drewniany o konstrukcji zrębowej, z wieżą na słup. Prezbiterium zamknięte wielobocznie. Szersza nawa prawie kwadratowa. Wewnątrz stropy. Strop nawy trójdzielny, podparty po bokach słupami. Łuk tęczowy z krucyfiksem z XVIII w. Chór muzyczny barokowy. Dach gontowe. wieżyczka na sygnaturkę kształtu barokowego. Wieża od zachodu dawniej wolno stojąca, w ostatnich latach połączona z kościołem, o ścianach pochyłych, z dwiema kondygnacjami. Hełm dzwonowaty z latarnią, blaszany. Portal główny z oślim grzbietem. Ołtarze główny i dwa boczne późnobarokowe z poł. XVIII w; w nic obrazy Matki Boskiej z XVII w., św. Mikołaja z XVI w., Matki Boskiej z XVI w. Ambona późnobarokowa z XVIII w. Chrzcielnica kamienna z XV w., z barokową pokrywą. Dzwon z 1585 r.
- KOŚCIÓŁ CMENTARNY p. w. Narodzenia Najświętszej Panny Marii z 2 poł. XV w, na miejscu poprzedniego z 1398 r. Orientowany. Drewniany o konstrukcji zrębowej, z wieżą na słup. Prezbiterium o zamknięciu wielobocznym. Szersza nawa prostokątna. Od frontu wieża kwadratowa. Wnętrze nakryte pułapami. Tęcza ostrołukowa, na niej krucyfiks oraz posągi Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty z końca XIV w. Chór muzyczny na słupach z prostym parapetem. Dach o jednej kalenicy. Wieżyczka na sygnaturkę z latarnią i daszkiem ostrosłupowym. Odrzwia zachodnie zamknięty oślim grzbietem. Na ścianach prezbiterium, nawy i chóru muzycznego zachowana w części polichromia: sceny Męki Pańskiej, apostołowie, aniołowie, barokowa z 1619 r. Pod nią ślady malowideł gotyckich, ornamentalnych. W oknie witraż z Matką Boską z 1 poł. XV w. Ołtarze główny i dwa boczne barokowe; w głównym Nawiedzenie z dwoma posągami gotyckimi z pocz. XVI w., na predelli dwa obrazki przedstawiające fundatora ołtarza Błażeja Jasnowicza i jego żonę z 1688 r. Tabernakulum malowane z Matką Boską i św. Janem Ewangelistą, późnogotyckie. Prospekt organowy z XVII w. Inne obrazy w kościele: św. Antoniego Padewskiego i Chrystusa Ukrzyżowanego z XVII - XVIII w.

JADOWNIKI PODGÓRNE
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Prokopa z 1910 r. Murowany, ale pierwotnie był drewniany z 1465 r. Trzy ołtarze z pocz. XIX w. Stalle trójsiedzeniowe, z zapleckami ozdobionymi maswerkami z XV w. Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, oparty o czeski typ Madonny Dudlebskiej ( nazywany w Polsce piekarskim ), na tle kotary z aniołami z XV w.

JASIEŃ
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii. Wzniesiony przez Spytka z Melsztyna w 1436 r. Orientowany. Murowany. Prezbiterium dwuprzęsłowe, zamknięte ścianą prostą, sklepione krzyżowe z żebrami, wsporniki o dekoracji architektonicznej, na zworniku herb Leliwa. Szersza nawa prostokątna, nakryta sufitem. Tęcza ostrołukowa nad nią krucyfiks z 1 poł. XV w. Okna ostrołukowe. We wsch. murze prezbiterium na zewnątrz nisza gotycka z krucyfiksem barokowym. Drzwi płd. z okuciem, gotyckie. Ołtarzyki boczne z polichromowanymi herbami, barokowe. Chrzcielnica kamienna, barokowa, uszkodzona, na podstawie z płyty nagrobnej. Lawaterz murowany, ujęty w ramę barokową, herbem i inicjałami. Płyta nagrobna Otfinowskich, kamienna z napisem z 1672 r. Inne obrazy w kościele to: Wniebowzięcia Matki Boskiej i portret proboszcza z XIX w. Bogate wyposażenie liturgiczne.

JURKÓW
- KAPLICA p. w. Podwyższenia Świętego Krzyża z XVIII w. Orientowana. Drewniana o konstrukcji zrębowej. Prostokątna, zakończona wielobocznie, z przedsionkiem prostokątnym na całej szerokości frontu. Wewnątrz strop. Szczyt i ściany szalowane z XIX w. Wieżyczka na sygnaturkę pseudogotycka. Ołtarz główny barokowy z XVII w., z obrazem Chrystusa upadającego pod krzyżem z XVI w. i dwoma skrzydłami dwustronnie malowanymi: św. Katarzyna i św. Biskup, u których stóp fundatorzy: duchowny i rycerz herbu Gryf, na odwrotnej stronie: Chrystus Bolesny i Matka Boska Bolesna z poł. XV w. Dwa ołtarzyki boczne, barokowe z XVIII w. Posążki Świętych z XVIII w.
- KAPLICZKA. Na trzech słupach dach trójspadowy, pod nim drewniany posąg św. Jana Nepomucena z XVIII w.

LUSŁAWICE
W XVI w. siedlisko arian, którzy mieli tu swą akademię i drukarnię, sprowadzoną przez Achacego Taszyckiego w 1570 r. Tu przebywał i umarł w 1604 r. Faustyn Socyn.
- DWÓR. Zbudowany na pocz. XIX w., klasycystyczny. Murowany. Parterowy. Prostokątny, dwutraktowy z ryzalitem trójosiowym od ogrodu i portykiem czterokolumnowym od zajazdu. Na węższych bokach również ryzality. Wewnątrz plafon z dekoracją stiukową.
- LAMUS. Według. tradycji dawny zbór ariański z XVII w. Murowany. Kwadratowy. Piętrowy, sklepiony na parterze kolebkowo z lunetami. Dach namiotowy. Kondygnacje oddzielone na zewnątrz gzymsem barokowym.
- Płyta z grobu Faustyna Socyna. Kamienna, prostokątna, z zatartym napisem włoskim, odtworzonym na nowej z 1936 r., w oprawie architektonicznej.

MELSZTYN
Ruiny ZAMKU z ok. 1340 r. przez Spytka Leliwitę, kasztelana krakowskiego, przekształcony na rezydencję renesansową w 2 poł. XVI w. przez Jordanów. W 1771 r. w czasie konfederacji barskiej obrócony w ruinę. Wzniesiony na stromej skale, ponad drogą wiodącą wzdłuż Dunajca. Zachowana w części płn. - zach. w trzech ścianach wieża, dołem z kamienia, górą z cegły, czworoboczna, z otworami okiennymi i resztkami obramień kamiennych. Od niej na płd.- wsch. resztki murów, a w części płd.- wsch. zarysy zapewne dawnego pałacu renesansowego.

OLSZYNY
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Imienia N. P. Marii z 1875 r. Murowany, w miejsce drewnianego. W ołtarzu głównym posągi i części ornamentalne barokowe z XVIII w., nabyte z innego kościoła. Ołtarz boczny rokokowy, z kościoła norbertanek w Krakowie. Chrzcielnica kamienna, gotycka z 1503 r.
Kamienna FIGURA PRZYDROŻNA w formie krzyża z XV w.

PALEŚNICA
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Justyny. Wybudowany w 1808 r., w miejsce drewnianego z 1597 r. Orientowany. Murowany. Prezbiterium zamknięte ścianą prostą. Szersza nawa prostokątna. Od zach. prostokątna wieża o trzech kondygnacjach, z dwiema przybudówkami po bokach. Wnętrze nakryte sufitami z fasetami. Na zewnątrz szkarpy. Feretron ludowy z Matką Boską Saletyńską i z św. Rodziną z 1846 r. Tablica erekcyjna kościoła z 1808 r.

PORĘBKA USZEWSKA
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Andrzeja. Murowany z XX w., na miejscu drewnianego z XV w. Ołtarze boczne barokowe. Prospekt organowy z 1685 r. Obraz Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia z 1 poł. XIX w., z dawnego ołtarza głównego katedry w Tarnowie. Posągi Świętych barokowe. Tablica nagrobna Wojciecha Paszczyca, marmurowa z 1771 r.

PORĘBA SPYTKOWSKA
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Bartłomieja z XVI w. Orientowany. Murowany. Prezbiterium zamknięte ścianą prostą z szerszą nawą prostokątną. Wnętrze nakryte stropami. Tęcza okrągło-łukowa. Na zewnątrz szkarpy. Okucie drzwi do zakrystii i zamek drzwi do nawy z 1585 r. renesansowe. Trzy ołtarze o cechach barokowych z XIX w. Antependium malowane z 1685 r. Chrzcielnica kamienna, renesansowa.
Drewniana DZWONNICA o konstrukcji słupowej. Kwadratowa. O ścianach pochyłych, z nadwieszoną izbicą. Dach czterospadowy. Dzwon z 1639 r ulany przez Balcera Ruguta.

PRZYBORÓW
Kamienna FIGURA PRZYDROŻNA to posąg Chrystusa Frasobliwego na słupie z 1850 r.

RADŁÓW
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Jana Chrzciciela. Najstarszą przypuszczalnie częścią obecnego kościoła jest prezbiterium, które zostało wzniesione w 1337 r. przez biskupa krakowskiego Jana Grota. Natomiast nawa i zakrystia być może zbudowano ok. 1408 r. Przebudowywany w wieku XVII i XVIII. W 1915 r. kościół spalony i odbudowany w 1920 r. z przywróceniem w szczegółach dawnego wyglądu oraz powiększony przez przedłużenie nawy. Orientowany. Ceglany. Prezbiterium zamknięte ścianą prostą, sklepienie krzyżowe z żebrami na wspornikach. Szersza, przesunięta z osi prezbiterium nawa prostokątna, nakryta stropem drewnianym. W zakrystii ciekawe sklepienie kolebkowe z lunetami, ozdobione barokową ornamentalną dekoracją stiukową. Przy nawie od płd. kwadratowa kruchta, dawna kaplica. Na zewnątrz szkarpy. Szczyt prezbiterium z wnękami ostrołukowymi. Ściany ożywione szerokim pasem cegieł o układzie jodełkowym oraz fryzem sgraffitowym, biegnącym pod gzymsem koronującym, o motywach lilii, rozetek, lewków i koników, późnogotyckim, zrekonstruowanym w 1920 r. według. zachowanych resztek. Okna ostrołukowe, rekonstruowane w 1920 r. Dwa portale barokowe, murowane z 1643 i 1645 r., na jednym z nich herb Nałęcz i inicjały. Renesansowy portal do zakrystii i kute drzwi. Nad wejściem z zakrystii do przedsionka herb bpa Kajetana Sołtyka. W prezbiterium wewnątrz od płd. wnęka arkadowa, gotycka. Chrzcielnica kamienna, renesansowa. Dwie tablice nagrobne: Jana Górnickiego (zm. 1621 r.), syna Łukasza, alabastrowa; Pawła Lewartowskiego (zm. 1786 r.), kamienna. Tablica erekcyjna, pierwotnie umieszczona jako tympanon ostrołukowego portalu, kamienna, z posągami św. Jana Chrzciciela, św. Stanisława bpa i bpa Jana Grota, ujętymi w ramy architektoniczne, oraz z napisami minuskułowym, obiegającym dookoła i datą 1337 r.

- PAŁAC. Zbudowany na pocz. XIX w., w miejscu poprzedniego biskupów krakowskich. Klasycystyczny. Murowany. Piętrowy z półpiętrem, od ogrodu dwa skrzydła. Układ wnętrza trzytraktowy, z środkowym korytarzem. Hall z klatką schodową na osi. Stiuki klasycystyczne. Parter rozczłonkowany półkolistymi niszami, piętro szczycikami nad oknami; górą gzyms ząbkowy. Środek fasady frontowej wysunięty w formie ryzalitu, podzielony na parterze zdwojonymi kolumnami, na piętrze półkolumnami z głowicami egipskimi, podtrzymującymi tympanon. Balkon nadwieszony. Dwa kominki klasycystyczne. Resztki ogrodu krajobrazowego.
- Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE. Pierwsza przy kościele, w formie kolumny zwieńczonej baldachimem o dwóch kondygnacjach, z posążkiem Chrystusa Frasobliwego z 1665 r. Drugi to posąg św. Jana Nepomucena na postumencie z 1808 r.

RAJSKO
Drewniana kapliczka. Na czterech profilowanych słupkach, daszek namiotowy; ściany dołem szalowane, w górze ażurowe. Wewnątrz posąg św. Jana Nepomucena z XIX w.

RUDY RYSIE
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Matki Boskiej Śnieżnej z 1831 r. Rozbudowany w ostatnich czasach. Drewniany. Pozostałością dawnego kościoła jest prezbiterium o zamknięciu wielobocznym i wieża część obecnej nawy o konstrukcji zrębowej, nakryte stropami. Tęcza w formie trójliścia. Na drzwiach do zakrystii data budowy 1831.
KAPLICZKA. Wykonana w 1820 r. przez majstra Jana Kłosieńskiego. Drewniana, wydrążona w pniu sosny. W formie arkady, nakrytej siodłowym daszkiem, w której klęczący posąg św. Onufrego.

STRÓŻA
Drewniana, szalowana KAPLICZKA dwuszczytowa. Wewnątrz posąg Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVIII w. i posąg św. Jana Nepomucena barokowy.

STRZELCE WIELKIE
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Sebastiana z 1785 r. Odnowiony w 1936 r. Orientowany. Drewniany o konstrukcji zrębowej. Prezbiterium zamknięte ścianą prostą. Szersza nawa prostokątna. Wewnątrz pozorne sklepienia kolebkowe, w nawie z płaskimi odcinkami stropowymi, wspartymi na słupach. Na belce tęczy krucyfiks barokowy. Chór muzyczny barokowy. Wieżyczka na sygnaturkę kształtu barokowego. Ołtarze główny i dwa boczne, ambona i chrzcielnica kamienna, z obrazem Chrztu Chrystusa jako tłem, rokokowe. Ławki z 1 poł. XIX w.
DZWONNICA z XVIII - XIX w. Drewniana o konstrukcji słupowej. Kwadratowa, o ścianach pochyłych, z nadwieszoną izbicą, nakryta dachem namiotowym.

SZCZEPANÓW
Miejsce urodzenia św. Stanisława biskupa. Pierwotnie miasteczko, o czym świadczy duży, prostokątny rynek, luźno zabudowany. Budowle kościelne i pamiątki związane z pochodzeniem i kultem Świętego.
- Kościół p. w. Marii Magdaleny. Wzmiankowany w latach 1325 - 27. W 1470 r. wzniesiony przez Jana Długosza. Murowany. Połączony z nowym kościołem murowanym z 1914 r. za pomocą arkady przebitą w murze nawy. Spalony w 1915 r. Odbudowany w latach 1920 - 21. Od płd. i wsch. zachowane gotyckie ogrodzenie, nadmurowane w epoce baroku z bramką, schodami i posągami Świętych z XVIII w. Orientowany. Ceglany. Prezbiterium trójprzęsłowe, zamknięte wielobocznie. Szersza nawa prostokątna, przy niej od płd. kaplica ( dawna kruchta). W prezbiterium i kaplicy sklepienia krzyżowe z żebrami ( rekonstruowane) z herbami Wieniawa na wspornikach. W nawie strop drewniany ( rekonstruowany). Na zewnątrz szkarpy. W elewacji zach. kamienny portal ostrołukowy, ponad nim herb Wieniawa. Portal do nowej zakrystii z pilastrami i nadprożem, na którym hherb Ostoja i Ddębno oraz inicjały S.P., D. P, renesansowy. Chrzcielnica brązowa z 1534 r. Kropielnica kamienna z 1728 r. Trzy feretrony barokowe, z obrazami: Św. Stanisława bpa z XVII w., Matki Boskiej z XVIII w., Matki Boskiej Różańcowej z XIX w. Obraz wotywny Wyswobodzenia szlachcica z niewoli tureckiej z XVII w. Dwie tablice nagrobne z marmuru i piaskowca Stanisława Młodeckiego (zm. 1605 r.) i Elżbiety z Jordanów Gładyszowej (zm. 1617 r.) Tablica erekcyjna Jana Długosza, kamienna kwadratowa, z wyobrażeniem św. Stanisława bpa i herbami Dębno, Leliwa, Prus, Wieniawa oraz z napisem minuskułowym, obiegającym do okoła i datą 1470 r. Dwa dzwony z 1519 i 1532 r.
- Kościół p. w. św. Stanisława biskupa wzniesiony w 1781 r. przez Stanisława Lubomirskiego. Orientowany. Prezbiterium prostokątne, z wydzielonym od wsch. piętrowym przedsionkiem. Szersza nawa kwadratowa. Sufity z fasetą. W nawie podziały ramowe. W rozczłonkowaniu fasady zach. motyw rzymskiego łuku triumfalnego; trójpolowa, podzielona pilastrami i belkowaniem, zwieńczona attyką. W polu środkowym szerszym, lekko wysuniętym i zaakcentowanym trójkątnym przyczółkiem, arkadka półkolista, w której marmurowy portal z herbem Śreniawa, w polach bocznych ślepe okna i tablice z napisem dotyczącym fundacji kościoła z 1781 r. w miejsce dawnego z 1511 r. Na attyce nasadnik z krzyżem i cztery kamienne wazony. Fasada wsch. o trzech kondygnacjach okien. Okna w elewacjach bocznych półkoliste. Ołtarze murowane, późnobarokowe z XVIII w. W głównym obraz św. Stanisława bpa z fundatorami i herbem Dębno z pocz. XVI w. oraz predella ze sceną Kanonizacji Świętego i Świętymi z XV w. Prospekt organowy klasycystyczny. Dwa obrazki ośmioboczne z XVI w. Obrazy ze scenami z życia Świętego barokowe z XVIII w. Dwa portrety fundatorów z XVIII w.
- Miejsce urodzenia św. Stanisława biskupa. Obwiedzione murem w formie trójkąta, w którego wierzchołku studnia. W środku, na legendarnym miejscu urodzenia Świętego, kapliczka murowana z 1861 r. (dawniej drewniana), w której przechowywany jako relikwia pień dębu, pod którym miał się urodzić Święty. Obok kaplicy kamienny posąg św. Stanisława bpa na kolumnie z XVII w.
- Cztery FIGURY PRZYDROŻNE.
1. Drewniany posąg św. Onufrego umieszczony w pniu drzewa z pocz. XIX w.
2. Kamienny posąg św. Floriana na słupie z 1840 r.
3. Kamienny posąg Matki Boskiej na słupie z 1844 r.
4. Kamienny posąg Chrystusa na słupie z 1844 r.
- Lipa sadzona według. legendy przez Świętego na wzgórku na rynku.

SZCZUROWA
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Bartłomieja. Murowany z 1893 r. Kapliczka. Drewniana z XIX w., obetonowana. Wewnątrz posąg Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVI w. ( nogi dorobione). Obok dwa aniołki barokowe.
- Dwór murowany, parterowy, z piętrowym ryzalitem od wsch. i parterowymi ryzalitami od płn. Dwutraktowy. Od płd. podest z posągami. Wewnątrz boazerie. Na chorągiewce na jednym z ryzalitów data 1860 r. W ogrodzie kamienny posąg rybaczki na dekoracyjnym wazonie metalowym. Charakter całości neogotycki, romantyczny.
- Kamienna FIGURA PRZYDROŻNA to posąg św. Bartłomieja na kolumnie z 1698 r.

TYMOWA
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Mikołaja z 1764 r. Parafia od 1277 r. W 1913 r. kościół odnowiony i przedłużony. Orientowany. Drewniany o konstrukcji zrębowej. Prezbiterium o zamknięciu wielobocznym, z zakrystią i skarbcem po bokach. Szersza nawa prostokątna. Wewnątrz stropy. W tęczy późnobarokowy krucyfiks oraz posągi Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty. Chór muzyczny z parapetem późnobarokowym. Wieżyczka na sygnaturkę nowsza. Dookoła nawy otwarte soboty, w których od płd. i zach. przedsionki. Ołtarze główny i dwa boczne późnobarokowe. Inny ołtarz boczny klasycystyczny. Ambona późnobarokowa, z obrazem św. Jana Chrzciciela z 1766 r. Prospekt organowy późnobarokowy. Kropielnica murowana z XVII w. Obraz św. Jana Nepomucena namalowany przez Andrzeja Ryflarza z 1768 r.
- Drewniana KAPLICZKA z XVIII w. Na trzech słupach daszek trójspadowy. Dwie ściany szalowane. Wewnątrz posąg św. Jana Nepomucena.
- Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE.
1. Posąg św. Jana Nepomucena na słupie z płaskorzeźbą św. Floriana z XVIII w.
2. Posąg Matki Boskiej na postumencie z 1 poł. XIX w.

USZEW
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Floriana z 1801 r. Wzmiankowany w latach 1325-27. Orientowany. Murowany. Jednonawowy, z węższym, półkoliście zamkniętym prezbiterium i z kwadratową wieżą od frontu. Sklepienia żagielkowe między gurtami. Ołtarze główny i dwa boczne architektoniczne oraz ołtarz czwarty z retabulum w formie ramy ze splotów roślinnych, barokowe z XVIII w. Ambona barokowa z XVIII w.
- PLEBANIA (dawny dwór). Zbudowana w XVIII w. Murowana. Piętrowa. Prostokątna, dwutraktowa.

ZABYTKI   POWIATU   WADOWICKIEGO

ANDRYCHÓW
Miasto lokowano w 1767 r. na mocy przywileju Stanisława Augusta Poniatowskiego, na miejscu wsi wzmiankowanej od poł. XIV w.
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Macieja wzniesiono na miejscu poprzedniego drewnianego. Budowany był etapami: 1 ćw. XVIII w., poł. XVIII w., 1838 r., 1924-9 r. Kościół jest orientowany. Posiada wysuniętą w stosunku do fasady kwadratową wieżę ze ściętymi narożnikami, jej środkowe piętro połączone jest z bocznymi częściami fasady za pomocą wolut. Wieżyczka na sygnaturkę, sześcioboczna zwieńczona jest hełmem ostrosłupowym, zwieńczonym posążkiem Matki Boskiej. Wyposażenie kościoła w większości jest barokowe.
- Klasycystyczny, murowany PAŁAC z 1. poł. XIX w. ma kształt podkowy. Ujmuje on, wraz z wolnostojącymi budynkami oficyny i stajni prostokątny dziedziniec zajazdowy. Jest parterowy, podpiwniczony. Przekrywają go niskie dachy siodłowe. Pośrodku skrzydła głównego od zajazdu znajduje się portyk z czterema kolumnami doryckimi i trójkątnym frontonem. Od tyłu posiada wydatny ryzalit. Okna są duże, półkolisto zamknięte lub prostokątne.
- W OGRODZIE PAŁACOWYM znajduje się późnobarokowy z 1. poł. XVIII w., murowany PAWILON. Jest to piętrowa budowla, na planie kwadratu, ze ściętymi narożami. Elewacja frontowa jest wybrzuszona i posiada głębokie wnęki. Przekrywa go namiotowy dach ze ściętymi narożami.
- Przy ul. Beskidzkiej 22 (z 1791 r. ) i 29, przy ul. Kolejowej 126 znajdują się drewniane domy o konstrukcji zrębowej.
- Kamienna FIGURA PRZYDROŻNA - kapliczka na kolumnie z 2. poł. XVIII w.

BABICA
KAPLICA murowana, prostokątna pochodzi z 1828 r. Przekrywa ją dach siodłowy.

BACZYN
Drewniana DZWONNICA, konstrukcji słupowej, na planie kwadratu. Wzniesiono ją ok. 1887 r. Wysoki, czterospadowy dach posiada latarnię o stożkowym nakryciu.

BARWAŁD DOLNY
- Drewniany, konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Erazma pochodzi z 2. poł. XVIII w., z wyjątkiem kwadratowej wieży, która jest pozostałością poprzedniego kościoła, zapewne z XVI w., przekrywa ją gontowy hełm cebulasty z latarnią. Świątynia jest orientowana.
- Kamienna FIGURA PRZYDROŻNA św. Jana Nepomucena na słupie z 1834 r.

BARWAŁD GÓRNY
- Drewniana PUSTELNIA św. Rozalii pochodzi zapewne z 1. poł. XIX w. Składa się z dwóch kaplic i mieszkania pustelnika, oraz podcienia w charakterze przedsionka, umieszczonego przed kaplicami. Przekrywa ją dach siodłowy z wieżyczką na sygnaturkę. Wewnątrz znajdują się barokowe obrazy z 1746 r.: Hołd Trzech Króli i Narodzenie Chrystusa.
- Ślady fundamentów, wałów i rowów otaczających ZAMEK wzniesiony między 1335 a 1360, następnie zburzony w 1477 r.
- Kamienna FIGURA PRZYDROŻNA Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia na kolumnie, z herbem Leliwa i inicjałami Adama Gołuchowskiego, właściciela Barwałdu Górnego.

BIAŁA
Kamienna FIGURA PRZYDROŻNA - posąg Ecce Homo na słupie wzniesiona w 1848 r.

BIEŃKÓWKA - Murowany, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Św. Trójcy zbudowano w 1793 r. Nawa zakończona jest węższym, krótkim, wielobocznie zamkniętym prezbiterium. Chór muzyczny wsparty jest na dwóch kanelowanych słupach. Dach jest gontowy. Do nawy od zach. przylega czworoboczna wieża.
- Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE:
- posąg Chrystusa Frasobliwego na słupie z 1823 r.,
- posąg Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia na słupie z płaskorzeźbą Veraikon.

BRODY
- Drewniana, kwadratowa, konstrukcji słupowej KAPLICA przekryta jest dachem siodłowym. Wewnątrz na mensie z datą 1795 stoi posąg Chrystusa upadającego pod krzyżem.
- Murowany, piętrowy DWÓR późnoklasycystyczny pochodzi sprzed 1845 r. Budowla na planie prostokąta od zajazdu posiada trzy wydatne ryzality, od ogrodu krótkie, prostokątne skrzydło przy narożniku pn.-wsch. i nowszą dobudówkę przy narożniku pn.-zach. Środkowy ryzalit zwieńczony jest trójkątnym frontonem, przed nim na czterech kolumnach wsparty jest balkon z żelazną klasycystyczną balustradą. W narożniku pd.-zach. na piętrze znajduje się zamurowana loggia filarowa. Dach jest czterospadowy.

BRZEZINKA Murowana, prostokątna KAPLICA zwieńczona jest dachem siodłowym. Wewnątrz znajduje się póżnobarokowy posąg św. Jana Nepomucena, pochodzący z Zelczyna, i kamienny, ludowy posąg Chrystusa Nazareńskiego z 1. poł. XIX w.

BRZEŹNICA
- Murowany DWÓR zbudowany w XVIII w. położony jest w ogrodzie krajobrazowym z 2. poł. XIX w. Na zewnątrz w pierwotnym kształcie zachowały się jedynie elewacje pd. i wsch. Południowa posiada trzy płytkie ryzality. Budowla przekryta jest dachem mansardowym.

- Murowany, piętrowy, prostokątny SPICHLERZ dworski pochodzi z 1. poł. XIX w. Przekryty jest dachem siodłowym. Okna mają formę wąskich, leżących prostokątów. W szczycie wschodnim wybito trzy okienka owalne.
- Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE:
- posąg Chrystusa Nazareńskiego na postumencie z 1811 r.,
- posąg św. Antoniego Padewskiego na postumencie z 1. poł. XIX w.,
- posag św. Floriana na postumencie z 1. poł. XIX w.

BUDZÓW
Trzy KAPLICE murowane, jedna kwadratowa i dwie prostokątne, w każdej znajduje się kamienny posag Chrystusa upadającego pod krzyżem z 1. poł. XIX w. Przekryte są dachem siodłowym.

CHOCZNIA
Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Jana Chrzciciela stanął w 1883 r. na miejscu poprzedniego murowanego. Wyposażenie kościoła pochodzi gł. z XIX .
Murowane KAPLICE: kwadratowa o zaokrąglonych narożnikach, przekryta dachem namiotowym ukończona została w 1812 r.; cmentarna stanęła w 1911 r.

DĄBRÓWKA
Parterowy, murowany DWÓR z później dodanym piętrem drewnianym, pochodzi sprzed 1730 r. Jest prostokątny z dwoma kwadratowymi alkierzami po bokach elewacji frontowej.

FRYDRYCHOWICE
Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Marcina wzniesiono w 1888 r. w miejscu poprzedniego drewnianego. Do wyposażenia należy kilka feretronów z XVIII w. gł. rokokowych.

GIERAŁTOWICE
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Michała Archanioła wzniesiony został w 1888 r. na miejscu drewnianego. Większość wyposażenia pochodzi z XVIII w. Drewniany
- DWÓR wzniesiono w XVIII w na miejscu obronnej wieży, przerobiono w latach 1939-45. Położony jest on na owalnej platformie otoczonej fosą wypełnioną wodą. Obok znajduje się ogród w części geometryczny, w części krajobrazowy.
- Kamienny POSĄG św. Marcina na kolumnie z 1780 r., odnowiony został w 1865 r.

GIERAŁTOWICZKI
FIGURA PRZYDROŻNA: posąg św. Jana Nepomucena na słupie z 1780 r. stoi na nowszym postumencie.

GŁĘBOWICE
- Drewniany, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Najświętszej Panny Marii z Góry Karmelu. Kwadratowa nawa zbudowana na zrąb pochodzi z 1518 r., wieża wzniesiona w tym samym roku została w 1782 r. poszerzona przez obudowanie, drewniana kruchta przy nawie pochodzi z 1924 r., murowane prezbiterium z 1931 r. Bogate wyposażenie kościoła pochodzi z XVII i XVIII w.
- Renesansowo-barokowy, murowany PAŁAC zbudowany w 2. poł. XVI w., był powiększany dwukrotnie, w 1646 r. i 1773 r. Stoi nad fosą. Wejścia na osi elewacji dłuższych są ostrołukowe. Mansardowy dach posiada dwa szczyty.
- Kamienny POSĄG św. Jana Nepomucena z 1843 r. stoi na nowszym słupie.

GORZEŃ GÓRNY
Późnoklasycystyczny DWOREK Emila Zegadłowicza. Pamiątki po poecie, m.in. rękopisy jego utworów, obrazy, światki ludowe, m.in. Andrzeja Wawry, miejscowego rzeźbiarza ludowego.

GRABOSZYCE
- Drewniany konstrukcji zrębowej , orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Andrzeja pochodzi prawdopodobnie z 1585 r. Posiada czworoboczną wieżę na słup, wzniesioną po 1617 r, przekrywa ja hełm cebulasty z latarnią. Jednonawowa świątynia przekryta jest dachem siodłowym. Chór muzyczny wsparty jest na dwóch słupkach. Większość wyposażenia pochodzi jest barokowa.
- Renesansowy, murowany, piętrowy DWÓR zbudował Dziwisz Brandys ok. 1575 r. Budowla otoczona jest suchą fosą w podkowę, otwartą ku wsch. Przed elewacją frontowa znajduje się sklepiony most. Elewacje są gładkie, jedynie na narożach widoczne są ślady boniowań rytych w tynku. Korpus główny przykryto dachem mansardowym, nad występami położono daszki siodłowe. Wejścia do dworu są dwa: pierwotne w występie frontowym i nowsze w tylnym, ponadto są tez dwa wejścia do piwnic z fosy. Zachowały się fragmenty dworskiego OGRODU krajobrazowego, na jego terenie znajduje się murowany budynek ZARZĄDÓWKI, wzniesiony zapewne w 1. poł. XIX w.

GRZECHYNIA
Murowana, prostokątna, sklepiona kolebkowo KAPLICA nakryta jest dachem siodłowym. Wewnątrz znajduje się kamienny posąg Chrystusa upadającego pod krzyżem, zapewne z 1. poł. XIX w. Drewniana, szalowana deskami DZWONNICA przekryta jest czterospadowym dachem gontowym.

HARBUTOWICE
Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Imienia Najświetszej Panny Marii i św. Michała Archanioła, o cechach późnoklasycystycznych, wzniesiono w 1828 r. na miejscu drewnianego. Narożniki nawy i prezbiterium są zaokrąglone z uskokami. Od frontu wznosi się czterościenna wieża. Fasadę zaakcentowano zdwojonym ryzalitem z trójkątnym frontonem. W elewacjach bocznych przepruto półkoliste okna. Wieżyczka na sygnaturkę ma formy barokowe. Prostokątna, murowana KAPLICA przekryta jest dachem siodłowym. Szczyt frontowy nakryty jest trójkątnym przyczółkiem i flankowany dwoma filarkami z obeliskami. Wewnątrz znajduje się posąg Chrystusa upadającego pod krzyżem, zapewne z 1. poł. XIX w.

INWAŁD
- Murowany, późnobarokowy KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Narodzenia matki Boskiej został zbudowany w latach 1747-50. Fasadą urozmaica ryzalit o skośnych ściankach bocznych, jest ona ponadto dekorowana parzystymi i pojedynczymi plastrami jońskimi. Ponad ryzalitem znajduje się trójkątny szczyt, wyżej attyka z wazonami i górne piętro wieży z kopulastym hełmem z nasadnikiem. Wieżyczka na sygnaturkę ma kształt barokowy. Bogato dekorowany portal zamknięty jest łukiem spłaszczonym. Wyposażenie kościoła jest barokowe i rokokowe..
- Murowany, piętrowy późnoklasycystyczny PAŁAC stoi w otoczeniu rozległego ogrodu krajobrazowego, współczesnego budowli. Prostokątna część środkowa posiada prostokątne ryzality na osi, wąskie skrzydła wysuwają się od zajazdu i ogrodu ryzalitami o trójbocznym zamknięciu. Ściany pokrywa rustyka. Ryzality środkowe rozczłonkowane są pilastrami.

IZDEBNIK
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Małgorzaty stanął w latach 1838-41 na miejscu drewnianego. Jest to jednonawowa budowla z wieżą od frontu, wyodrębnioną nikłym ryzalitem, jej hełm pochodzi sprzed 1906 r. Wieżyczka na sygnaturkę ma charakter barokowy. Murowana KAPLICA p.w. św. Walentego pochodzi z XVIII/XIX w. Przekryta jest dachem siodłowym z wieżyczką na sygnaturkę z daszkiem namiotowym zwieńczonym ozdobnym krzyżem. Wewnątrz znajdują się wczesnobarokowe posągi św. Wojciecha i św. Stanisława bpa i dwa posążki aniołków.
- Murowana POCZTA zbudowana została w XVIII-XIX w. Prostokątna budowla posiada od tyłu galerie arkadowo-filarowe. Dach jest stromy, czterospadowy. Od tyłu na narożnikach znajdują się dwie nowsze szkarpy.

JACHÓWKA
Kamienna FIGURA PRZYDROŻNA z posągiem Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia z Dzieciątkiem z 1830 r.

JAROSZOWICE
- Murowana KAPLICA zbudowana w latach 1860-1 i 1868 stanęła na miejscu wcześniejszej sześciobocznej z 1804 r. Jej wyposażenie jest późnobarokowe.
- Murowana, prostokątna KAPLICA zamknięta jest od tyłu łukiem spłaszczonym. Ściany zewnątrz urozmaicają wnęki. Gontowy daszek zamyka od frontu potrójny szczyt. Wewnątrz znajduje się posąg sw. Jana Nepomucena zapewne z 1. poł. XIX w.
- Murowana KAPLICZKA na słupie kształtu balasa pochodzi z 1. poł. XIX w.

JASZCZUROWA
- KAPLICZKA składa się z dwóch części, z dolnej murowanej, okrągłej z wnęką, w której umieszczono kamienny posag Matki Boskiej z Dzieciątkiem, wzniesionej w 1853 r. i górnej kamiennej, w kształcie kapliczki otwartej z trzech stron arkadami.
- W ogrodzie otaczającym obecny nowszy DWÓR znajdują się ślady dawnego OGRODU KRAJOBRAZOWEGO.

JUSZCZYN
- Murowana, prostokątna KAPLICA przekryta jest dachem siodłowym. Wewnątrz znajduje się kamienny posąg Chrystusa upadającego pod krzyżem, prawdopodobnie z 1. poł. XIX w.
- Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE:
- posąg Ecce Homo na słupie z 1846 r.
- Posąg Chrystusa Frasobliwego na postumencie z 1. poł. XIX w.

KACZYNA
Murowana KAPLICA p. w. św. Marii Magdaleny pochodzi z 1879. Wewnątrz znajduje się ołtarz z 1787 r. wykonany przez stolarza Jana Lawickiego.

KALWARIA ZEBRZYDOWSKA
Miasto zawdzięcza swoje powstanie tłumnym pielgrzymkom nawiedzającym od 1609 r. tutejsze miejsca odpustowe.
= KOŚCIÓŁ I KLASZTOR BERNARDYNÓW. Położone są na pd. od miasta, u szczytu Góry Kalwarii. Na pd. i wsch. od nich znajdują się kościółki, kaplice i kapliczki dróg Męki Pańskiej i Matki Boskiej. Założenie jest fundacją rodu Zebrzydowskich: Mikołaja, Jana i Michała. Kościół i klasztor zostały zbudowane przez architekta Jana Marię Bernardoniego i architekta i złotnika flamandzkiego Pawła Baudartha, który wzniósł prawie wszystkie kaplice kalwaryjskie.
- Murowany KOŚCIÓŁ p. w. Matki Boskiej Anielskiej został zbudowany w latach 1603-9, obecnie stanowi prezbiterium (zwrócone ku zach.). Nawa prostokątna została dobudowana XVII/XVIII w. Do prezbiterium od pn. przylega gmach klasztorny, zaś do nawy przy elewacji frontowej dwie wieże. Nawa rozczłonkowana jest parzystymi, zdwojonymi pilastrami z gzymsem. Chór zakonny pierwotnie był częścią gmachu klasztornego, oddzielony jest od niego murem i podzielony na dwie kondygnacje. Na sklepieniu nawy i ścianie tęczowej znajduje się polichromia Włodzimierza Tetmajera, nad tęczą i chórem muzycznym fragmenty dekoracji stiukowej z 1781 r. Fasadę stanowią dwie czworoboczne, nieco cofnięte wieże i część środkowa z trójkątnym szczytem. Składa się ona z dwóch kondygnacji, podzielonych pilastrami pilastrami na trzy pola. W górnej kondygnacji znajduje się okno z posągiem Matki Boskiej z 1837 r., a pod nim kamienny balkon z 1934-36 r. W polach bocznych znajdują się nisze z posągami Ewangelistów. Wieże nakryte są hełmami z kopułkami zwieńczonymi latarniami. Na wieży południowej widnieje tarcza zegarowa. W latach 1927-32 przed fasadą dobudowano schody zajmujące całą jej szerokość. Do prezbiterium od pd. przylega kaplica Matki Boskiej Cudownej (1658- po 1667), do chóru zakonnego od pd. przylega kaplica św. Antoniego Padewskiego (1687), do nawy od pd. - kaplica Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Panny Marii (1749). Bogate wyposażenie pochodzi głównie z XVII i XVIII w.
- KLASZTOR zgrupowany jest wokół dwóch wirydarzy, część znajdująca się bliżej kościoła pochodzi z lat 1603-9, część dalsza 1654-66. Bryłę klasztoru urozmaica pięć ryzalitów o charakterze bastionów. Budowla jest trzy piętrowa, piętro ostatnie zbudowano w latach 1810-12 i podwyższono w latach 1897-1901 (arch. Karol Knaus). W wirydarzu bliższym kościoła znajduje się studnia. Wewnątrz klasztoru zachowała się skromna dekoracja stiukowa. Wyposażenie jest głównie barokowe i rokokowe. W krużgankach tradycyjnie znajdują się XVIII-to wieczne portrety fundatorów, dobrodziejów klasztoru, generałów zakonu. Otoczenie klasztoru i budynki gospodarcze.
- Przed fasadą kościoła znajduje się tzw. Rajski plac, po bokach ujęty podcieniami filarowymi (1823-54), w którym znajdują się konfesjonały z poł. XIX w. i posągi na słupach. Na placu znajdują się posągi: św. Franciszka (1902) i św. Antoniego (1869). Od pd. i zach. kościół otoczony jest murami z 1624 r. z dwoma bastionami na narożnikach. W dolnej ich części znajdują się okrągłe nakryte kopułami kaplice św. Anny i Matki Boskiej Bolesnej (1747 r.), w górnej strych. Na zach. od kościoła i klasztoru jest czworoboczny dziedziniec, otoczony budynkami gospodarczymi, na osi boku pd. znajduje się budynek bramy z 1774 r., dwukondygnacjowy, nakryty dachem mansardowym. W narożniku pd.-zach. widnieje pawilon z tego samego czasu co brama.
- DROGI MĘKI PAŃSKIEJ, DRÓŻKI MĘKI PAŃSKIEJ. Stacje Męki Pańskiej powstały w 1604 r. na wzór dróg jerozolimskich, zostało zainspirowane opisami Jerozolimy i Ziemi Świętej Chrystiana Adrychomiusza z końca XVI w. Wcześniej została zbudowana kaplica Ukrzyżowania, Dróżki Matki Boskiej założono w 1632 r. Założenie tworzą kaplice zaprojektowane prze Pawła Baudartha: Dom Annasza (1609), Brama Zachodnia (Drugi upadek, 1615-16), Dom Matki Boskiej (1612-14), Gróg Chrystusa (1605-9), Grób Matki Boskiej (1611-15), Pałac Heroda (1609), Dom Kajfasza (1609), Ogrójec (1609), Ratusz Piłata (1605-9), Pojmanie (1609), Św. Rafał Archanioł (1616-17), Serce Marii (1615), Wieczernik (1614-15), Włożenie Krzyża (1837, na miejscu starszej z 1614 r.) Wniebowstąpienie (1614). Pozostałe: Brama Wschodnia (1623), Cyrenejczyk, Most i Kapliczka na Cedronie (1793-1833), Obnażenie (1624), Pierwszy Upadek, Pogrzeb Matki Boskiej (trzy jednakowe kaplice 1793-1833, czwarta późniejsza), Święte schody (1633), Trzeci Upadek (1754), Ukrzyżowanie (1600-01), Św. Weronika (1926, na miejscu pierwotniej z 1632-41), Wniebowzięcie (cztery jednakowe kaplice z lat 1793-1833).
W założeniu znajdują się również inne kaplice, nie należące do Drogi Krzyżowej lub luźno związane z Męką Chrystusa: Pustelnia Pięciu Braci Polaków z kaplicą św. Marii Magdaleny (1616-17), kaplica Znalezienia Krzyża z Pustelnią św. Heleny (1623-32), kaplica św. Jana Nepomucena (1824), kaplica Anioła Stróża (1836, na miejscu drewnianej z końca XVIII w.), kaplica.
- W sąsiedztwie klasztoru w latach 1714-15 zbudowano późnobarokowy pałac Czartoryskich. Po 1871 r. został rozebrany i zachowały się tylko oficyny. Jest to budowla murowana, parterowa, położona równolegle do fasady pałacu, na osi znajduje się budynek bramny.. Od frontu jest fosa, a przed bramą most kamienny.
- KAMIENNE FIGURY PRZYDROŻNE:
1. Kolumna z żelaznym krzyżem z 1. poł. XVII w.,
2. posąg św. Jana Nepomucena z 1747 r.,
3. posąg Chrystusa Nazareńskiego z 1808 r.

KLECZA DOLNA
Murowany, pseudogotycki KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Wawrzyńca wzniesiono w latach 1906-8 wg planów architekta Jana Sas-Zugrzyckiego na miejscu drewnianego.

KLECZA GÓRNA
Obok DWORU murowanego z 1883 r. znajduje się OGRÓD ujawniający starsze rozplanowanie krajobrazowe. Na gazonie przed zajazdem stoi wyjątkowo cenny okaz starej lipy.

LANCKORONA
Lokowana została przez Kazimierza Wielkiego w 1366 r. W 1655 r. została spalona w znacznej części przez Szwedów, następnie zniszczona pożarem w 3. ćw XIX w. i odbudowana w latach 1868-72.
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Jana Chrzciciela został wzniesiony w 1336 r. przez Kazimierza Wielkiego, z tego czasu pozostały jedynie mury magistralne. Od zachodu wznosi się kwadratowa wieża, w górnej części neoromańska z 1891 r.. Na zewnątrz znajdują się szkarpy. Wieżyczka na sygnaturkę ma kształt barokowy. Wyposażenie kościoła jest głównie barokowe.
- Cmentarna, neogotycka KAPLICA p.w. św. Krzyża, stanęła na miejscu drewnianej.

- Murowana KAPLICA z 1910 r. upamiętnia konfederatów barskich, poległych pod Lanckoroną, stanęła na miejscu starszej. Wewnątrz posąg Chrystusa upadającego pod krzyżem oraz drewniany posażek Chrystusa Frasobliwego we wnęce szczytowej.
- RESZTY ZAMKU wzniesionego przez Kazimierza Wielkiego.
- Drewniane o konstrukcji zrębowej, tynkowane DOMY wzniesione zostały w latach 1868-72. Parterowe budowle posiadają głównie dachy siodłowe z naczółkami.

LEŃCZE GÓRNE
Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. śś. Piotra i Pawła stanął w latach 1932-7 na miejscu drewnianego. Wyposażenie kościoła jest głównie barokowe.

ŁĄCZANY
Murowany KOŚCIÓŁ p. w. Matki Boskiej Anielskiej pochodzi z nowszych czasów.

ŁĘKAWICA
Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Józefa stanął w 1906 r. na miejscu kaplicy.

MAKÓW
- Murowany, późnoklasycystyczny KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Przemienienia Pańskiego zbudowano w 1826-8 r. Posiada trzynawowy, halowy korpus, o zaokrąglonych narożnikach z uskokami. Od pd. wznosi się czworoboczna wieża. Fasadę akcentuje ryzalit z trójkątnym frontonem, ponad ryzalitem znajduje się górna część wieży z pilastrami toskańskimi na narożnikach, nakryta hełmem z 1891 r. Wieżyczka na sygnaturkę pochodzi z 1903 r. Wyposażenie pochodzi z różnych epok.
- Murowana, prostokątna KAPLICA z 1845 r. zamknięta jest od strony ołtarzowej wielobocznie i opięta szkarpami. Dach jest siodłowy od tyłu wielospadowy. Od frontu znajduje się drewniana, czworoboczna wieżyczka na sygnaturkę, ze ściętymi narożnikami z cebulastą kopułką. Otwór drzwiowy i okienne są ostrołukowe.
- Murowana KAPLICZKA z posągiem Chrystusa upadającego pod krzyżem pochodzi z 1818 r.
- Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE:
- kapliczka na kolumnie z 1749 r.;
- posąg św. Jana Nepomucena na postumencie z 1779 r. odnowiony w 1855 r.;
- kapliczka barokowa na postumencie z wolutami z XVIII w.;
- posąg Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia na kolumnie odnawiany w 1809, 1855, 1941 r.

MARCYPORĘBA
- Drewniany o konstrukcji zrębowej, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Marcina wzniesiono w 1670 r. Jest jednonawowy. Chór muzyczny wsparty jest na dwóch słupach. Wyposażenie pochodzi z XVII, XVIII i XIX w.
- Klasycystyczna, murowana DZWONNICA zbudowana została w 1831 r. i odnowiona w 1923 r. Przekryta jest czterospadowym daszkiem ze schodową attyką, na której znajduje się kula i krzyż.
- Murowana, prostokątna KAPLICA posiada dach siodłowy. Wewnątrz znajduje się kamienny posąg Chrystusa upadającego pod krzyżem z 2. poł. XVIII lub 1. poł. XIX w.
- FIGURA PRZYDROŻNA:
- kamienny posąg św. Józefa na słupie z 1613 r. odnowiony został w 1838 r.

MUCHARZ
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Wojciecha zbudowany został w latach 1835-68. Wyposażenie pochodzi z XVI, XVII, XVIII i XIX w.
- Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE:
- posąg ECCE HOMA na postumencie z 1758 r.;
- posąg Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia na postumencie z 1773 r.;
- posąg św. Wojciecha na postumencie, zapewne z 2. poł. XVIII w.

NIDEK
- Drewniany, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. śś. Szymona i Judy zbudowany został na miejscu przedniego w 1539 r., jego wieża pochodzi z 1617 r. Posiada on konstrukcję zrębową z wieżą na słup. Jest jednonawowy z wielobocznie zamkniętym prezbiterium. Chór muzyczny wsparty jest na dwóch żłobkowanych kolumnach. Ściany na zewnątrz częściowo pobite są gontem. Dach jest gontowy. Wieżyczka na sygnaturkę posiada barokowy kształt. Wieża stojąca od zach. jest kwadratowa, o pochyłych ścianach, zwieńczona stożkowym hełmem. Od wsch., pd. i pn. znajdują się soboty.
- Murowany, parterowy z facjatą DWÓR wzniesiono na przełomie XVIII i XIX w. przed facjatą frontową znajduje się ganek o dwóch kondygnacjach

PALCZA
Kamienny posąg Chrystusa Frasobliwego na słupie z 1. poł. XIX w.

PALCZOWICE
Drewniany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Jakuba Mł. Został wzniesiony na miejscu poprzedniego z 1498 r. w 1894 r. Wyposażenie pochodzi z XVII i XVIII w.

PASZKÓWKA
- Obok murowanego DWORU pseudogotyckiego z 2. poł. XIX w. znajduje się OGRÓD ujawniający starsze rozplanowanie geometryczne, widoczne na planie katastralnym z 1945 r.
- POSĄG św. Jana Nepomucena na kolumnie.

PIOTROWICE
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Nawiedzenia N. P. Marii powstał na miejscu poprzedniego drewnianego z 1698 r. w 1895 r. Wyposażenie pochodzi z XVIII i XIX w.
- Kamienny posąg św. Jana Nepomucena na słupie z 1788 r.

POBIEDR
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Przemienienia Pańskiego powstał na miejscu poprzedniego drewnianego w latach 1882-91 r. Wyposażenie pochodzi głównie z XVII i XVIII w.
- Murowana KAPLICZKA na słupie z 1811 r. została ufundowana na pamiątkę nadania Pobiedrowi przywileju na jarmarki.

PONIKIEW
Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Aleksego wznoszono w latach 1853-8 i 1882. Wewnątrz znajduje się obraz Przemienienia Pańskiego Michała Mierdzińskiego.

PRZECISZÓW
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Narodzenia św. Jana Chraciciela zbudowany został przez arch. Józefa Heintzego w latach 1816-8, na miejscu poprzedniego drewnianego, zapewne z XVI w. Jest jednonawowy. Od frontu posiada kwadratową wieżę o ściętych narożnikach i cebulastym hełmie, po bokach flankowaną piętrowymi lokalnościami. Wieżyczka na sygnaturkę ma barokowy kształt. Wnętrze jest rozczłonkowane lizenami z wklęsłymi półlizenami po bokach. Chór muzyczny wsparty jest na dwóch kolumnach. W kościele znajduje się m.in. rokokowa ambona w kształcie łodzi, przeniesiona z kościoła dominikanów w Oświęcimiu.
- Murowana, parterowa PLEBANIA na planie prostokąta pochodzi z 1797 r. Na zewnątrz posiada podziały lizenowe. Przekryta jest dachem łamanym polskim.
- Klasycystyczny, murowany, piętrowy SPICHLERZ dworski zbudowany został w 1. poł. XIX w. Jest prostokątny z ryzalitami na osi boków dłuższych. Ryzalit pn. nosi ślady rustyki, pd. jest rustykowany w dolnej części. Przekryty jest czterospadowym dachem.

PRZYTKOWICE
Drewniany zbudowany na zrąb, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Katarzyny i Św. Trójcy wzniesiony został w 1733 r. Posiada plan krzyża greckiego ze ściętymi kątami międzyramiennymi. Chór muzyczny wsparty jest na dwóch kolumnach. Od zach. znajduje się wieża połączona z kościołem za pomoc a kruchty kwadratowa wieża o konstrukcji słupowej, nakryta dachem namiotowym. Wyposażenie pochodzi z XVII, XVIII i XIX w.

RADOCZA
Drewniany o konstrukcji zrębowej, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Przemienienia Pańskiego wzniesiony został na miejscu poprzedniego w 1535 r., następnie restaurowany między 1770 a 1804 r. i 1884, powiększono go w 1913 r. Jest jednonawowy. Posiada wieżyczkę na sygnaturkę oraz wieżę. Wyposażenie pochodzi z XVII i XVIII w. na cmentarzu znajduje się klasycystyczny nagrobek Ignacego Żarnowieckiego z 1837 r.

ROCZYNY
Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE:
- posąg Chrystusa Nazareńskiego na słupie z 2. poł. XVIII w. lub 1. poł. XIX w. odnowiono w 1863 r. p.,
- posąg Matki Boskiej Loretańskiej na słupie z 1871 r.

RUDZE
Barokowy, murowany, parterowy DWÓR wzniesiony został w 2. poł. XVIII w. Jest prostokątny z trzema wydatnymi ryzalitami od ogrodu i z płytkim ryzalitem od zajazdu. Posiada czterospadowy dach. Od pn. znajduje się niski budyneczek współczesny dworowi.

RYCZÓW
Drewniany o konstrukcji zrębowej, orientowany, z wieżą na słup KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Podwyższenia Krzyża św. pochodzi z XVI w., w 1839 r. był restaurowany pod kierunkiem budowniczego Wipsa. Jest jednonawowy. Chór muzyczny wsparty jest na dwóch słupach. Wieżyczka na sygnaturkę ma barokowy kształt. Wieża od zach. jest kwadratowa, o ścianach pionowych i baniastym hełmem. Kościół przekryty jest dachem gontowym. Wyposażenie pochodzi głównie z XVII i XVIII w.

RZYKI
Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Jakuba St. Zbudowany został w latach 1793-6, jego wieża pochodzi z 1835 r. Korpus jest trzynawowy, prezbiterium zamknięte półkoliście. Wyższa nawa środkowa otwarta jest do bocznych arkadami filarowymi. Przy nawie od frontu znajduje się kwadratowa wieża z piętrowymi lokalnościami po bokach. Wieżyczka na sygnaturkę ma barokowy kształt. Wyposażenie jest głownie XVIII-to i XIX-to wieczne.

SKAWCE
Zachowana we fragmentach kamienna KAPLICZKA barokowa.

SKAWICA
Kamienna FIGURA PRZYDROŻNA Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia z Dzieciątkiem stoi na słupie, ozdobionym płaskorzeźbami: krucyfiksu z Marią Magdaleną u stóp św. Apolonii, św. Jana Nepomucena, św. Łucji. Pochodzi z 1819 r.

SKAWINKI
Kwadratowa, murowana KAPLICA nakryta jest dużą cebulastą kopułą wybiegającą w ośmioboczną latarnię z cebulastym hełmem. Wewnątrz znajduje się nowy kamienny posąg Chrystusa upadającego pod krzyżem.

SMOLICE
Drewniany DWÓR o konstrukcji zrębowej pochodzi prawdopodobnie z pocz. XVIII w. Jest on parterowy z facjatą. Od ogrodu posiada ryzalit, a od zajazdu ganek o dwóch kondygnacjach. Przekryty jest dachem łamanym polskim. Facjatę przekrywa dach siodłowy z trójkątnymi szczytami.

SOSNOWICE
Drewniana KAPLICA p.w. Imienia N. P. Marii, o konstrukcji zrębowej była wzmiankowana w 1598 r., odnowiona w 1903 r. Prezbiterium zwrócone jest ku zach. Ściany podzielone są lizenami z fryzem i gzymsem. W posadzce prezbiterium znajduje się kamienna płyta zamykająca wejście do grobu Strzałów z XVI w. Wyposażenie jest barokowe i klasycystyczne.

SPYTKOWICE
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Katarzyny zbudowano w 2. ćw. XVII w. na miejscu drewnianego. Do prezbiterium od płn. Przylega kaplica Różańcowa z 1698 r., zaś do nawy od zach. i pn. kruchty z 1895 r. W narożniku pd.-zach. znajduje się wieża z 1664 r. Wnętrze rozczłonkowane jest pilastrami oraz belkowaniem, na zewnątrz ściany podzielone są na dwie kondygnacje i opięte szkarpami. Wieża nakryta jest hełmem z cebulastą kopułą i latarnią, na dachu jest wieżyczka na sygnaturkę z ok. 1700 r. Ołtarz główny kościoła został wykonany w 1645 r. przez Jerzego Cymermana. Pozostałe wyposażenie pochodzi głównie z XVII i XVIII w.
- Murowany zamek został zbudowany w 1. poł. XVI w. w stylu gotycko-renesansowym przez Wawrzyńca Myszkowskiego, a następnie przebudowany w 1630 r. na rezydencję biskupa Marcina Szyszkowskiego, obecnie znajduje się w stanie ruiny głównie na skutek wojny i pożarów. Zwrócony jest frontem do pd.; składa się z trzech skrzydeł ujmujących prostokątny dziedziniec z wieżą kwadratową w narożniku pd.-wsch. Jest budowlą częściowo piętrową (skrzydło pd. i wsch.), na parterze od dziedzińca znajdują się galerie, na pierwszym piętrze galeria jest jedynie w skrzydle środkowym.
- Kamienna FIGURA PRZYDROŻNA św. Jana Nepomucena na słupie z 1782 r.

STRONIE
Kwadratowa, murowana KAPLICA sklepiona kolebkowo, przekryta jest dużą cebulastą kopułą wybiegająca w ośmioboczną latarnię z kopułką. Wewnątrz znajduje się kamienny posąg Chrystusa upadającego pod krzyżem.

STRYSZÓW
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Jana Kantego wzniesiono na miejscu drewnianego w 1748 r. W latach 1840-41 rozbudowano prezbiterium i wieżę. Z obu stron do prezbiterium przylegają piętrowe lokalności, podobnie do wieży. Chór wsparty jest na dwóch filarach i dwóch półfilarach, pomiędzy którymi znajdują się arkady ostrołukowe. Wyposażenie pochodzi z XVIII w.
- MUROWANE KAPLICE:
1. kwadratowa, została zbudowana w 1819 r., nakryta jest kopułą na pendentywach, zwieńczoną kamienną latarnią. Węgary portalu są bogato profilowane, ponad portalem znajduje się płaskorzeźba z popiersiem Salwatora;
2. zbudowana w 1822 r. taka sama jak poprzednia;
3. kwadratowa, nakryta dachem siodłowym;
4. cmentarna z XIX w., wewnątrz znajduje się ołtarz barokowy, a w nim płaskorzeźba Modlitwy w Ogrójcu z ok. 1500 r., ze szkoły Wita Stwosza.

= DWÓR został zbudowany w XVII w., odnowiony w 1741 r. Parter z piwnicami jest murowany, piętro częściowo murowane, częściowo drewniane. Na piętrze w jednym z pomieszczeń, na szalunku z desek widnieje polichromia barokowa z 1. poł. XVIII w. Dwór przekryty jest dachem czterospadowym.
- Murowane ZABUDOWANIA GOSPODARSKIE:
1. późnoklasycystyczny budynek dla służby jest prostokątny, piętrowy, ze schodami na osi i gankiem o dwóch kondygnacjach. Nakryty jest dachem siodłowym.
2. spichlerz pochodzi z 1. poł. XIX w. jest budowlą piętrową, prostokątną z ganeczkiem od frontu. Nakryty jest dachem naczółkowym
- Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE:
1. Posąg św. Wojciecha na postumencie z 1768 r.;
2. Posąg św. Jana Nepomucena z 1814 r.;
3. Posąg Chrystusa Nazareńskiego na kręconej kolumnie z 1826 r.;
4. Pieta na kolumnie z 1826 r.;
5. Posąg Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia na słupie z 1836 r.

SUŁKOWICE
Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE: Fragment w postaci postumentu ozdobionego płaskorzeźbami: Chrystusa upadającego pod krzyżem, Matki Boskiej Bolesnej, Chusta św. Weroniki, posąg Chrystusa Nazareńskiego na słupie z końca XVIII w. lub pocz. XIX w.

ŚLESZOWICE
KAPLICE:
1. Drewniana o konstrukcji słupowej, prawie kwadratowa, pochodzi z 1749 r. nakryta jest dachem siodłowym;
2. Murowana, kwadratowa z apsydą pochodzi z 1847 r., dach jest półstożkowy, od frontu zamknięty półkolistym szczytem;
3. Murowana, we wnęce szczytowej znajduje się posąg Chrystusa Upadającego pod Krzyżem z 2. poł. XVIII lub 1. poł. XIX w.
- Drewniany o konstrukcji zrębowej, tynkowany DWÓR zbudowano w 1809 r. Jest budowlą prostokątną parterową, z wąskim tarasem wzdłuż fasady. Nakryty jest dachem łamanym z wydatnym okapem.
Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE:
1. kapliczka na kolumnie z 1778 r. zniszczona w czasie wojny, leży we fragmentach obok kaplicy z 1847 r.; posąg św. Jana Nepomucena z 2. poł. XVIII w. lub 1. poł. XIX w.

ŚWINNA PORĘBA
Murowana KAPLICA z 1910 r. Przechowywane są w niej dwa rokokowe posążki śś. Biskupów, pochodzące z kaplicy dawnego dworu w Jaszczurowej.

TARNAWA DOLNA
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Jana Kantego zbudowano na miejscu drewnianego w latach 1878-82.
Murowane KAPLICE:
1. Prostokątna, nakryta dachem siodłowym z płyt kamiennych;
2. Kwadratowa, nakryta dachem siodłowym, z wieżyczką na sygnaturkę.
Murowane KAPLICZKI:
1. Kwadratowa, nakryta dachem siodłowym z półkolistą wnęką od frontu, z posągiem Chrystusa Frasobliwego;
2. Prostokątna z głęboką wnęką, nakryta dachem siodłowym.
Kamienna KAPLICZKA przydrożna na kolumnie z 1748 r.

TARNAWA GÓRNA
Murowana KAPLICA z 1916 r. z kamiennym posągiem Chrystusa upadającego pod krzyżem z 2. poł. XVIII w. lub 1. poł. XIX w.

TŁUCZAŃ
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Jana Chrzciciela został zbudowany na miejscu wcześniejszego w latach 1946-8 wg proj. arch. Stefana Świszczowskiego. W kościele znajduje się m.in. obraz Nawiedzenia Najświętszej Panny Marii, będący reprodukcją obrazu z 1513 r., kielich z czarą z 1527 r.
- Drewniany o konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁEK p. w. Nawiedzenia Najświętszej Panny Marii został zbudowany na miejscu wcześniejszego w 1664 r., odnowiony w 1846 r. Wewnątrz zachowały się resztki barokowej polichromii. Kościół przekryty jest pozornymi sklepieniami kolebkowymi z odcinkami stropowymi po bokach. Wyposażenie pochodzi z XVII i XVIII w.

TOMICE
Murowana KAPLICA p. w. św. Jakuba St. Z lat 1877-80. Wewnątrz przechowywany jest późnobarokowy obraz śś. Józefa i Łukasza.

WADOWICE
Prawa miejskie zostały nadane Wadowicom w 1430 r.; położone są nad Skawą, na skrzyżowaniu dróg z Andrychowa do Kalwarii Zebrzydowskiej i z Zatora do Suchej.
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Prezentacji Najświętszej Panny Marii powstawał w kilku etapach. Prostokątne prezbiterium pochodzi z XV w., trójnawowy, korpus z lat 1791-98. Do prezbiterium od pd. i pn. przylegają kaplice Chrystusa Ukrzyżowanego i św. Anny wzniesione w 1854 r. pod kierownictwem majstra Wojciecha Polaka, od wsch. zaś zakrystia z lat 1857-8, z dobudówkami po bokach z 1947 r. Od zach. znajduje się wieża z lokalnościami. Fasada wraz z wieżą zegarową została przebudowana w 4 ćw. XIX w. wg. proj. arch. Tomasza Prylińskiego. W kościele znajduję się m.in. portrety wadowickich proboszczów z 1866 r. autorstwa Jana Bizańskiego z Krakowa, monstrancja z 1813 r. wykonana przez złotnika Jerzego Baginskiego dla kościoła w Zebrzydowicach.
- Murowana KAPLICA pochodzi z 1826 r. Jest to budowla kwadratowa, nakryta dachem siodłowym z trójkątnym frontonem. Wewnątrz znajduje się posąg Chrystusa Upadającego pod Krzyżem z 1778 r.

- Murowany DWÓR "Mikołaj" został wzniesiony w 1. poł. XIX w. Jest to budowla prostokątna z kwadratową przybudówką od zachodu, zwrócona frontem do pn., parterowa z facjatą. Od pd. znajdują się ryzality, pomiędzy którymi jest taras. Elewacje zewnętrzne podzielone są lizenami i belkowaniem. Od frontu znajduje się balkon na czterech kolumnach z żelazną balustradą.
- Murowany SPICHLERZ dworski z 1. poł. XIX w. znajduje się wśród zabudowań gospodarskich położonych na pd. zach. od dworu, przy obszernym prostokątnym dziedzińcu. Składa się z prostokątnej, dwupiętrowej części środkowej i parterowych skrzydeł. Wysuniętych ryzalitowo od frontu i od tyłu. Parter od frontu przepruty jest trzema bramami, od tyłu ślepymi arkadami, podobnie jak elewacje skrzydeł.
- Murowane DOMY pochodzące z XIX w. znajdują się w rynku i przyległych ulicach. Dom nr 4 przy ul. Kościelnej pochodzi z 1840 r., jest piętrowy, prostokątny z ryzalitem od frontu i od tyłu. Ryzalit frontowy został utworzony z przedsionka, ponad którym znajduje się balkon z kolumnami jońskimi dźwigającymi belkowanie i trójkątny przyczółek. Dom nr 6 przy ul. Kościelnej pochodzi z 1840 r., jest piętrowy, prostokątny z ryzalitem od frontu. Ryzalit w dolnej kondygnacji jest przepruty formą podcienia arkadowo-filarowego, w górnej rozczłonkowany pilastrami, nad którymi znajduje się belkowanie i trójkątny fronton. W Inspektoracie Szkolnym znajduje się portret Marcina Wadowity, prof. Akademii Krakowskiej (zm. 1638 ), kopia obrazu barokowego wykonana w 1841 r. przez Wojciecha Grzywinskiego.
- Murowana BRAMA CMENTARNA pochodzi z ok. 1822 r., jest to budowla parterowa, prostokątna, z sienią przejazdową po środku. Elewacja podzielona jest lizenami na trzy pola, flankowane kolumnami doryckimi. W polu środkowym znajduje się arkada bramna. Szczyt zwieńczony jest trójkątnym przyczółkiem.

WIELKIE DROGI
Murowana KAPLICZKA na słupie, zapewne z pocz. XIX w.

WIEPRZ
Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. WW. Świętych. Powstał na miejscu wcześniejszego w 1890 r. W kościele znajdują się m.in.: ołtarze boczne: dwa wczesnobarokowe, jeden późnobarokowy z 1. poł. XVIII w., ambona późnobarokowa (po 1727 r.), monstrancja klasycystyczna.

WITANOWICE
Drewniany o konstrukcji zrębowej, z wieżą na słup KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Mikołaja powstał w 1663 r. Od pd. do nawy przylega kruchta z 1748 r. Kościół nakryty jest dachem o jednej kalenicy z wieżyczką na sygnaturkę. Od zach. przylega kwadratowa wieża, o ścianach pochyłych, częściowo pokrytych eternitem, częściowo szalowanych deskami, z nadwieszoną izbicą i z hełmem baniastym z latarnią. Wnętrze kościoła ozdobione jest polichromią z 1667 r., odnowioną w 1910 r. przez Jana Bukowskiego. Wyposażenie kościoła pochodzi głównie z XVIII w.

WOŹNIKI
Drewniany o konstrukcji zrębowej z wieżą na słup KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii, powstał w 1. poł. XVI w. Do nawy od pd. przylega murowana kaplica z 1840 r. Ściana między nawą, a wieżą została w 1910 r. przepruta celem powiększenia wnętrza. W kościele na belce tęczowej znajduje się krucyfiks z ok. 1380 r. Pozostałe wyposażenie pochodzi z XVI i XVIII w. Kościół nakryty jest dachem o jednej kalenicy, z wieżyczką na sygnaturkę. Kwadratowa wieża przylegająca od zach. pochodzi z 1787 r. Nakryta jest hełmem w kształcie smukłej, okrągłej iglicy.

ZAKRZÓW
- Drewniany o konstrukcji zrębowej z wieżą na słup STARY KOŚCIÓŁ powstał na miejscu wcześniejszego w drugiej dekadzie XVIII w. Przykryty jest dachem gontowym o jednej kalenicy z wieżą na sygnaturkę. Przylegająca od zach. wieża pochodzi z 1841 r. Jest kwadratowa o ścianach lekko pochyłych, nakryta hełmem cebulastym z latarnią. Dookoła kościoła znajdują się otwarte soboty z kruchtami od pd. i zach. Wnętrze kościoła pokryte jest polichromią z 1719 r.
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Anny powstał w latach 1932-35 wg planów Teodora Hoffmana. W kościele znajdują się m.in.; ołtarz główny z ok. 1700 r., w nim obraz św. Rodziny, część tryptyku z pocz. XVI w. z sukienkami z ok. 1700 r., ołtarz boczny późnorenesansowy, posąg św. Anny z Najświętszą Panną Marią z końca XIV w. Wszystkie obiekty zostały przeniesione ze starego kościoła.
- Murowana KAPLICA z datą 1811 na nadprożu portalu. Jest prostokątna, nakryta dachem siodłowym.
- Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE:
- posąg matki Boskiej Bolesnej na postumencie z 1820 r.,
- pieta na kręconej kolumnie pochodząca z 1827 r.

ZATOR
Miasto zostało lokowane w 1292 r. przez Mieszka księcia oświęcimskiego. Pod k. XIV w. zostało przesunięte nieco na północ, w miejsce gdzie obecnie znajduje się śródmieście. Położone jest nad rzeką Skawą i góruje nad jej doliną.
- Murowany z cegły i kamienia KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. śś. Wojciecha i Jerzego powstał na miejscu wcześniejszego w końcu XIV w. Był kilkakrotnie restaurowany. Do trójnawowego, halowego korpusu przylega od pn.-zach. kwadratowa wieża, od zach. kruchta neogotycka z 1836 r. wzniesiona przez Franciszka Marię Lanciego. Wnętrze podzielone jest arkadami filarowymi z 1766 r. Pozorne sklepienia kolebkowe w nawie głównej pochodzą z 1766 r., zaś w nawach bocznych z 1896 r. W zach. przęśle nawy głównej znajduje się chór muzyczny z 1888 r. Na zewnątrz budowla opięta jest szkarpami. Fasada zwieńczona jest szczytem schodkowym, zaakcentowana na osi marmurową płaskorzeźbą renesansową, w obramieniu neogotyckim i z neogotycką rozetą. Wieża posiada cztery kondygnacje, z których trzy dolne są gotyckie, górna z nowszych czasów. W kościele znajdują się m.in. krucyfiks z pocz. XVI w., ołtarz boczny z 3. ćw. XVIII w., fragmenty kamiennego ołtarza z 1521 r. pochodzącego z katedry krakowskiej, skrzydło malowanego tryptyku z ok. 1470 r., posąg Ecce Homo z ok. 1470 r. Na cmentarzu kościelnym znajduje się grobowiec księżnej Apolonii Poniatowskiej z 1813 r., w kształcie sarkofagu antycznego.
- Murowany neogotycki ZAMEK powstał w wyniku przebudowy wcześniejszego XV-to wiecznego w 1836 r. wg proj. arch. F. M. Lanciego przy współpracy Parysa Filippiego. Położony jest na pd.-wsch. krańcu miasta, nad stokiem opadającym ku dolinie Skawy. Obok zamku znajduje się ogród o założeniu geometrycznym, zaś na stoku i u jego podnóża krajobrazowy. Przed zamkiem znajduje się ceglana brama neogotycka. Zamek zwrócony jest frontem do zach. jest budowlą dwupiętrową, prostokątną, z przybudówkami przy krótszych bokach. Po środku fasady znajduje się cztero piętrowa wieża wysuwająca się lekkim ryzalitem, zwieńczona kreneleżami. Elewacje dzielone są za pomocą gzymsów podkreślonych dekoracją neogotycką. Część wnętrz na parterze ozdobiona jest neorenesansowymi sztukateriami i malowidłami wykonanymi prze Włocha Liattiego i jego pomocnika Golińskiego. W zbiorach zamku zachowała się m.in. marmurowa płyta z napisem osmańsko-tureckim, znaleziona w dworach i ofiarowana przez właścicielkę tej wsi do zbiorów zatorskich. Obok pałacu od zach. znajduje się murowana oficyna neogotycka. Jest ona parterowa z przylegającym gankiem z filarami. W mur otaczający zamek zostały wprawione fragmenty architektoniczne i rzeźbiarskie przywiezione spoza Zatora. W parku znajduje się fragment marmurowej rzeźby, przedstawiającej aniołka podtrzymywanego prze orła, oraz kamienny sfinks we fragmentach.
- Kamienny POSĄG PRZYDROŻNY św. Jana Nepomucena na postumencie pochodzi z 2. poł. XVIII lub 1. poł. XIX w.

ZAWADKA
KAPLICZKA na kolumnie z 1850 r.

ZAWOJA
- Drewniany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Klemensa powstał na miejscu pierwotnego z 1757 r. w 1888 r.
- KAPLICE:
1. murowana, prostokątna z 1817 r. nakryta jest dachem siodłowym;
2. murowana, złożona z dwóch części kwadratowych, nakryta jest gontowym dachem siodłowo-półstożkowym;
3. drewniana o konstrukcji słupowej posiada dach namiotowy.
- DAWNA KARCZMA jest drewniana o konstrukcji zrębowej. Wzniesiono ja na planie prostokąta. Posiada dach półszczytowy, gontowy.
- MUZEUM BABIOGÓRSKIE założone zostało w 1929 r. Obejmuje drewniane kapliczki, obrazy ludowe, świątki, patrony do drukowania tkanin, skrzynie, sprzęty domowego gospodarstwa, narzędzia rolnicze i pasterskie, narzędzia stolarskie, ceramikę itp., głównie z Zawoi.
- Kamienny POSĄG Św. Trójcy na słupie pochodzi z 1831 r.

ZEBRZYDOWICE
- Murowany, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Michała Archanioła zbudowano w latach 1599-1602, na miejscu poprzedniego. Po bokach jego nawy znajdują się dwie czworościenne wieże z lokalnościami. Empory otwarte są do wnętrza arkadami. Wnętrze nawy rozczłonkowane jest pilastrami. Na zewnątrz znajdują się częściowo szkarpy, częściowo lizeny. Fasada zwieńczona jest trójkątnym frontonem, na osi znajduje się portal z pilastrami dźwigającymi belkowanie i trójkątny przyczółek, ponad nim widnieje zamurowane okno, po bokach zaś cztery nisze (w dolnych posągi świętych). Wieże o dwóch kondygnacjach, nakryte są namiotowo. W kościele znajduje się m.in. ołtarz główny z ok. 1600 r. z barokowym obrazem Zwiastowania Najświętszej Panny Marii i z posągiem Matki Boskiej na lwie z ok. 1400 r. (na szczycie ołtarza). Pozostałe wyposażenie jest głownie barokowe.

= SZPITAL I KLASZTOR BONIFRATRÓW. Szpital został ufundowany w 1599 r. przez Mikołaja Zebrzydowskiego, a w 1611 oddany bonifratrom w związku z fundacją szpitala w 1599 r. rozbudowano dawny dwór obronny Zebrzydowskich, z 2. poł. XVI w. Restaurowany był w latach 1801-3, 1879 i w czasach nowszych. Jest to budowla piętrowa, na rzucie zbliżonym kształtem do litery T, złożoną z dwóch części. Część prostokątna pochodzi z 1599 r. i stanowi właściwy trzon budowli, zaś część kwadratowa (pozostałość dworu) przylega do pierwszej po środku północnej elewacji. Część starsza posiada od pn. ryzality - wieże, podwyższone nieco po 1910 r. Na osi części z 1599 r. od pd. znajduje się wieża mieszcząca klatkę schodową, kwadratowa, czterokondygnacjowa z tarczą zegarowa na hełmie. Z klasztorem od pd. łączy się za pomocą korytarza budynek mieszkalny z lat 1801-04, podwyższony o piętro w 1827 r. Wyposażenie klasztoru pochodzi głównie z XIX w. Od strony pd. przy klasztorze znajduje się czworoboczny dziedziniec, otoczony budynkami mieszkalnymi i gospodarskimi z lat 1827-38, częściowo przebudowanymi.
- Murowany SPICHLERZ klasycystyczny pochodzi z 1833 r. Jest prostokątny o trzech kondygnacjach, nakryty dachem siodłowym.
- Murowane KAPLICE:
- prostokątna kostnica znajduje się w pn.-wsch. narożniku zabudowań klasztornych, nakryta jest dachem trójspadowym, podkreślonym gzymsem z trójkątnym frontonem;
- kaplica cmentarna jest prostokątna, z fasadą podzieloną czterema kolumienkami, zwieńczoną trójkątnym frontonem, nakryta dachem siodłowym.
- Kamienny POSĄG PRZYDROŻNY św. Floriana na postumencie został wzniesiony w 1845 r., odnowiony w 1903 r.

ZEMBRZYCE
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Jana Chrzciciela powstał w latach 1911-13, na miejscu poprzedniego drewnianego. Wyposażenie jest głównie barokowe.
- Murowana KAPLICA na planie prostokąta przykryta jest dachem siodłowym, gontowym. Wewnątrz znajduje się posąg Chrystusa upadającego pod krzyżem, na postumencie z 1830 r.
- Klasycystyczny, murowany, parterowy DWÓR powstał w pocz. XIX w. Posiada zaokrąglenia i uskoki na narożnikach. Od zajazdu, na osi znajduje się ryzalit z tak samo ukształtowanymi narożnikami, przed nim stoi portyk z kolumnami i trójkątnym frontonem. Dach jest czterospadowy.
- Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE:
- posąg Chrystusa upadającego pod krzyżem, na postumencie z 1808 r. nakryty jest siodłowym daszkiem na czterech drewnianych słupkach;
- posąg Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia na kolumnie pochodzi z 1833 r.

ŻARNÓWKA
- Murowana KAPLICA na planie kwadratu zbudowana została pod koniec XVIII w. Przykryta jest kopulastym, gontowym dachem z ośmioboczną latarnią. Ponad wejściem, we wnęce znajduje się kamienna płaskorzeźba św. Floriana. We wnętrzu posąg Chrystusa upadającego pod krzyżem.
- KAPLICA zbudowana ok. 1926 r.
- Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE:
- Posąg Chrystusa Nazareńskiego na słupie z wizerunkiem Matki Boskiej Różańcowej.
- Posąg św. Wawrzyńca na słupie z 1828 r.

ZABYTKI   POWIATU   CIECHANOWSKIEGO

BĄDKOWO
DWÓR w Bądkowie został wzniesiony w XVIII w. Jest to budowla drewniana, parterowa, na planie prostokąta z dwoma gankami. Pierwotnie dach był naczółkowy, kryty gontem.
W pobliżu znajduje się PARK krajobrazowy z pierwszej połowy XIX w., ze stawem i szpalerem lipowym.

BOGUCIN
Przydrożna kamienna FIGURA Matki Boskiej wystawiona w 1852 r. Stoi na murowanym, wysokim cokole.

CHOTUM
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w.Matki Boskiej Częstochowskiej wzniesiony został w XVII w. (rzekomo w 1644 r.). Drewniana świątynia jest orientowana. Posiada krótką i szeroką nawę z węższym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Wnętrze otoczone jest gzymsem ze skośnych ząbków i przekryt stropem. Lisice opracowano w formie pilastrów toskańskich. Otwory okienne i drzwiowe są prostokątne. Kryte blachą dachy dwuspadowe, nad nawą i zakrystią są trójpołaciowe. Sygnaturka nad prezbiterium jest ośmioboczna, ażurowa, kryta blaszanym, cebulastym hełmem, nad nawa natomiast neogotycka, czworoboczna, odeskowana, zwieńczona obeliskowym, blaszanym hełmem.

CIECHANÓW
- Zaczątkiem miasta była osada na podgrodziu przy grodzie obronnym, poświadczonym w 1065 r. Osada wraz z grodem niszczone były kilkakrotnie w XIII-XIV w. najazdami Prusów i Litwinów. Prawo miejskie nadano w drugiej tercji XIV w. W 1400 r. przeniesiono miasto na inne miejsce i lokowano je na prawie chełmińskim. Po zniszczeniach w wojnach szwedzkich poł. XVII i pocz. XVIII w. miasto upadło. W 2. ćw. XIX w. z inicjatywy Wincentego Krasińskiegi i Marcina Zawadzkiego podjęto próby uporządkowania przestrzennego i budowlanego miasta. Układ przestrzenny Ciechanowa oparty jest na dwóch elementach: przedlokacyjnym, złożonym z grodu i osady targowej oraz na rozplanowaniu miasta lokacyjnego, usytuowanego ok. 800 m. na północ.
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Narodzenia Najświętrzej Panny Marii, obecny zbudowano w 1. ćw. XVI w. Jest to murowana z cegły, trójnawowa późnogotycka świątynia. Jej nieznacznie wyodrębnione prezbiterium zamknięto prostą ścianą. Nawy boczne łączą z główną ostrołukowe arkady na czworobocznych filarach. Kościół posiada gwiaździste sklepienie. Zewnątrz naroża i ściany naw bocznych opięte są uskokowymi szkarpami. Okna zamknięto półkoliście. Fasadę i prezbiterium dekorują schodkowe szczyty. Nad nawą wznosi się neobarokowa wieżyczka na sygnaturkę, zwieńczona hełmem z latarnią. Wewnątrz kościoła znajdują się liczne epitafia gł. XIX-to wieczne. Neogotycką dzwonnicę wystawiono na szczycie grodziska w 1889 r.
- Gotycki KOŚCIÓŁ FILIALNY p.w. Nawiedzenia N. P. Marii wzniesiono w 1. ćw. XVI w. Jest on orientowany. Mury z cegły urozmaicono rombowym wzorem zendrówek. Opinają go uskokowe szkarpy. Wewnątrz widoczne są ślady licznych przebudów. Dwuspadowy dach, kryty dachówką, wieńczy wieżyczka na sygnaturkę o formach barokowych z ażurową latarnią i hełmem. Kościół posiada prospekt organowy w stylu regencji, pochodzący z 2. ćw. XVIII w.
- W zachowanym skrzydle dawnego KLASZTORU, pochodzącym z 2. poł.XVII w. lub 1. poł. XVIII w., mieści się Dom Dziecka.
- Neogotycką DZWONNICĘ - bramę wzniesiono w 2. poł. XIX w. Zdobią ją szczyty schodkowe ze sterczynami i wimpergami.
- Ruiny zamku budowanego od 3. dekady XV w. to prostokatny układ murów z dwiema basztami: pd.-zach. pięciokondygnacjową i pd.-wsch. sześciokondygnacjową.
- Usytuowany w pn. pierzei rynku neogotycki RATUSZ, wzniesiono prawdopodobnie wg proj. Henryka Marconiego. Dwukondygnacjowa budowla posiada czworoboczną wieżę na osi fasady, zwieńczoną gloriettą. Niski, czterospadowy dach pokryty jest blachą.
- Drewniany DOM przy ul. Kilińskiego nr 2, zbudowany w 1. poł. XIX w. Jego naczółkowy dach kryje blacha.
Na terenie GRODZISKA zw. Farską Górą z X-XI w. jest od 1966 r. miejscem sondażowych badań archeologicznych.

CZARNOCIN
KAPLICA murowana z 1897 r. W niej ołtarz z 2. oł. XVIII w. lub 1. oł. XIX w. Ambona jest ludowo-rokokowa z 2. poł. XVIII w. z rzeźbą anioła w zwieńczeniu.

DROGISZKA
Drewniany KOŚCIÓL FILIALNY p. w. Św. Krzyża wzniesiono w 1644 lub 1668 roku. Remontowano go w 1933 r. Usytuowany jest na wzgórzu, poza wsią w lesie. Świątynia posiada prostokątną nawę z węższym, zbliżonym do kwadratu prezbiterium. Wnętrze przekryte stropem belkowym. Prostokatne, wydłużone okna zamknięte są dwubocznie. Trójpołaciowe dachy kryte gontem. Gotycki z neogotyckimi przekształceniami kościół jest orientowany. Murowany z cegły o układzie gotyckim, z użyciem kamieni polnych w podmurówce oraz zendrówki do dekoracji rombowej na elewacjach. Wnętrze nakryto gotyckim, dwuspadowym sufitem, ściany rozczłonkowano ostrołukowymi arkadami w profilowanych obramieniach. Zewnątrz elewacje i naroża opinają dwuuskokowe szkarpy, ściany wieńczy wgłębny pas tynkowany. Zamkniete ostrołukowo okna mają tynkowane ościerza. Dachy pokryto blach. Drewnianą dzwonnicę z dachem namiotowym, krytym blachą wzniesiono w 2. poł. XVIII lub 1. poł. XIX w. Obok kościoła znajduje się CMENTARZ.

GRUDUSK
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Przemienienia Pańskiego, murowany, wzniesiono na miejscu poprzedniego drewnianego w 1883-93 wg projektu arch. Antoniego Wójcickiego.
- SPICHLEŻ murowany wzniesiono w 1. ok. XIX w. Jego okienka zamknięte odcinkowo umieszczono w opaskach z tynku.
- Na lewym brzegu Łydyni w XI w. wzniesiono GRODZISKO Zielona Góra, od 1936 r. prowadzono tam prace wykopaliskowe.
- W przydrożnej KAPLICZCE umieszczono rzeźbę św. Jana Nepomucena.

KAŁKI
W XVIII-to wiecznej przydrożnej KAPLICZCE znajduje się rzeźba Matki Boskiej, gotycka z ok. poł. XV w.

KLICE
DWÓR drewniany wzniesiono w XVIII w. Jego nowsza, neogotycka część jest murowana. Budynek przekryto czterospodowym dachem obitym blachą.

KOZICZYNEK
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Trójcy Świętej wybudowano na miejscu poprzedniego w końcu XVIII w. Świątynia jest drewniana. Prostokątne wnętrze dzielą na nawy trzy pary słupów. Dwuspadowe dachy kryte są blachą. Sygnaturkę wieńczy hełm cebulasty z kulą i krzyżem.

KOŹNIEWO WIELKIE
Barokowy drewniany DWÓR wzniesiono w 2. poł. XVIII w. pokryto dachem łamanym, dawniej gontowym.

KRASNE
- Na miejscu poprzednich świątyń w 1739 r. wzniesiono trójnawowy KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Podwyższenia Krzyża Śiętego. W 1747 r. polichromię wnętrz wykonał Sebastian Eckstein. Szczyty fasady i wieży mają formy historyzujące. Korpus trójnawowej bazyliki jest barokowy, a fasada i wieża w zrębie późnogotyckie posiadają elementy barokowe i historyzujące. Ściany nawy gł. i prezbiterium rozczłonkowują toskańskie pilastry. Ściany naw bocznych urozmaicają wnęki zamknięte półkoliście. Okna są duże, zamknięte odcinkowo. Dachy nad nawą gł. i prezbiterium są dwuspadowe, nad nawami bocznymi pulpitowe kryte dachówką. Nad prezbiterium znajduje się sygnaturka. W kościele znajdują się liczne nagrobki i epitafia z XVI, XVII, XVIII i XIX wieku. W skarbcu przechowywany jest bogaty księgozbiór z zapisu Krasińskich, pochodzący z XVI-XIX. Pod prezbiterium znajduje się krypta grobowa Krasińskich z 1877 r. wg projektu Wincentego Rakiewicza. XIX wieczny mur otaczający CMENTERZ zdobią rzeźby o charakterze barokowym.
- Budynek PLEBANII zaprojektowany został ok. 1763 r. przez Antonia Solariego. Z dawnej rezydencjii założonej w XVII w. zachowały się oficyna, neogotycka WIEŻA PRZYBRAMNA i rozległy, ciekawy PARK założony w XVII w.
- Przydrożna KAPLICZKA pochodzi z 1. poł. XIX w.

KRASZEWO
Na miejscu poprzedniego w XVII w. wzniesiono drewniany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Trójcy Świętej i św. Wawrzyńca. Do nawy przylega starsza XVI-to wieczna murowana kaplica. Dwuspadowy dach z naczółkiem od zach. kryty jest blachą. Wieżyczka o charakterze barokowym posiada cebulasty hełm. Przy kościele znajduje się CMENTARZ.

LEKOWO
W 1772 r. na miejscu poprzedniego wzniesiono drewniany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Stanisława bp. Światynia na planie prostokąta jest orientowana. Wnętrze rozdzielają trzy pary kolumn toskańskich. Fasadę wieńczy trójkątny szczyt, ujęty wtopionymi dwukondygnacjowymi wieżami, poprzedza ją prostokątna kruchta. Dwuspadowe dachy kryje blacha. Ołtarz główny pochodzi rzekomo sprzed 1694 r. Drewnianą DZWONNICĘ wzniesiono w XVII w.

LUBERADZ
W 1789 r. wzniesiono PAŁAC wg projektu arch. Hilarego Szpilowskiego. Zbudowany w stylu klasycystyczno-romantycznym. Piętrowy, posiada plan nieregularny - dwa prostokatne skrzydła stykajace się pod kątem rozwartym, maskuje czterokolumnowy pseudoportyk. Ciekawe, niergularne wnętrze było bogato zdobione, szczególnie sala balowa. W latach 1870-80 przebudowano go. Z krajobrazowego PARKU, założonego w 1. poł. XIX w. zostały tylko resztki.

ŁOPOCIN - KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Narodzenia N. P. Marii i św. Leonarda Wzniesiono w 1947-53 wg projektu arch. Brunona Zborowskiego. Kościół jest murowany o stylu neobarokowym.
- Drewnianą DWONNICĘ wzniesiono w XVIII-1.poł. XIX w. W odległości 3 km stoi murowana KAPLICZKA z figurą Matki Boskiej z Dzieciątkiem, pochodząca z 1. poł. XIX w.

ŁYSAKOWO
W 1881 r. w miejsce drewnianego postawiono murowany KOŚCIÓL PARAFIALNY p. w. Antoniego Padewskiego. Drewnianą DWONNICĘ wzniesiono w XVIII- 1. poł. XIX w. Przy kościele znajduje się CMENTARZ. Parterowa, drewniana, tynkowana PLEBANIA wzniesiona została w 1. poł. XIX w.

MALUŻYN
- KOŚCIÓL PARAFIALNY p.w. św. Wojciecha bpa i Zwiastowania N.P. Marii. Obecne prezbiterium murowane o charakterze 1. poł. XVI w. Ok. 1640 r. dobudowano zakrystię, skarbczyk. W 1780 r. dobudowano drewnianą nawę do prezbiterium. Sygnaturka pochodzi z 2. poł. XIX w. Ściany nawy wewnątrz podzielone są drewnianymi pilastrami. Drewniany chór muzyczny wsparty jest na dwu słupach. Dachy kryte są gontem. Wieża na sygnaturkę jest neogotycka. Ołtarz główny wczesnobarokowy pochodzi z 1. poł. XVII w.
- Przy kościele znajduje się CMENTARZ.
- Drewniana DZWONNICA wzniesiona została w 1655 r.
- DWOREK parterowy z 1. poł. XIX w. jest drwniany, otynkowany.

NIEDZBÓRZ
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Mikołaja bpa. wzniesiony na miejscu poprzedniego drewnianego, murowany stanął w latach 1885-6. W stylu neogotyku. Większość wyposażenia wnętrza pochodzi z XVIII w.

OPINOGÓRA
- Neoklasycystyczny KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Wniebowzięcia N.P. Marii wzniesiono 1874-7 jako budowlę murowaną, z kryptą grobową proj. Jana Heuricha st. Nawa i węższe prezbiterium są prostokątne, z wieloboczną apsydą we wnętrzu. Wewnątrz ściany nawy rozczłonkowane półkolumnami toskańskimi. Fasada posiada portyk i trójkątny szczyt. Elewacje boczne rozczłonkowane są pilastrami toskańskimi. Dwuspadowy dach pokryto blachą.
- EPITAFIUM Amelii z Bronikowskich Załuskiej wykonał Konstanty Laszczka.
- W pobliżu znajduje się CMENTARZ.
- REZYDENCJA założona w 1811 r. przez Wincentego Krasińskiego złożona jest z tzw. ZAMECZKU, OFICYNY, DOMKU podcieniowego oraz PARKU.
- ZAMECZEK to niezwykle ciekawa, położona w parku, neogotycka budowla, wzniesiona ok. 1828 r. wg proj. Henryka Marconiego. Od 1961 r. mieści się w niej MUZEUM ROMANTYZMU.
- OFICYNA pałacowa wzniesiona ok. 1828 r. w stylu gotyku romantycznego, obecnie po przekształceniach jest bezstylowa. DOM podcieniowy stoi przy wjeździe do parku. Wzniesiono go pod koniec XIX w. Jest parterowy, murowany, tynkowany. Jego dwuspadowy dach kryty jest gontem. Ciekawy park ze stawami przekomponowywano.
- Słupowa KAPLICZKA przydrożna wzniesiona 1. poł. XIX w. przy drodze do Pałuk ma charakter barokowy.

OŚCISŁOWO
KAPLICZKA drewniana na nowszym słupie, z figurką ludową Matki Boskiej Skępskiej.

PAŁUKI
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Wniebowzięcia N. P. Marii wzniesiono w latach 1841-3 wg projektu Józefa Iżyckiego i Michała Jakuba Miklaszewskiego. Murowana, neogotycka świątynia jest orientowana. Posiada wieżę czworoboczną, otoczoną wieńcem trójkątnych szczycików, z wysokoim, ostrosłupowym hełmem. Wnętrze rozczłonkowują głębokie wnęki ostrołukowe.
- Neogotycką PLEBANIĘ wzniesiono w 1849 r.

PAWŁOWO
DWÓR wzniesiono w 2. poł. XVIII w. Jest drewniany, częściowo obmurowany cegłą i otynkowany. W jego otoczeniu znajdują się resztki PARKU krajobrazowego z XIX w.

POMORZE
KAPLICZKI przydrożne wystawiono tu w 1. poł. XIX w. lub ok. poł. XIX w. Są słupowe na cokołach, murowane z cegły, tynkowane.

PRZEDWOJEWO
Drewniany KOŚCIÓŁ FILIALNY p.w. Przemienienia Pańskiego i św. Stanisława wzniesiono w 1620 r. Dachy kryje gont.

RUMOKA
Murowana KAPLICZKA przydrożna pochodzi z ok. poł. XIX w. Druga, na drewnianym słupie z ludową figurką św. Jana Nepomucena z 1. poł. XIX w.

SOŃSK
Neogotycki KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Przemienienia Pańskiego zbudowano w latach 1904-5 wg projektu Antoniego Wójcickiego.
Teren niegdysiejszego GRODU, powstałego w XI-XII w., a funkcjonującego do XIV-XV, od 1966 r. był miejscem sondażowych badań archeologicznych.

SULERZYŻ
- Na miejscu poprzednich spalonych kościołów w latach 1908-28 wzniesiono murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Mikołaja bpa. wg projektu Józefa Piusa Dziekońskiego.
- KAPLICA GROBOWA na cmentarzu przykościelnym pochodzi z 1. poł. XIX w. Jest klasycystyczną, murowaną budowlą z kryptą.
- Drewniany DWÓR wzniesiono w 1. poł. XIX w.

SZLASY-LESZCZE
DWOREK drewniany, bielony zniesiono w 1. poł. XIX w. Czterospadowy dach kryty jest słomą.

SZULMIERZ
DWÓR murowany, na planie prostokąta, parterowy wzniesiono w 1874 r. Piętrowa część środkowa jest zryzalitowana. Wokół znajdują się resztki PARKU założonego w 2. poł. w XIX w.

ŚLUBOWO
- Drewniany KOŚCIÓŁ FILIALNY p.w. św. Józefa zbudowano w 1780 r. Wnętrze przekrywa kasetonowy strop. Na dwuspadowym, krytym blachą dachu znajduje się sześcioboczna wieżyczka na sygnaturkę, z cebulastym hełmem obitym blachą.
- Drewniany, parterowy DWÓR wzniesiono w 1. poł. XIX w., jest on otynkowany. Na jego osi znajduje się ganek o czterech drewnianych kolumienkach i trójkątnym szczycie. Naczółkowe dachy, kryte są blachą. W jego otoczeniu znajdują się resztki PARKU KRAJOBRAZOWEGO z 1. poł. XIX w.
- PRZYDROŻNA KAPLICZKA z ludową rzeźbą św. Józefa z Dzieciątkiem.

UNIKOWO
DWÓR wzniesiono w 3. ćw. XIX w. Parterowa budowla jest murowana z cegły, otynkowana, z boniowanymi narożami. Urozmaica ją parterowy ryzalit. Dwuspadowy dach kryty jest blachą.

ZEŃBOK
Obecny barokowy, murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Bartłomieja zbudowano w 2. poł. XVIII w. Świątynia jest orientowana. Jej wnętrze rozdzielają dwie pary kolumn toskańskich. Trzyosiowa fasada rozdzielona jest czterema pilastrami toskańskimi na cokołach. Wieńczy ją szczyt ze spływami nad którym znajduje się trójkątny przyczółek. Na dwuspadowym dachu, krytym blachą umieszczono dwukondygnacyjną wieżyczkę na sygnaturkę, z blaszanym baniastym hełmem ze sterczyną.

ZIELONA CIECHANOWSKA
Obecny KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Mateusza zbudowany został w latach 1772-4. Drewniana świątynia od zach. posiada wydatny, szeroki ryzalit. Wnętrze dzielą trzy pary drewnianych filarów z cokołami i głowicami, połączone odcinkowymi arkadami. Prostokątne okna zamknięto odcinkowo. Dwuspadowy dach zdobi neobarokowa wieżyczka na sygnaturkę.

ZABYTKI   POWIATU   GARWOLIŃKIEGO

BOROWIE
- DWÓR zbudowany został w 1 ćw. w. XIX dla rodziny Moszyńskich. Był remontowany i częściowo przebudowany w 1946 i 1956. Jest to parterowa budowla klasycystyczna, na sklepionych piwnicach, murowana z cegły, tynkowana, zwrócona frontem na południe. Dwór wzniesiono na rzucie prostokšta, posiada on portyki: od frontu mniejszy, o czterech kolumnach toskańskich, osłonięty trzupołaciowym daszkiem, od wsch. szeroki, sześciokolumnowy, zwieńczony trójkątnym szczytem z oknem półkolistym. Układ wnętrz jest dwutraktowy, z sienią na osi; w pomieszczeniach znajdujš się stropy z fasetami oraz resztki parkietów, a w jednym z pomieszczeń ślad kominka. Dach budowli jest czterospadowy, kryty gontem. Od zach. znajduje się budynek dawnej kuchni, murowany z 1 poł. w. XIX, na planie prostokąta, z dachem czterospadowym krytym słomą. Jest on związany z dworem murowanym łącznikiem z korytarzem.
- RESZTKI PARKU założonego współcześnie z dworem. Od frontu znajdujš się ślady dawnego podjazdu z kolistym gazonem pośrodku. Na pn. równolegle do dworu znajduje się wielki, prostokątny staw z resztkami miesznego drzewostanu, m.in. starych jesionów i klonów.

CELEJÓW
Zachowały się tu RESZTKI PARKU założonego w XVIII/XIX wokół dworu, będącego w. XIX-XX w posiadaniu Łaskich, dziś nie istniejącego. Przetrwały koliste sadzawki oraz okazy starych dębów i jesionów.

CHOTYNIA
= Klasycystyczny DWÓR został zbudowany w 1 poł. XIX w. 2 poł. W XIX W. stanowił własność Grajbnerów, następnie Leliwa-Śnieżków. Został przebudowany w XX. i wyremontowany w 1949 r. Jedenastoosiowa, parterowa budowla na planie prostokšta z dobódówkami od pd.-zach. i pn.-wsch. jest murowana z cegły i tynkowana. Posiada piwnice sklepione kolebkowo. Układ wnętrz jest dwutraktowy. W pomieszczeniach znajdujš się resztki parkietów. Gzyms podokapowy, jest profilowany, dach czterospadowy, kryty eternitem; nad przybudówkami gontowy.
- STAJNIA-WOZOWNIA zbudowana została w 1 poł. w. XIX. Jest murowana z cegły, tynkowana, na narożach boniowana. Posiada plan prostokąta z ryzalitem na osi, w którym znajdujš się dwie bramy wjazdowe. Okna sš małe, prostokątne. Okap wspiera się na zakończeniach belek stropowych. Stajnię przekrywa dach czterospadowy, niski, kryty blachą.

CZYSZKÓW
- Murowany z cegły i tynkowany CZWORAK zbudowany został w 1 ćw. w. XIX. Układ jego wnętrz jest dwutraktowy. Budynek posiada gzyms podokapowy drewniany, profilowany, czterospadowy dach z dymnikami, kryty gontem i słomą.
- STAJNIĘ - WOZOWNIĘ zbudowano w 1 ćw. w. XIX, następnie przebudowano na mieszkania w 1909. Jest to budowla na rzucie prostokąta. Jej naroża dekorujš boniowania. Dach jest czterospadowy, niski, z okapem wspartym na wysuniętych zakończeniach belek stropowych, kryty blachą. W pobliżu zabudowań gospodarczych znajdujš sie resztki dawnego dworu murowanego, wzniesionego dla Wojkowskich zapewne w poczštku w. XIX, rozebranego w 1910 r. Zachowała się piwnica sklepiona kolebkowo. Na pd-zach od niej znajduje się pomnik klasycystyczny z ok. 1840, z piaskowca, w formie nagrobka rzymskiego.

GŁOSKÓW
Klasycystyczny DWÓR zbudowano w 1 ćw. w. XIX zapewne dla rodziny Młyńskich. Został on zdewastowany w. XX., a następnie zrekonstruowany w 1965 r. Dziwięcioosiowy parterowy budynek jest murowany z cegły, tynkowany. Posiada plan prostokšta. Układ jego wnętrz jest dwutraktowy, przekształcony. Dwór przekrywa dach czterospadowy, kryty dachówką.

GODZISZ
RESZTKI PARKU założonego w 1 poł. w. XIX, przekształconego w. XX. stanowiš okazy starodrzewu m.in. dębów, wiązu oraz dwóch topoli po bokach alei wjazdowej.

GÓRKI
Drewniany, o konstrukcji zrębowej, otynkowany DWOREK zbudowano w 1 poł. XIX w., zapewne dla Kłoczowskich. Posiada nowszą część dobudowaną od pn. Układ jego wnętrz jest dwutraktowy, z sienią na osi. W pomieszczeniach znajdujš się stropy belkowane. Od frontu budynek urozmaica ganek o dwóch słupach zwieńczony trójkątnym szczytem. Dach obecnie jest dwuspadowy o wysuniętym okapie, kryty blachą.

GÓRZNO
= Pierwotnie barokowy, obecnie pozbawiony cech stylowych drewniany, obmurowany cegłą, otynkowany DWÓR wzniesiony został w końcu w. XVII lub 1 ćw. w. XVIII, ganek dobudowano ok. poł. w. XIX. W 1 ćw. w. XIX stanowił własność Paliszewskich, następnie Wilkońskich. Budowla została zniekształcona przez zmianę konstrukcji dachu oraz rozebranie ryzalitów w czasie remontu w latach 1959-60. Zwrócona jest frontem na pd. Parterowa, na rzucie wydłużonego prostokąta, dziewięcioosiowa, pierwotnie posiadała dwa narożne ryzality od tyłu. Dwutraktowy układ wnętrz uległ przebudowie. Na osi od frontu ganek ujęty jest na narożach pilastrami. Dwór przekryty został dwuspadowym, blaszanym, pierwotnie łamanym dachem polskim.
- PAWILON (nie mylić z nieistniejącą już OFICYNĄ DWORSKĄ) w stylu neogotyku romantycznego zbudowany został ok. 1840 r. dla Wilkońskich na zach. od dworu. Jest to parterowa murowana z cegły, tynkowana, boniowana budowla, na wysokich piwnicach, sklepionych łukiem odcinkowym. Posiada nieregularny plan. Od frontu jej część wsch. jest zryzalitowana, zwieńczona murem z blankami, udomachikułami i otworami szczelinowymi, rozdzielonymi filarkami z krenelażem. W przyziemiu znajduje się ślepy portal arkadowy z trójkątnym szczytem. Dachy są wielopołaciowe, kryte gontem, częściowo blachą.
- Drewniany, o konstrukcji zrębowej dwukondygnacjowy SPICHLERZ na planie prostokąta zbudowano w. XVIII., a następnie restaurowano i częściowo zrekonstruowano w 1959 r. W górnej jego kondygnacji od frontu, oraz w ścianach szczytowych w obu kondygnacjach wykonano podcienia na profilowanych słupach, pomiędzy którymi znajdują się odcinkowe arkady. Na narożach nałożono drewniane boniowane. Wewnątrz stropy są belkowane, wsparte na słupach. Na górną kondygnację wiodą schody od wsch. Eliptyczne okienka posiadające profilowany wykrój, wycięte zostały w belkach. Dach jest czterospadowy, kryty gontem.
- CHAŁUPY nr 124 i 127. zbudowano w 1 poł. w. XIX. Są one drewniane, o konstrukcji zrębowej z dwutraktowymi wnętrzami. Chałupy przekrywają dachy naczółkowe, kryte słomą i papą.
- GRODZISKO - na cmentarzu grzebalnym znajduje się nagrobek Ignacego Żebrowskiego (zm. 1849) oraz grobowiec rodziny Wilkońskich z 1868.
- Murowaną KAPLICZKĘ PRZYDROŻNĄ zbudowano ok. poł. w. XIX.. Jest ona czworoboczna, z wnęką zamkniętą półkoliście, kryta daszkiem dwuspadowym.

IZDEBNO
- Murowany z cegły, parterowy DWÓR na planie prostokąta, zbudowano ok. poł. w. XIX., a następnie rozbudowano w. XX. Jest on tynkowany, wrócony frontem na pn. Jego naroża ujęte zostały boniowanymi pilastrami. Układ wnętrz jest dwutraktowy. Dwór posiada dach naczółkowy, kryty papą, z wystawką od pd.
- Drewniany SPICHLERZ, o konstrukcji zrębowej wzniesiono w początku w. XIX. na planie prostokąta, z podcieniem o sześciu profilowanych słupach. Jego drzwi skonstruowane są ze skośnie układanych klepek nabijanych gwoździami. Dach jest wysoki naczółkowy, kryty blachą.

KAMIONKA
- RESZTKI PARKU założonego 1 poł. w. XIX wokół rozebranego dworu położone są na niewielkim wzniesieniu porośniętym kępami starodrzewu, z sadzawką i aleją kasztanową. Obok parku znajdują się zabudowania gospodarcze neogotyckie z ok. poł. w. XIX.
- FIGURA Chrystusa Ukrzyżowanego z 1 poł. w. XIX, przybita została do pnia przydrożnego drzewa.

KRĘPA - RESZTKI PARKU założonego 1 poł. w. XIX, rozciągają się wokół dworu zbudowanego w końcu w. XIX wg projektu arch. Ksawerego Dionizego Makowskiego dla Zamojskich, następnie należącego do rodziny Abakanowiczów. Od frontu znajduje się podjazd z owalnym gazonem pośrodku, a za dworem obszerna kolista polana z prześwitem na osi oraz kilkusetletnią lipą. Od wsch. Aleja, wysadzana wiązami, prowadzi do grobli pomiędzy stawami.

ŁĘTÓW
Drewniany, o konstrukcji zrębowej, oszalowany parterowy DWÓR na rzucie prostokąta wzniesiono ok. poł. w. XIX, a następnie przebudowano w 1953 r. Układ jego wnętrz jest dwutraktowy. Budowla przekryta została dachem dwuspadowym, krytym blachą.

ŁUCZNICA
Murowany z cegły, tynkowany, parterowy DWÓR zbudowano ok. 1840 dla rodziny Potockich. Obecnie mieści się w nim szkoła. Budowla zwrócony frontem na pn., posiada od frontu ganek o czterech kolumnach toskańskich, od ogrodu zaś ganek czterofilarowy. Układ wnętrz jest dwutraktowy, z korytarzem na przestrzał. Na osi znajduje się sień z klatką schodową. Dwuspadowy dach kryty jest blachą. W otoczeniu dworu znajdują się resztki starodrzewu m.in. kilusetletni dąb.

MACIEJOWICE
Klasycystyczny, murowany z cegły, tynkowany RATUSZ I KRAMY wzniesione w początku w. XIX były zapewne później przerabiane. Korpus główny jest prostokątny, piętrowy z przylegającym od tyłu trójskrzydłowym parterowym blokiem kramów, ustawionych wokół prostokątnego dziedzińca. Elewacja frontowa korpusu jest pięcioosiowa z rustykowanymi narożami. Oś środkową zaakcentowano wnęka arkadową przechodzącą poprzez dwie kondygnaje, ujętą w rystykę. W przyziemiu znajduje się brama zamknięta odcinkowo. Układ wnętrz jest dwutraktowy, z sienią przejazdową na dziedziniec, przykrytą belkowanym stropem. Z lewej strony znajduje się klatka schodowa. Układ pomieszczeń piętra jest analogiczny, z sienią krytą stropem belkowanym. Dachy nad korpusem i kramami są dwuspadowe, kryte dachówką.

MIASTKÓW KOŚCIELNY
Zachowały się RESZTKI PARKU założonego w 1 poł. w. XIX, zapewne dla Bnińskich, wokół pałacu zbudowanego w 1878 r. dla Gąsowskich. W parku znajduje się kilka okazów starodrzewu. Od frontu położony jest owalny podjazd, ze śladem gazonu pośrodku. Na cmentarzu grzebalnym znajdują się nagrobki rodziny Gąssowskich z lat 1851-3 i ks. Piotra Barankiewicza, proboszcza miastkowskiego (zm. 1860).

MIASTKÓW STARY
Klasycystyczny, murowany z cegły, tynkowany DWÓR zbudowano w początku w. XIX. Dziewiącioosiowa parterowa, podpiwniczona budowla, z mieszkalnym poddaszem, zwrócona jest frontem na wsch. Posiada plan wydłużonego prostokąta. Od frontu znajduje się ganek o czterech słupach, zwieńczony trójkątnym frontonem z okulusem, a od tyłu trzyosiowy płytki ryzalit zwieńczony analogicznym szczytem. Naroża są boniowane. Naczółkowy dach z dymnikami, kryty jest gontem oraz częściowo papą.

MIĘTNE
= Klasycystyczny DWÓR wzniesiono w 1 poł. w. XIX, być może w latach 1840-42 dla pułkownika Staniukiewicza. Rozbudowywano go i przekształcano w 1940, 1957-8, i 1964. Od 1924 znajdowała się tu Szkoła Rolnicza. Pierwotnie dwór posiadał konstrukcję zrębowa z wymienionymi w XX w. ścianami zewnętrznymi. Układ wnętrz jest dwutraktowy, gruntownie przebudowany. Od frontu wybudowano dwa ganki o dwóch kolumnach toskańskich, zwieńczone trójkątnymi szczytami. Dwuspadowy, dach kryty był pierwotnie gontem, obecnie blachą.
- Parterowa, prostokątna, sześcioosiowa OFICYNA DWORSKA zbudowana została w 1 poł. XIX w. przebudowana zaś w XIX i XX w. Jest drewniana, o konstrukcji zrębowej, otynkowana. W drugiej osi od wsch. Wybudowano ganek o dwóch kolumnach toskańskich, zwieńczony trójkątnym szczytem. Układ wnętrz jest dwutraktowy, przebudowany. Naczółkowy dach pokryto gontem.
- Zachowały się RESZTKI PARKU założonego w 1 poł. w. XIX, Z aleją wysadzaną starymi dębami i lipami, prowadząca do prostokątnego stawu z wyspą.
- STODOŁA zbudowana w 1 poł. w. XIX., posiada ściany z murowanych, otynkowanych, zwężających się szkarpowo filarów, pomiędzy którymi wstawiono deski. Wewnątrz konstrukcja została częściowo wymieniona. Dach jest czterospadowy, stromy, kryty pierwotnie gontem, obecnie eternitem.

OZIEMKÓWKA
Drewniany, konstrukcji zrębowej, otynkowany i boniowany DWÓR wg niepotwierdzonej tradycji będący karczmą, zbudowano w 1 poł. w. XIX. Jest on parterowy, na planie prostokąta, pięcioosiowy. Od frontu posiada ganek o dwóch kolumnach toskańskich, zwieńczony trójkątnym szczytem. Układ wnętrz jest dwutraktowy, przebudowany. Dach czterospadowy z dymnikami pokryto gontem.

PILCZYN
Drewniany, o konstrukcji zrębowej DWOREK wzniesiono w 1 poł. w. XIX. Jest on parterowy, na rzucie prostokąta, sześcioosiowy. Posiada dwutraktowy układ wnętrz. Okna w obramieniach klasycystycznych urozmaicaja trójkątne szczyciki i dekoracją ząbkową. Naczółkowy dach, o wysuniętym okapie wspartym na zakończeniach belek stropowych, kryty jest gontem.

PODZAMCZE
= Klasycystyczny, murowany z cegły, tynkowany PAŁAC wzniesiono w XVII w. dla Zbąskich lub Oleśnickich zapewne w miejsce zamku Maciejowskich 1557. Został zniszczony w 1794 w czasie bitwy maciejowickiej i odbudowany lub wzniesiony na nowo pocz. w. XIX dla Zamoyskich, być może wg projektu arch. Fryderyka Alberta Lessla (niezrealizowany projekt wykonał Chrystian Piotr Aigner po 1798). Przebudowano go w 2 poł. w. XIX wg projektu arch. Ksawerego Dionizego Makowskiego oraz ponownie w XX. Jest piętrowy, dziewięcioosiowy, na piwnicach krytych stropami belkowanymi, na planie prostokąta. Na osi posiada ganek o dwóch parach filarów dźwigających taras, piętra otoczony żelazną balustradą. Przyziemie, naroża oraz środkowa część górnej kondygnacji są boniowane. Nad częścią środkową fasady znajduje się szczycik attykowy. Układ wnętrz jest dwutraktowy, z sienią na osi; w głębi prawej klatka schodowa z podestami oraz dwiema wnękami w ścianach, zamkniętymi hemisferycznie. W pomieszczeniach zachowały się resztki parkietów oraz stropy z fasetą, a sali na parterze kominek w obudowie drewnianej z kolumn kanelowanych. W przyziemiu w części zach. Mieści się dawna prostokątna kaplica, z niszą hemisferyczną, zamkniętą łukiem koszowym; w ścianie naprzeciw okien znajdują się dwie nisze zamknięte hemisferycznie oraz gzyms stiukowy o motywie fali jońskiej i plakietki ze scenami figuralnymi. Czterospadowy dach pokryto eternitem.
- Murowana z cegły, tynkowana OFICYNA PAŁACOWA wzniesiona została dla Zamoyskich, ok. poł. w. XIX. Ta dwukondygnacjowa budowla, z portykiem na filarach od frontu, posiada dwutraktowy układ wnętrz. Dach jest czterospadowy, kryty blachą.
- RZĄDCÓWKA. Parterowa, z mieszkalnym poddaszem zbudowana ok. poł. w. XIX jest murowana z cegły, tynkowana. Posiada plan prostokąta. Od ogrodu wzniesiono ganek drewniany, o czterech słupach. Wejście oraz dwa okna po bokach zamknięte jest ostrołukowo. Naczółkowy dach pokryto eternitem.
- Klasycystyczny, parterowy, murowany z cegły, tynkowany TZW. BUDYNEK ADMINISTRACJI zbudowany został na planie podkowy jako szkoła rolnicza w 1 poł. w. XIX być może ok. 1840 kosztem Stanisława Kostki Zamoyskiego. Nad częściami skrajnymi korpusu znajdują się niskie pięterka. Piwnice są sklepione kolebkowo. Dziewięcioosiowy korpus główny, z gankiem o dwóch parach kolumn toskańskich, wieńczony trójkątny szczyt z półkolistym oknem. Układ wnętrz jest jednotraktowy, z korytarzami. Elewacje korpusu oraz elewacje skrzydeł ożywiają płytkie wnęki arkadowe, ponad i pomiędzy którym jest boniowanie. Ściany skrzydeł od strony dziedzińca posiadają ramowy podział i sa częściowo boniowane. Od pn. znajduje się wnęka wejściowa ujęta parą półkolumn toskańskich. Dwuspadowe dachy pokryto eternitem. Części piętrowe kryte są blaszanymi daszkami namiotowymi.
- Murowane z cegły i kamienia polnego BASZTĘ I STAJNIĘ wzniesiono w 2 ćw. XIX w. w stylu neogotyku romantycznego. Zostały one zrujnowane w XX w. Usytuowane są w parku, na pd-zach. od pałacu.
- Baszta posiada plan koła z nieregularnie rozmieszczonymi otworami okiennymi, kwadratowymi i półkolistymi, częściowo zamurowanymi. Zwieńczona jest gzymsem pseudomachikułowym i krenelażem. Zachowane mury zewnętrzne ożywione są ostrołukowymi blendami o podziale maswerkowym.
- RESZTKI PARKU założonego w początku XIX w. rozciągnięte są na lekko falistym terenie ograniczonym od pn. i zach. rzeką Okrzejką, opływającą wzgórze, na którym usytuowany jest pałac i oficyna. Od frontu przed pałacem znajduje się ślad owalnego podjazdu oraz aleja dojazdowa wysadzana dębami. W parku zachowały się liczne okazy starodrzewu mieszanego.
- Neogotycka, murowana, tynkowana trójboczna KAPLICZKA PRZYDROŻNA na cokole zbudowana została ok. poł. w. XIX. Usytuowana jest przy drodze do Oronnego. W górnej częścijest ażurowa, zwieńczona pinaklami z herbami: Jelita Zamoyskich oraz Pilawa Potockich. Figura Matki Boskiej jest nowsza.

RUDA TALUBSKA
Drewniany, o konstrukcji zrębowej, otynkowany, parterowy DWÓR na planie wydłużonego prostokąta z nowszą dobudówką, zbudowany został w początku XIX w. Siedmioosiowa budowla posiadała pierwotnie ganek od frontu. Układ wnętrz jest dwutraktowy, przebudowany. Naczółkowy dach, kryty jest dachówką.

SULBINY GÓRNE
Parterowy, drewniany, o konstrukcji zrębowej DWOREK zbudowano w 1 poł. XIX w. Jest to tynkowana, siedmioosiowa budowla na rzucie wydłużonego prostokąta, o oknach zbliżonych parami. Od frontu znajduje się nowszy ganek. Układ wnętrz jest dwutraktowy, w części pomieszczeń znajdują się stropy belkowane. Naczółkowy dach z wysuniętym okapem, wspartym na profilowanych zakończeniach belek stropowych, kryty jest gontem.

SULBINY
- Murowany z cegły, tynkowany, dwukondygnacjowy SPICHLERZ zbudowany w 1 poł. w. XIX., na planie prostokąta, z bramą na osi jest obecnie kostnicą szpitalną. Przekryty jest dachem naczółkowym, krytym dachówką.
- Zachowały się RESZTKI PARKU założonego 1 poł. XIX w., ze stawami połączonymi groblą, z licznymi okazami starodrzewu.

TRĄBKI
- Klasycystyczny, murowany z cegły, otynkowany, parterowy DWÓR zbudowany został w 1838 r. dla Hordliczków, przebudowany zaś w 2 poł. XIX w. i na początku XX w. Posiada z wystawką na osi, częściowo jest podpiwniczony. Dwutraktowe pomieszczenie posiada na osi sień, w głębi za półkoliście zamkniętą arkadą jest klatka schodowa na pięterko. Od frontu znajduje się ganek o czterech kolumnach toskańskich, dźwigających taras. Wystawkę wieńczy trójkątny szczyt z datą 1838 oraz inicjałami I(gnacy) H(ordliczka). Dach czterospadowy, kryty jest blachą i gontem.
- Zespół jedenastu DOMÓW OSADNIKÓW zbudowano w 2 ćw. XIX w. dla pracowników huty Czechy, kosztem Ignacego Hordliczki. Ustawione są one szczytowo do szopsy (ul. Osadnicza). Są klasycystyczne, murowane z cegły, tynkowane, parterowe, na rzucie prostokątów, trzy- i pięcioosiowe. Układy ich wnętrz są dwutraktowe z sieniami na osi, dachy czterospadowe z dymnikami, kryte gontem.
- Murowany z cegły, tynkowany, piętrowy TZW. DOM ADMINISTRACJI (ul. Osadnicza 12)zbudowany został w 2 ćw. XIX w., na rzucie prostokąta. Układ wnętrz jest dwutraktowy. Naczółkowy dach pokryto gontem.
- BUDYNEK HUTY wzniesiono w 1836 r. i rozbudowany ok. poł. XIX w. (i później)przez budowniczego Ludwika Jabłońskiego.

ZWOLA
POZOSTAŁOŚCI ZAŁOŻENIA OBRONNEGO Zamek obronny zbudowano po 1526 dla Jana Zwolskiego na mocy przywileju Anny ks. mazowieckiej. Na pd od kościoła, na terenie bagnistym, na gruntach zwanych ŇPodwórzeÓ zachował się narys czworobocznego założenia, wyznaczonego przebiegiem fosy oraz dwóch strumieni. Wewnątrz zachowały się wyrywane cegły gotyckie i kamienie.

ŻELECHÓW
= ZESPÓŁ PAŁACOWY składa się z pałacu zwróconego frontem na zach., oficyny usytuowanej na pd-zach. od niego oraz rozległego parku krajobrazowego. Budowę klasycystycznego, murowanego z cegły i tynkowanego PAŁACU rozpoczęto w 1762 r. kosztem Jerzego Lubomirskiego generała majora wojsk koronnych, ukończono ją po 1790 dla Ignacego Wyssogoty Zakrzewskiego, chorążego poznańskiego, prezydenta m. Warszawy. Budowla została przekształcona w 2 ćw. XIX w. (do 1839) dla Ordęgów. Następnie uszkodzony w 1944 r. i odrestaurowana. Jest parterowa na planie wydłużonego prostokąta, trzynastoosiowa, z piętrową, trójosiową. Częścią środkowa poprzedzona jest od frontu portykiem tarasem, od tyłu wysuniętą ryzalitem o silnie zaokrąglonych narożach. Posiada Piwnice sklepione kolebkowo oraz kolebkowo-krzyżowo na gurtach i wnętrza o układzie dwutraktowym, z korytarzem pośrodku, nieco przekształcone. Na parterze pośrodku znajduje się sień nakryta sufitem z fasetą i rozetą; za nią klatka schodowa ze starą balustradą. W sieni nad drzwiami przebito owalne okna oraz takież przeźrocze na klatkę. W trakcie od ogrodu znajduje się salon kwadratowy o zaokrąglonych narożach, w nim sufit z fasetą i fryzem z dekoracją sztukatorską z w. XVIII/XIX lub 1 ćw. w. XIX o motywach waz i antytetycznych sfinksów; nad drzwiami i oknami stiukowe fryzy o motywach roślinnych oraz profilowane i ornamentowane gzymsy. W narożach znajdują się nisze piecowe, przesklepione koszowo. Posadzka z ozdobnie układanych klepek wykonana została z kilku gatunków drzewa. Na piętrze mieszczą się dwie sale nad sienią i salonem, kryte sufitem z fasetą. Otwory okienne posiadają rytmiczny układ. Portyk o czterech kolumnach toskańskich dźwiga taras. Pięterko zwieńczone jest trójkątnym szczytem z gzymsem modylionowym w obramieniu. Przed portykiem znajdują się schody, a po bokach podjazdy. Trzy płytkie wnęki arkadowe w elewacji pd. zamknięte są półkoliście. Dach czterospadowy, nad pięterkiem dwuspadowy, wyokrąglony nad ryzalitem, kryty jest blachą. Obecnie budowala użytkowana jest przez Zasadniczą Szkołę Metalową.
- Wzniesiona 2 poł. w. XVIII, murowana z cegły, tynkowana OFICYNA parterowa, na planie wydłużonego prostokąta o zaokrąglonych narożach, przekształcona została w 1 poł. XIX w. Układ jej wnętrz jest dwutraktowy, przebudowany. Elewacje rozczłonkowano uproszczonymi pilastrami i ożywiono podziałem ramowym. W części pomieszczeń znajduje się sklepienie kolebkowe z lunetami. Czterospadowy dach, pokryto blachą.
- Założony 2 poł. w. XVIII. PARK krajobrazowy, o częściowo regularnym układzie posiada liczne okazy starodrzewu m.in. klony, lipy i dęby. Na osi od frontu znajduje się owalny gazon z podjazdem oraz aleja dojazdowa wysadzana lipami, od tyłu zaś obszerna prostokątna polana z prześwitem na osi, a po obu stronach mniejsze polany przecięte alejami i duktami widokowymi. Na pn-zach. i pn. od pałacu utworzono dwa stawy z groblą. Na stawie od wsch. jest niewielka owalna wyspa.

- Klasycystyczny, murowany z cegły, tynkowany, dwukondygnacjowy RATUSZ na planie czworoboku z dziedzińcem pośrodku i SUKIENNICAMI wzniesiony został w. XVIII/XIX lub 1 ćw. XIX w. Uległ uszkodzeniu w 1944 r. i został zrekonstruowany. Od wsch. posiada narożniki ujęte potężnymi szkarpami. Elewacje rozczłonkowują pilastry toskańskie w wielkim porządku. Powyżej znajduje się gładki fryz z okienkami poddasza oraz gzyms koronujący modylionowy. W przyziemiu wąskie prostokątne pomieszczenia sklepowe przykryte są kolebkowo-krzyżowo, zaś pomieszczenia piętra stropami. Wokół dziedzińca biegnie ganek drewniany, z którego jest dostęp do pomieszczeń piętra. Przejścia na dziedziniec sąsymetryczne z czterech stron, sklepione odcinkowo. Dachy spłaszczone, dwuspadowe pokryto blachą.

- Drewniany, o konstrukcji zrębowej, otynkowany DWOREK (al. Wojska Polskiego nr 8) zbudowano w 1 poł. w. XIX, a następnie przebudowano w 1930 r. Obecnie jest w posiadaniu Zgromadzenia Sióstr Opatrzności Bożej. Jest to parterowa budowla, na rzucie prostokąta. Od frontu posiada ganek o czterech kolumnach toskańskich, zwieńczony trójkątnym szczytem. Układ wnętrz jest dwutraktowy, przebudowany. Pomieszczenia kryją stropy belkowane. Naczółkowy dach z dymnikami pokryto gontem. Przechowuje się tu monstrancję z 1 poł. w. XIX.

ZABYTKI   POWIATU   ŁOSICKIEGO

BACHORZA
Późnoklasycystyczny, murowany z cegły, tynkowany DAWNY DWÓR parterowy zbudowany został ok. poł. w. XIX, zapewne dla Wawrowskich, na rzucie prostokąta. Jest to dziewięcioosiowa budowla, na narożach boniowana, z wgłębnym portykiem, o dwóch kolumnach toskańskich. Od ogrodu znajduje się nowszy taras. Układ wnętrz jest dwutraktowy. Dach niski, czterospadowy pokryto blachą. Wokół dworu zachowały się pozostałości parku krajobrazowego z XIX w., opadającego tarasowo ku pd., z aleją świerkową na osi i dwoma stawami, symetrycznie rozmieszczonymi po bokach oraz dojazdową aleją lipową od zach.

CHOTYCZE
= Murowany z cegły, tynkowany DAWNY DWÓR, o charakterze neogotyckim, zbudowany został w 1 poł. XIX w. dla Wężyków, przebudowany zaś w 2 poł. w. XIX zapewne dla Węglińskich. Jest to parterowa budowla na planie prostokąta, podpiwniczona z pięterkiem nad częścią środkową. Od frontu znajduje się trzyosiowy ryzalit. Szczyty boczne oraz pięterka schodkowe są neogotyckie. Układ wnętrz jest dwutraktowy, przebudowany. Dwuspadowy dach , z dymnikami pokryto papą, nad pięterkiem gontem. Wokół dworu zachowały się pozostałości parku krajobrazowego z ok. poł. XIX w.
- Drewniana tynkowana, parterowa DAWNA OFICYNA zbudowana została ok. poł. w. XIX na planie prostokąta, z wejściem na osi we wnęce. Układ wnętrz jest dwutraktowy. Dach dwuspadowy pokryto gontem.

DĄBROWA
= Późnoklasycystyczny, murowany z cegły, tynkowany DAWNY DWÓR parterowy, na piwnicach sklepionych kolebkowo-krzyżowo (Na terenie folwarku Natolin we wsi zwanej w. XIX Duplewice), zbudowano 1852 dla Dobrzyńskich. Ta dziewięcioosiowa budowla z trójosiowym portykiem wgłębnym o dwóch kolumnach i dwóch półkolumnach toskańskich posiada dwutraktowy układ wnętrz z sienią i salonem na osi, przebudowany w skrajnych partiach. Stolarka drzwiowa, okucia i zamki pochodzą z czasu budowy. Czterospadowy dach pokryto blachą. Dzwonek jest mosiężny, empirowy z początku w. XIX.
- Klasycystyczna, Murowana z cegły i kamienia, tynkowana DAWNA OFICYNA DWORSKA, Na planie prostokąta z dobudowaną od pn. późniejszą częścią drewnianą, zbudowana została ok. 1850 r. Usytuowana jest kątem prostym do dworu, na zach. od podjazdu. Parterowy budynek od frontu posiada portyk wgłębny o dwóch półkolumnach toskańskich, ujęty pilastrami. Układ wnętrz jest dwutraktowy z sienią, przebudowany. Czterospadowy dach z dymnikami, pokryto gontem. Zachowały się pozostałości parku krajobrazowego z okazami starodrzewu, szpalerami grabowymi i klonami oraz wielkim stawem na pn-zach. od dworu.

HRUSZNIEW
= DAWNY PAŁAC przebudowano i rozbudowano po 1866 dla Broell-Platerów, z dworu murowanego, wzniesionego zapewne w. XVIII dla Kuczyńskich. Dawny dwór parterowy, z wystawką na osi, uposadowiony był na piwnicach sklepionych kolebkowo. Posiadał rzut wydłużonego prostokąta i dwutraktowy układ wnętrz, przebudowany w 3 ćw. w. XIX. Kryty jest dachem łamanym, blaszanym. Został rozbudowany przez dodanie na narożach czterech piętrowych pawilonów, krytych dachami mansardowymi. W kilku pomieszczeniach zachowały się dekoracyjne belkowania stiukowe. Kominek z plamistego marmuru pochodzi z 3 ćw. w. XIX. Obraz batalistyczny szkoły obcej datowany jest na w. XVII, pochodzi z pałacu w Huszlewie.
- Murowana z cegły, tynkowana DAWNA OFICYNA PAŁACOWA piętrowa, na rzucie prostokąta, zbudowana została w 1 poł. w. XIX. Jest to siedmioosiowa budowla o układzie wnętrz dwutraktowym. Kondygnacje rozdziela wydatny gzyms kordonowy. Dach czterospadowy z dymnikami, pokryto papą. Zachowały się resztki parku krajobrazowego z 2 poł. w. XIX, z aleją dojazdową przez groblę pomiędzy stawami oraz szpalerem świerkowym na osi za pałacem.

HUSZLEW
Klasycystyczny, murowany z cegły, tynkowany DAWNY DWÓR parterowy z piętrową częścią środkową, zbudowano dla Woronieckich w. XVIII/XIX. Został zdewastowany po 1945 r. i zabezpieczony i częściowo restaurowany w latach 1958-60. Jest podpiwniczony, na rzucie prostokąta, ziewięcioosiowy z portykiem od frontu i ryzalitem od tyłu. Wnętrza posiadają dwutraktowy układ z sienią pośrodku i klatką schodową, za którą znajduje sięsalon o ściętych narożnikach. Portyk o dwóch parach kolumn toskańskich w wielkim porządku, wieńczy trójkątny fronton z okulusem, wejście zamknięte jest półkoliście w obramieniu, nad nim przebito okno. Ryzalit jest boniowany na narożach, w przyziemiu przebito wejście trójprzęsłowe typu serliany, w górnej kondygnacji mieści się porte-fentre z pilastrami toskańskimi po bokach, w zwieńczeniu ryzalitu umieszczono attykę przerywaną trójkątnym frontonem z okulusem. Skrajne osie elewacji ujmują boniowane pilastry. Dach jest czterospadowy, kryty gontem. Wokół dworu zachowały się pozostałości parku krajobrazowego z XIX w. z wielkim stawem od pd.

KLIMCZYCE
- DAWNA OFICYNA DWORSKA Z ORANŻERIĄ zwana Kasztelem została zbudowana ok. 1840 dla Podczaskich, w stylu gotyku romantycznego. Jest murowana z cegły i kamienia, tynkowana. Piętrowa budowla na planie prostokąta posiada dwie czworoboczne wieżyczki po bokach oraz parterowe pomieszczenia pierwotnej oranżerii przylegające od zach. W wieżyczkach znajdują się wejścia oraz otwory ostrołukowe, posiada pseudomachikułowy gzyms podokapowy. Układ wnętrz jest jednotraktowy z korytarzem. Dach pulpitowy pokryty papą, osłonięty jest od zach. ścianką attykową z grzebieniem sterczynowym kryjącym kominy. Wieżyczki posiadają spłaszczone daszki namiotowe.
- Zachowały się RESZTY PARKU krajobrazowego z ok. poł. w. XIX, z aleją na osi ruin dawnego dworu drewnianego, rozebranego w 1942 r., oraz prostokątnym stawem. Na cokole ustawiono rzeźbę Matki Boskiej z Dzieciątkiem wystawioną w 1852 r. kosztem Józefy Podczaskiej.

KOBYLANY
- Drewniana, o konstrukcji zrębowej DAWNA RZĄDCÓWKA zbudowana została w 1 poł. XIX w. Jest to pięcioosiowa budowla na rzucie prostokąta, z układem wnętrza dwutraktowym. Czterospadowy dach pokryto gontem.
- Zachowały się RESZTY PARKU PODWORSKIEGO z 1 poł. XIX w. z okazami starych jesionów (pomniki przyrody) i lip.
- FIGURA PRZYDROŻNA z XVIII/XI w formie słupa czworobocznego, murowanego, tynkowanego, o ścianach ożywionych płycinami posiada u szczytu posąg Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej, z piaskowca, z tegoż czasu.

KORCZEW
- WIEŚ w XVI w. była w posiadaniu Hlebowiczów, a następnie Wiesiołowskich, a w 1 ćw. w. XVII Krzysztofa Wisiołowskiego, marszałka wielkiego litewskiego i jego żony Aleksandry z Sobieskich, po których odziedziczyli ją Chaleccy. W końcu w. XVII przeszła w ręce Stanisława Lewickiego podstolego podlaskiego, od którego w 1712 r. kupił ją Wiktoryn Kuczyński podkomorzy drohicki. Po 1888 przechodzi w ręce Ostrowskich, których własnością do 1945.

= DAWNY ZESPÓŁ PAŁACOWY złożony jest z pałacu, dwóch oficyn ustawionych do niego pod kątem prostym po przeciwległych stronach podjazdu oraz dwóch łączących je z korpusem głównym galerii, ponadto dziedzińca gospodarczego, kaplicy, studni oraz parku.
- Późnoklasycystyczny PAŁAC zbudowano w 2 ćw. XIX w. wg projektu arch. Franciszka Jaszczołda dla Kuczyńskich, w miejscu poprzedniego dworu wzniesionego w 1734 r. dla Wiktoryna Kuczyńskiego podkomorzego drohickiego. Galerie łączące pałac z oficynami zbudowane zostały po poł. XIX w. Przekształcenia i dekoracja wnętrz, wystrój elewacji, rekonstrukcja kolumn portyku pochodzi z lat 1930-40. Jest to piętrowa budowla na planie prostokąta, z ryzalitami po środku: frontowym mieszczącym portyk oraz ogrodowym trójbocznym. W piwnicach sklepienie jest kolebkowe i posiada stropy belkowe. Układ wnętrz przyziemia został zmieniony: w części wsch. Jest trzytraktowy, w zach. dwutraktowy, z korytarzem pośrodku. Na osi znajduje się sień prostokątna, a za nią ośmioboczny salon występujący w ryzalicie. Sień dwukondygnacjowa ukształtowana w charakterze neobarokowym 1930-40, ze stropem belkowym, kominem okapowym, boazerią z herbem Rawicz Ostrowskich, oraz klatką schodową wiodącą na nadwieszoną balkonowo galerię, na której dwa kominki. W salonie neorokokowe sztukaterie na suficie oraz kartusz z herbem Ślepowron Kuczyńskich w. XX. W ścianie pd. salonu dwie wnęki, w jednej znajduje się okrągły piec ok. poł. w. XIX. W pomieszczeniu przyległym od wsch. do salonu na ścianach oraz drewnianych ościeżach przejścia wykonano polichromie o charakterze klasycystycznym z 2 ćw. w. XIX. Na piętrze układ pomieszczeń jest dwutraktowy z korytarzem pośrodku, na osi mieści się okrągły salon. Narożnik pn-wsch. Zajmuje dawna kaplica z dekoracją neoromańską z XX w. Od frontu w opilastrowanym ryzalicie zwieńczonym trójkątnym frontonem umieszczono wgłębny, piętrowy portyk flankowany dwiema kolumnami jońskimi, z kartuszem w tympanonie, z herbem Rawicz. Skrajne osie elewacji ogrodowej ukształtowane są jako płytkie ryzality. Czterospadowy, niski, dach pokryto blachą.
- Murowane, tynkowane OFICYNY wzniesiono w 2 ćw. XIX w. Posiadają rzut prostokąta. Pomieszczenie jest jednotraktowe z korytarzem. Ściany ożywiają lizeny. Czterospadowe, dachy pokryto dachówką.
- GALERIE o charakterze neorenesansowym wzniesiono po poł. XIX w. Przebudowano XX w. Są murowane, tynkowane, o ścianach ożywionych pilastrami. Zach. zostały częściowo rozebrane, wsch. posiadają ślady zamurowanych arkad.
- Czworoboczny, otoczony murem z cegły, tynkowanym, ożywionym podziałem ramowym DZIEDZINIEC GOSPODARCZY założono w 1 poł. XIX w. Od wsch. zamknięty jest ścianą zach. oficyny pałacowej. Posiada dwie bramy od pd. i pn. Nad bramą pd. wzniesiono nastawę z figurą św. Floriana z blachy z XIX w.
- Murowaną z cegły, tynkowaną KAPLICĘ wzniesiono ok. 1840 jako oranżerię zapewne wg projektu arch. Franciszka Jaszczołda. Usytuowana jest ona na pn.-zach. od pałacu. Posiada rzut prostokąta. Elewacje podzielone ramowo, zwieńczone są szczytem neogotyckim. Pierwotnie w elewacji szczytowej od frontu znajdowała się szeroka brama w formie półkolistej arkady. Dwuspadowy dach pokryto papą.
- Zachował się barokowo-ludowy krucyfiks z XVIII w., kielich gładki z XVIII w. z puncą Bunda, tacka ołowiana z 2 poł. XVIII w. z puncą nierozwiązaną, dzwonek mosiężny z fabryki G.A. Kuczyńskiego z 1 poł. XIX w., ornat o bokach z tkaniny z XVIII w., makata z tkanin i koronek z XVIII w.
- Neogotycką murowana z cegły, tynkowaną STUDNIĘ w formie kapliczki zbudowano z 2 ćw. XIX w. zapewne wg projektu arch. Franciszka Jaszczołda. Usytuowana jest ona na pn.-zach. od kaplicy. Czworoboczna konstrukcja posiada oszkarpowane naroża, zwieńczone pinaklami. Blaszany dach zwieńczono obeliskiem, z rzeźbą z piaskowca św. Jana Nepomucena 1 poł. XIX w., We wnętrzu znajduje się studnia z kamiennym ocembrowaniem, stanowiąca ujęcie źródła.
- Zachowały się RESZTY PARKU z 1 poł. XIX w., od strony wsch. łączącego się z lasem. Park z tarasami i prześwitem położony jest na osi pałacu od pn. W przedłużeniu osi kaplicy na pn. wznosi się skarpa ziemna obmurowana i wzmocniona szkarpami ceglanymi, być może pozostałość umocnień usytuowanego tu pierwotnego dworu. Od wsch. Biegnie równoległy do niej szpaler lipowy, od zach. zaś fosa, do której spływa strumień ze studni.
- OGRODZENIE otaczające założenie pałacowe od pd. i zach. pochodzi z 2 ćw. XIX w. oraz z XX w. Jest ono murowane i tynkowane, od zach. neogotyckie, częściowo łączące się z zach. murem dziedzińca gospodarczego, od pd. neobarokowe z bramami oraz kordegardą z XX w.
- Drewnianą, o konstrukcji zrębowej, tynkowana DAWNA KARCZMA na rzucie wydłużonego prostokąta zbudowana została w początku XIX w. Usytuowano ją na zach. od zespołu pałacowego. Została przebudowana w 1927 roku. Od frontu posiada długi wgłębny portyk z podcieniem na drewnianych słupach. Czterospadowy, wysoki, dach pokryto blachą i papą.
- Zachowały się dwie KAPLICZKI PRZYDROŻNE. Pierwszą na rzucie sześcioboku zbudowano ok. poł. XIX w. Jest ona murowana z cegły i tynkowana, otoczona kamiennym murem. Posiada daszek sześciopołaciowy, kryty blachą, ołtarzyk oraz obraz Ukrzyżowania z ok. poł. XIX w. Druga jest słupowa, z krzyżem i datą 1853.

KORNICA
Drewniany, o konstrukcji zrębowej, z podcieniem na dwóch profilowanych słupach SPICHLERZYK zbudowano w 1 poł. XIX w. Posiada dach namiotowy, poszyty słomą.

KOWNATY
Drewniany, o konstrukcji zrębowej, otynkowany DAWNY DWÓR parterowy, częściowo podpiwniczony zbudowano w 1 poł. XIX w. dla Rytlów. Posiada on plan prostokąta. Jest dziewięcioosiowy, z wystawką od frontu ujętą dwoma słupami, zwieńczoną trójkątnym szczytem. Posiada dwutraktowy układ wnętrz, przebudowany. Narożniki ujmują lizeny. Naczółkowy dach pokrytosss eternitem.

ŁYSÓW
= Drewniany, o konstrukcji zrębowej, częściowo obmurowany i tynkowany DAWNY DWÓR parterowy, na planie prostokąta zbudowano w końcu XVIII w. lub w 1 ćw. w. XIX dla Kuczyńskich lub Humnickich. Przebudowany został w XIX i XX w. Usytuowany jest na wzniesieniu, frontem zwrócony na pd-wsch., z dwiema prostokątnymi oficynami po bokach dziedzińca, komunikuje się z nimi przejściami w dwuosiowych łącznikach. Posiada jedenaście osi, układ wnętrz dwutraktowy, z sienią na osi, przebudowany. Na osi znajdują się ryzality zwieńczone trójkątnymi szczytami: w głębszym ryzalicie od frontu mieści się ganek na filarach, przerobiony na werandę. Okna w elewacjach zbliżone są parami. Czterospadowy dach pokryto słomą.
- Drewniane, o konstrukcji zrębowej OFICYNY są prostokątne, parterowe, o wnętrzach dwutraktowych. Dachami naczółkowe, pokryto gontem. Przed dworem zachowały się reszty parku krajobrazowego z XIX w. oraz ślad podjazdu.

MĘŻENIN
Zachowały się RESZTY PARKU z okazami kilkusetletnich dębów na tarasach opadających do doliny Bugu. Nowym budynek mieszkalny usytuowano na skarpie, w miejscu dawnego dworu Jundziłłów.

PATKÓW RUSKI
- Drewniany, o konstrukcji zrębowej, oszalowany DAWNY DWOREK na rzucie prostokąta zbudowano w 1 ćw. XIX w. dla Grodzickich. Posiada nowszy ganek na osi. Układ wnętrz jest dwutraktowy. Czterospadowy dach, pokryto gontem.
- DAWNA drewniana OFICYNA usytuowana jest pod kątem prostym do dworu. Posiada ganek na kolumienkach. Jest silnie uszkodzona.

RUSKÓW
= Klasycystyczny, murowany z cegły, tynkowany DAWNY PAŁAC zbudowano w początku XIX w. dla Bądzyńskich. W XIX i XX w. stanowił własność Humnickich. Przebudowywano go w XIX w. i w latach 1938-40 (dobudowa części pn., zmiana rytmu okien w obu kondygnacjach, dekoracja sieni, zmiana dachu). Remontowany był w 1948 r. i 1961 r. Zwrócony jest frontem na wsch. Posiada boniowane przyziemie. Jest piętrowy, na rzucie prostokąta, dziewięcioosiowy, przedłużony ku pn. o trzy osie. Posadowiono go na piwnicach sklepionych kolebkowo. Fasadę zdobi trzyosiowy portyk przyścienny, o czterech kolumnach toskańskich w wielkim porządku, zwieńczony trójkątnym frontonem obramionym gzymsem modylionowym, z kolistą płyciną pośrodku. Kondygnacje rozdzielone są profilowanym gzymsem kordonowym; gzyms podokapowy jest modylionowy. Pierwotny rozstaw okien zaznaczono w przyziemiu ławami podokiennymi z płycinami oraz ślepymi balustradkami podokiennymi w drugiej kondygnacji. Elewacja boczna pd. Jest trzyosiowa, rozczłonkowana pilastrami toskańskimi, na narożach ujęta takimiż półkolumnami. Od pd. i zach. zachowały się pozostałości tarasów. Układ wnętrz jest dwutraktowy z prostokątną sienią na osi o dekoracji z XX w., z korytarzem w części pn. Za sienią znajduje się pomieszczenie z wnękami półkolistymi, z prawej strony zaś wejście do salonu o zaokrąglonych narożach. Dwuspadowy dach pokryto blachą.
- Klasycystyczna DAWNA STAJNIA zbudowana została w 1 poł. w. XIX. Posiada ona dwie ścianki murowane z cegły, tynkowane, ożywione boniami i podziałem ramowym, kryjącym parawanowo drewnianą część środkową, krytą daszkiem dwuspadowym, gontowym.
- W ogrodzeniu neobarokowym z w. XX, w narożu pd., umieszczona została kapliczka z tegoż czasu. Wewnątrz niej znajduje się ludowa rzeźba Chrystusa Frasobliwego z XVIII-XIX w.

SARNAKI
- Klasycystyczny, murowany z cegły, tynkowany DAWNY DWÓR zbudowano ok. 1930 dla Podczaskich. Następnie stanowił własność Przesmyckich. Jest on parterowy, na piwnicach sklepionych kolebkowo, dziewięcioosiowy, z wysuniętym od frontu portykiem o czterech kolumnach toskańskich oraz dwóch półkolumnach przyściennych, ze szczytem schodkowym, w którym przebito półkoliste okno. Układ wnętrz jest dwutraktowy, przebudowany, z sienią prostokątną na osi, w której umieszczono klatkę schodową, żeliwną, kręconą z 1. poł. w. XIX. Od ogrodu zachowały się pozostałości tarasu. Czterospadowy dach, z dymnikami oraz wystawką od pn. pokryto papą.

- Klasycystyczny, murowany z cegły, tynkowany DAWNY DWÓR zbudowano w 1 poł. w. XIX zapewne dla Urbańskich. Remontowano go w 1961 r. Usytuowany jest nad rzeką Toczną. Frontem zwraca się na zach. Jest piętrowy, na piwnicach sklepionych kolebkowo z lunetami oraz kolebką na filarach, czteroosiowy. Wyższe przyziemie jest boniowane z podziałem ramowym. Kondygnacje rozdzielono gładkim szerokim pasem ujętym w gzyms kordonowy oraz podokienny piętra. Od frontu wzniesiono nowy ganek. Układ wnętrz jest dwutraktowy, z sienią i salonem na osi. Stolarka drzwiowa pochodzi z 1 poł. XIX w. Niski, czterospadowy dach pokryto blachą. Obecnie znajduje się tu szkoła.
- Zachowały się RESZTY PARKU z XIX w., z aleją dojazdową wysadzaną lipami i topolami na grobli pomiędzy stawami.

- KAPLICZKA PRZYDROŻNA zbudowana została ok. poł. w. XIX. Jest murowana, tynkowana, czworoboczna, sklepiona kolebkowo. Daszek ma kryty blachą.

TOPORÓW
- Parterowy, na rzucie prostokąta, z wystawką na osi DAWNY DWÓR zbudowano ok. poł. w. XIX dla Węglińskich, być może z wykorzystaniem murów starszego budynku należącego do Wężyków. Wnętrze jest silnie zdewastowane. Dach dwuspadowy pokryto gontem.
- Zachowały się RESZTY PARKU rozległego, krajobrazowego, z 1 poł. w. XIX założonego na wyniosłości terenowej, z czytelnym od pd.-zach. zarysem fortfikacji. Wjazd wiedzie poprzez groblę pomiędzy dwoma stawami, wysadzaną kilkusetletnimi topolami, oraz śladami wału i fosy być może z XVII w.

- KAPLICZKA PRZYDROŻNA wzniesiona została w 1790 r. Jest ona słupowa Na niskim czworobocznym cokole stoi filar z rzeźbą Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej w zwieńczeniu.

WÓLKA NOSOWSKA
- Murowany z cegły, tynkowany DAWNY DWÓR zbudowano ok. 1840 r. Przebudowywany był w XIX i XX w. Jest to dwukodygnacjowa budowla, z częścią tylną, parterową z wystawką na osi, posadowiona na piwnicach sklepionych kolebką koszową. Na narożach jest boniowany. Od frontu w obu kondygnacjach znajdują się portyki wgłębne o czterech kolumnach toskańskich. Przed elewacją zach. wzniesiono ganek kryty na filarach. Układ wnętrz został silnie przebudowany. Dach niski czterospadowy, pokryto blachą. Dziś dwór jest silnie zdewastowany.
- Wokół dworu zachowały się pozostałości parku krajobrazowego z ok. poł. XIX w., ze szpalerem lipowym na osi od zach.

ZABYTKI   POWIATU   MAKOWSKIEGO

DRĄŻDŻEWO
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w 1744 r., przekształcany w XIX i XX w.; trójnawowy z fasadą zwieńczoną trójkątnym szczytem.

GĄSEWO
KAPLICA klasycystyczna, zbudowana w 1832 r.; ośmioboczna z portykiem od frontu.

KARNIEWO
KOŚCIÓŁ gotycko-renesansowy, ceglany, z pocz. XVII w., przebudowany po 1620 r. i w XIX w.; pseudohalowy, z kaplicą od pd. przy prezbiterium.

KRASNOSIELC
KOŚCIÓŁ klasycystyczny, zbudowany w 1792 r., zapewne proj. Hilary Szpilowski; jednonawowy z parawanową fasadą zwieńczoną szczytem ujętym w spływy.

MAKÓW MAZOWIECKI
KOŚCIÓŁ Bożego Ciała, gotycki, ceglany, zbudowany ok. 1490 r., przekształcony w XVIII w. i po 1837 r.; bazylika stropowa z kaplicą od południa z 1630 r.
Dawny ŻYDOWSKI DOM MODLIWY, z ok. 1857 r., przebudowany po 1945 r.

PŁONIAWY
KOŚCIÓŁ klasycystyczny, zbudowany w 1828 r.; jednonawowy z fasadą zwieńczoną trójkątnym naczółkiem.

RÓŻAN
KOŚCIÓŁ neogotycki, zbudowany w latach 1907-13, proj. Stefan Szyller, z wykorzystaniem jako pary kaplic bocznych prezbiterium i części zach. gotyckiego kościoła z 1. poł. XVI w, odbudowany z dodaniem wieży frontowej w latach 1926-27 przez Bruno Zborowskiego.

SIELUŃ
KOŚCIÓŁ neorenesansowy, zbudowany w latach 1913-14 i 1927-31, proj. Stefan Szyller; pierwotnie jednonawowy, rozbudowany o transept i wieżę frontową.

SZCZUKI
DWÓR, zbudowany w 3. ćw. XIX w.; parterowy z piętrowym ryzalitem środkowym poprzedzonym drewnianym gankiem.

WĘGRZYNOWO
KOŚCIÓŁ barokowy, drewniany konstrukcji zrębowej, zbudowany w 1694 r.; przekształcany w XVIII i XIX w.; trójnawowy.

ZABYTKI   POWIATU   MIŃSKIEGO

DĘBE MAŁE
Zachowały się RESZTKI PARKU o charakterze krajobrazowym z 1 poł. XIX w., założonego dla Dąbrowskich, wokół dworu z 2 poł. w. XIX, będącego własnością rodziny Suffczyńskich.

DŁUŻEW
RESZTKI PARKU krajobrazowego pochodzą z 1 poł. XIX w. Zakładano go łącznie z budową dworu w latach 1900-1 wg projektu arch. Jana Heuricha dla rodziny Dłużewskich.

GRZEBOWILK
Drewniany, parterowy DWÓR o konstrukcji zrębowej, oszalowany i otynkowany zbudowany został w końcu w. XVIII, wg tradycji jako dworek myśliwski ks. Józefa Poniatowskiego. Był on wielokrotnie przebudowywany w. XIX i XX, m.in. dla Rychwalskich (zmiana dachu i ganku). Dwór wzniesiono na planie wydłużonego prostokąta, z gankiem o nowych filarach od frontu. Układ wnętrz jest dwutraktowy z sienią na osi. Dwuspadowy dach z okapem, wspartym na profilowanych zakończeniach belek stropowych, pokryto dachówką. Wokół znajdują się resztki parku krajobrazowego z ok. poł. w. XIX, opadającego tarasowo ku pd., z okazami starodrzewu.

KUFLEW
Zachowały się RESZTKI PARKU z początku XIX w. z dwiema alejami lipowymi oraz okazami dębów i grabów. Park otacza zdewastowany dworek drewniany, wzniesiony w początku XIX w. dla Dąbrowskich.

ŁUKOWIEC
- Klasycystyczny DWÓR wzniesiono w początku XIX w. dla Cieszkowskich. Następnie został on przebudowany. Składa się ze starszej części drewnianej, o konstrukcji zrębowej oraz nieco późniejszej murowanej w jej przedłużeniu od zach. Jest tynkowany, parterowy, częściowo na piwnicach sklepionych kolebkowo. Posiada plan wydłużonego prostokąta z dwoma symetrycznie rozmieszczonymi gankami od frontu, o dwóch parach kolumn toskańskich. Układ wnętrz jest dwutraktowy, przebudowany. W środkowym pomieszczeniu znajduje się portal wczesnoklasycystyczny z 4 ćw. XVIII w., wg tradycji przeniesiony z wcześniejszego nieistniejącego dworu. Wykonano go z drzewa jesionowego, intarsjowanego orzechem. Dach jest dwuspadowy, kryty gontem.

- Murowany z cegły, tynkowany SPICHLERZ w stylu gotyku romantycznego zbudowano zapewne w 2 ćw. XIX w., a powiększono w XX w. w kierunku zach. Piętrowa budowla, na planie prostokąta jest dziś silnie zdewastowana. Jej elewacja frontowa jest oszkarpowana ośmiobocznymi filarami i zwieńczona trójkątnym szczytem. Okna i wejście posiadają ostrołukowe kształty. Wewnątrz w przyziemiu znajdują się stropy belkowane na trzech parach murowanych kolumn toskańskich. Dach pierwotnie dwuspadowy jest dziś zniszczony.

MAJDAN
ŚLADY ZAŁOŻENIA OBRONNEGO znajdują się na wzgórzu otoczonym od zach. strugą. Zachowane fragmenty wałów, wg tradycji były miejscem zamku obronnego, po którym odkrywano m.in. w 1900 i 1963 r. resztki fundamentów i sklepionych piwnic murowanych z cegły i kamienia polnego.

MIŃSK MAZOWIECKI
- Barokowo-klasycystyczny, murowany z cegły, tynkowany PAŁAC wzniesiono w początku XVII w. dla Mińskich. Był on kolejno w posiadaniu: w XVIII w. Rudzińskich, od lat sześćdziesiątych XVIII w. Borzęckich, z początkiem w. XIX Jezierskich, od 1874 r. Dernałowiczów. Podwyższono go o trzecią kondygnację i przekształcono (wystrój elewacji) w latach 1825-28 dla Jezierskich. Dwór został zdewastowany po 1945 r. Gruntownie go odrestaurowano w latach 1956-58 i adaptowano na szkołę. Jest to piętrowa budowla z mezzaninem, na piwnicach sklepionych kolebkowo. Posiada plan wydłużonego prostokąta, jest jedenastoosiowa z jednoosiowymi, silnie wystającymi ryzalitami skrajnymi w obu dłuższych elewacjach.
Układ wnętrz jest dwutraktowy. Pośrodku znajduje się nieco przesunięta z osi przyziemia, szeroka sień na przestrzał budynku, o trzech przęsłach sklepień kolebkowych i kolebkowo-krzyżowych, rozdzielonych gruntami. W węższym przęśle środkowym znajduje się kominek o charakterze rokokowym z 2 poł. XVIII w. Przy sieni od pd. wzniesiono klatkę schodową, przekształconą w 1 ćw. XIX w. Parter posiada portal o charakterze klasycystycznym z tegoż czasu. W większości pomieszczeń przyziemia sklepienia są kolebkowe, przeważnie z lunetami oraz kolebkowo-krzyżowe. Wysokie piętro przekryte jest stropem, a mezzanino belkowaniem. Zewnątrz dłuższe elewacje posiadają pozorne, trójosiowe ryzality, pośrodku rozczłonkowane w przyziemiu pilastrami toskańskimi, a wyżej jońskimi w wielkim porządku. Ryzalit frontowy wieńczy trójkątny szczyt. Przyziemie jest boniowane z wejściami i oknami zamkniętymi półkoliście. Piętro, z wysokimi oknami w profilowanych obramieniach, posiada podziały ramowe, a okna w ryzalitach trójkątne przyczółki. Ściany mezzanina na odcinkach pomiędzy ryzalitami są cofnięte, poprzedzone wąskimi tarasami o żeliwnych balustradkach. Wejścia osłaniają tarasy na opilastrowanych filarach. Niski, czterospadowy dach, nad ryzalitami jest trójspadowy, kryty blachą.

- PARK założono zapewne w pocz. w. XVII współcześnie z budową pałacu jako ogród włoski. Przekształcono go w 1 poł. w. XIX dla Jezierskich, w stylu romantycznym (włączenie w kompozycję systemu wodnego, utworzenie osi widokowych). Ponownie został przekształcony po 1874 dla Dernałowiczów (ujęcie przepływu rzeki Srebrnej w dwa równoległe kanały, spiętrzenie stawów, budowa kaskad). Otoczony jest on z trzech stron ciągiem stawów połączonych jazami. Od zach. na dziedziniec wiedzie most. Przed pałacem od pd-wsch. kanał rozszerza się w prostokątny staw.

- Klasycystyczny, murowany z cegły, tynkowany BUDYNEK DAWNEGO STAROSTWA usytuowany jest przy dawnym rynku sandomierskim (obecnie plac Kilińskiego). Zbudowany został w latach 1847-53 wg projektu arch. Henryka Marconiego. Jest piętrowy, na planie prostokąta, dziewięcioosiowy. Przyziemie oraz naroże lizeny biegnące poprzez dwie kondygnacje są boniowane. Okna piętra ujęte są w ozdobne obramienia z odcinkami gzymsu. Pod kostkowym, podokapowym gzymsem biegnie gładki fryz z okienkami strychu w formie rombów. Układ wnętrz jest dwutraktowy z korytarzem oraz sienią na przestrzał. Dach czterospadowy z dymnikami pokryto blachą.

- Klasycystyczna POCZTA przy ul. Warszawskiej nr 53 wzniesiona została w 1 ćw. w. XIX i była remontowana w. XIX i XX. Złożona jest z dwóch parterowych prostokątnych budynków: głównego, usytuowanego kalenicowo do szosy oraz oficyny od wsch. ustawionej szczytowo i połączonej z budynkiem głównym murem, w którym znajduje się brama na dziedziniec. Budynki są murowane z cegły, tynkowane. Główny pięcioosiowy, z wejściem w nieznacznym ryzalicie jest boniowany na narożach, posiada podokapowy gzyms modylionowym. Układy wnętrz są dwutraktowe. Dachy czterospadowe z dymnikami pokryto blachą.

- Klasycystyczny, murowany z cegły, tynkowany DWOREK ANDRIOLLEGO przy ul. Warszawskiej nr 173 zbudowany w 1 poł. w. XIX. W 4 ćw. XIX w. był rzekomo w posiadaniu malarza Michała Elwiro Andriollego. Jest to Parterowa budowla na planie prostokąta, trzyosiowa. Układ jej wnętrz jest dwutraktowy z sienią na osi. Okna zamknięte są półkoliście. Dach czterospadowy, pokryto blachą.

OLEKSIANKA
Zachowały się RESZTKI PARKU z ok. poł. XIX w., z okazami starych lip i jesionów oraz lipową aleją na osi dworu murowanego z 2 poł. XIX w., silnie zdewastowanego.

POGORZEL
= Barokowo-klasycystyczny, murowany z cegły, tynkowany DWÓR wzniesiono ok. poł. w. XVIII dla Rudzińskich wg projektu przypisywanego arch. Symeonowi Gaygierowi. W 2 poł. w. XVIII był własnością Modzewskich, m.in. Michała Modzewskiego, sufragana płockiego. Został przekształcony w początku w. XIX i przebudowywany w. XIX i XX (m.in. ok. 1900 dobudowa oranżerii oraz balkonu na dwóch filarach od frontu). Jest budowlą na planie prostokąta, parterową z piętrową częścią środkową, wysuniętą trójosiowymi ryzalitami z obu elewacji oraz jednoosiowymi ryzalitami skrajnymi. Posiada poddasze mieszkalne. Piwnice są sklepione kolebką koszową i kryte sklepieniem zwierciadlanym. Układ wnętrz jest dwutraktowy, w partiach skrajnych trzytraktowy. Na osi znajduje się prostokątna sień o posadzce z brunatnego i czerwonego marmuru, z dwiema klatkami schodowymi po bokach: na piętro i do piwnicy. Z sieni wiedzie przejście sklepione łukiem koszowym do obszernego salonu o ściętych narożach wewnętrznych. Wnętrza przekrywają stropy. W pomieszczeniu na prawo od salonu znajduje się kominek z 1 poł. w. XIX. Zewnątrz elewacje rozczłonkowane są pilastrami toskańskimi, zdwojonymi jednostronnie na narożach, dźwigającymi uproszczone belkowanie. Ryzality środkowe wieńczą trójkątne szczyty. Przed salonem od ogrodu znajduje się wysoki, murowany taras z dwoma biegami schodów, ozdobiony balustradą tralkową i wazonami piaskowcowymi z 1817 r., obecnie zniszczonymi. Dach przerobiony został na dwuspadowy, kryty dachówką.

- RESZTKI PARKU założonego w XVIII w. jako regularny, później przekształconego na krajobrazowy, ujęte są z trzech stron szpalerami, z czwartej zamknięte budynkiem dworu, wyniesionym na tarasie ziemnym. Na osi tarasu pozostały ślady alei z kwaterami po bokach oraz półkolistym szpalerem na zamknięciu. Od frontu wiedzie podjazd ze śladem kolistego gazonu. Na pn-wsch. od pałacu znajduje się ciąg stawów, po przeciwnej stronie zaś aleja dojazdowa do dworu, prostopadła do osi założenia. Wśród drzewostanu są okazy modrzewia i kilkusetletni dąb.

- KAPLICZKA PRZYDROŻNA przytwierdzona jest do pnia drzewa. Barokowo-ludowa rzeźba Trójcy Św. pochodzi z XVIII-XIX, ujęta jest w formie Tronu Łaski. Później dodano do niej krucyfiks. Osłonięta jest nowszym daszkiem.

RUDA MAZOWIECKA
- Zachowały się RESZTKI DWORU drewnianego z końca w. XVIII, przerobionego w. XX, w otoczeniu zdewastowanego parku z 1 poł. w. XIX.
- SPICHLERZ zbudowano w XVIII w. Jest on drewniany, o konstrukcji zrębowej, piętrowy, z dwukondygnacjowym podcieniem wzdłuż ściany frontowej. Okienka posiadają prostokątny kształt i są ozdobnie wycięte w belkach. Dach czterospadowy z wydatnym okapem pokryto gontem.

RUDNO
= Klasycystyczny, murowany z cegły, tynkowany PAŁAC zbudowano zapewne w początku w. XIX dla Marcina Chrzanowskiego, chorążego warszawskiego, wg projektu przypisywanego arch. Hilaremu Szpilkowskiemu. Został zdewastowany po 1945 r. Jest piętrowy, z piwnicami sklepionymi kolebką półkolistą i koszową z lunetami. Posiada plan prostokąta z portykiem od frontu oraz dwoma skrajnymi ryzalitami od tyłu, połączonymi tarasem. Układ wnętrz jest dwutraktowy, nieco przekształcony. W parterze za portykiem została nieosiowo usytuowana, półkolista sień biegnąca poprzez dwie kondygnacje, z drewnianą klatką schodową. W sieni posadzka wykonana została z szarego i czerwonego marmuru. W narożach frontowych budynku znajdowały się pierwotnie dwie owalne klatki schodowe (lewa usunięta w. XIX, a w jej miejsce wbudowane w obu kondygnacjach gabinety). W przyziemiu mieści się kuchnia. Spiżarnia oraz alkierz od pn-wsch. kryte są sklepieniem kolebkowym, pozostałe pomieszczenia posiadają stropy. Na piętrze znajduje się wielka sala balowa na planie litery L, przedzielona jest ona czterema drewnianymi kolumnami doryckimi (z nich jedna murowana kryje we wnętrzu przewód kominowy). We wnętrzach zachowano dwa kominki marmurowe, klasycystyczne z 1 ćw. w. XIX oraz resztki jesionowych i dębowych parkietów. Zewnątrz elewacje ujęte są na narożach pilastrami i zwieńczone belkowaniem. Portyk o czterech kolumnach toskańskich w wielkim porządku, zwieńczony jest trójkątnym frontonem. Okna w profilowanych obramieniach, w przyziemiu posiadają trójkątne szczyciki, zaś w sali balowej są porte-fenetry. Dach czterospadowy pokryto dachówką.
- Zachowały się RESZTKI PARKU z 1 poł. w. XIX, z aleją dojazdową i podjazdem na osi od frontu oraz śladami tarasów ziemnych od strony pn-wsch. opadających ku łąkom i dwóm symetrycznie położonym stawom, rozdzielonym groblą.

- KAPLICZKI PRZYDROŻNE są murowane z cegły, tynkowane. Pierwsza pochodzi z końca w. XVIII i jest słupowa, czworoboczna, z czterema eliptycznymi przeźroczami w górnej kondygnacji. Druga pochodzi z ok. poł. w. XIX., jest czworoboczna, dwukondygnacjowa, w jej wnęce znajdują się szczątki figury (popiersie) św. Jana Nepomucena z XIX w.

RUDZIENKO k. DOBREGO
- Murowany z cegły, tynkowany, parterowy DWÓR na planie prostokąta zbudowany został ok. poł. w. XIX, a następnie przebudowany. Odnawiano go w latach 1965-66. Jego piwnice kryte są stropami belkowymi. Układ wnętrza jest dwutraktowy. Od pn. dwór posiada taras z dwoma biegami schodów, osłonięty jest on blaszanym daszkiem, wspartym na sześciu żeliwnych kolumienkach. Dach naczółkowy pokryto dachówką. Na wsch. od dworu znajdują się resztki parku z prostokątną polaną, tworzącą rodzaj gabinetu otoczonego szpalerem lipowym.

- Murowana, czworoboczna KAPLICZKA PRZYDROŻNA wzniesiona została ok. poł. w. XIX, na grobli pomiędzy stawami. Posiada sklepienie krzyżowe. Wewnątrz znajduje się rzeźba św. Jana Nepomucena z 1 poł. w. XIX.

RUDZIENKO k. KOŁBIELI
Drewniany, konstrukcji zrębowej, oszalowany z pozornym boniowaniem DWÓR na ceglano kamiennej podmurówce, zbudowany został w 1 poł w. XIX dla Grabowskich. Przebudowywany zaś w XX w. Jest to parterowa budowla na planie wydłużonego prostokąta z nowszą dobudówką murowaną od pd-zach. Od frontu posiada portyk o czterech kolumnach toskańskich, zwieńczony trójkątnym szczytem z owalnym okulusem pośrodku oraz gzymsem ząbkowym w obramieniu. Układ wnętrz jest dwutraktowy, przebudowany z sienią prostokątną na osi, i trzema niszami: środkową zamkniętą łukiem koszowym i bocznymi hemisferycznymi oraz parą drzwi o szprosowaniu neogotyckim z ok. poł. XIX w. Dawny salon znajduje się w trakcie ogrodowym, rozdzielony jest dwiema parami kolumn toskańskich, obecnie zniekształca go przepierzenie. We wnętrzach są stropy. W pokoju od pd-zach. zachował się kominek o charakterze klasycystycznym. Drzwi wejściowe z portyku do sieni ozdobione są filarkami z motywem herm oraz kołatkami w formie splecionych dłoni. Dach czterospadowy kryty jest eternitem.

- Klasycystyczny, murowany z cegły, tynkowany LAMUS zbudowany został w 1 poł. w. XIX. Następnie uległ dewastacji. Jest parterowy, na wysokich piwnicach rozdzielonych korytarzem, sklepionych kolebkowo-krzyżowo i kolebkowo z lunetami. Naroża ujmują boniowane lizeny. Od frontu wybudowano ganek o dwóch kolumnach i dwóch półkolumnach toskańskich, zwieńczony trójkątnym szczytem. W ścianach szczytowych i szczytach przebito półkoliste okna. Drzwi klepkowe nabijane są gwoździami. Dach naczółkowy pokryto eternitem.

- KAPLICZKĘ PRZYDROŻNĄ wzniesiono w 1 poł. w. XIX. Jest ona murowana z cegły, tynkowana, czworoboczna. Trzykondygnacjowa konstrukcja, przepruta jest w górnej części czterema półkoliście zamkniętymi arkadami. Daszek namiotowy pokryto blachą. Wewnątrz znajduje się rzeźba św. Jana Nepomucena z 1 poł. w. XIX.

SINOŁĘKA
- KAPLICA PODWORSKA wzniesiona została w. XVII-XVIII. Jest orientowana. Drewniana budowla o konstrukcji zrębowej wzmocnionej lisicami, stoi na ceglano-kamiennej podmurówce, jest oszalowana. Nawa posiada plan zbliżony do kwadratu, prezbiterium jest węższe, zamknięte trójbocznie, z kwadratową kruchtą od pn., od zach. mieści się szeroka, prostokątna kruchta. Wnętrze kryte stropem. Chór muzyczny jest drewniany, wsparty na czterech słupach, z balustradą ażurową z tralek wyciętych z desek. Na belce tęczowej wisi krucyfiks barokowy z XVIII w. oraz główki aniołków i dwie hermy kobiece późnorenesansowe z 1 poł. XVII w. Dach nad nawą jest dwuspadowy z trzecią połacią od zach., nad prezbiterium wielopołaciowy, nad zakrystią i kruchtą pulpitowy. Kryje je gont. Na kalenicy nad nawą znajduje się czworoboczna wieżyczka na sygnaturkę, zwieńczona namiotowym, gontowym daszkiem.
Ołtarz główny pochodzi z ok. poł. w. XIX. Obraz z ołtarza przedstawia Matkę Boskieą z Dzieciątkiem. Balustrada przed ołtarzem jest barokowa i pochodzi z XVIII w. Dwa późnorenesansowe ołtarze boczne pochodzą z 2 ćw. XVII w.: lewy z obrazem św. Anny Samotrzeć malowany na desce z końca XVI w. lub 1 poł. w. XVII, przemalowanym w zwieńczeniu oraz z postaciami św. Piotra i Jana Ewangelisty z 2 ćw. w. XVII w owalnych medalionach w uszach. W prawym ołtarzu w zwieńczeniu znajduje się obraz Męczeństwa św. Andrzeja z w. XVII, podklejony obrazem przedstawiającym martwą naturę z winogronami zapewne z XVII w., szkoły włoskiej.
Ławki pochodzą z XVII w. Klęcznik, komoda i kufer podróżny z XVIII w., skrzynia z 1 poł. w. XIX, feretrony z ok. poł. w. XIX, z dwustronnymi obrazami ludowymi z tegoż czasu. Rzeźba barokowa św. Jana Nepomucena pochodzi z XVIII w.
Na cmentarzu kościelnym znajduje się nagrobek rodziny Buczyńskich, klasycystyczny z ok. poł. XIX w. z tablicami m.in. Kacpra (zm.1834) oraz późniejszymi.

- Drewniany, otynkowany DWÓR zbudowano w początku w. XIX dla Buczyńskich, po 1900 r. był w posiadaniu Filewiczów. Został gruntownie odremontowany i przekształcony po ostatniej wojnie. Jest on parterowy, siedmioosiowy z mieszkalnym poddaszem, na planie prostokąta z czterokolumnowym gankiem od frontu, zwieńczonym trójkątnym szczytem. Od tyłu posiada nowszą werandę. Układ wnętrz jest dwutraktowy z sienią na osi. Dach naczółkowy z dymnikiem i nowszą facjatą od frontu pokryto gontem.

- Zachowały się resztki parku krajobrazowego z 1 poł. w. XIX, na wsch. od dworu, z okazami starodrzewu otaczającego kaplicę.

- Drewniany, o konstrukcji zrębowej SPICHLERZ zbudowano w końcu w. XVIII. Jest on parterowy, z użytkowym poddaszem, na planie prostokąta z podcieniem na słupach wzdłuż elewacji zach. W ścianach szczytowych znajdują się okapy osłonięte gontem oraz kwadratowe okna, z żelaznymi płaskownikami z zadziorami. Dach namiotowy pokryto gontem. Obecnie dwór jest użytkowany przez Instytutu Doświadczalnego Sadownictwa

STANISŁAWÓW
- Drewniany na ceglanej podmurówce, otynkowany DWÓR parterowy, wzniesiony został w 1 poł. w. XIX zapewne dla Prądzyńskich, być może w miejscu usytuowania dworu zbudowanego ok. poł. w. XVI dla Bony. Jest siedmioosiowy, na narożach boniowany. Posiada dwutraktowy układ wnętrza. Od frontu ma nowszy ganek, a od pn. resztki tarasu. Dach naczółkowy pokryto blachą. W otoczeniu dworu znajdują się resztki starodrzewu.

- W rynku znajduje się ZAJAZD klasycystyczny, murowany z cegły, tynkowany. Zbudowano go w latach 1813-16, w miejscu drewnianej karczmy, spalonej w 1794 r. Uległ zniszczeniu w 1944 r. Odbudowano go w latach 1958-62. Jest on parterowy, na piwnicach sklepionych kolebkowo. Wzniesiony na planie litery L, z przedsionkiem od wsch., na osi krótszego skrzydła. Wnętrza zostały przebudowane. Ściany są boniowane z uproszczonym belkowaniem, okna posiadają półkoliste zamknięcie. Od zach. wejście znajduje się we wnęce zamkniętej koszowo. Dachy czterospadowe z dymnikami pokryto dachówką.

WIELGOLAS
Zachowały się RESZTKI PARKU krajobrazowego z 1 poł. w. XIX, wokół nowszego dworu murowanego, wzniesionego dla Wyleżyńskich. Są tu okazy starodrzewu, obszerna polana, staw od zach. oraz wzgórzem w części wsch.

ZGLECHÓW
- Drewniany, oszalowany DWÓR wzniesiono zapewne w końcu w. XVIII. W XIX w. był własnością Bogusławskich. Uległ zniekształceniu w XX w. Jest parterowy. Pierwotnie kryty był czterospadowym dachem gontowym.
- Na zach. od dworu znajdują się RUINY LAMUSA wzniesionego zapewne w. XVIII. Jest on murowany, na planie prostokąta, pierwotnie z podcieniem kolumnowym w ścianie szczytowej od wsch. i dwoma pomieszczeniami w każdej kondygnacji, nakrytymi sklepieniami kolebkowymi z lunetami, których resztki zachowane są w głębokich piwnicach.

ZABYTKI   POWIATU   MŁAWSKIEGO

BOŃKOWO KOŚCIELNE
KOŚCIÓŁ w tradycji barokowej, zbudowany w 1810 r.; salowy.

DROGISZKA
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w 1644 lub 1668 r., remontowany w 1933 r.; jednonawowy.

DZIERZGOWO
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, z 1. poł. XVI w., wielokrotnie remontowany m.in. w 1779, 1851 r., przebudowany w latach 1880-86; salowy z neogotycką wieżą od południa.

GRZEBSK
KOŚCIÓŁ Św. Leonarda, drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w 1712 r., przekształcony w 1882 r.; pierwotnie na rzucie wydłużonego ośmioboku, ob. trójnawowy z wieżą frontową.

KUKLIN
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w 1754 r.; salowy.

LIPOWIEC KOŚCIELNY
KOŚCIÓŁ w tradycji barokowej, zbudowany w 1805 r.; jednonawowy z fasadą zwieńczoną wolutowym szczytem. Dzwonnica późnoklasycystyczna, zbudowana w 1877 r.

MDZEWKO
DWÓR drewniany o konstrukcji zrębowej, z 1. poł. XIX w.; parterowy z gankiem frontowym.

MŁAWA
KOŚCIÓŁ Św. Wawrzyńca, cmentarny, barokowy, zbudowany w 1786 r.; salowy z fasadą zwieńczoną szczytem ujętym w spływy.
KOŚCIÓŁ Św. Trójcy, neobarokowy, zbudowany w latach 1882-86 z wykorzystaniem starszych murów; bazylikowy z dwuwieżową fasadą.
SPICHLERZ tzw. Lelewelówka, ul. Warszawska 44, drewniany o konstrukcji zrębowej, z końca XVIII w., odbudowany po pożarze w 1980 r.; parterowy kryty dachem łamanym.
RATUSZ barokowy, zbudowany w latach 1782-86, przekształcany w latach 1844-46 i 1939-45; piętrowy z ośmioboczną wieżyczką na kalenicy.
HALA TARGOWA, zbudowana w ok. 1900 r., z przeszkloną drewnianą konstrukcją dachu.
ZABUDOWA MIEJSKA: m.in. kamienice z pocz. XIX w., secesyjne: Stary Rynek 6, ul. 1 Maja 7, Żeromskiego 4 i ul. Żwirki 11.

SZREŃSK
KOŚCIÓŁ Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, gotycki, ceglany, z ok. 1530 r., remontowany ok. 1796 r.; jednonawowy z kaplicą od południa, sprzed 1546 r. Dzwonnica drewniana z 1772 r.
ZAMEK gotycki, z 2. ćw. XVI w., dla Szczęsnego Szreńskiego, wielokrotnie przekształcany; pierwotnie z czworobocznym obwodem murów z cylindrycznymi wieżami narożnymi, rozebrany ok. 1800 r. z wyjątkiem domu mieszkalnego.

RADZANÓW
KOŚCIÓŁ neorenesansowy, zbudowany w latach 1922-34, arch. Stefan Szyller; na rzucie krzyża łacińskiego.
SYNAGOGA (ob. biblioteka) neogotycka, z 2. poł. XIX w.

RATOWO
ZESPÓŁ KLASZTORNY pobernardyński (ob. sióstr mansjonarek Św. Rodziny), barokowy:
KOŚCIÓŁ, zbudowany w latach 1735-49; hala ścienno-filarowa z piętrowymi korytarzami biegnącymi wzdłuż bocznych elewacji i z parą kaplic bocznych od zachodu z 1760 r.
KLASZTOR od wschodu, zbudowany ok. 1752-61, budowniczy Jan Narębski; piętrowy, czteroskrzydłowy, z wirydarzem. Mur otaczający dziedziniec przed kościołem z 1739 r.

STRZEGOWO
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany przed 1650 r., wielokrotnie przekształcany; trójnawowy.

UNIKOWO
DWÓR Modrzejewskich, z 3. ćw. XIX w., parterowy z piętrowym ryzalitem.

UNISZKI ZAWADZKIE
DWÓR drewniany, otynkowany, z 2. poł. XVIII w.; parterowy z gankiem drewnianym.

WIECZFNIA KOŚCIELNA
KOŚCIÓŁ neogotycki z elementami neoromańskimi, zbudowany w 1905 r., budowniczy S. Kmita; bazylika transeptowa z dwuwieżową fasadą.

WYSZYNY KOŚCIELNE
KOŚCIÓŁ neogotycki, zbudowany w latach 1894-1900, arch. Józef Górski, w latach 20-tych XX w. odbudowany z nową wieżą frontową, proj. Stefan Szyller.

ŻUROMINEK
KOŚCIÓŁ barokowy, drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w 1754 r.; trójnawowy.

ZABYTKI   POWIATU   NOWODWORSKIEGO

BOŻA WOLA
Klasycystyczny. Murowany z cegły, otynkowany DOMEK DRÓŻNIKA usytuowany jest przy szosie z Jabłonny do Nowego Dworu. Wzniesiono go w 2 ćw. XIX w. Jest parterowy, trzyosiowy, na planie kwadratu, z wejściem w nowszej przybudówce na osi od frontu. Jego naroża są boniowane, układ wnętrz dwutraktowy. Dach czterospadowy pokryto papą.

DĘBE
Zachowały się RESZTKI PARKU otaczającego niegdyś dwór murowany, klasycystyczny z 1 poł. XIX w., który został rozebrany po drugiej wojnie światowej. Z dawnego układu parkowego przetrwały: gazon z podjazdem, aleja dębowa oraz resztki szpaleru lipowego. Przy wjeździe do parku znajduje się stróżówka przerobiona z pozostałości fortu łącznikowego ok. 1905-10 (z zespołu fortyfikacji Modlina). Ponadto we wsi zachowały się zabudowania forteczne z tegoż czasu: fragmenty koszar szyjowych, kaponiera szyjowa oraz wieżyczka strzelnicza.

GÓRA
- Położony na wysokim brzegu odnogi Narwi PAŁAC murowany z cegły, otynkowany wzniesiony dla Stanisława Poniatowskiego ok. 1780 r. zapewne wg projektu arch. Stanisława Zawadzkiego. Polichromie wnętrz (salon) wykonał Szymon Mańkowski po 1780 r., zamalowano je w XIX w., odsłonięte zostały w r. 1920, a następnie zniszczone w drugiej wojnie światowej. Od 1795 do 1839 r. pałac stanowił własność Gutakowskich: Ludwika Szymona oraz jego kolejnych żon: Teresy potem Marianny, sióstr Sobolewskich, następnie Wacława, pułkownika 13 pułku huzarów w armii Księstwa Warszawskiego i jego żony Józefy z Grudzińskich. W 1839 r. przeszedł na własność rządu rosyjskiego, z przeznaczeniem na siedzibę prawosławnych archirejów, w których posiadaniu pozostał do pierwszej wojny światowej. Przebudowany został częściowo w 1888 r.(obniżenie dachu, przekształcenie układu wnętrz, zmiana obramień okiennych, umieszczenie płaskorzeźby z Okiem Opatrzności w tympanonie środkowego ryzalitu). Uległ uszkodzeniu w obu wojnach światowych. Był stopniowo rozbierany, obecnie jest w ruinie.
W klasycystycznym, prostokątnym budynku o mezzainowym piętrze, z trzema ryzalitami od frontu i ogrodu (środkowy wyższy i szerszy, zamknięty trójbocznie), krytego czterospadowym dachem, o układzie wnętrz dwu- i trzytraktowym z ośmioboczną salą balową zachowały się: wysokie, sklepione piwnice (być może wcześniejszego budynku), ryzalit od strony rzeki oraz narożnik pd-zach. (w pełnej wysokości); pozostałe narożniki zachowały się do połowy wysokości murów.

- Klasycystyczny SPICHLERZ wzniesiono w końcu XVIII w. lub w 1 poł. w. XIX dla Poniatowskich lub Gutakowskich. Obecnie pozostaje w użytkowaniu gospodarstwa doświadczalnego PAN. Murowany z cegły, otynkowany, podpiwniczony prostokątny budynek wraca się frontem ku pn.-wsch. Jest on dwukondygnacjowy, trzyosiowy. Od strony dziedzińca posiada ganek na słupach z daszkiem siodłowym i schodkami po obu stronach. W okienkach założono płaskowniki żelazne z zadziorami. Dach naczółkowy z lukarną pokryto papą.

JABŁONNA
- PARK pierwotnie był ogrodem, położonym na krawędzi tarasu nad Wisłą, ze wzgórzami morenowymi na górnym poziomie terenu. Założono go w XVII w. Związany jest z rezydencją biskupów płockich; m.in. przbywający tu książe Ferdynand Waza, biskup płocki i wrocławski wystawił 1646 kaplicę.Po 1773, za prymasa Michała Jerzego Poniatowskiego, prace przy ogrodzie wyk. rzekomo arch. Jan Kanty Fontana. Od 1778 przy pracach ogrodowych zatrudniony arch. Szymon Bogumił Zug, który przekomponował założenie parkowe oraz (poza pawilonami, oranżerią, altaną chińską, grotą z domkiem) zaprojektował szereg dziś nie zachowanych (lub niezrealizowanych) budynków ogrodowych jak: drewniany wodozbiór, ptaszarnię 1778, belweder 1783, altanę monopter z ołtarzem Diany 1783, most chiński, pergolę dorycką itp. Wówczas pozostała z dawnego układu szeroka aleja dojazdowa rozwidlająca się przed pałacem i ujmująca wielki prostokątny trawnik, przy którym stoją dwa obeliski i gryfy trzymające tablice herbowe. Następnie wybudowano w miejsce trawnika wielki, kolisty basen z fontanną pośrodku i przesuwając bramę w pobliże pałacu.
Założenie parkowe przekształcono w latach 1827-37 wg koncepcji lub projektów właścicielki Anny z Tyszkiewiczów primo voto Potockiej 2 voto Dunin Wąsowiczowej. W tym czasie uległ częściowemu zatarciu poprzedni układ z promieniście rozchodzącymi się alejami za pałacem. Otwarto nowe perspektywy i dukty widokowe, skupiono drzewostan w grupy i klomby. Urządzno sadzawki na osi pałacu od pd.-zach. W końcu w. XIX wybudowano wał przeciw powodziowy na zamknięciu parku od strony Wisły, przywrócono trawnik w miejsce sadzawki. Porządkowanie parku miało miejsce w latach 1930-1 pod kierunkiem inż. Leona Danielewicza. Podwyższono wał w latach 1941-2. Park zrekonstruował w latach 1955-6 arch. Gerard Ciołek. Park uznano za rezerwat przyrody, krajobrazowy. Wśród bogatego drzewostanu występują: lipy, dęby, jawory, wiązy, graby, modrzewie, topole i klony. Na trawniku przed fasadą pałacu ustawiono zegar słoneczny z piaskowca z 1 poł. XIX w. oraz dwa postumenty pod kandelabry z 4 ćw. w. XVIII, w kształcie niskich słupków z piaskowca, żłobkowanych, ozdobionych motywem liści dębowych przewiązanych wstęgą oraz fali jońskiej.

- Piętrowy, klasycystyczny, murowany z cegły, otynkowany DAWNY ZAJAZD (ul. Modlińska 152) jest obecnie siedzibą GRN i mieści pomieszczenia sklepowe. Usytuowany jest naprzeciw bramy wjazdowej do pałacu. Wzniesiono go przed 1834 r. W 1861 r. określany został jako karczma piętrowa z zajazdem i kuźnią. Remontowany był w XIX w., nazywany Starą Karczmą. Został spalony w działaniach wojennych w 1944 r. Odbudowano go w latach 1953-4 wg projektu arch. Romana Ostapowicza i Haliny Trojanowskiej. Budynek złożony jest z dwóch prostokątnych, prostopadłych do siebie skrzydeł tworzących rzut litery T. Elewacje obu skrzydeł są pięcioosiowe, szczytowe trójosiowe, z gzymsem między kondygnacjami. Na osi elewacji pd. Znajduje się pozorny ryzalit boniowany, z płytką arkadową wnęką na wysokość obu kondygnacji,a w niej wejście. Układ wnętrz jest dwutraktowy, gruntownie przebudowany. Dachy dwuspadowe z naczółkami pokryto blachą.

- Klasycystyczna POCZTA murowana z cegły, otynkowana (ul. Modlińska 102) usytuowana jest przy zakręcie szosy, przy wjeździe do osady. Wzniesiona została w 2 ćw. w. XIX (rzekomo 1827). Przerabiano ją w XIX i XX w. Na narożach jest boniowana. Parterowa budowla na planie prostokątna, pięcioosiowa, na osi posiada wejście w nieznacznym ryzalicie podkreślonym boniowniem i zwieńczonym trójkątnym szczycikiem. Dach czterospadowy, w tylnej połaci z nowymi lukarnami, pokryto dachówką. Od zach. znajduje się oficyna, współczesna budynkowi głównemu, usytuowana prostopadle do niego i łącząca się z nim murem z bramką. Jest murowana z cegły, otynkowana, parterowa na planie wydłużonego prostokąta. Ośmioosiowa, posiada dwa głębokie podcienia otwarte arkadowo. Dach czterospadowy z dwiema powiekami pokryty jest papą. Brama murowana, otynkowana, złożona z czterech filarków krytych namiotowymi daszkami.

JADWISIN
- PAŁAC wzniesiono w końcu XIX w.(ukończony 1898) wg projektu arch. Franciszka Arveuf dla Macieja Radziwiłła oraz jego żony Jadwigi z Krasińskich. Uszkodzony został w działaniach drugiej wojny światowej, a następnie odremontowany, z przekształceniem wnętrz. Nawiązuje stylowo do renesansu francuskiego. Zwrócona frontem ku zach. murowana z cegły budowla, na podmurówce z kamieni polnych, licowana jest czerwono-brunatnymi płytkami ceramicznymi, posiada ponadto tynkowane naroża, fryzy oraz obramienia otworów okiennych i wejściowych. Pałac posiada asymetryczny układ brył, jest parterowy, podpiwniczony, z mieszkalnym poddaszem i piętrowymi ryzalitami oraz dwukondygnacjową wieżą z boku elewacji frontowej. Układ wnętrz jest dwutraktowy, z sienią na osi, w której część przednia nieco niższa, wydzielona uskokiem, wyłożona płytkami białego i czarnego marmuru. Od wsch. w zwieńczeniu szczytu ryzalitu znajduje się kartusz z herbami Trąby (Radziwiłłów) i Ślepowron (Krasińskich). Dach mansardowy z drewnianymi lukarnami, nad ryzalitami kryty jest blachą, wytłaczaną w formie łuski.
- STAJNIE pochodzą z czasu budowy pałacu, rozbudowane zostały po drugiej wojnie światowej.
- Krajobrazowy, połączony z lasem PARK urządzono ok. 1900 wokół pałacu. Od frontu znajduje się gazon z prostokątnym kwietnikiem. Wśród stuletniego drzewostanu występują okazy świerków, klonów oraz jesionów.

ŁOMNA
- Zachowały się RESZTKI PARKU z w. XIX, otaczającego, rozebrany po drugiej wojnie dwór Trębickich (zapewnne 2 ćw. w. XIX), po którym pozostał zarys części fundamentów oraz zawalone, murowane piwnice, sklepione kolebkowo. Na osi biegnie aleja dojazdowa oraz ślady owalnego podjazdu, od wsch. Położone są stawy.
- Murowana z cegły, otynkowana DAWNA OFICYNA DWORSKA wzniesiona została zapewne w 2 ćw. XIX w., usytuowana jest na pn. od dworu. Piętrowa pięcioosiowa budowla posiadana plan prostokąta, od wsch. Została dobudowana nowsza, kwadratowa sionka, a od pd. parterowe przybudówki z XX w. Układ wnętrz jest dwutraktowy, przebudowany. Sionka ujęta jest na narożach pilastrami toskańskimi, posiada wejście podkreślone obramieniem uszakowym w tynku; analogiczne obramienie mają drzwi z sionki do wnętrza, zwieńczone trójkątnym szczytem. Dach czterospadowy pokryto eternitem.
- Murowana z cegły, otynkowana DAWNA RZĄDCÓWKA usytuowana jest przy drodze przez wieś. Została zniesiona 1 poł. w. XIX. Parterowa, sześcioosiowa budowla posadowiona jest na wysokich piwnicach. Posiada plan wydłużonego prostokąta, układ jej wnętrz jest dwutraktowy, z korytarzem do którego wejście wiedzie po schodkach z ganku od pd. Otwory okienne zostały powiększone. Dach naczółkowy pokryto łupkiem.

MODLIN
- Neorenesansowy, murowany z cegły, otynkowany, boniowany SPICHLERZ wzniesiono w 1844 r. wg projektu arch. Jana Jakuba Gaya, pod którego kierunkiem zatrudniony był arch. Piotr Leon Krasiński. Spichlerz położony jest na cyplu w widłach Narwi i Wisły. Wybudowany był jako inwestycja Banku Polskiego, wydzierżawiany corocznie Intendenturze czynnej armii, w 1853 r. odkupił go rząd. Podczas działań wojennych w 1939 r. został wypalony, a skrzydło zach. rozebranego ostatecznie po drugiej wojnie. Obecnie jest w ruinie. Zachowały się mury obwodowe skrzydła wsch. i ryzalitu środkowego, część ścian działowych oraz sklepień kolebkowych. Ustawiony jest na wysokim dwustopniowym cokole, oblicowanym kamieniem, z kamiennymi, boniowanymi pasami na narożach oraz obramieniami portali bramnych. Posiada plan wydłużonego prostokąta, pierwotnie czterdziestopięcioosiowy, z siedmioosiowym ryzalitem (niegdyś środkowym) w elewacji pd. Jest czterokondygnacjowy w zewnętrznym widoku, wewnątrz o sześciu kondygnacjach. Posiada trzy bramy na przestrzeni (zach. nie zachowana), od strony lądu dla ruchu pieszego i kołowego, od strony rzeki spełniającymi rolę komór załadowczo-wyładowczych zboża bezpośrednio z barek na poziom parteru oraz pierwszego piętra. Portale bramne w elewacji pn. są lekko zryzalitowane na wysokość trzech kondygnacji, o arkadowych otworach, środkowy zwieńczony jest gzymsem machikułowym z pseudoblankowaniem. Ponad portalem głównym od pd. w przyłóczach umieszczono dekorację płaskorzeźbioną w narzucie z motywami panopliów, nad nimi belkowanie z gzymsem konsolkowym i gładkim fryzem. Okna dolnej kondygnacji zamknięte są odcinkowo, małe prostokątne, w drugiej kwadratowe, dwóch najwyższych zamknięte półkoliście. W elewacjach znajdują się otwory wentylacyjne osłonięte odlanymi z żelaza rzeźbionymi głowami lwów, poniżej których znajdują się takież hełmy antyczne. Część środkowa budynku w obu elewacjach zwieńczona jest attyką z pseudomachikułami. W 1844 r. urządzono bulwary nadrzeczne.

SEROCK
- Murowany z cegły, otynkowany DAWNY ZAJAZD (ul. 1 Maja nr 17) zniesiono zapewne w 1 poł. w. XIX i w XX w. Złożony jest z dwóch budynków ustawionych wzdłuż ulicy, połączonych murem z bramką zamkniętą łukiem odcinkowym, oraz z długiego bocznego skrzydła z trzema przybudówkami ustawionego prostopadle. Budynki parterowe są częściowo podpiwniczone. Lewy jest ośmioosiowy z ryzalitem pośrodku, w którym znajduje się wejście, ściany zwieńczy profilowany gzyms, dach jest czterospadowy, kryty dachówką. Prawy pięcioosiowy budynek przekryto dachem dwuspadowym (pierwotnie czterospadowym), dachówkowym. Układy wnętrz są dwutraktowe, przekształcone.

- Koliste GRODZISKO (Barbarka)na prawym wysokim brzegu Narwi, naprzeciw ujścia Bugu, oddzielone jest od kościoła jarem. Pochodzi z XI-XIII w. Badania przeprowadzone 1962-6 ujawniły trzy fazy wału o konstrukcji rusztowej i przekładowej, jamy magazynowe, ślady słupów oraz paleniska. W XVI w. istniał tu cmentarz z kaplicą p.w. św. Barbary; w czasie prac wykopaliskowych odsłonięto fragmenty fundamentów kaplicy z XVII w.

SZAMOCIN
Zachowały się ŚLADY ZAŁOŻENIA DWORSKIEGO w obrębie gospodarstwa (ul. Fortowa 1). Do 1944 istniał tu dwór drewniany zapewne z końca w. XVIII, do 1860 r. był własnością Karola Klatta, potem Domańskich, a następnie Jastrzębskich; spalono go w działaniach drugiej wojny światowej. W pobliżu dworu znajdują się: staw (obecnie wyschnięty) z kępą drzew na wysepce oraz trzy nagrobki (usytuowane zapewne przy dworskiej kaplicy), zdewastowane, z piaskowca, o płytach zdobionych żłobkowaniem oraz rozetami. Pierwsza, Karola Klatta, właściciela Szamocina (zm. 1860), druga i trzecia z zatartymi napisami i datami 1867 i 1874.

ZAKROCZYM
= Pozostałości po dworze (kurii) książęcym, usytuowane są na płaskowyżu, na pn-wsch. od grodziska, na terenie zwanym starostwo. Dwór wzniesiono zapewne w 1 ćw. w. XV (przed 1422). Wzmiankowane są: Dom Zakroczymski z 1425 r., dwór książęcy z lat 1466-70, nowa sala książęca z 1466 r. Pierwotnie zabudowania były głównie drewniane, skupione w czworobok wokół prostokątnego dziedzińca, otoczonego palisadą z dwukondygnacjową bramą od zach. Budynek murowany zw. lapidea alias kamienica odbudowany został przed 1549 na miejscu pierwotnego, również murowanego z cegieł, rozbudowano go przed 1616 r. Zabudowania dworu zostały zniszczone w 1657 r. W r. 1765 wzmiankowany był zamek, czyli dwór murowany, w złym stanie. W r. 1822 ruiny rozebrano i materiał użyto na remont kościoła parafialnego. Przed 1828 r. istniał tu mały, sklepiony budynek, w którym przechowywano księgi grodzkie. Fragmenty zabudowy istniały jeszcze w 2 poł. XIX w. Teren dworu nie należał w tym czasie już do terytorium miasta, włączony był do utworzonych wokół twierdzy Modlin kolonii osadników rosyjskich).
Obecnie istnieją trzy murowane piwnice, pod budynkiem z XIX w., zbudowane z cegły o układzie mieszanym, częściowo polskim oraz blokowym. Sklepienia są kolebkowe o niestarannym układzie cegły. Okna przebite w tunelowych rozglifieniach. Piwnica wsch. podzielona jest wzdłuż na dwa pomieszczenia. Przejścia między piwnicami sklepione są odcinkowo. W piwnicy środkowej w ścianach utworzono wnęki zamknięte odcinkowo, w piwnicach zach. łukiem zbliżonym do łuku Tudora. W głębokich tunelowych wnękach przebito świetliki.

- GRODZISKO zwane Czubajka położone jest w pn-wsch. części miasta, na wysokim brzegu Wisły, na krańcu cypla porozcinanego jarami o stromych zboczach. Z w XI-XIV w. pochodzi gród w 1254 r. Gród zniszczono i spalono w 2 poł. XIII w., następnie odbudowano. W latach 1345-70 należał on do dzielnicy płockiej. Kazimierz Wielki przekazał go w 1355 r. w czasowy zarząd Siemowitowi III, księciu mazowieckiemu. Potem utracił znaczenie militarne. Teren grodziska został częściowo uporządkowany w latach 1829-34 i użytkowany pod ogrody. Badania sondażowe prowadzone w 1954 odkryły fragmenty drewnianej zabudowy oraz ułamki ceramiki. Badania powierzchniowe z 1959 r. ujawniły istnienie podgrodzia przylegającego od wsch.

ZAMCZYSKO
GRODZISKO zwane Zamczyskiem z XII w.położone jest w zach. części Puszczy Kampinowskiej, na pn.-wsch. od Kampinosu, na pd. krawędzi zalesionego wału wydmowego, w sąsiedztwie rozległych, bagnistych łąk. Jest pierścieniowate, otoczone dwoma wałami oraz dwiema fosami, porośnięte starodrzewem i krzewami. Badania powierzchniowe zostały przeprowadzone w 1923 r., inwentaryzacyjne oraz weryfikacyjne w 1956.

ZEGRZYNEK
- Zachowały się RESZTKI DWORU zbudowanego w 1838 r. W 2 poł. XIX w. dwór był w posiadaniu Wandy z Wysłouchów i Zygmunta Szaniawskich, następnie ich syna Jerzego, pisarza (zm. 1970). Został spalony w 1977 r. Z drewnianego tynkowanego, parterowego dworu z gankiem kolumnowym zachowały się fundamenty, schody, ponadto filary bramy, oraz sklepione kolebkowo piwnice gospodarcze. Wokół ruin zachowały się pozostałości parku, od 1977 r. uznanego za rezerwat przyrody.
- Zachowały się także RESZTKI MŁYNA parowego, murowanego przed 1859 r., pierwotnie czterokondygnacjowego. Zbudowano go dla Aleksandra Łapińskiego, a następnie (po 1870) stanowił własność Stanisława i Józefy z Wysłouchów Kropiwnickich. Został spalony w 4 ćw. XIX w.

ZABYTKI   POWIATU   OSTROŁĘCKIEGO

ANDRZEJEWO
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, budowany etapami w latach 1526-1605 przez m.in. muratora Maciej, remontowany m.in. w latach 1788-1806 i ok. 1828 r. Bazylika stropowa ze sklepionym prezbiterium, przy którym od pd. kaplica z 1612 r.; od frontu nieukończona wieża z ostatnią kondygnacją drewnianą nadbudowaną ok. 1828 r.

BARANOWO
KOŚCIÓŁ neogotycki, zbudowany w latach 1910-14, arch. Juliusz Dzierżanowski i Jarosław Wojciechowski; halowy z dwuwieżową fasadą.

BROK
KOŚCIÓŁ Św. Andrzeja, renesansowy, z ok. 1560 r., zapewne proj. Jan Baptysta Wenecjanin; jednonawowy, sklepiony

BRZEŹNO
PAŁAC Marchwickich, neoklasycystyczny, z ok. 1900 r., arch. Leandro Marconi; nawiązuje do form pałacu w Natolinie. Otoczony parkiem krajobrazowym.

CZARNIA
KOŚCIÓŁ neogotycki, zbudowany w latach 1903-07, arch. Franciszek Przecławski; halowy z wieżą frontową.

CZERWIN
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany w latach 1774-77; na planie krzyża łacińskiego, z kopułą na przecięciu naw. Dwie dzwonnice, barokowe, z ok. 1777 r., ustawione symetrycznie przed fasadą kościoła.
DWÓR Celińskich, eklektyczny, zbudowany ok. 1870 r. i z pocz. XX w., z wykorzystaniem murów budowli, z przełomu XVII/XVIII w.; parterowy, częściowo piętrowy, elewacja frontowa czternastoosiowa, z trzema ryzalitami.

GOWOROWO
KOŚCIÓŁ neogotycki, zbudowany w latach 1880-87, arch. Feliks Nowicki, z polichromią wykonaną w latach 1930-35 przez Władysława Drapiewskiego.

KLECZKOWO
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany ok. 1512-18, jako bazylika, przekształcony na pseudobazylikę w 2. ćw. XVI w., odbudowany od fundamentów w latach 1951-54. Otoczony gotyckim murem obronnym, przed poł. XVI w.

ŁYSE
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w 1882 r.; jednonawowy z dwuwieżową fasadą.

PISKI
KOŚCIÓŁ barokowo-klasycystyczny, zbudowany w 1791 r.; salowy z fasadą zwieńczoną szczytem ujętym w spływy.

PONIKIEW MAŁA
DWÓR eklektyczny, z 2. poł. XIX w.; parterowy z piętrowym z ryzalitem na osi.

RZEKUŃ
KOŚCIÓŁ neogotycki, zbudowany w latach 1914-35, arch. Józef Pius Dziekoński; halowy z transeptem i dwuwieżową fasadą.

STARY SUSK
DWÓR w stylu tzw. dworkowym, zbudowany w latach 1925-26, arch. Rudolf Macura, dla Jana Glinki, z wykorzystaniem murów z XVIII w.; parterowy z wgłębnym portykiem frontowym i skrzydłami bocznymi od tyłu.

SZCZAWIN
PAŁAC klasycystyczny, zbudowany w 1830 r., arch. Adam Idźkowski, dla Józefa Glinki. Złożony z piętrowego korpusu poprzedzonego portykiem i połączonych galeriami parterowych pawilonów.
PARK krajobrazowy, założony ok. 1830 r., proj. Adam Idźkowski, przekształcony w 1898 r. przez Waleriana Kronenberga.

WĄSEWO
KOŚCIÓŁ neogotycki, zbudowany w latach 1912-20, arch. Józef Pius Dziekoński; halowy, na rzucie krzyża łacińskiego, z dwuwieżową fasadą.

ZALAS
KOŚCIÓŁ neogotycki, zbudowany w latach 1908-13, arch. Franciszek Przecławski; jednonawowy z wieloboczną wieżą frontową.

ZABYTKI   OSTROŁĘKI

KOŚCIÓŁ Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, z prezbiterium zbudowane w latach 1641-58 i nawą między 1739 a 1740 r., zapewne proj. Karol lub Jan Bay, kończoną do 1785 r., kilkukrotnie remontowany.

ZESPÓŁ KLASZTORNY pobernardyński, barokowy, zbudowany w latach 1666-96, wielokrotnie remontowany, m.in. między 1848 a 1855 r., arch. Henryk Marconi.
KOŚCIÓŁ Św. Antoniego, jednonawowy z rzędami skomunikowanych ze sobą kaplic bocznych i z transeptem. We wnętrzach barokowa polichromia wykonana w latach 1762-65 przez Walentego Żebrowskiego.
KLASZTOR od południa, złożony z trzech piętrowych skrzydeł zgrupowanych wokół wirydarza. Dziedziniec krużgankowy przed kościołem, sprzed 1752 r.; czworoboczny z wieżą bramną od frontu i kolistymi wieżyczkami w narożach zach.

RATUSZ klasycystyczny, zbudowany w latach 1824-8, nadbudowany o piętro w 1969 r.

STAROSTWO, ul. Bema 3 klasycystyczne, zbudowany w latach 1825-30, nadbudowane o piętro w 1919 r.

POCZTA, ul. Bema 8, klasycystyczna, zbudowana w ok. 1828 r., piętrowa. Muzeum Okręgowe.

ZABYTKI   POWIATU   OTWOCKIEGO

DŁUGA KOŚCIELNA
Drewniany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Anny. Orientowaną świątynię wzniesiono w XVI lub pocz. XVII w. (przed 1630 r.). We wnętrzu nawę główną oddzielają od bocznych silnie fazowane słupy. Nawy przekryto płaskim stropem, natomiast prezbiterium pozorną kolebką. Dach gontowy nad nawą główną i przezbiterium jest stromy, dwuspadowy, od wschodu zamkniety wielobocznie, nad kaplicą, zakrystią i kruchtą dwuspadowy, nad nawami bocznymi pulpitowy. Blaszana wieżyczka na sygnaturkę prawdopodobnie pochodzi z XIX w.

GLINIANKA
- OSADA powstała zapewne w XV lub XVI w.
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Wawrzyńca wybudowano na miejscu poprzedniego drewnianego ok. poł. XVIII w. Jednonawowa drewniana światynia jest orientowana. Nawę przekryto płaskim stropem, prezbiterim sklepieniem pozornym. Dach dwuspadowy jest kryty blachą.
- Wolnostojaca, przekryta dachem namiotowym, drewniana DZWONNICA pochodzi zapewne z XVIII w.

KARCZEW
- MIASTECZKO założone w pocz. XV w. Zabudowa skupia się wzdłuż głównej ulicy , biegnacej z pn.-zach. na pd.-wsch., wiodącej do Wielkiego Otwocka. Przy jej pn. pierzei stoi kościół parafialny. W północnej części miasteczka znajduje się kwadratowy rynek. Zabudowa jest na ogół zwarta, zarówno piętrowa jak i parterowa, drewniana i murowana.
- Obecny, murowany KOŚCIÓL PARAFIALNY p.w. św. Wita, wzniesiony na miejscu poprzednich drewnianych w latach 1732-7, przypisywany jest Jakubowi Fontanie. W latach 1911-13 przeprowadzono jego rozbudowę pod kierunkiem arch. Hugona Kudery. Późnobarokowa świątynia jest orientowana. Dwukondygnacjowa fasada główna równa szerokością nawie głównej, ujęta jest dwiema parawanowymi ścianami o esowatych spływach, zasłaniajacymi kruchty i kaplice. Posiada falistą linię rzutu i zwieńczona jest rozbudowanym przerwanym szczytem. Portal jest bogato zdobiony. Dachy pokryto blachą. We wnętrzu znajduje się pochodząca z 2. poł. XVIII w. ambona w kształcie łodzi. Wyposażenie wnętrza dość bogate.
- Na pn.-zach. od kościoła znajduje się klasycystyczna, murowana DZWONNICA, wzniesiona zapewne na przełomie XVIII / XIX w.
- KAPLICZKA przydrożna z ok. poł. XVIII, z rzeźbą św. Leonarda, znajdująca się u zbiegu ul. Żaboklickiego i Częstochowkiej, dekorowana jest motywami rokokowymi.

KOŁBIEL
- Murowany, neogotycki KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Św. Trójcy wzniesiono na miejscu poprzednich drewnianych wg projektu Józefa Piusa Dziekońskiego w latach 1896-9. Większość sprzętów pochodzi z XVIII w.
- Na CMENTARZU kościelnym znajduje się nagrobek Marcina Chrzanowskiego, o formie obelisku wzbogaconego motywem waz, z płaskorzeźbionym portretem zmarłego, na grzebalnym natomiast Stefana Dąbrowskiego (zm. W 1850 r.) także w formie obelisku.

STARA MIŁOSNA
- Dawny ZAJAZD wzniesiono w 1. poł. XIX w. Jest to parterowa, murowana i tynkowana budowla, pokryta gontowym dachem naczółkowym.
- Dawny parterowy CZWORAK (?) pochodzący zapewne z 1. poł. XIX w., jest murowany i tynkowany, przekryty czterospadowym dachem gontowym.

OSIECK
OSADA posiada zabudowę luźną, parterową, drewnianą i murowaną, pochodzącą z XIX i XX w.
- Obecny murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. śś. Andrzeja i Bartłomieja stanął na miejscu poprzednich. Neogotycką świątynię wzniesiono w latach 1902-8 wg projektu arch. Stefana Szyllera.
- Drewnianą KAPLICĘ CMENTARNĄ o jednym wnetrzu wybudowano w 1. ćw. XIX w. Przekryta jest ona płaskim stropem. Fasadę rozczłonkowują cztery drewniane kolumny, wyjście wieńczy trójkątny szczyt, a dach pokryty jest blachą.

OTWOCK
Prawa miejskie otrzymał w 1924 r. Jego plan urbanistyczny opracował arch. Adam Paprocki. Miasto zachowało charakter uzdrowiska o luźnej, różnej wysokości, z przewagą drewnianych will zabudową. Na uwagę zasługuje secesyjny zespół budynków użyteczności publicznej m.in. dawne kasyno arch. Władysława Leszka Horodeckiego, z pocz. XX w.
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Wincentego a Paolo wybudowano w latach 1930-2 wg projektu arch. Łukasza Wolskiego, na miejscu poprzedniego z lat 1891-2 autorstwa Władysława Marconiego.

OTWOCK WIELKI
= ZESPÓŁ PAŁACOWY. PAŁAC wybudowano w latach 1693-1703, prawdopodobnie wg projektu arch. Karola Ceroniego lub Józefa Fontany. W poł. XVIII w. rozbudował go Jakub Fontana. W 1850 r. został przebudowany przy udzial earch. Jana Skarboriego. Stoi na wyspie jeziora utworzonego przez zalewy wiślane. Jest dwupietrową, barokową budowlą składajacą się z korpusu na planie prostokąta i dostawionych do naroży prostokątnych skrzydeł, połączonych w przyziemiu ze środkowym ryzalitem za pomocą dwuarkadowych podcieni. W punktach styku bocznych ścian korpusu ze skrzydłami znajdują się dwie owalne wieże. Wnętrza są bogato dekorowane stiukami i malowidłami. Dachy pokrywa są dachówka, a wieże posiadają blaszane hełmy z owalnymi lukarnami.
- Późnobarokowa, murowana, parterowa OFICYNA usytuowana jest na lądzie stałym na pn.-zach. od pałacu. Wzniesiona została po poł. XVIII w. Od frontu w płaskim ryzalicie posiada nowszy ganek, na sześciu kolumnach. Jej okna okalają profilowane listwy. Przekryta jest dachem łamanym z naczółkami i lukarnami od zach., pokrytym dachówką.
- Otaczający założenie okazały, późnobarokowy PARK założony w XVII w., przeplanowano gruntownie w 2. poł. XVIII w.

SOBIEKURSK
DWÓR wzniesiono przypuszczalnie w 1. poł. XIX w. Jest on parterowy, murowany i tynkowany. Od frontu posiada nowszy ganek na sześciu kolumnach. Jego dwuspadowy dach z naczółkam dziś kryje papa. Wokół znajdują się resztki PARKU krajobrazowego.

SOBIENIE JEZIORY
KOŚCIÓL PARAFIALNY p.w. Wszystkich Świętych to bezstylowa, murowana budowla wzniesiona w 1806 r., następnie silnie przebudowana. Kościół jest jednonawowy, orientowany. Fasada posiada wieżę na osi. Dwuspadowy dach pokrywa blacha.

SOBIENIE KIEŁCZEWSKIE
WIATRAK wzniósł w1838 r. cieśla Stefan Bochański. Jego czterospadowy dach kryty jest gontem.

SOŁBIENIE SZLACHECKIE
PAŁAC wzniesiono zapewne ok. poł. XIX w. Piętrowa, podpiwniczona budowla jest murowana. Elewację frontową urozmaicono trzema ryzalitami. Czterospadowy dach pokryto dachówką. Wokół znajduje się PARK krajobrazowy.

SUFCZYN
- DWÓR zbudowano w 1827 r. i częściowo przebudowano w 2. poł. XIX w. Jest klasycystyczną, parterową, murowaną budowlą na planie prostokata. Na osi dłuższych elewacji posiada ryzality w formie portyków toskańskich.
- Wokół dworu znajdują się resztki PARKU krajobrazowego. W alei podjazdowej stoi na murowanym postumencie ZEGAR słoneczny.
- Ruiny klasycystycznej KUŹNI pochodzą zapewne z 1. poł. XIX w. Była to murowana i tynkowana, parterowa budowla na rzucie prostokąta. Jej pozorny ryzalit zwieńczony jest trójkątnym tympanonem. Czterospadowy dach, kryty gontem zachował się fragmentarycznie.

WARSZAWICE
Drewniany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Jana Chrzciciela wzniesiony został w 1736 r. Jest trójnawowy, nawę główną od bocznych oddzielają kolumny. Strop w nawach i nad prezbiterium jest płaski, częściowo pokryty polichromią z 2. poł. XIX w. Wyposażenie koscioła w większości pochodzi z końca XVII i z XVIII w.
- Na CMENTARZU znajdują się późnoklasycystyczne nagrobki Agnieszki Robakiewicz (zm. 1842), Leopolda Radzińskiego (zm. 1853).

WIĄZOWNA
- Obecny klasycystyczny, murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Wojciecha stanął na miejscu poprzedniego, drewnianego w 1788 r. Salowa świątynia jest orientowana. Wewnątrz ściany nawy rozczłonkowane są za pomocą półkoliście zamkniętych arkad, w których znajdują się okna, a ściany prezbiterium marmoryzowanymi pilastrami i półkolumnami. Nawę i prezbiterium przekrywa strop. Fasadę poprzedza czterokolumnowy portyk joński, zwieńczony trójkątnym szczytem z Okiem Opatrzności. Elewacje boczne rozczłonkowują półkoliście zamknięte wnęki arkadowe, w których znajduja się półkoliste okna. Dachy kryte są blachą. W lewym ołtarzu bocznym znajduje się obraz Wojciecha Gersona. Wyposażenie pochodzi głównie z XIX w.
- W północnej części wsi znajduje się obszerny PARK krajobrazowy, z pałacem neobarokowym.

ZABYTKI   POWIATU   PŁOŃSKIEGO

CHOCISZEWO
- DWÓR zbudowany 3 ćw. w. XIX zapewne dla Lewockich, następnie w posiadaniu Zawidzkich. Obecnie szkoła. Późnoklasycystyczny. Zwrócony frontem ku pn-wsch. Murowany z cegły, otynkowany. Piętrowy, na planie prostokąta. Dziewięcioosiowy z trójosiowym ryzalitem zwieńczony trójkątnym szczytem. Układ wnętrz dwutraktowy z korytarzem. Dach czterospadowy, kryty blachą.

CZERWIŃSK NAD WISŁĄ
WIEŚ. W wiekach X i XI to lokalny ośrodek osadniczy. Wzmiankowana 1065, w falsyfikacie mogileńskim wśród uposażenia klasztoru benedyktynów w Mogilnie. Fundacja klasztoru kanoników regularnych zapewne 2 ćw. w. XII (przed 1155). Większa część Czerwińska, poświadczona 1254 jako posiadłość biskupstwa płockiego, otrzymała przywilej miejski na prawie chełmińskim 1373. Pozostała część w posiadaniu klasztoru do końca w. XVIII, obdarzona prawem miejskim 1582. Utrata prawa 1869. Rozwój osady związany z rolnictwem i handlem (spław zboża Wisłą). Położona przy pd. stoku wysoczyzny na prawym brzegu Wisły. Kościół z zespołem budynków klasztornych usytuowany na górnym piętrze terasy wiślanej, w pd-zach. części naturalnego cypla, wydzielonego od wsch. i zach. oraz częściowo od pn-wsch. i pd-wsch. wąwozami schodzącymi ku Wiśle. W wąwozie od zach. ul. Klasztorna, od wsch. ul. Świętokrzyska, powyżej której na sąsiednim stoku położony cmentarz grzebalny, na miejscu zlikwidowanego 1778 kościoła p.w. św. Wojciecha. Osada na dolnym piętrze terasy, rozciągnięta równolegle do rzeki, pierwotnie o układzie ulicówki rozszerzającej się przy pd-wsch. krańcu terenów klasztornych w niewielki rynek zw. placem Batorego, na planie zbliżonym do trapezu. Za nim ul. św. Jadwigi, wiodąca ku wsch. części wsi zw. Praga.
- DOMY MIESZKALNE. Zabudowa w typie wiejskim, skupiona przy ul. św. Jadwigi (numery: 10,14,19,20,21,23) oraz przy ul. Klasztornej. Wziesione w 1 poł. i ok. poł. w. XIX, przekształcone w. XX. Drewniane, konstrukcji zrębowej, oszalowane, ujęte na narożach pozornym boniowaniem. Parterowe, przeważnie pięcioosiowe, o dwutraktowych układach wnętrz oraz belkowanych stropach. W kilku ozdobna stolarka drzwiowa, płycinowa z motywem rozet oraz ze skośnie układanych klepek, gęsto ćwiekowana. Dachy naczółkowe, kilka o okapach wspartych na profilowanych zakończeniach belekstropowych, kryte blachą lub papą. We wnętrzach kominy portkowe.
- Rynek (pl. Batorego) nr 7. Usytuowany na pierzei pn. Wzniesiony ok. poł. w. XIX, nieco przekształcony w. XX. Murowany z cegły, otynkowany. Parterowy na planie wydłużenego prostokąta, dziewięcioosiowy. Układ wnętrz dwutraktowy. Dach naczółkowy, kryty blachą.

DŁUŻNIEWO
DWÓR wzniesiony 3 ćw. w. XIX zapewne dla Radzymińskich. Obecnie remontowany. Późnoklasycystyczny, murowany z cegły, otynkowany, z boniowanymi pilastrami. Parterowy, z mieszkalnym poddaszem. Na planie prostokąta, dziewięcioosiowy. Na osi ryzalit zwieńczony trójkątnym szczytem z attyką po bokach. Układ wnętrz dwutraktowy. Dach dwuspadowy, kryty blachą.

DZIEKATRZEWO
- CMENTARZ GRZEBALNY. Bramka zbudowana w 1917 r., drewniana, kołkowana, na czterech słupach z mieczami, kryta dachem namiotowym, gontowym, zwieńczonym kurkiem;
- kaplica grobowa wystawiona 1897 z fundacji Pelagii Grabowskiej, neogotycka, murowana z cegły, otynkowana; wewnątrz polichromia sygn. A(dam) K(azimierz) Ciemniewski 1899, ze sceną złożenia do grobu, na ścianie bocznej oraz tryptykiem ołtarzowym, w którym środkowy obraz Chrystusa mal. na płótnie, a po bokach polichromowane postacie śś. Jadwigi i Józefa oraz w tondzie w zwieńczeniu Matka Boska z Dzieciątkiem.
- ZAŁOŻENIE PARKOWE Z 1 poł. w. XIX, przy późniejszym, drewnianym dworze wzniesionym zapewne dla Grabowskich. Rozciągające się z biegiem rzeki Wkry, na pn. i wsch. od kościoła. Ze szpalerami grabowymi oraz licznymi okazami starodrzewu.

GAWARZEC GÓRNY
RESZTKI PARKU założonego w XIX wieku dla Gawereckich. Położone na wyniesieniu, opadającym od pn. ku zakolu rzeczki Gawarek. Z kilkoma okazami starych świerków i dębów oraz aleją dojazdową wysadzaną kasztanami. Do 1976 istniał tu dwór drewniany z oficynami, wystawiony ok. poł. w. XIX., na jego miejscu murowany budynek szkolny.

JEŻEWO
DWÓR wzniesiony w końcu w. XVIII lub początek w. XIX. Obecnie częściowo w ruinie. Klasycystyczny. Murowany z cegły, otynkowany. Parterowy, na planie prostokąta, podpiwniczony. Siedmioosiowy. Od frontu ganek o dwóch parach toskańskich kolumn, z trójkątnym szczytem. Układ wnętrz dwutraktowy, w częściach bocznych trzytraktowy. Dach naczółkowy, kryty blachą.

NACPOLSK
PAŁAC wzniesiony 2 poł. w. XIX w posiadaniu Tytusa i Adeli z Lanckrońskich Dembowskich, następnie Szczepana i Jadwigi Tarnowskich, od 1908 Charzyńskich. Elektyczny. Murowany z cegły, otynkowany, na narożach boniowany. Piętrowy z przybudówkami, podpiwniczony. Na osi ryzalit zwieńczony trójkątnym szczytem. Układ wnętrz dwutraktowy z sienią na osi. Dach dwuspadowy, kryty blachą. Otoczony resztkami parku z w. XIX. Na stawie na wyspie figura św. Jana Nepomucena zapewne 1 poł. w. XIX (niedostępna), pod daszkiem namiotowym dachówkowym, wspartym na drewnianych słupach.

NIEBORZYN
DWÓR wzniesiony ok. poł. w. XIX dla Rumockich. W 2 poł. w. XIX własność Antoniego Charzyńskiego. Murowany z cegły, otynkowany. Parterowy, na planie prostokąta, siedmioosiowy, z wejściem podkreślonym boniowaniem. Układ wnętrz dwutraktowy. Dach naczółkowy, kryty blachą.

OLSZYNY NOWE
DWÓR wzniesiony zapewne 1 poł. w. XIX dla Zielińskich, później w posiadaniu Podczaskich, od 1927 Zdunowskich. Zwrócony szczytem do drogi. Murowany z cegły, otynkowany. Parterowy, z mieszkalnym poddaszem. Na planie wydłużonego prostokąta z alkierzami na narożach od frontu i w narożniku pn-zach. oraz sionką od wsch. Układ wnętrz dwu- i trzytraktowy, nieco przekształcony. Drzwi do sionki ze skośnie układanych klepek nabijanych gwoździami. W pomieszczeniach drzwi ze żłobkowanymi płycinami, zdobionymi, kutymi zawiasami. Gzyms podokapowy, profilowany. Dach dwuspadowy z naczółkami, kryty blachą; półszczyt oddzielony gzymsem, osłoniętym dachówką.

NOWE MIASTO
GRODZISKO położone na prawej krawędzi doliny rzeki Płonki; przy wylocie drogi do Nowego Miasta (ul. 19 Stycznia). W typie nizinnym o narysie owalu. Istnienie grodu książęcego poświadczone 1155 w akcie Bolesława Kędzierzawego. Od 1975 prowadzone prace wykopaliskowe, potwierdzające funkcjonowanie grodu od w. XI XII, otoczonego wałem konstrukcji przekładkowej drewniano-kamiennej, z tego czasu ślady budowli drewnianej, słupowej, znacznych rozmiarów oraz chałup plecionkowych. Gród funkcjonował nadal w. XIII-XIV, z tego czasu fundamenty kamienne zapewne dworu książęcego. W warstwie tego okresu odnaleziona m.in. plakieta miedziana(pierwotnie dekoracja krzyża) późnoromańska 2 tercja w. XIII, grawerowana i ryta, pierwotnie emaliowana, zapewne wyrób limuzyjski, z symbolem św. Jana Ewangelisty (fig.189) (przeznaczona do zbiorów Muzeum Regionalnego w Płońsku).

RADZIKOWO
GRODZISKA.
1. W zach. części wsi, 750 m. od kościoła. Wczesnośredniowieczne, datowane na w. XII. Pierwotnie zapewne pierścieniowate, uległo zniszczeniu.
2. Położone 400 m. na pn. od kościoła. Datowane w. VI-VII. Kopcowate, część wewnętrzna dobrze zachowana, wał zewnętrzny całkowicie zniszczony.

RADZYMIN
GRODZISKO zwane Kopiec. Z w. XIII-XIV. Usytuowane 600 m. na wsch. od kościoła par., na pd. od strugi. Stożkowate, z dobrze zachowaną fosą.

SIEKLUKI
DWÓR wzniesiony ok. poł. w. XIX, przekształcony w. XX. Obecnie mieszczący szkołę podstawową. Murowany z cegły, otynkowany. Parterowy, na planie prostokąta, pięcioosiowy z gankiem od frontu. Na narożach boniowane filarki, gzyms podokapowy profilowany oraz kostkowy. Układ wnętrz dwutraktowy. Dach naczółkowy, kryty eternitem.

SIELEC
DWOREK usytuowany szczytem do drogi. Wzniesiony ok. poł. w. XIX, później przekształcany. Parterowy, z mieszkalnym poddaszem. Na planie prostokąta, sześcioosiowy. Układ wnętrz dwutraktowy. Dach naczółkowy, z mansardką, kryty blachą.

SOBANICE
DWÓR wzniesiony w 1 poł. w. XIX dla Pilchowskich. Gruntotownie przekształcony 2 poł. w. XIX i XX. Drewniany, konstrukcji zrębowej, oszalowany. Parterowy, z wystawką na osi i mieszkalnym poddaszem. Na planie prostokąta siedmioosiowy. Układ wnętrz dwutraktowy. Dach naczółkowy, krytry eternitem.

SOCHOCIN
DOM. Rynek nr 16. Wzniesiony 1 poł. w. XIX, klasycystyczny. Murowany z cegły, otynkowany. Parterowy, na planie prostokąta. Układ wnętrz dwutraktowy. Ściany zwieńczone szerokim pasem i profilowanym gzymsem. Wejście podkreślone pilastrami połączonymi odcinkową arkadą i boniami, nad nimi dwuosiowa wystawka zwieńczona trójkątnym szczytem. Wysoki dach naczółkowy, kryty dachówką. GRODZISKO Z w. XII-XIV. Poza miastem na gruntach wsi Biele, na zach. od rzeki Wkry (Działdówki), po prawej stronie szosy z Płońska do Sochocina. Zachowany wał o narysie czworoboku, wysokości do 4 m., od pn. opadający do podnóża krawędzi doliny.

STRZEMBOWO
PAŁAC wzniesiony ok. 1870, być może dla Charzyńskich, z późniejszą przybudówką od wsch. Obecnie mieści szkołę podstawową. Neogotycki, orientowany. Murowany z cegły, otynkowany. Zwrócony frontem ku pd-zach. Usytuowany na wzniesieniu. Częściowo na piwnicach, z trzema pomieszczeniami, sklepionymi odcinkowo na filarach. Parterowy, z piętrową częścią środkową, od tyłu zamknięty trójbocznie z tarasem. Przy bocznych elewacjach niższe przybudówki. Układ wnętrz dwutraktowy. Od frontu część środkowa otwarta na całej wysokości arkadą zamkniętą ostrołukowo, ujęta po bokach parami cienkich kolumienek o stylizowanych głowiczkach; w przyłuczkach dekoracyjna, skośna kratka sztukatorska. W zwieńczeniu ślepa balustrada z arkadkowaniem. Pozostałe ściany zwieńczone krenelażem. Ponad oknami ujętymi górą w szerokie gzymsy, trójlistne otwory. Przybudówka od pn-zach. z ostrołukowymi arkadami wspartymi na kolumienkach. W otoczeniu resztki parku krajobrazowego; wzniesienie, na którym pałac, opadające stromo ku pn., ku stawowi z wyspą.

SZCZYTNO
DWÓR wzniesiony w XVIII wieku. W 1 ćw. w. XIX w posiadaniu Kobylnickich, w końcu w. XIX własność Zofii Izydory z Dziechcińskich Powichrowskiej, później RauŐów. Na planie prostokąta, pięcioosiowy, z przybudówką na osi od frontu, mieszczącą sionkę, oraz analogiczną w elewacji ogrodowej. Układ wnętrz dwutraktowy. Dach łamany polski, nad przybudówką siodłowy, kryty gontem. W otoczeniu resztki parku z w. XIX.

ZABOROWO
DWÓR wzniesiny ok. poł. w. XIX, być może dla Kadłubowskich. W 2 poł. w. XIX lub początek w. XX w posiadaniu Cichockich. Obecnie mieści szkołę podstawową. Murowany z cegły, otynkowany, na narożach boniowany. Parterowy, na planie wydłużonego prostokąta, siedmioosiowy. Od frontu ganek o czterech żeliwnych kolumienkach, zwieńczony trójkątnym szczytem. Piwnice sklepione kolebkowo. Układ wnętrz dwutraktowy. Dach dwuspadowy, kryty blachą i papą.

ZDUNOWO
DWÓR wzniesiony w latach 1905-10 dla Stanisława i Cecylii Jaworowskich, do 1945 roku w rękach Domańskich. W latach 1966-8 gruntownie remontowany. Obecnie Zasadnicza Szkoła Ogrodnicza. Elektyczny. Murowany z cegły, otynkowany. Piętrowy, podpiwniczony. Na planie prostokąta z dobudówką od pd-zach. Układ wnętrz dwutraktowy, rozdzielony korytarzem. Na osi kwadratowa sień poprzedzona westybulem. Za sienią salon o ściętych narożach, z sufitem ozdobionym secesyjnymi sztukateriami; na suficie pomieszczenia obok salonu stiukowe rozety w kasetonowych płycinach. Klatka schodowa drewniana, na podeście wykusz z posadzką z ceramicznych płytek sescesyjnych. Stolarka drzwiowa ozdobna o charakterze neobarokowym i klasycystycznym. Dach mansardowy, kryty od 1968 blachą. W otoczeniu park krajobrazowy, na miejscu starszego założenia parkowego. Urządzony pocz. w. XIX, z licznymi okazami starodrzewu (dęby, lipy, jesiony), uznanymi za pomniki przyrody. Od pn. staw, od zach. rozległa polana.

ZABYTKI   SIEDLEC

= DAWNY ZESPÓŁ PAŁACOWY złożony jest z pałacu zwróconego frontem na pn-zach., kaplicy na pd-wsch. od niego, oficyny usytuowanej u zbiegu ul. Kościuszki oraz skweru przed pałacem, parku rozciągającego się na pn. od pałacu pawilonu ogrodowego na pd.
- Klasycystyczny, murowany z cegły, tynkowany PAŁAC rozbudowano i przekształcono w latach 1776-82 wg projektu arch. Stanisława Zawadzkiego, kosztem Aleksandry Ogińskiej, hetmanowej wielkiej litewskiej, z dworu murowanego Czartoryskich, wzniesionego w 1 poł. w. XVIII (przed 1740), powstałego w miejsce drewnianego dworu wzmiankowanego w 1698 r. Mury poprzedniego budynku zachowane zostały w piwnicach i centralnej części przyziemia korpusu głównego. Pałac został spalony w 1944 r., a następnie odbudowany w 1950 r. i odrestaurowany w 1960 r.
Złożony jest z piętrowego, prostokątnego korpusu, parterowych skrzydeł bocznych w przedłużeniu traktu ogrodowego oraz dwóch prostopadłych do korpusu parterowych skrzydeł na rzucie odwróconych do siebie liter L, między którymi znajduje się dziedziniec honorowy. Naroża styków skrzydeł bocznych z korpusem są zaokrąglone. Korpus posadowiony jest na piwnicach sklepionych kolebkowo na filarach. Układ wnętrz dwutraktowy, w skrzydłach częściowo jednotraktowy, został przebudowany. Na osi korpusu sień pierwotnie prostokątna z zaokrąglonymi narożami, z dużą niszą sklepioną hemisferycznie oraz tunelową klatką schodową na piętro, sklepioną kolebkowo-krzyżowo, z gurtami na podeście. Za sienią w trakcie ogrodu położony jest dawny salon prostokątny z wnękami w ściętych narożach, w których znajdują się nowsze piece, oraz dwie przyścienne kolumny toskańskie na osi krótkiej ściany z profilowanym gzymsem. Sale przyziemia korpusu głównego posiadają ścięte lub zaokrąglone naroża. W narożu lewego skrzydła i korpusu znajduje się gabinet na planie koła. Na piętrze układ pomieszczeń był analogiczny, dziś jest silnie przekształcony. Stolarka drzwiowa klasycystyczna pochodzi z końca XVIII w.
Fasada korpusu jest siedmioosiowa, rozczłonkowana pilastrami toskańskimi w wielkim porządku, z takimże portykiem czterokolumnowym zwieńczonym trójkątnym szczytem. W portyku znajdują się trzy wejścia zamknięte półkoliście. Okna dolnej kondygnacji przebito we wnękach prostokątnych, ujętych kolumienkami toskańskimi dźwigającymi odcinki gzymsu, w górnej kondygnacji są one wydłużone, położone w prostych obramieniach z nadokiennikami.
Elewacja ogrodowa jest boniowana. Korpus główny od ogrodu urozmaica płytki ryzalit, zwieńczony trójkątnym szczytem. Elewacje skrzydeł od strony dziedzińca rozczłonkowane są parami pilastrów toskańskich z gładkim belkowaniem pod okapem. Na osi skrzydeł poprzecznych, ryzality zwieńczone są trójkątnymi szczytami, prostokątne wejścia znajdują się we wnękach ujętych kolumienkami toskańskimi. Dachy są niskie, czterospadowe, kryte blachą.

- Klasycystyczna, murowana z cegły, tynkowana KAPLICA p.w. Św. Krzyża zbudowana została w 1791 r. jako pałacowa, wg projektu Zygmunta Wogla, na zlecenie Aleksandry Ogińskiej, hetmanowej wielkiej litewskiej. Od 1798 r. jest kaplicą grobową fundatorki. Została zniszczona pożarem przed 1823 r. i odrestaurowana kosztem Adama Czartoryskiego. Kolejne restauracje miały miejsce w 1858 i 1952 r. Usytuowana jest ona na miejscu dawnego cmentarza, zwrócona frontem na pd.
- Kaplica posiada układ centralny, na planie ośmioboku, nakryta jest kopułą z trzema portykami od pd., wsch., zach., oraz ryzalitem mieszczącym zakrystię od pn. Zewnątrz ściany boniowane są w pasy, naroża ujmują pilastry, na tle których umieszczono toskańskie kolumny portyków. Portyki boczne są ślepe, zwieńczone trójkątnymi szczytami. Frontowy zwieńczony jest szczycikiem ujętym w wazony. Ponad gzymsem obiegającym korpus, portyki i ryzalit, górne partie ścian wyodrębniono wyodrębnione w formie pozornego tamburu, ozdobiono zwisami laurowymi. Wejście znajduje się w portalu prostokątnym z półkolistym oknem w zwieńczeniu. Drzwi wykonano ze skośnie nabijanych klepek, z kołatkami z brązu w formie lwich głów oraz okuciami z klamką, francuską z końca XVIII w. Pod wsch. portykiem znajduje się zejście do krypty z tablicą epitafijną Aleksandry Ogińskiej (zm. 1798). Ponad zejściem w tle ślepego portyku widnieje złamana kolumna z monogramem A.O. Wewnątrz naroża podkreślone są pilastrami toskańskimi. Kopuła jest spłaszczona, ośmiodzielna. Od pn. znajduje się arkadowa wnęka ołtarzowa z profilowaną archiwoltą z kluczem, a od pd. w arkadowej wnęce chór muzyczny wsparty na dwóch kolumnach toskańskich, z półkoliście wygiętą balustradą, na której wyrzeźbiono w drzewie inicjały A O z motywem liści laurowych, wstęg i kwiatów. W górnej części ścian pomiędzy pilastrami prostokątne panneaux ze sztukateriami o motywie rozet, podpiętych zwisów materii i bukietów kwiatowych. Przyłucza arkad zdobią sztukatorskie motywy roślinne. Zewnątrz ośmiopołaciowa kopuła kryta jest blachą i posiada czworoboczną ażurową latarnię w zwieńczeniu.
- Ołtarz, z mensą drewnianą i obrazem Chrystusa dźwigającego krzyż, pochodzi zapewne z końca w. XVIII, jest przemalowany, w ramie klasycystycznej z tegoż czasu.
- Antepedium klasycystyczne pochodzi z końca w. XVIII.
- Prospekt organowy pochodzi z XIX w.
Ponadto przechowywane są portrety:
1. damy z rodziny Czartoryskich, być może Eleonory z Waldsteinów z 2. poł. w. XVIII;
2. zapewne Adama Czartoryskiego, generała ziem podolskich, z końca w. XVIII,
- dwa penneaux na płótnie umieszczone nad drzwiami w zakrystii, z symbolami Męki Pańskiej oraz Chustą św. Weroniki z XVIII/XIX w.,
- żyrandol kryształowy z XVIII/XIX w.
- Lichtarz na paschał klasycystyczny, drewniany z początku XIX w.
- OGRODZENIE kaplicy jest murowane, tynkowane, o narysie ośmioboku, rozczłonkowane od wewnątrz wnękami zamkniętymi odcinkowo, zewnątrz o podziale ramowym. Za kaplicą położona jest sześcioboczna z piaskowca płyta nagrobna Michała Szwykowskiego, pisarza Skarbu (zm. 1797). Przed kaplicą stoi figura kamienna N.P. Marii Niepokalanie Poczętej z 1 poł. w. XIX na cokole.

- OFICYNA zbudowana została w 2 poł. w. XVIII, przebudowana zaś w XIX w. Posiada dwa prostopadłe skrzydłach ze ściętymi narożami styków. Jest dwukondygnacjowa, układ jej wnętrz dwutraktowy. Na piętrze w narożu znajduje się eliptyczna sala. Elewacje są boniowane, kondygnacje rozdzielone gzymsem kordonowym. Spłaszczony dach kryty jest blachą.

- PARK, obecnie miejski, posiada ślady przekształconego układu regularnego. Założony został w 1 poł. w. XVIII przez Czartoryskich na pn. od pałacu. Przekształcono go w 2 poł. w. XVIII oraz powiększono na pn.-zach. przez urządzenie w latach 1776-81, staraniem Aleksandry Ogińskiej ogrodu malowniczego, zwanego Alesandrią, z którego zachował się przekształcony w XIX w. staw z wyspami i śladami kanałów. Pawilony i sieć kanałów zostały zniszczone w XIX w. m.in. przez Waleriana Kronenberga.

- RATUSZ wzmiankowany był w 1755 r. Stoi w pierzei rynkowej. Wzniesiony został zapewne wg projektu arch. Jana Zygmunta Deybla ok. poł. XVIII w., być może ukończony w latach 1766-71. Odbudowano go po pożarze w 1784 r. staraniem Aleksandry Ogińskiej, wówczas dobudowano skrzydła boczne. Wieża spłonęła i została odbudowana w 1789 r. W pożarze 1877 r. miał miejsce pożar, odbudową kierował Franciszek Modrzewski, budowniczy powiatu. Uległ zniszczeniu w drugiej wojnie światowej. Został całkowicie zrekonstruowany w latach 1945-52.
Ratusz posiada formy późnobarokowe i klasycystyczne. Elewacją frontową zwrócony jest na wsch. Murowany z cegły, tynkowany, posiada symetryczny układ. Długi parterowy korpus z masywną ośmioboczną wieżą nad częścią centralną, przecięty jest na osi poprzecznej wydatnymi piętrowymi ryzalitami podcieniowymi i zakończony na skrajach parterowymi skrzydłami poprzecznymi. Wewnątrz w przyziemiu części centralnej znajduje się duża okrągła sień dostępna wejściami w ściętych narożach między korpusem a ryzalitami. Ramiona korpusu przecinają sienie przejazdowe, po ich bokach biegną dwa trakty dawnych kramów. Sklepienia w przyziemiu są kolebkowo-krzyżowe, piętra przekrywają stropy.
Wszystkie elewacje rozczłonkowują pilastry toskańskie, w ryzalicie i na narożach boniowane, oraz płyciny o wykrojonych narożach. Okna ryzalitów posiadają uszakowe obramienia, zamknięte są odcinkowo. Wieża w dolnej partii, na narożach jest rustykowana, zwieńczona gzymsem na konsolach, otoczona galeryjką z balustradą żelazną, przerywaną cokołami, na których stoją wazony. Górna kondygnacja jest czworoboczna, o ściętych narożach, ujętych parami pilastrów, dźwigających belkowanie z tryglifowym fryzem i gzymsem. Hełm obeliskowy dekorowany jest figurą Atlasa zwanego Jackiem, dźwigającego kulę ziemską. Dachy są czterospadowe, kryte dachówką, hełm wieży obity blachą.

ZABYTKI   POWIATU   SIEDLECKIEGO

KRZESK - KRÓLOWA NIWA
= DAWNY ZESPÓŁ DWORSKI złożony jest z dworu zwróconego frontem na wsch., dwóch oficyn ustawionych do niego pod kątem prostym po przeciwległych stronach podjazdu oraz resztek parku z dojazdową aleją grabową i bramą na osi dworu.
- Klasycystyczny, murowany z cegły, tynkowany, DWÓR zbudowano w 1 poł. w. XIX dla Marchockich, a rozbudowano i przekształcono w XIX i XX w. przez dostawienie dobudówki od pn. i ganku w fasadzie. Jest parterowy, na rzucie prostokąta z wystawkami na osi i piętrową dobudówką. Urozmaica go boniowanie. Wystawki jednoosiowe zwieńczone są trójkątnymi szczytami. Układ wnętrz jest dwutraktowy, przebudowany. Dach czterospadowy z dwiema nowszymi lukarnami, pokryto blachą.
- OFICYNĘ południową wzniesiono współcześnie z dworem, nieco przekształcono. Posiada ona konstrukcję zrębową, jest oszalowana, parterowa, na rzucie prostokąta. Na osi znajduje się wejście z nowszym gankiem. Układ wnętrz jest dwutraktowy. Dach czterospadowy z dymnikami, pobito gontem.
- Drewniana OFICYNA północna jest nowsza.

- Od zachodu znajdują się pozostałości PARKU krajobrazowego z XIX w., z resztkami symetrycznego układu alejek i szpalerami grabowymi.

KRZYMOSZE
RESZTKI DAWNEGO DWORU drewnianego, pochodzą zapewne z XVIII w. Należał on w XIX w. do Zalewskich. Rozebrano go w 1961 r. Zachowały się piwnice sklepione kolebkowo z lunetami. W jego otoczeniu znajdują się resztki parku z częściowo zachowanym starodrzewem.

KUŹNICE
MŁYN WODNY zbudowano w 1 poł. w. XIX. Odrestaurowano w 1961 r. Jest on drewniany, o konstrukcji sumikowo-łątkowej, z narożami zwęgłowanymi na jaskółczy ogon. Posiada on plan prostokąta. Jest jednokondygnacjowy. Drzwi skonstruowano ze skośnie nabijanych desek. Dach czterospadowy, z dymnikami, kryty jest gontem.

MORDY
= DAWNY ZESPÓŁ PAŁACOWY złożony jest z pałacu zwróconego frontem na zachód, z osią widokową przebiegającą poprzez bramę wjazdową od zachodu, zakończoną figurą św. Jana Nepomucena; na wschód i południe park ze śladami założenia obronnego.
- Klasycystyczny PAŁAC murowany z cegły, tynkowany wzniesiono zapewne w 1 poł. w XVIII w. dla Ciecierskich w miejscu dworu obronnego wzmiankowanego m.in. 1622 r., po którym pozostały ślady fortyfikacji. Przebudowano go gruntownie w końcu w. XVIII, a następnie rozbudowano i przekształcono po 1837 r. oraz w 2 poł. w. XIX. Był on emontowany w latach 1963-4. Jest to budynek dwukondygnacjowy. Jego korpus główny posadowiony jest na piwnicach sklepionych kolebkowo z lunetami oraz kolebkowo-krzyżowo na filarze. Posiada jedenaście osi, iplan prostokąta, z dobudowanymi od pd. i pn. węższymi częściami bocznymi, czterosiowymi, na skrajach trzykondygnacjowymi.
Od frontu znajduje się trzyosiowy ryzalit poprzedzony późniejszym czterokolumnowym portykiem wspierającym taras piętra z żeliwną balustradą. Ryzalit zwieńczony jest trójkątnym frontonem w obramieniu profilowanym z gzymsem modylionowym i fryzem tryglifowym. W tympanonie umieszczono herb Doliwa Zembrzuskich. Przyziemie naroża oraz ryzalit są boniowane w tynku. Od tyłu na osi znajduje się wejście zaakcentowane dwiema parami pilastrów, osłonięte balkonem wspartym na dwóch parach kolumn toskańskich.
Wnętrze jest dwutraktowe z korytarzem. Na osi znajduje się hall z klatką schodową o stopniach i balustradzie z 2 poł. w. XIX z marmuru kararyjskiego, oraz salon od ogrodu. W kilku salach zachowały się sztukaterie m.in. rozety oraz fryzy o motywach roślinnych; stolarka i posadzki parkietowe pochodzą z 1 poł. w. XIX. Na piętrze w trakcie od ogrodu umieszczono kaplicę na planie prostokąta z absydą od pn., wydzieloną dwiema toskańskimi kolumnami. W sali wsch. Znajduje się kominek klasycystyczny z czarnego marmuru z 1. poł. w. XIX. Dach nad korpusem jest czterospadowy kryty dachówką, nad częściami bocznymi dachy są dwuspadowe, spłaszczone, kryte blachą.
- Barokowa, murowana z cegły, tynkowana BRAMA prostokątna zbudowana została ok. poł. XVIII w. Jej wieżowa, dwukondygnacjowa część środkowa wysunięta jest ryzalitowo, symetryczne części boczne są parterowe. Naroża ujmują jednostronnie zdwojone pilastry. Na osi znajduje się szeroka półkolista arkada oraz przejazd sklepiony kolebkowo. Okna górnej kondygnacji posiadają obramienia uszakowych. W częściach bocznych izby kryte stropem i schodki na pięterko. Dach namiotowy posiada wieżyczkę drewnianą obitą blachą, otoczoną nowszą galeryjką; z dwóch stron znajdują się także wieże zegarowe. W zwieńczeniu umieszczono ażurową latarnię, jej części boczne kryte są daszkami trzypołaciowymi, dachówkowymi.

- Założenie parkowe pochodzi z w. XVIII, wykorzystuje elementy wcześniejszej fortyfikacji (fosa, wał). Przebieg fos, połączonych ze stawem od pd., czytelny jest na wsch., przed fosą pozostały ślady wału. W narożniku pn.-wsch. Znajdują się pozostałości narysu bastionu, za fosą zaś regularny układ alei parkowych, z aleją widokową na osi pałacu.

- FIGURY PRZYDROŻNE. Na wysokim cokole stoi barokowa, kamienna rzeźba św. Jana Nepomucena z 1 poł. XIX w. otoczona jest ona ogrodzeniem z czterema niskimi filarkami zwieńczonymi kamiennymi szyszkami.
- Druga stojąca na nowszym cokole, to rzeźba św. Michała Archanioła, barokowa kamienna z ok. poł. w. XVIII, odnawiana była w 1848 r. Trzecia to kapliczka z barokową rzeźbą św. Floriana, pochodzi z 2 poł. XVIII w.

NIWISKI
= DAWNY ZESPÓŁ DWORSKI złożony jest z dworu zwróconego frontem na zach., dwóch oficyn na pd. i zach. od niego, parku na zach. i pn. oraz bramy wjazdowej na pd.
- Klasycystyczny, murowany z cegły, tynkowany DWÓR parterowy, na planie wydłużonego prostokąta zbudowano w 2 poł. XVIII w. zapewne dla Osslińskich. Posiada on portyk z 1 ćw. XIX w. W XIX w. stanowił własność Kuszlów. Został przebudowany i restaurowany w XIX-XX w. Posiada nowsze przybudówki na osi dłuższej. Elewacje rozczłonkowane są zdwojonymi pilastrami, a naroża rustykowane. Portyk z półkoliście zamkniętymi arkadami wieńczy trójkątny szczyt. Układ wnętrz jest dwutraktowy, przebudowany. W jednym z pomieszczeń zachował się piec kaflowy z 1 poł. XIX w. Czterospadowy, niski dach pokryty jest blachą.
- Późnobarokowe OFICYNY zbudowano na planie zbliżonym do kwadratu w 2 poł. w. XVIII. Były one estaurowane w 1959 r. Są parterowe o elewacjach czteroosiowych rozczłonkowanych zdwojonymi pilastrami, na narożach rustykowane. Układ wnętrz jest dwutraktowy, obecnie przebudowany.
- Oficyna pd. posiada dach mansardowy kryty blachą oraz gontem w dolnych połaciach.
- Oficyna zach. przebudowana została w 1942 r., kryta jest nowym dachem dwuspadowym blaszanym, z mieszkalnym poddaszem.
- Późnobarokowa murowana z cegły, tynkowana BRAMA WJAZDOWA trójosiowa zbudowana została w 2 poł. XVIII w. Jej część środkowa jest wyższa, ujęta spływami, z przejazdem zamkniętym półkoliście. W częściach bocznych zamurowano przejścia arkadowe, nad którymi w spływach przebito owalne prześwity. Rozczłonkowana jest zdwojonymi pilastrami. W części środkowej gzyms wieńczący, osłonięty został daszkiem dachówkowym ze spływami i owalnym prześwitem.

- Zachował się niewielki park krajobrazowy z resztkami drzewostanu, pochodzący z 1 poł. w. XIX, ze szpalerem wiązowym wiodącym do kościoła oraz owalnym podjazdem ze śladem gazonu na, którym stoi filar z XVII w. piaskowcowy, czworoboczny, z głowicą ozdobioną płaskorzeźbionymi herbami: Junosza Zliwskich, Szeliga oraz dwoma częściowo skutymi (jeden z zarysem orła). Na osi bramy poza parkiem stoi kolumna z barokową figurą Matki Boskiej z XVIII w.

- Klasycystyczna KAPLICZKA zbudowana została w początku w. XIX. Jest murowana z cegły, tynkowana, czworoboczna, boniowana na narożach, z wejściem zamkniętym półkoliście. Dach namiotowy ze szczytem trójkątnym, pokryty jest dachówką. We wnętrzu znajduje się wnęka ujęta pilastrami z ludową figurą drewnianą św. Jana Nepomucena z XX w.

SEROCZYN SIEDLECKI
- Drewniany, konstrukcji zrębowej, otynkowany DAWNY DWÓR parterowy zbudowano w 1 poł. w. XIX zapewne dla Cieszkowskich. Posiada plan prostokąta. Na osi znajduje się ganek na czterech słupach. Układ wnętrz jest dwutraktowy. Dach naczółkowy pokryto gontem.
- DAWNA OFICYNA zbudowana została w 1 poł. w. XIX. Jest arterowa, na planie wydłużonego prostokąta. Dach dwuspadowy, z naczółkami, pokryto gontem.
- Zbudowana w 1848 roku STODOŁA została przebudowana w 1962 r. Jest murowana, posiada plan wydłużonego prostokąta.

- Klasycystyczny DAWNY ZAJAZD zbudowano w 1815 r. Jest on usytuowany przy szosie do Siedlec. Murowany z cegły, tynkowany, posiada plan litery T. Na jego osi znajduje się brama przejazdowa, za nią wozownia i stajnia; po obu stronach części frontowej pomieszczenia mieszkalne (obecnie sklepowe) w układzie dwutraktowym, częściowo przebudowanym. W pomieszczeniu od pd. Umieszczona została data na belce. Gzyms pookapowy jest drewniany, profilowany. Dach czterospadowy, nad stajnią dwuspadowy pokryto gontem.

SKÓRZEC
Drewniana, o konstrukcji zrębowej DAWNA KARCZMA zbudowana została w początku XIX w., przebudowana zaś w XX w. Jest oszalowana. Posiada plan prostokąta. Naroża ujęte są pilasterkami ozdobionymi płycinami. Układ wnętrz jest dwutraktowy. Dach czterospadowy pokryto gontem.

STOK LACKI
Neorenesansowy PAŁAC został zbudowany w 1875 r. dla Wyszomirskich wg projektu arch. Bolesława Podczaszyńskiego, z wykorzystaniem sklepionych krzyżowo piwnic dawnego dworu, w 1 poł. w. XIX stanowił własność Rostworowskich.

SUCHOŻEBRY
Klasycystyczny DAWNY DWÓR zbudowano w 1 ćw. w. XIX. Jest on zwrócony frontem na pd., murowany z cegły, tynkowany, na narożach boniowany, parterowy, podpiwniczony. Posiada rzut prostokąta z nowszą przybudówką od wsch. W elewacji frontowej znajduje się ganek zwieńczony trójkątnym szczytem, wsparty na dwóch parach kolumn toskańskich, którym na ścianie odpowiadają pary lizen.
Układ wnętrz jest dwutraktowy, przekształcony. W elewacji zach. znajduje się wejście w portalu półkolistym, ujęte pilastrami, zwieńczone trójkątnym szczytem. Dach jest dwuspadowy, kryty dachówką. Wokół dworu zachowały się pozostałości parku krajobrazowego z XIX w., z aleją dojazdową.

WODYNIE
POZOSTAŁOŚCI PARKU DWORSKIEGO rozciągają się na wzniesieniu, pomiędzy kościołem i kaplicą grobową. Zachowały się resztki szpaleru grabowego i starodrzewu oraz owalnym stawem od pn.-wsch. Pozostały fundamenty drewnianego dworu Załuskich z końca XVIII w.

WOLA WODYŃSKA
Zachowały się POZOSTAŁOŚCI PARKU DWORSKIEGO z pocz. XIX w. z kilkoma okazami starych dębów, szpalerem świerkowym z ok. poł. w. XIX oraz fundamentami rozebranego dworu.

ZBUCZYN
Drewniana, o konstrukcji zrębowej, pięcioosiowa DAWNA KARCZMA zbudowana została w początku XIX w. Usytuowana jest kalenicowo, we wsch. pierzei dawnego rynku. Układ wnętrz jest dwutraktowy, przebudowany. Dach czterospadowy, pokryto gontem.

ŻELISZEW
= Poprzedni PAŁAC należał ok. poł. XVIII w. do Grzybowskich. Obecny zbudowany został zapewne w 1786 r. dla Franciszka Kuszla stolnika podlaskiego i jego żony Franciszki ze Świdzińskich. Do 1832 r. stanowił własność Antoniego Kuszla, do 1841 r.Dominika Lisieckiego, następnie Kuszlów. Pierwotnie był parterowy z piętrowym ryzalitem środkowym. Piętro zostało nadbudowane w XIX w. Przebudowano go w XX w.
Pałac posiada cechy barokowo-klasycystyczne. Zwrócony jest frontem na wsch. murowany z cegły, tynkowany, na planie prostokąta z ryzalitami środkowymi w obu fasadach oraz bocznymi w fasadzie ogrodowej, z nowymi przybudówkami po bokach. Ryzality środkowe są trzyosiowe, frontowy ze śladem ściętych naroży, ogrodowy zamknięty trójbocznie, częściowo boniowany, poprzedzony portykiem z dwiema parami kolumn toskańskich, dźwigających taras. Ryzalit ogrodowy zwieńczono trójkątnym frontonem z okulusem i datą 1(7)86. Ryzality boczne są jednoosiowe, boniowane na narożach, w płycinach pod oknami drugiej kondygnacji umieszczona jest dekoracja ze sztukaterii w formie panoplii, pierwotnie w półkolistych tympanonach. Na osi znajduje się sień kwadratowa z drewnianymi schodami o ozdobnej balustradzie, za sienią salon o ściętych narożach. Po obu stronach układ pomieszczeń jest dwutraktowy, przebudowany, z zachowanym w części pd-zach. traktem pomieszczeń w amfiladzie. W dwóch pomieszczeniach narożniki zabudowane są szafami z końca XVIII w., na planie wycinków koła, oraz przyściennymi szafami bibliotecznymi. Na ścianach widnieją ślady klasycystycznej polichromii o motywach roślinnych, rogów obfitości oraz z portretami w profilu w medalionach, pochodzą z 4 ćw. XVIII w. Na piętrze nad salonem położona jest sala ośmioboczna. Część pomieszczeń piętra jest niewykończona.

- PARK stanowi regularne założenie z 2 poł. w. XVIII od zach. oraz resztek parku krajobrazowego z w. XIX od wsch. i pn. Na osi pałacu od zach. położona jest obszerna polana z wydłużonym, prostokątnym stawem w głębi, połączona ze stawami od pn. sztucznymi i regulowanymi kanałami nawadniającymi, po bokach stawów biegną szpalery grabowe, z których pd. zakończony jest kolistą altaną. Stawy od pn. są częściowo uregulowane, rozdzielone szeroką groblą. Przed pałacem pozostał ślad gazonu oraz resztki alei dojazdowej.

- KAPLICZKA PRZYDROŻNA wzniesiona została w końcu w. XVIII, w charakterze barokowym, jest murowana, tynkowana, czworoboczna, trzykondygnacjowa, ożywiona płycinami z wnęką, w której stoi rzeźba św. Jana Nepomucena z XVIII w. Daszek namiotowy, pokryty jest dachówką.

ZABYTKI   POWIATU   WĘGROWSKIEGO

BACZKI
= DAWNY ZESPÓŁ DWORSKI usytuowany jest na pd. od drogi wiodącej przez wieś. Składa się z dworu i lamusa po przeciwległych stronach polany oraz parku rozciągającego się na pd.
- DWÓR zbudowano zapewne w XVIII w. Później uległ zniszczeniu i został przebudowany. Zwrócony jest frontem na zach. Drewniany, o konstrukcji zrębowej, jest oszalowany, częściowo podmurowany, parterowy, na rzucie wydłużonego prostokąta, dziewięcioosiowy. Od frontu wejście, poprzedzone jest nowszym gankiem. Układ wnętrz jest dwutraktowy. Wysoki dach dwuspadowy z naczółkami, pobito gontem.
- Murowany z cegły, tynkowany LAMUS obecnie jest budynkiem mieszkalnym. Wg niepotwierdzonej tradycji był kaplicą ariańską w XVII w. Obecną postać uzyskał w XVIII w. Jest parterowy, na piwnicach sklepionych kolebkowo, z mieszkalnym poddaszem. Posiada rzut prostokąta zbliżonego do kwadratu. Od pd. przy narożniku mieści się ganek na dwóch filarach, otwarty na trzy strony arkadami (obecnie dwie boczne częściowo zamurowane). Naroża lamusa są opilastrowane, okna półkoliste przebito później. Od wsch. Znajduje się wejście do piwnicy przez późniejszą dobudówkę. Wewnątrz znajduje się jedna izba, sklepiona kolebkowo-krzyżowo. W pomieszczeniu na poddaszu zachował się kominek. Dach mansardowy, nad gankiem dwuspadowy, pokryty jest dachówką.
- PARK założono w. XVIII, w typie krajobrazowym, z aleją biegnącą z pn. na pd. i częściowo zachowanym starodzrewiem.

BARCHÓW
- Drewniany, konstrukcji zrębowej, oszalowany DAWNY DWÓR zbudowano zapewne ok. poł. w. XIX, następnie przerobiono. W 2 poł. w. XIX, stanowił własność Konstantego Więckowskiego. Stoi na wysokiej podmurówce, w której od ogrodu mieści się mieszkalne przyziemie. Jest prostokątny, parterowy, częściowo podpiwniczony, z mieszkalnym poddaszem. Wnętrze jest dwutraktowe. Od frontu na osi znajduje się ganek o czterech drewnianych kolumnach, z trójkątnym szczytem, obramionym kostkowym gzymsem. Posiada blaszany dach dwuspadowy.
- Zachował się PARK DWORSKI w typie krajobrazowym, z częściowo zachowanym starym drzewostanem, z aleją dojazdową wiodącą przez groblę między dwiema symetrycznymi sadzawkami.
- KAPLICZKA pochodzi zapewne z ok. poł. w. XIX. Jest murowana, tynkowana, w formie czworobocznego słupa. W górnej kondygnacji w narożnikach umieszczono cztery półkolumienki oraz dwie kolumienki flankujące wnękę, przesklepioną odcinkowo. Zwieńczona jest dwoma krzyżowo przecinającymi się daszkami dwuspadowymi i krzyżem żeliwnym.

GAŁKI
Zachowały się RESZTY PARKU o charakterze krajobrazowym z 1 poł. w. XIX, wokół dworu wzniesionego 1876 dla Krzywińskich wg projektu architekta Bolesława Podczaszyńskiego.

GRODZISK
KAPLICZKA przy drodze z Sadownego do Brzuzy wzniesiona została w XVIII w. Jest drewniana, o konstrukcji zrębowej, oszalowana, na planie kwadratu. Wejście ma zamknięte łukiem odcinkowym, po bokach posiada okienka. Jej daszek jest namiotowy, gontowy, pobity blachą. Wewnątrz znajduje się późnobarokowa rzeźba św. Jana Nepomucena ,z 2 poł. XVIII w.

GRODZISK
Wczesnośredniowieczne GRODZISKO położone jest między wsiami Wyszków i Grodzisk, wśród łąk na lewym brzegu rzeki Liwiec. Zachowały się wały o zarysie nieforemnego czworoboku. Od pd. i zach. położone są pozostałości fosy.

JARTYPORY
= DAWNY ZESPÓŁ DWORSKI złożony jest z dworu, dwóch oficyn, ustawionych do niego pod kątem prostym po przeciwległych stronach podjazdu, budynku gospodarczego położonego na zach. od dworu oraz parku.
- DWÓR zbudowano w 2 ćw. w. XIX, w miejscu wcześniejszego dworu Kuszlów. Jest on klasycystyczny, zwrócony frontem na zach., murowany z cegły, tynkowany, prostokątny, parterowy z piętrowymi, płytkimi ryzalitami na osi. W ryzalicie frontowym znajduje się dwukondygnacjowy wgłębny portyk z dwiema kolumnami w przyziemiu i sześcioma na piętrze, zwieńczony trójkątnym szczytem z okulusem. Ryzalit tylny posiada półkolumny w przyziemiu. Narożniki są boniowane. Układ wnętrz jest dwutraktowy z sienią i salonem na osi. W sieni znajduje się żeliwna klatka schodowa. Dach dwuspadowy z naczółkami, pokryto blachą.
- Prostokątne, parterowe, z mieszkalnym poddaszem, podpiwniczone OFICYNY wzniesiono zapewne w 2 ćw. w. XIX. Są murowane i tynkowane. Ich fasady dłuższe Są pięcioosiowe, z wejściem na osi w ryzalicie opilstrowanym. Ryzality i naroża posiadają boniowanie. Układ wnętrz jest dwutraktowy. Dachy dwuspadowe z naczółkami, pokryto dachówką.
- Prostokątny, parterowy, BUDYNEK GOSPODARCZY (dawna wozownia) wzniesiony został ok. poł. XIX w., następnie przebudowany. Jest murowany z cegły, otynkowany. Siedmioosiowa budowla posiada częściowo przemurowanymi otwory wejściowyme. Dach dwuspadowy pokryto dachówką.
- Pozostałości parku krajobrazowego pochodzą z XIX w. Przed dworem położony jest klomb i doprowadzająca aleja wiązowa.

LIW
- Gotycki ZAMEK został wzniesiony na miejscu grodu z XII w.. Budowa rozpoczęła się w końcu w. XIV lub w początku w. XV, ukończona została przed 1429 r. przez muratora Niklosa. W pocz. w. XVI podwyższono mury i wieżę bramną. W latach 1549-70 nastąpiło kolejne podwyższenie wieży bramnej. W końcu w. XVI (po 1570) zamurowano bramę przejazdową w wieży. Zamek został zniszczony dwukrotnie przez Szwedów w 1657 i 1703 r., odtąd ulegał stałej destrukcji. W latach 1943-4 prowadzone były prace restauracyjne. Po 1945 r. zamek ponownie został dewastowany. W latach 1955-7 trwały prace wykopaliskowe i badawcze. Od 1956 r. prowadzono prace konserwatorskie i restauracyjne, ukończone w 1961 r. Obecnie znajduje się tu muzeum regionalne.
Zamek położony jest na niewielkim sztucznym nasypie, nad zalewowymi terenami Liwca. Jest murowany z cegły o układzie wenedyjskim i polskim, na wysokich fundamentach z kamieni granitowych. Posiada plan kwadratu z prostokątną wieżą bramną wysuniętą od pn.; wzdłuż wsch. boku dziedzińca pozostałości tzw. domu dużego. Po stronie zach. na miejscu gotyckiego "domu mniejszego" wzniesiono w 1792 r. budynek kancelarii starostwa. Wieża bramna jest czterokondygnacjowa, w górnych kondygnacjach ośmioboczna. Narożniki wsparte są ukośnymi wydatnymi szkarpami, uszkodzonymi.
W elewacji frontowej wydzielona została prostokątna płycina z otworem; nad nią trzy wąskie, długie otwory stanowiące pozostałość po dźwigniach mostu zwodzonego. W trzeciej kondygnacji przepruto okienka strzelniczo-obserwacyjne, ponad nimi biegnie wąski fryz wgłębiony. W elewacji zach. wykonano fryz z cegieł wystających z lica muru. W elewacji wsch. na drugiej kondygnacji przebito otwór wejściowy do nieistniejącej dziś latryny, obok znajduje się otwór wyjściowy na mury. Od strony dziedzińca widnieje zamurowany ostrołuk bramy wjazdowej, w nim wejście na pierwszą kondygnację, po lewej stronie znajduje się wejście po nowych schodkach zewnętrznych z dziedzińca na drugą kondygnację.
Wewnątrz kondygnacje oddzielone są nowymi stropami i połączone schodkami w grubości muru. Na pierwszej kondygnacji czytelne są opory sklepień. Dach nowy, wielospadowy pokryty jest dachówką. Mur okalający zachował się od pn.-wsch. i częściowo od wsch. Na odcinku pn.-wsch. czytelne są ślady pierwotnego blankowania i podwyższania. Od strony dziedzińca widnieją wnęki i otwory po belkach, odcinek wsch. Jest częściowo odwarstwiony. Koronę murów uzupełniono i wyrównano podczas ostatnich prac konserwatorskich. Pierwotny przebieg muru od pd. zaznaczony jest niskim murkiem kamiennym. Podczas prac badawczych i konserwatorskich odsłonięto piwnice, odrestaurowano je i adaptowano na pomieszczenia wystawowe muzeum, przykryte płytą betonową z trawnikiem. Wewnątrz piwnic odsłonięto trzony czworobocznych filarów pośrodku, pierwotnie wspierających sklepienia.
- DAWNA KANCELARIA STAROSTWA to obecnie muzeum regionalne. Wzniesiona została w 1782 r. na terenie zamku, po zach. stronie dziedzińca, w miejscu gotyckiego "domu mniejszego", kosztem Tadeusza Grabianki, starosty liwskiego. Między 1846 a 1855 r. została zniszczona (być może pożarem). Odbudowano ją w latach 1957-61, ze zmianą wnętrz, rekonstrukcją dachu i szczytu. Jest murowana, z cegły częściowo rozbiórkowej, gotyckiej, otynkowana, prostokątna, parterowa, z wystawką od frontu i mieszkalnym poddaszem. Jej elewacje rozczłonkowują pilastry, na narożnikach zdwojone. Szczyt wystawki posiada falistą linię. Dach jest mansardowy, dachówkowy, z lukarnami.

ŁOCHÓW
Zachowały się RESZTY PARKU krajobrazowego z w. XVIII/XIX, projektowanego wg tradycji przez Bolesława Podczaszyńskiego dla Downarowiczów.

MIEDZNA
- RESZTY ZAMECZKU wzniesionego pod koniec w. XVI dla Wodyńskich, lub I poł. w. XVII dla Gotarda Wilhelma Butlera, podkomorzego koronnego i generała majora straży przybocznej króla. Istniał jeszcze w 1794 r., w ciągu 1 poł. w. XIX był systematycznie dewastowany. Rozebrano go ostatecznie ok. poł. w. XIX. Usytuowany jest na wzgórzu, stromo opadającym ku zach., otoczony fosą od pd. , zach. i pn. Zachowały się fragmenty fundamentów i piwnic prostokątnego budynku, murowanego z cegły i kamienia. Obwód obronny został zatarty w skutek zasypania ziemią. Od zach. ukształtowanie narożników wzgórza wskazuje na istnienie fortyfikacji bastionowej. Od zach. położone są resztki regularnego parku. Na osi zameczku biegnie widokowa aleja lipowa i dwa symetrycznie rozmieszczone, czworoboczne stawy.

- DAWNY ZAJAZD (obecnie szkoła) zbudowano zapewne w 2 poł. w XVIII w., a przebudowano częściowo w XIX i XX w. (elewacja pn., otwory wejściowe i okiennice, przebudowa wnętrza, zmiana dachu, stropy). Jest murowany, otynkowany, parterowy częściowo podpiwniczony. Piwnice są sklepione kolebkowo. Posiada rzut prostokąta. Ściany rozczłonkowane są płytkimi wnękami o łukach odcinkowych, w których przebito nowe otwory. Wnętrze jest przerobione, dwutraktowe, w części zach. dwa trakty pomieszczeń rozdzielone sa wąskim korytarzykiem. Narożnych pomieszczenia pn-wsch. Posiadają sklepienie kolebkowo-krzyżowe, w pozostałych są stropy belkowe. Dach czterospadowy pokryto blachą.

ORZECHÓW STARY
ZABUDOWA WSI pochodzi przeważnie z 1 poł. w. XIX, chałupy drewniane, o konstrukcji zrębowej na jaskółczy ogon, ustawione są kalenicowo, posiadają dachy czterospadowe, słomiane.

OSÓWNO
- RESZTKI DWORU OBRONNEGO pochodzą z XV i XVI w., były własnością Prusów Ossowińskich, zapewne w tym czasie została wzniesiona obronna siedziba Na nieznacznym wzniesieniu, otoczonym pozostałością fosy, widnieją fragmenty fundamentów kamienno-ceglanych, o trudno czytelnym zarysie prostokąta.

- DAWNY DWÓR wzniesiono zapewne pod koniec w. XVII lub w XVIII w. Posiada on przebudowaną od pn-zach., nową prostokątną część. Jest drewniany, o konstrukcji zrębowej, na ceglanej podmurówce, otynkowany. Posiada plan kwadratu, od frontu ma ganek o czterech kolumnach z trójkątnym szczytem. Układ wnętrz jest dwutraktowy. Wysoki dach namiotowy pokryto gontem. Dziś budowla jest zdewastowana.

PAPLIN
= Barokowy, drewniany, o konstrukcji zrębowej DAWNY DWÓR parterowy, na ceglanej podmurówce, oszalowany został wzniesiony ok. poł. w. XVIII dla Glinków lub Garczyńskich (1760 Paplin nabywa od Glinków Józef Garczyński skarbnik drohicki). Został przebudowany częściowo po 1877 r. przez arch. Władysława Mierzanowskiego. W XIX w. po (1838) i w XX w. stanowił własność rodziny Cieleckich. Pierwotnie wjazd na teren dziedzińca wiódł przez drewnianą wieżę bramną (samborze), spaloną w 1915. Posiada plan prostokąta. Od frontu na osi Wzniesiono piętrową wystawkę, zwieńczoną falistym szczytem, pod którą znajduje się ganek o czterech słupach, przerobiony na werandę. Od ogrodu na osi znajduje się portyk murowany z cegły, tynkowany, o czterech kwadratowych filarach między którymi utworzono półkoliste arkady, zwieńczony falistym szczytem ze sterczynami po bokach. W szczycie przebito okienko o wykroju czteroliścia. Pozostały tam ślady skutego herbu pod mitrą książęcą (?), ujętego w dwie gałęzie. Układ wnętrz jest dwutraktowy, przerobiony. Dach czterospadowy, pokryto dachówką. Od pn. wznosi się murowana oficyna, zapewne z 1877 r.
- Zachowały się RESZTY PARKU częściowo regularnego, z dwoma szpalerami wiązowymi, w dalszej części krajobrazowego z dwoma stawami i groblą, z okazami starych dębów.

PROSZEW
- Klasycystyczny, murowany z cegły, tynkowany DAWNY DWÓR wzniesiono w 1 poł. w. XIX, a rozbudowano w 2 poł. XIX w.(podwyższenie o kondygnację?). Dwór posiada dwie kondygnacje z mezzaninem, jest podpiwniczony. Powstał na rzucie prostokąta, z trzyosiowymi ryzalitami na osi. W ryzalicie fasady wsch. Znajduje się portyk kolumnowy, a nad nim balkon z dwoma filarkami. W elewacji zach. widnieją ślady zrąbanych kolumn, podtrzymujących pierwotnie balkon. Układ wnętrz jest dwutraktowy, z sienią na osi. Okna są prostokątne, z nadokiennikami w formie odcinków gzymsu. Dach czterospadowy pokryto gontem.
- W PARKU krajobrazowym ze starodrzewiem, na zach. od dworu widnieją pozostałości regularnego układu prostopadłych alei. Na osi jednej z alei stoi nowsza figura Matki Boskiej. W głębi parku znajdują się stawy.

RUCHNA
Zachowały się RESZTKI PARKU krajobrazowego wg projektu Waleriana Kronenberga z 1895 r. Powstał on wokół spalonego dworu Łubieńskich, z okalającą aleją grabową, szpalerem kasztanowym, przy którym stoi figura Matki Boskiej. W głębi parku znajdują się stawy.

STARA WIEŚ
- OSADA w XVII i XVIII (do 1762) była siedzibą właścicieli dóbr Węgrów. Położona jest przy dawnym trakcie z Węgrowa przez Łochów do Gdańska. W części pd.-zach. wsi znajduje się ruina budynku kasy powszechnej, założonej 1779 przez Michała Świdzińskiego, kasztelana radomskiego.

- Drewniany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY, p.w. św. Michała Archanioła, z 1713 r., był fundacją Jana Dobrogosta (Bonawentury) Krasińskiego, wojewody płockiego. Został spalony w 1866 r. Obecny, murowany zbudowano w latach 1866-71 wg projektu Bolesława Podczaszyńskiego. Konsekrowano go w 1884 r. Jest neogotycki. W nowym ołtarzu głównym znajduje się obraz św. Michała Archanioła z XVIII w., oparty na kompozycji Guido Reni'ego, wg tradycji malowany przez Szymona Czechowicza. Konserwowano go w 1956 r. Przechowywane są w kościele: cztery feretrony ludowe z 1866 r. z obrazami dwustronnymi: 1. św. Marii Magdaleny oraz Matki Boskiej Częstochowskiej z śś. Józefem i Barbarą; 2. Matki Boskiej Częstochowskiej oraz św. Alojzego Gonzagi; 3. św. Katarzyny oraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem; 4. św. Marii Magdaleny oraz św. Barbary, obrazy w zakrystii: 1. Próby ognia małego Mojżesza (fig. 47) 2. poł. w. XVII, szkoły obcej; 2. św. Jana Ewangelisty w. XVIII, rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego z XVIII w., krucyfiks z XVIII w., kociołek miedziany z 1 poł. XIX w., ornaty: 1 z kolumną pocz. w. XVIII z tkaniny broszowanej złotem; 2. z kolumną z atłasu, haftowaną i aplikowaną w motywy ptaków i motyli 2 poł. w. XVIII; 3. z tkaniny 1 poł. w. XIX; 4. z tkaniny 1846 r., dalmatyki: 1-2 z tkaniny francuskiej pocz. XVIII w. = DAWNY ZESPÓŁ PAŁACOWY złożony jest z pałacu, oficyny, bramy, kordegardy, parku. Usytuowany po pn. stronie szosy, otoczony pozostałościami fortyfikacji. Krzysztof Radziwiłł hetman polny litewski zaplanował w 1630 r. wzniesienie murowanego PAŁACU obok starego drewnianego dworu. Realizowano go pod nadzorem Jana Pękalskiego. Prace rozpoczęto przed 1655 r., ukończono po 1661 r. Od 1664 do 1762 r. był w rękach Krasińskich, od 1762 r. Michała Świdzińskiego kasztelana radomskiego i Barbary z Krasińskich, zaś do końca w. XVIII w rękach Świdzińskich, następnie Ossolińskich (do 1811) i Jezierskich. Ok. 1840 r. przeszedł w ręce księcia Sergiusz Golicyna, drogą małżeństwa z Marią Jezierską. W tym czasie miała miejsce przebudowa pałacu w stylu gotyku romantycznego, wyznaczona datą na wieży 1843 r. Nadbudowano trzecią kondygnację i zmieniono wystrój elewacji. Wnętrza urządzono w latach 1859-62 wg arch. Bolesława Podczaszyńskiego. Pałac spłonął w 1871 r. Został odrestaurowany.
W zrębie murów pałac jest wczesnobarokowy, o bryle, elewacjach i wnętrzach, przekształconych w stylu gotyku romantycznego. Jest murowany z cegły, otynkowany, zwrócony frontem na wsch. Posiada plan odwróconej litery T, z płytkim ryzalitem w fasadzie głównej, ośmioboczną wieżą w narożniku pd. wsch. (pierwotnie może analogiczna na drugim narożu fasady) i wykuszem z XIX w. na piętrze w elewacji pd. korpusu. Trzykondygnacjowa budowla posiada piwnice (z wyjątkiem części pn. korpusu) dwukondygnacjowe, sklepione kolebkowo, częściowo wsparte na filarach. W przyziemiu na osi znajduje się obszerna kwadratowa sień, po jej bokach po dwa trakty pomieszczeń. Na piętrze układ jest analogiczny, w skrzydle tylnim na piętrze znajdują się trzy duże sale w amfiladzie. W niemal wszystkich pomieszczeniach przyziemia sklepienia są kolebkowo-krzyżowe i kolebkowe z lunetami z XVII w. W westybulu zachowała się imitacja boazerii ze stiuku (1859-62). W tych latach sień przekształcono na westybul z reprezentacyjną klatką schodową, ze stropami kasetonowymi, podtrzymywanymi przez drewniane kolumny o rzeźbionych głowicach. Z górnego podestu do pomieszczeń 1-go piętra prowadzą portale prostokątne, w profilowanych obramieniach, o bogatej dekoracji neogotyckiej z nadprożami o łuku Tudora, lub w "ośli grzbiet", z herbami Lis i Junosza. W salach reprezentacyjnych, w skrzydle tylnym zachowała się dekoracja ścian i sufitów. W sali balowej tzw. Białej jest strop z fasetą, imitujący sklepienie mauretańskie, stalaktytowe. W następnej sali widnieje wielka rozeta na stropie. W ostatniej sali podział ścian jest płycinowy, pod fasetą biegnie fryz ze wspornikami w formie głów ludzkich. W salach pierwszego piętra korpusu zachowały się dekoracje sufitów w formie rozet maswerkowych.
Z zewnątrz elewacje zwieńczono krenelażem z nadwieszonymi ośmiobocznymi wieżyczkami w narożach. Okna są prostokątne zwieńczone profilowanym obramieniem, z podziałem maswerkowym na pierwszym piętrze. Ryzalit frontowy, trzyosiowy posiada ośmioboczne wieżyczki narożne, poprzedzony jest wysuniętym portykiem z arkadami o łuku Tudora, nad nim zbudowano taras. Na ścianie ryzalitu wykonano dekorację maswerkowo-rozetowa oraz herby w kartuszach: własny Golicynów, Nowina Jezierskich, Pielesz Jelskich, Lis Sapiechów, Junosza Bielińskich, oraz dodane 1879 Ślepowron Krasińskich i Rola Gawrońskich. Wieża w narożniku pd. wsch. Jest ośmioboczna trzykondygnacjowa, zwieńczona krenelażem, z datą 1843 pod zegarem w najwyższej kondygnacji. Od strony ogrodu położony jest wieloboczny taras, wsparty na arkadach filarowych ze sterczynami. Dachy są dwuspadowe, osłonięte krenelażem.
- Murowana, tynkowana OFICYNA zbudowana została ok. poł. w. XIX. Usytuowana jest na pn.-wsch. od pałacu. Posiada plan prostokąta. Częściowo zachowana jest jej dekoracja neogotycka. Dach dwuspadowy, naczółkowy, posiada w szczycie dwuarkadowe okienka.
- BRAMA i KORDEGARDA współczesne pałacowi, są neogotyckie. Brama posiada cztery ośmioboczne filary, zwieńczone krenelażem. Przyległa do niej kordegarda o ścianie frontowej kurtynowej, murowanej, zwieńczonej krenelażem, ujętej w wieżyczki.
- Zachował się PARK częściowo regularny, z rozległą, czworoboczną polaną, ujętą szpalerami, z figurą Matki Boskiej na osi pałacu z 1879 r.(z napisem odnoszącym się do śmierci Józefy z Gawrońskich Krasińskiej). W kierunku pn. położony jest park krajobrazowy, z kępami drzew i okazami starodrzewu, przechodzący w las. Z dawnej ziemnej FORTYFIKACJI bastionowej zachowały się ślady wielobocznego narysu wyznaczonego pozostałościami fosy oraz na zach. obrzeżu parku resztki długiej kurtyny i bastionu o zatartym narysie.

SUCHA
- Drewniany, o konstrukcji zrębowej, oszalowany DAWNY DWÓR wzniesiono w 1 poł. w. XVIII dla Cieszkowskich, przekształcono w XIX w. Stoi on na podmurówce ceglanej. Jest parterowy, na rzucie prostokąta z dwoma narożnymi alkierzami od frontu. Na osi znajduje się portyk murowany z XIX w., otwarty na trzy strony arkadami półkoliście zamkniętymi, zwieńczony trójkątnym szczytem. Wewnątrz na osi znajduje się półkolista sień i salon, dwa trakty pomieszczeń rozdzielone wąskim korytarzykiem. Zachował się piec z kafli holenderskich z XVIII w. Dach czterospadowy, kryty jest eternitem.
- Zachowały się POZOSTAŁOŚCI PARKU krajobrazowego z XVIII/XIX w., z osią widokową na staw od zach.

- Neogotycka, murowana z cegły, tynkowana DAWNA SEROWARNIA wzniesiona została ok. poł. XIX w. Jest podpiwniczona, na planie prostokąta. W elewacjach szczytowych przebito ostrołukowe okna. Kryta jest stromym dachem o połaciach schodzących do ziemi, gontowym.

TURNA
- Murowana, tynkowana DAWNA OFICYNA DWORSKA przy pałacu Popielów z 2 poł. XIX w. wzniesiona została zapewne w 1 poł. XIX w., później przebudowywana. Jest parterowa z mieszkalnym poddaszem, częściowo na piwnicach sklepionych kolebkowo. Jej naroża są boniowane. Dach dwuspadowy z naczółkami, pokryto gontem.
- Zachował się PARK krajobrazowy, z obszerną polaną na osi pałacu i starodrzewiem.

WĘGRÓW
- DAWNE ZAJAZDY są murowane z cegły, tynkowane, częściowo podpiwniczone, parterowe z mieszkalnym poddaszem. (Rynek nr 26) Barokowy Dom Gdański wybudowany został w 1 poł. XVIII w. (lub ok. poł. w. XVIII), na rzucie prostokąta z prostopadłą dobudówką od tyłu. Fasada jest dziewięcioosiowa. Pośrodku znajduje się czteroosiowa piętrowa facjata, rozczłonkowana lizenami, zwieńczona przerwanym szczytem o falistej linii, zowalnym okienkiem w dekoracyjnym promienistym obramieniu. Boczne odcinki fasady posiadają uproszczone pilastry. Układ wnętrz jest dwutraktowy z przedzieloną sienią przejazdową na osi, nieco przerobiony. Dach łamany, kryty jest blachą. (Rynek nr 1) usytuowany symetrycznie naprzeciw poprzedniego został wzniesiony w XVIII w., pierwotnie był zwieńczony dachem łamanym, gruntownie przebudowano go w 2 poł. w. XIX i w XX w. Posiada plan wydłużonego prostokąta. Od frontu, pośrodku znajduje się facjata trzyosiowa, piętrowa, zwieńczona trójkątnym szczytem. Układ wnętrz jest dwutraktowy z sienią na przestrzał. Dach dwuspadowy kryty jest blachą.

- Murowane DOMY (Rynek nr 21) Wzniesione zapewne w 2 poł. w. XVIII i w XVII w.

- Murowany z cegły, otynkowany DAWNY BROWAR (ul. Kościuszki nr 35) wzniesiony został w 1824 r., w miejsce wcześniejszego. Posiada plan prostokąta. Układ wnętrz jest dwutraktowy, z sienią na osi. Kryty jest dachem dwuspadowym z naczółkami, z dachówką.

- DAWNA MANUFAKTURA (ul. Kościuszki nr 30) wzniesiona została w 1 poł. XIX w., w miejscu wcześniejszej. Jest murowana z cegły, otynkowana, na planie prostokąta, z układem wnętrz jednotraktowym z sienią na osi. Dach dwuspadowy, kryty jest blachą.

WIERZBNO
Zachowały się RESZTY PARKU krajobrazowego, wokół spalonego 1959 drewnianego dworu, wzniesionego w 1699 r.

ZABYTKI   POWIATU   WOŁOMIŃSKIEGO

CHRZĘSNE
Późnorenesansowy PAŁAC wzniesiono w 1635 r. Jest to piętrowa, murowana budowla na planie prostokąta. Po bokach środkowej części elewacji pn-zach. znajdują się dwa ryzality. Dość płaszczyznowo potraktowana fasada podzielona została pilastrami. Naroża ujęto w boniowane lizeny. Prostokątne okna ujęto w uszakowate obramienia. Fryz podokapowy zdobi motyw roślinny. Ściany szczytowe poddasza podzielono toskańskimi pilasterkami. Naczółkowy dach z dymnikmi kryty jest dachówką. Wewnątrz zachowała się dekoracjasztukatorska i rokokowe kominki. W pobliżu pałacu znajdują się resztki PARKU krajobrazowego z 1. poł. XIX w.

CZARNA
- Drewniany, parterowy DWÓR zbudowano w 2. poł. XVIII w. Parterowa budowla na planie prostokąta, posiada od frontu ganek o czterech kolumnach toskańskich na murowanym cokole, zwieńczony trójkatnym drewnianym szczytem z dwoma okulusami. Mansardowy dach pokryty jest gontemi słomą.
- Resztki PARKU krajobrazowego pochodzą z 1. poł. XIX w.
- Neogotycki SPICHLERZ murowany wzniesiono ok. poł. XIX w. Od frontu posiada ryzalit z podcieniem o trzech ostrołukowych arkadach, zwieńczony trójkatnym szczytem z płyciną o wykroju czteroliścia. Jego otwory okienne posiadają ostrołukowy kształt. Dwuspadowy dach pokrywa blacha.
- KAPLICZKĘ przydrożną wzniesiono w XVIII w. Jest ona murowana, słupowa, dwukondygnacjowa na cokole. Wewnątrz znajduje się barokowa rzeźba św. Rocha, pochodząca z XVIII w.

DĄBRÓWKA
- Na miejscu poprzednich drewnianych, w latach 1881-4 wzniesiono, murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Podwyższenia Krzyża Św. wg proj. arch. Zygmunta Twarowskiego. Neogotycka, jednonawowa świątynia posiada wieżę od zachodu. Większość wyposazenia kościoła pochodzi z XVIII w.
- KAPLICA POGRZEBOWA wzniesiona została współcześnie z kościołem.
- Na CMENTARZU grzebalnym znajduje się późnoklasycystyczny nagrobek z piaskowca ks. Jana Sypniewskiego (zm. 1852). Dwie KAPLICZKI przydrożne pochodzą z XIX w.

DĘBINKI
= ZAŁOŻENIE DWORSKIE składa się z DWORU i dwóch OFICYN ustawionych do niego pod katem prostym po bokach dziedzińca i PARKU. Murowany, klasycystyczny DWÓR wzniesiono w 1. poł. XIX w. (przed 1841). W 2. poł. XIX w. przebudował go Władysław Mierzanowski. Dwór jest parterowy z piatrowa częścia środkowa wysuniętą ryzalitowo przed fasadę. Przed ryzalitem znajduje się portyk o czterech kolumnach toskańskich w wielkim porządku z trójkątnym szczytem. Wewnątrz znajduje się dekoracja sztukatorska. Czterospadowy dach kryty jest dachówką. OFICYNY dworskie wzniesiono zapewne w 2. poł. XVIII w. Są to murowane, parterowe budowle na planie prostokata. Ich ściany urozmaicają lizeny i płyciny. Dachy czterospadowe z dymnikami kryte są dachówką. PARK założony w XVIII w. przekomponowano na przełomie XIX i XX w.

GRODZISK
Na miejscu poprzedniego drewnianego, postawiono w 1950 r. murowany KOŚCIÓŁ FILIALNY p.w. św. Michała Archanioła.

JADÓW
- Obecny murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Znalezienia Krzyża Św., wzniesiono na miejscu poprzednich drewnianych w latach 1882-6 wg proj. arch. Józefa Piusa Dziekońskiego. Wewnątrz znajdują się rokokowe organy.
- Na CMENTARZU grzebalnym w KAPLICY wzniesionej w końcu XIX w. znajduje się obraz Chrystusa w grobie, autorstwa Miłosza Kotarbińskiego oraz późnoklasycystyczny nagrobek z piaskowca Fryderyki z Ditzów Kotarbińskiej (zm. 1863).

JAKTORÓW
- Murowany, parterowy DWÓR bezstylowy wzniesiono w 1. poł. XIX w., potem rozbudowano.
- KAPLICZKA na kolumnie, z żeliwną figurą św. Jana Nepomucena, wzniesiona została ok. poł. XIX w.

KLEMBÓW
Obecny, murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Klemensa, stanął na miejscu poprzedniego drewnianego w latach 1823-9. W latach 1885-94 był rozbudowywany pod kierunkiem budowniczego W. Kamieńskiego. Jednonawowy kościół na planie krzyża łacińskiego, nosi cechy klasycyzmu. Fasadę i elewacje boczne rozczłonkowują pilastry toskańskie. W zwieńczeniu fasady wznosi się czworoboczna, dwukondygnacjowa wieża, ujęta po bokach spływami i dekoracją w formie wazonów na cokołach. Dwuspadowe dachy świątyni pokrywa dachówka. Wyposażenie kościoła pochodzi z XVIII i XIX w. Drewniana, czworoboczna DZWONNICA wzniesiona została w 1. poł. XIX w., jej namiotowy dach kryje gont.

KOBYŁKA
- Budowa późnobarokowego KOŚCIOŁA PARAFIALNEGO p.w. Św. Trójcy, rozpoczęła się w 1740 r. wg proj. arch. Guido Antonio Longhiego z Wenecji. Następnie rozbudował go ok.1763 r. najprawdopodobniej Jakub Fontana. Obecnie jest to murowana, bazylikowa, trójnawowa świątynia na planie prostokąta z dwiema ujmującymi fasadę kwadratowymi wieżami o zaokrąglonych narożach. Nawa główna otwiera się do bocznych trzema parami półkoliście zamknietych arkad filarowych. Ściany nawy rozczłonkowano obłożonymi stiukiem, zdwojonymi pilastrami na wysokich, wybrzuszonych cokołach. Okna posiadają ozdobne wykroje. Prezbiterium z drewnianymi lożami na ścianach bocznych, nakryte jest eliptyczną kopułą. Głowice pilastrów i ślepe okna zdobią stiukowe dekoracje rokokowe. Przęsła naw bocznych rozdzielają pary kanelowanych pilastrów. Murowany chór muzyczny o drewnianej balustradzie podtrzymują dwie, późnobarokowe rzeźby aniołów.
- KAPLICA OGROJCOWA otwarta jest ku CMENTARZOWI kościelnemu wysoką, pólkoliście zamkniętą arkadą. Jej ściany urozmaicają półkoliscie zamknięte wnęki arkadowe. Przekrywa ją kopuła. Dwukondygnacjowa fasada o falistej linii, z cofniętą częścią środkową ujtęta jest w wysunięte do przodu wieże. Ponadto urozmaicają ją bogate podziały: półkolumny na tle pilastrów, stojące na wybrzuszonych cokolikach, w przyziemiu są one toskańskie, a w górnej kondygnacji kompozytowe, pomiędzy nimi znajdują się nisze i wnęki. Szczyt fasady ujmują spływy. Wejście do kościoła posiada ozdobny wykrój. Wieże także są bogato dekorowane podziałmi i zwieńczone hełmami. Liczne polichromie wewnątrz kościoła wykona Sebastian Eckstein lub Józef Adam Meyer. Bogate wyposażenie wnętrza pochodzi głównie z XVIII w.
- Na CMENTARZU grzebalnym znajduje się murowana KAPLICA p.w. św. Filomeny, zbudowana w 1837 r. dla rodziny Matuszewskich. Wnętrze kaplicy o rzucie kwadratu przekrywa pozorna kopuła. Portal i otwory okienne mają ostrołukowy kształt. Od frontu kaplicę dekoruje trójkatny szczycik z kwadratowa płyciną. Na północ od kościoła znajdują się resztki parku, założonego w 3. ćw. XVIII w. przez jezuitów, z ciągiem stawów.

KRUBKI
Resztki PARKU krajobrazowego założonego na przełomie XVIII i XIX w. z kolistym stawem w pobliżu ruin DWORU.

LASKOWO-GŁUCHY
Klasycystyczny, drewniany DWÓR zbudowano w końcu XVIII w. Parterowa budowla na planie prostokata posiada od podjazdu i ogrodu ganki o drewnianych słupach, zwieńczone trójkątnymi szczytami. Czterospadowy dach kryty jest gontem. Jest miejscem narodzin Cypriana Kamila Norwida. W otoczeniu dworu znajduje się PARK pochodzący z ok. poł. XIX w.

MARKI
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Niepokalanego Poczęcia N. P. Marii zbudowano w latach 1895-9, wg proj. arch. Jana Hinza i Józefa Piusa Dziekońskiego.

MIĄSE
KAPLICZKA przydrożna zbudowana ok. poł. XIX w. Jest barokowa, murowana z cegły, tynkowana. Słupowa, w formie przysadzstej kolumny na wysokim czworobocznym cokole.

NADMA
KAPLICZKA przydrożna zbudowana została ok. poł. XIX w. Jest czworoboczna, murowana, przekryta dwuspadowym dachem.

NIEGÓW
Obecny murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Św. Trójcy, stanął w latach 1863-6. Jest to późnoklasycystyczna, prostokątna budowla. Jej wnętrze dzielą dwie pary kolumn toskańskich, a przekrywa strop. Murowany chór muzyczny wspiera się na dwóch kolumnach toskańskich. Fasadę rozczłonkowują pilastry toskańskie i wieńczy trójkatny fronton, za którym znajduje się belwederek z gloriettą. Dwuspadowe dachy kryje blacha.
- Murowana, dwukondygnacjowa, czworoboczna DZWONNICA zbudowana została w latach 1863-6. Przekryta jest dachem blaszanym.
- PLEBANIA to prostokątna, murowana, parterowa budowla, pochodząca z ok. poł. XIX w. Przekryta jest dachem naczółkowym, krytym blachą.
- PARK założony ok. poł. XIX w. otacza pałac wzniesiony w 1872 r. W parku znajduje się KAPLICZKA z rzeźbą N. P. Marii Niepokalanie Poczętej z poł. XIX w.

OKUNIEW
- Na miejscu pierwotnego, drewnianego wzniesiono KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Stanisława Kostki w latach 1823-35, być może wg proj. Chrystiana Piotra Aignera. Salowa świątynia jest murowana. Nawa na rzucie prostokąta zakończona jest węższą, półkoliście zamkniętą apsydą prezbiterialną, otoczoną pięciobocznym obejściem. Ściany wnętrza rozczłonkowują pilastry toskańskie, pomiędzy którymi znajdują się płytkie wnęki arkadowe. We wnękach tych znajdują się półkoliscie zmknięte okna lub ołtarze. Chór muzyczny wsparty jest na trzech arkadach zamkniętych koszowo. Fasadę dzielą cztery pilastry jońskie i wieńczy trójkątny przyczółek z płasko rzeźbioną sceną Ukrzyżowania w tympanonie, powyżej znajduje się szczyt schodkowy. Na osi fasady znajduje się portal z trójkątnym przyczółkiem. Dwuspadowy dach kryty jest blachą. Większość wyposażenia kościoła pochodzi z XVIII w.
- Na CMENTARZU kościelnym wzniesiono ok. poł. XIX nagrobek, z prostokątną wnęką zamkniętą od góry koszowo i czterospadowym daszkiem blaszanym.
- Klasycystyczny PAŁAC zbudowano w 1. poł. XIX w. Dwukondygnacjowa budowla na planie prostokąta posiada trójboczny ryzalit od strony ogrodowej oraz nieznaczny ryzalit od frontu zwieńczony trójkątnym szczytem. Czterospadowy dach kryje blacha.
- W otoczeniu znajdują się resztki PARKU krajobrazowego, założonego współcześnie z pałacem.
- Klasycystyczną KAPLICĘ cmentarną zbudowano w 2. ćw. XIX w. Jej fasada ujata jest w pary pilastrów toskańskich i zwieńczona trójkątnym szczytem. Wnętrze urozmaicają kanelowane pilastry. Okna mają półkolisty wykrój. Dwuspadowy dach kryje dachówka. W pobliżu kaplicy stoi nagrobek Dionizego (zm. 1848) i Ludwiki (zm. 1849) Smoleńskich, klasycystyczny z piaskowca.

POSTOLISKA
Obecny murowany, neogotycki KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Stanisława bpa, wzniesiono w latach 1913-19 wg proj. budowniczego Henryka Kudery. Większość wyposażenia kościoła pochodzi z XVIII w. Na cmentarzu grzebalnym stoi klasycystyczny nagrobek z piaskowca, Mateusza Murawskiego (zm. 1855).

POŚWIĘTNE
- Obecny, drewniany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Jana Chrzciciela i św. Wojciecha, stanął na miejscu poprzednich w 1940 r.
- Czworoboczna, murowana KAPLICZKA przydrożna zbudowana została ok. poł. XIX w. Jej dwuspadowy dach kryty jest dachówką. Wewnątrz znajduje się rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego, pochodząca z XVIII w.

RADZYMIN
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Przemienienia Pańskiego wzniesiono w latach 1773-80, prawdopodobnie wg proj. arch. Jana Chrystiana Kamsetzera. W latach 1897-1919 został powiększony i całkowicie przekształcony przez arch. Konstantego Wojciechowskiego. Do pierwotnego klasycystycznego kościoła dobudowano nawy boczne, prezbiterium, kaplicę składzik, zakrystię i dwie wieże od frontu. Większość wyposażenia pochodzi z XVIII w.
- Klasycystyczna murowana DZWONNICA zbudowana została w latach 1773-80. W dolnej kondygnacji znajdują się arkadowe wnęki, górna, nieco węższa posiada zaokrąglone naroża i przepruta jest czterema półkoliście zamkniętymi przeźroczami arkadowymi. Wieńczy ją murek attykowy. Namiotowy dach kryje blacha.

- Klasycystyczny, murowany budynek SZKOŁY wzniósł w latach 1843-4 arch. Antonio Corazzi. Dwukondygnacjowa budowla posiada plan litery L.
- Murowany, trójkondygnacjowy, klasycystyczny budynek SZPITALA wzniesiono ok. 1830 r. Posiada on ryzalit od tyłu i dwa narożne od frontu. Część środkową dzielą w górnych kondygnacjach pilastry toskańskie i wieńczy trójkątny szczyt. Nad bocznymi ryzalitami znajdują się attyki z płycinami. Niski, czterospadowy dach kryje blacha.
- Resztki PARKU krajobrazowego pochodzą z XVIII w.
- W KAPLICY na tzw. Rejtanówce znajdują się barokowe rzeźby śś. Piotra i Pawła z XVIII w.
- W XX w. wystawiono na tzw. "Zjawieniu" drewnianą KAPLICZKĘ w stylu "podhalańskim" wg proj. arch. Feliksa Michalskiego.
- W pobliżu kościoła usytuowana jest barokowa FIGURA przydrożna św. Jana Nepomucena, wykonana z piaskowca w 2. poł. XVIII w.

RASZTÓW
Drewniany, częściowo tynkowany DWOREK pochodzi z 1. poł. XIX w. Parterowa budowla na planie prostokata posiada od frontu ganek o dwóch słupach. W otoczeniu znajdują się resztki PARKU z poł. XIX w.

STRACHÓWKA
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Wniebowzięcia N. P. Marii. Zbudowany został w latach 1958-61 wg proj. arch. Antoniego Boczewskiego.

STRUGA
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Andrzeja Boboli i św. Michała Archanioła. Zbudowany został w latach 1925-27 wg proj. arch. Feliksa Michalskiego. Znajduje się w nim XVIII-to wieczna kopia obrazu Michała Archanioła wg Guido Reniego.

TŁUSZCZ
Dawny SPICHLERZ przy ul. Powstańców nr 22. Zbudowany został w 1. poł. XIX w. Jest dwukondygnacjową murowaną z cegły i tynkowaną budowlą, przekrytą dachem dwuspadowym, krytym blachą.

WOLA RASZTOWSKA
Barokowy w charakterze PAŁAC jest rekonstrukcją budowli pochodzącej z końca XVII w. Piętrowa, prostokatna budowla posiada dwie narożne wieże alkierzowe oraz ryzality na osi fasad, zwieńczone trójkątnymi frontonami. Dach czterospadowy pokryty jest dachówką, a chełmy wież blachą.

WOŁOMIN
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Najświętszej Panny Marii Częstochowskiej stanął w latach 1951-62, wg projektu arch. Stanisława Marzyńskiego, na miejscu poprzedniego.

ZĄBKI
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Tójcy Świętej zbudowany został w 1936 r.

ZUZANKA
Resztki PARKU krajobrazowego z 1. poł. XIX w. zokazami starodrzewu, szpalerem topolowym oraz owalną wyspą na stawie.

ZABYTKI   POWIATU   WYSZKOWSKIEGO

BRAŃSZCZYK
WIEŚ położona na prawym brzegu Bugu. Gród Brańsk, wzmiankowany ok. 1239 w dokumencie Konrada Mazowieckiego, stanowił w tym czasie wraz z dochodami komory celnej uposażenie biskupstwa płockiego. W XIX w. w posiadaniu Rapackich, potem Kaskowskich.
- DAWNY DWOREK wzniesiony w 1. poł. XIX w. Drewniany, konstrukcji zrębowej, z węgłami osłoniętymi pozornymi boniami. Przekształcony w. XIX-XX. Na planie wydłużonego prostokąta. Parterowy, z mieszkalnym poddaszem. Od frontu ganek wsparty na słupach, zwieńczony trójkątnym szczytem. Układ pomieszczeń dwutraktowy. Okna prostokątne z trójkątnymi szczycikami. Dach dwuspadowy z naczółkami, kryty blachą.

DŁUGOSIODŁO
Na cmentarzu kościelnym w drewnianej kostnicy, wzniesionej XIX-XX, skrzydło drzwiowe gotyckie koniec w. XV (może 1481 r.), pochodzące z pierwotnego kościoła drewnianego, z ozdobnymi kutymi z żelaza okuciami oraz łańcuchowym uchwytem.

KAMIEŃCZYK
WIEŚ położona na lewym brzegu Bugu, w pobliżu ujścia Liwca. Do w. XVIII nazywana Kamieńcem. Gród usytuowany przy przeprawie przez rzekę, istniał co najmniej od 1 poł. w. XIV (kasztelan wzmiankowany 1342 r.); przywilej na wójtostwo dla miasta (oppidum) wydany przed 1428 przez Janusza I księcia mazowieckiego. Okres rozwoju miasta od w. XV, jako ośrodka handlu zbożem i produktami leśnymi, związanego ze spławem. Istniał tu myśliwski dwór książęcy, następnie królewski wzmiankowany 1564. W poł. w. XVII wchodzi w skład oprawy królowej Luwiki Marii, następnie od 1654 należy do dóbr klasztoru wiytek w Warszawie. Za czasów pruskich wcielone do dóbrrządowych. Od 1820 własnością Stanisława Zamoyskiego, który otrzymał Kamieńczyk wraz z dobrami jadowskimi w zamian za twierdzę Zamość. Pożary miasta: 1612, 1615, 1647, po poł. w. XVII upadek w wyniku zniszczeń wojennyhc. Utrata praw miejskich 1869. Dwukrotnie całkowicie spalone 1939 i 1944. Śladem założenia miejskiego prostokątny rynek na skraju układu przestrzennego, wydłużony zgodnie z biegiem traktu ku przprawie przez rzekę. Zabudowa drewniana o charakterze wiejskim. Kościół usytuowany na zapleczu bloku przyrynkowego.

KRĘGI
- PAŁAC wzniesiony w latach 1820-30 zapewne dla Michała Leskiego, podporucznika gwardii wojsk polskich i jego żony Moniki z Zielińskich, łowczanki nurskiej. Do 1945 roku w posiadaniu Leskich. Klasycystyczny. Murowany z cegły, otynkowany, na narożach boniowany. Częściowo na piwnicach sklepionych kolebkowo. Piętrowy. Na planie prostokąta z ryzalitami: nieznacznym na osi od frontu, wydatnym skrajnym od wsch. w elewacji pd. oraz późniejszą parterową przybudówką od zach. Układ wnętrz dwutraktowy, przekształcony w części zach., z korytarzem pośrodku. Dłuższe elewacje siedmioosiowe. Ryzalit frontowy ujęty pilastrami jońskimi, nad którymi odcinki belkowania, zwieńczony trójkątnym szczytem (bez dolnego gzymsu) z półkolistym oknem. Nad wejściem balkon z drzwiami zamkniętymi trójlistnie od góry. W ryzalicie pd. trzy okna zamknięte półkoliście z arkadowymi obramieniami w zwieńczeniu. Kondygnacje rozdzielone gładkim gzymsem kordonowym. Pod i nad oknami odcinki profilowanego gzymsu. Dach czterospadowy, kryty dachówką.
- STODOŁA wzniesiona w 1. poł. w. XIX. Przebudowana w. XX. Murowana z cegły, otynkowana. Na planie wydłużonego prostokąta. Dłuższe elewacje ożywione zamkniętymi odcinkowo wnękami, w których prostokątne okienka. Wjazdy od szczytu zamknięte odcinkowo, ujęte po bokach wnękami. Dach dwuspadowy, kryty eternitem.
- KAPLICZKA PRZYDROŻNA wzniesiona ok. poł. w. XIX. Murowana z cegły, otynkowana. Słupowa, na cokole z przezroczami zamkniętymi odcinkowo. Daszek namiotowy, kryty blachą.

POGORZELEC
DWÓR wzniesiony w XVIII wieku. Do 1788 roku w posiadaniu Józefa Hryniewieckiego, następnie do 1828 jego córki Józefy Gzowskiej, później Jakuba Radzimińskiego, od 1850 Anny z Zychowiczów i Andrzeja Wesołowskich, od 1857 Pauliny z Peszków i Konstantego Smoczyńskiego, od 1879 Lewandowskich. Poważnie zdewastowany. Zwrócony frontem ku pn-wsch. Drewniany, konstrukcji zrębowej, otynkowany, na ceglano-kamiennej podmurówce. Parterowy, częściowo podpiwniczony. Na planie prostokąta, siedmioosiowy, pierwotnie z gankiem od frontu. Układ wnętrz dwutraktowy, nieco przekształcony. Gzyms podokapowy, profilowany. Dach mansardowy, kryty gontem.

POPOWO KOŚCIELNE
DAWNA KARCZMA wzniesiona w 1. poł. w. XIX. Murowana z cegły, otynkowana. Parterowa, na planie prostokąta, ujęta na narożach lizenami. Okna powiększone w. XX. Układ wnętrz dwutraktowy, przekształcony. Dach dwuspadowy z naczółkami, kryty eternitem.

RYBIENKO
= ZAŁOŻENIE PAŁACOWE na wysokiej terasie nad doliną Bugu. Pałac zwrócony elewacją ogrodową w stronę rzeki, ku pd., przed nim dziedziniec z owalnym podjazdem, ujęty w prostopadłe do pałacu oficyny; wokół resztki parku krajobrazowego.
PAŁAC wznisiony ok. 1780 roku, być może wg projektu arch. Szymona Bogumiła Zuga lub Jana Chrystiana Kamsetzera dla Jana Stefana Gieroycia, bpa inflanckiego (późiniej żmudzkiego; od 1790 w posiadaniu jego bratanka Aleksandra i jego żony Aleksandry z Młockich; w 2 ćw. w. XIX własność posła Augusta Morzkowskiego i jego żon: Antoniny, a nastęopnie jej siostry, Laury z Dunin Wąsowiczów. Od 1854 własność Antoniego Kruszewskiego, od 1870 jego córki Stefanii Ronikierowej, od 1880 Kazimierza Skarżyńskiego i jego żony Wandy z Czarnowskich; w posiadaniu Skarżyńskich do 1945. Obecnie Zakład Wychowawczy. Wnętrza nieco przekształcone w. XIX-XX. Uszkodzony w działaniach wojennych w roku 1944. Odrestaurowany w latach 1950-51. W kilku pomieszczeniach wnętrz malowidła ścienne i plafonowem w latach 1780-90 wyk. zapewne m.in. Jana Bogumiła Plerscha, odrestaurowane w latach 1955-7 przez Pracownie Konserwacji Zabytków w Warszawie; supraporty zabrane do konserwacji w 1952 r.
Klasycystyczny. Zwrócony frontem ku pn. Murowany z cegły, otynkowany. Piętrowy. Na planie wydłużonego prostokąta, z trójosiowymi ryzalitami skrajnymi, wydatnymi od frontu i pozornymi od ogrodu, z portykiem kolumnowym od frontu oraz jednoosiowym ryzalitem na osi fasady tylnej. W piwnicach sklepienia kolebkowe z lunetami, wsparte na arkadach. Układ wnętrz części środkowej i wsch. dwutraktowy z pomieszczeniami w amfiladzie, w części zach. trzytraktowy, przekształcony. Na osi wydłużona sień z nowymi schodami na piętro, za nią salonik kwadratowy o zaokrąglonych narożach. Po bokach osi głównej po dwa pokoje z zaokrąglonymi narożami wewnętrznymi i z wnękami na piece. W części wsch. od ogrodu sala balowa tzw. Błękitna, w części zach. drewniane schody na piętro i strych. Na piętrze układ dwutraktowy, w części zach z korytarzem pośrodku. Zewnątrz przyziemie, z wyjątkiem czołowych ścian ryzalitów skrajnych, oraz wszystkie naroża boniowane; kondygnacje rozdzielone gzymsem kordonowym.
Fasada trzynastoosiowa; na osi czterokolumnowy portyk joński w wielkim porządku, z pilastrami w tle; analogiczne jońskie pilastry dzielą czołowe ściany ryzalitów skrajnych. W piętnastoosiowej elewacji tylnej ryzality skrajne rozczłonkowane lizenami. Kolumny portyku, kolumny i lizeny ryzalitów dźwigają belkowanie z gzymsem kostkowym, przełamujące się nad lizenami tylnych ryzalitów i obiegające również pięcioosiowe elewacje boczne. Analogiczne kostkowe gzymsy obiegają trójkątne frontony portyku i tylnego ryzalitu środkowego. Okna fasady i blendy okienne na osiach jej ryzalitów w profilowanych obramieniach. Wszystkie okna przyziemia z gzymmsami; na piętrze z wyjątkiem śraodkowej części tylnej elewacji porte-fenetry. Nad wejściem głównym okulus ujęty półkolistą archiwoltą, wyżej balkon wsparty na kroksztynach. Dach czterospadowy, nad ryzalitamiskrajnymi trópołaciowe, nad portykiiem i tylnym ryzalitem środkowym daszki dwuspadowe, kryte dachówką.
Wystrój i dekoracja wnętrz. W kilku pomieszczeniach polichromia i dekoracja stiukowa oraz kominki z piaskowca, z końca w. XVIII. W pokoju na prawo od sieni kominek ujęty w kanelowane pilasterki i gzyms z rozetami; nad drzwiami supraporta w drwnianym, kanelowanym obramieniu z przdstawieniem amorka na gałązce powoju z motylami. W gabinecie traktu ogrodowego na planie sztukatorska rozeta; polichromia: po obu stronach drzwi wąskie płyciny z dekoracją groteskową i medalionami z przedstawieniami Zeusa z orłem i słabo czytelnej postaci kobiecej; na ścianach zach. i wsch. w kwadratowych polach wśród dekoracji grotteskowej prostokątne płyciny ze scenami dionizjów: centaurzyca porywająca Dionizosa i Menada porwana przez centaura wyżej w polach prostokątnych groteskio oraz w półkolach ujętych motywem baldachimu sceny pogoni psa za jeleniem oraz psa za sarną; w narożach plafonu i na fasecie malowidła groteskowe oraz ślady medalionów z postaciami Ganimeda i Hebe, podających bogom ambrozję. W tymże pomieszczeniu piec z barwnych kafli herbowych, wyk. w Nieborowie ok. 1880 r.; w części środkowej herb Bończza (Skarżyńskich), w zwieńczeniu orzeł. W sali tzw. Błękitnej wokół ścian w dolnej strefie boazeria mal. na biało ze złoceniami; wyżej iluzjonistyczne malowane podziały z fryzów kanelowanych i meandrowych oraz płyciny z motywami pęków roślinno-owocowych na skręconych sznurach oraz chust podwieszonych na guzach; strop z fasetą podzielony na dziewięć pól kwadratowych i prostokątnych, z malowanymi en grisaille na błękitnawym tle motywami: łóków, strzał, liści laurowych oraz głów (dwie w wieńcach laurowych), otoczonych zwojami akantu z kwiatami pod fasetą gzyms sztukatorski z klimationem oraz motywami listków i kaneli. Kominek mal. na biało ze złoceniami, ozdobiony płycinkami, rozetami oraz motywem płonących pochodni; nad kominkiem panneau dekoracyjne z motywem kitary, dwóch amorków podtrzymujących winorośl, wspartych na parze leżących koźląt. Resztki ozdobnego parkietu z klepki dębowej, z bukową intarsją listkową. W trzech innych pomieszczeniach parteru na plafonach rozety sztukatorskie oraz kominki. Na piętrze, w gabinecie traktu ogrodowego nisza zamknięta koszowo oraz sklepionia hemisferycznie wnęka piecowa; polichromia: na ścianach w prostokątnych płycinach z iluzjonistycznie malowanymi listwami pejzaże architektoniczne ze sztafażem oraz zwisy i girlandy kwiatowe rozdzielone lizenkami z motywem kampanuli; na stropie ślady dekoracji o motywach roślinnych. W pomieszczeniach piętra dwa kominki silnie uszkodzone. Na strychu fragmenty rzeźbiarskie z piaskowca ok. 1780: dwa putta oraz owalna tablica pierwotnie wieńczące tympanon nad portykiem.
- OFICYNY wzniesione zapewne współcześnie z pałacem. Później przekształcone we wnętrzach. Klasycystyczne. Murowane z cegły, otynkowane. Piętrowe, siedmioosiowe, prostokątne, z płytkimi ryzalitami w części środkowej, zwieńczonymi trójkątnymi szczytami. Układy wnętrz dwutraktowe; w prawej oficynie kuchnia sklepiona kolebkowo-krzyżowo. Kondygnacje rozdzielone gładkim gzymsem kordonowym. Okienka o wykroju zbliżonym do kwadratu, w profilowanych obramieniach. Dachy dwuspadowe z naczółkami, kryte dachówką.
- RESZTKI PARKU założonego współcześnie z pałacem. Zdewastowany i prztrzebiony w. XX. Od pd. uskok terenu, na którym obszerna polana schodząca ku skarpie nadrzecznej.

SOMIANKA
DAWNY DWÓR wzniesiony po poł. w. XIX, być może dla Rapackich lub Puszetów. Murowany z cegły, otynkowany. Parterowy, na planie prostokąta z ryzalitami na osi obu elewacji; tylny zakończony trójbocznie. Układ wnętrz dwutraktowy. Na plafonach rozety sztukatoeskie 3 ćw. w. XIX. Elewacje częściowo boniowane, ożywione pilastrami jońskimi oraz rozetami. Dach dwuspadowy, kryty blachą.

WOLA MYSTKOWSKA
DWOREK wzniesiony w. XVIII/XIX zapewne dla Augusta Ratyńskiego; do 1841 r. własnością Julianny z Marksów Wągrodzkiej, w 1854 r. Tomasza Minasowicza, później Antoniego Mińskiego, od 1870 r. Heleny Kownackiej, w. XX Michałowskich. Remontowany gruntownie pocz. w. XX. Obecnie zróąjnowany. Zwrócony frontem ku pn. Drewniany, konstrukcji zrębowej, na ceglanej podwmurówce, pierwotnie zewnątrz oszalowany. Parterowy, z mieszkalnym poddaszem. Na planie prostokąta, z trzema nowszymi przybudówkami od tyłu. Sześcioosiowy, pierwotnie z gankiem kolumnowym od frontu. Układ wnętrz dwutraktowy z sienią i klatką schodową na osi, nieco przekształcony. Na poddaszu w dwóch pomieszczeniach oraz sionce, na ścianach i suficie ślady malowideł na tynku, klasycystycznych pocz. w. XIX, z motywami groteskowo-kandelabrowymi oraz postaciami mitologicznymi.

ZABYTKI   POWIATU   AUGUSTOWSKIEGO

CISÓW
DWÓR Brzostowskich, zbudowany w 1835 r.; parterowy z drewnianym gankiem frontowym.

JAMINY
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, zapewne zbudowany w 1780 r., przeniesiony z Augustowa w 1849 r.

KRASNYBÓR
KOŚCIÓŁ w tradycji gotyckiej, zbudowany w latach 1584-89, rozbudowany w 1913 r.; na rzucie krzyża greckiego, z wieżą frontową.

RYGAŁÓWKA
CERKIEW (ob. Kościół), w stylu ruskim, zbudowany w latach 1903-04; na rzucie krzyża greckiego z wieżą frotową.

ZABYTKI   POWIATU   BIAŁOSTOCKIEGO

CHOROSZCZ
ZESPÓŁ KLASZTORNY podominikański, barokowy:
KOŚCIÓŁ Św. Jana Chrzciciela, zbudowany w latach 1753-56, arch. Jan Henryk Klemm, z fundacji Jana Klemensa Branickiego, rozbudowany o nawy boczne w 1920 r., odbudowany w latach 1945-59; bazylikowy z wieżą frontową.
KLASZTOR od południa, zbudowany po 1763 r., zapewne przez Jana Henryka Klemma, częściowo zburzony po 1918 r.; zachowane piętrowe skrzydła zachodnie i południowe.
CERKIEW w stylu ruskim, zbudowana w latach 1877-78, na rzucie krzyża greckiego.
PAŁAC Branickich, barokowy, zbudowany w latach 1757-59, zapewne przez Jana Henryka Klemma, rozbudowany w 2. poł. XIX w., zrekonstruowany od podstaw w latach 1969-73. Piętrowy z ryzalitem środkowym, z parą pawilonów bocznych i oficyn; toczony parkiem założonym w latach 1725-63, przekomponowanym w końcu XIX w. Muzeum Wnętrz Pałacowych.

CIBORY KOŁACZKI
KOŚCIÓŁ barokowy, drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w 1742 r., remontowany m.in. w latach 1789-96, przeniesiony z Zawad 1979-80; pseudobazylikowy.

FASTY
CERKIEW, zbudowana w 1875 r., remontowana w 1939 r.; pięciokopułowa, z trójkondygnacjową wieżą.

GRÓDEK
CERKIEW Matki Boskiej Pokrowskiej, cmentarna, drewniana o konstrukcji zrębowej, zbudowana w 1862 r.
CERKIEW Narodzenia Najświętszej Marii Panny, zbudowana w latach 1882-89; na rzucie krzyża greckiego.

JUCHNOWIEC KOŚCIELNY
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany w 1764 r., przebudowany w 1906 r.; jednonawowy z wieżą frontową.
DWÓR drewniany o konstrukcji zrębowej, z początku XIX w.; parterowy z narożnym podcieniem.

JUROWCE
Białostockie Muzeum Wsi, w organizacji od 1984 r. ma być największym SKANSENem w Polsce, ukazującym różne typy osad i wsi z terenu ziemi białostockiej, łomżyńskiej i suwalskiej, w ekspozycji m.in. chałupy, zabudowania gospodarcze, leśniczówki i dwór z Bobry Wielkiej, drewniany o konstrukcji zrębowej z 1818 r.

KRÓLOWY MOST
CERKIEW w stylu bizantyńskim, zbudowana w latach 1904-28; na rzucie krzyża greckiego z wieżą frontową.

LEWICKIE
PAŁAC klasycystyczny, z pocz. XIX w., remontowany w 1988 r.; parterowy, z piętrową częścią środkową poprzedzoną wielkoporządkowym portykiem od frontu i ogrodu.

ŁAPY
KOŚCIÓŁ eklektyczny, zbudowany w latach 1918-27, arch. Kazimierz Skórewicz; trójnawowy, na rzucie krzyża łacińskiego, z masywną wieżą frontową.

MICHAŁOWO
KOŚCIÓŁ o cechach neogotyckich, zbudowany w latach 1906-10, remontowany w 1935 r.; jednonawowy z wieżą frontową.

MOSTOWLANY
CERKIEW Św. Jana Ewangelisty, drewniana o konstrukcji zrębowej, zbudowana ok. 1840 r. rozbudowana w latach 1908-09; jednoprzestrzenna z wieża frontową.
KAPLICA Śś. Kosmy i Damiana, drewniana o konstrukcji zrębowej, z końca XVIII w., przeniesiona na ob. miejsce w 1840 r.

NIEWODNICA KOŚCIELNA
KOŚCIÓŁ neogotycki zbudowany w latach 1884-89; jednonawowy z wieżą frontową.

NOWA WOLA
CERKIEW Wniebowstąpienia Pańskiego, cmentarna, drewniana o konstrukcji zrębowej, z końca XVIII w., remontowana w latach 1984-86.
CERKIEW Św. Jana Chrzciciela, drewniana o konstrukcji zrębowej, zbudowana w latach 1906-08; jednonawowa, na rzucie krzyża łacińskiego z wieżą frontową i cebulastą kopułą na tamburze w krzyżu.

OSOWICZE [na pn. Białegodtoku, k. Wasilkowa]
Białostockie Muzeum Wsi. SKANSEN prezentujący budownictwo i kulturę ludową z terenów białostocczyzny; m.in. dwór z Bobrzy Wielkiej (1818 r.) i wiatrak koźlak z Rzędzian (1836 r.).

PAWŁY
CERKIEW drewniana o konstrukcji zrębowej, zbudowana w 1824, rozbudowana m.in. o wieżę w 1883 r., przekształcona po 1920 r.; salowa z wieżą frontową.

SUPRAŚL
KOŚCIÓŁ Św. Trójcy o formach klasycystycznych, zbudowany w latach 1861-65, z wieżą dobudowaną w 1902 r.; jednonawowy z wieżą frontową i półkoliście zamkniętym prezbiterium.
ZESPÓŁ KLASZTORNY bazylianów:
CERKIEW Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, gotycka, ceglana, zbudowana w latach 1503-11, dobudowa przedsionka nastąpiła po 1655 r., w ruinie od 1944 r., w odbudowie od 1984 r.; inkastelowana, halowa z cylindrycznymi basztami (górą ośmiobocznymi) w narożach korpusu.
CERKIEW Św. Jana Teologa, zbudowana w latach 1889-91.
KLASZTOR, zbudowany ok. 1764 r., przebudowany w 1829 r., odbudowany do 1970 r.
PAŁAC archimandrytów, barokowy, zbudowany w latach 1635-55, rozbudowany ok. poł. XVIII w., odbudowany 1959-72. Muzeum.
BRAMA-dzwonnica barokowa z 1752 r.
KOŚCIÓŁ ewangelicki, neogotycki, zbudowany w 1870 r.; salowy z frontowa wieżą i przyporami w fasadzie.
PAŁAC Buchholtzów, eklektyczny z elementami renesansu fracuskiego, historyzmu i detalu secesyjnego, zbudowany w latach 1892-1903.
DWÓR Zacherta, drewniany o konstrukcji zrębowej, z ok. poł. XIX w., rekonstruowany po 1988 r.

TOPILEC
CERKIEW, zbudowana po 1870 r.; jednoprzestrzenna z wieżą frontową.

TOPOLANY
CERKIEW drewniana o konstrukcji zrębowej, zapewne z 1. poł. XVIII w., remontowana w 1890 i ok. 1930 r.; salowa z wieżą frontową.

TUROŚŃ KOŚCIELNA
KOŚCIÓŁ klasycystyczny, zbudowany w latach 1778-83, rozbudowany w XIX w.; bazylikowy z wieżą.

TYKOCIN
ZESPÓŁ KLASZTORNY misjonarzy, barokowy:
KOŚCIÓŁ Trójcy Przenajświętszej, zbudowany w latach 1742-50; jednonawowy z rzędami kaplic i parą wież połączonych z fasadą ćwierćkolistymi galeriami i wieloczłonowym szczytem. We wnętrzu polichromie z 1794 r., wyk. Sebastian Eckstein.
KLASZTOR zbudowany w latach 1748-55, rozbudowany między 1769 a 1771 r.
ZESPÓŁ KLASZTORNY bernardynów, zbudowany w latach 1771-79, barokowy, trójskrzydłowe założenie na planie podkowy, z kaplicą Św. Elżbiety od wsch., przebudowaną w 1837 r.
BOŻNICA, zbudowany w 1642 r., przebudowana na przełomie XVIII/XIX w., odbudowana po 1950 r.; na rzucie prostokąta z wieżą, kryta łamanym dachem.
DOM talmudyczny, zbudowany w latach 1772-98, zrekonstruowany po 1970 r.
DWOREK administratora, ul. Poświętna, w duchu baroku, z ok. poł. XVIII w., remontowany w 1954 r. i w latach osiemdziesiątych XX w.; parterowy z dwoma ryzalitami.
Ruiny ZAMKU i otaczających go pozostałości ziemnych fortyfikacji bastionowych. Zamek pierwotnie gotycki, zbudowany przed 1469 r., rozbudowany na renesansowy w latach 1550-82, przebudowany między 1611 a 1632 i po 1698 r., rozebrany ok. 1750 r.

ZABŁUDÓW
KOŚCIÓŁ klasycystyczny, zbudowany w latach 1805-40, arch. Kułakowski; halowy z wtopionymi wieżami frontowymi.
CERKIEW klasycystyczna, zbudowana w latach 1847-55, rozbudowana w 1884 r.; na rzucie krzyża greckiego, z wieżą frontową przekrytą kopułą.

ZABYTKI   BIAŁEGOSTOKU

KOŚCIÓŁ katedralny Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, barokowy, zbudowany w latach 1617-26, przebudowanego między 1751 a 1752 r., jednonawowy z wieżą frontową, do niego dostawiony KOŚCIÓŁ neogotycki, zbudowany w latach 1900-05, arch. Józef Pius Dziekoński, bazylika transeptowa z dwuwieżową fasadą (replika kościoła Św. Floriana w Warszawie).

KOŚCIÓŁ Chrystusa Króla i Św. Rocha, zbudowany w latach 1927-46, modernistyczny, arch. Oskar Sosnowski, z poprawkami Stanisława Bukowskiego, na rzucie ośmioboku z wieżą frontową.

CERKIEW katedralna Św. Mikołaja Cudotwórcy, klasycystyczna, zbudowana w latach 1843-46; na rzucie krzyża greckiego z kopułą na przecięciu naw i wieżą frontową.

CERKIEW Św. Marii Magdaleny, zbudowana w latach 1741-58, fundacji Jana Klemensa Branickiego; salowa, zwieńczona cebulastą kopułą.

KLASZTOR Sióstr Miłosierdzia Św. Wincentego a Paulo, barokowy, zbudowany w latach 1768-69, odbudowany między 1944 a 1949 r.; piętrowy.

RATUSZ barokowy, zbudowany w latach 1745-61, rozbudowany między 1762 a 1768 r., arch. Jan Henryk Klemm, zrekonstruowany od podstaw w latach 1945-58; na rzucie prostokąta z alkierzami i wieżą. Muzeum Okręgowe.

ZBROJOWNIA, klasycystyczna, z przełomu XVIII/XIX w., zrekonstruowana od podstaw w latach 1954-56.

PAŁAC Branickich, barokowy, zbudowany w latach 1691-97, arch. Tylman van Gameren, z wykorzystaniem murów poprzedniej budowli z XVI w., przebudowany ok. 1720-72, arch.: Jan Zygmunt Deybel, Jakub Fontana i Jan Henryk Klemm, powtórnie w latach 1837-41, arch. Hipolit Rumbowicz, odbudowany w latach 1945-62; złożony z dwupiętrowego korpusu z dwoma skrzydłami od ogrodu, ujętego od frontu narożnymi wieżami zwieńczonymi barokowymi hełmami, oraz piętrowych oficyn połączonych z korpusem parterowymi galeriami.

BRAMA główna, barokowa, zbudowana w ok. 1758 r., arch. Jan Henryk Klemm. ZBROJOWNIA, ORANŻERIA i FIGARNIA, barokowe, zbudowane w ok. 1755 r., odbudowane w 1945 r.

PARK geometryczny, z końca XVIII w., rekonstruowany w latach 1945-62, arch. Gerard Ciołek; PAWILONY OGRODOWE (m.in. toskański i włoski) zbudowane w ok. 1755 r., rekonstruowane ok. 1959 r.

PAŁACYK gościnny, ul. Kilińskiego 6, z ok. 1771 r., odbudowany w latach 1947-52.

PAŁAC fabrykancki, ul. Warszawska 37, secesyjny, z pocz. XX w. Muzeum Historyczne.

ZABUDOWA MIEJSKA: duży zespół kamienic w różnych stylach z końca XIX i pocz. XX w.


Białystok-Dojlidy
PAŁAC Hasbacha, ul. Dojlidy Fabryczne 23, zbudowany ok. 1880 r., rozbudowany w latach 1905-07.
PAŁAC Rüdygierów, ul. Wiewiórcza, późnoklasycystyczny, zbudowany po 1856 r., odbudowany po 1945 r., piętrowy z trzema ryzalitami frontowymi i z portykiem kolumnowym na osi.


Białystok-Starosielce
KOŚCIÓŁ Św. Stanisława, zbudowany w latach 1937-38 i 1947-55, arch. Oskar Sosnowski.


Białystok-Wysoki Stoczek
KOMORA CELNA klasycystyczna, z ok. poł. XIX w.

ZABYTKI   POWIATU   BIELSKIEGO

BIELSK PODLASKI
KOŚCIÓŁ Narodzenia Najświętszej Marii Panny, klasycystyczny, zbudowany w latach 1780-84 (fasada kończona do 1796 r.), arch. Szymon Bogumił Zug, z fundacji Izabeli Branickiej; halowy z parawanową fasadą zwieńczoną trójkątnym szczytem. Dzwonnica klasycystyczna, z ok. 1784 r.

Dawny ZESPÓŁ KLASZTORNY karmelitów trzewiczkowych:
KOŚCIÓŁ Najświętszej Marii Panny z Góry Karmel, barokowy, zbudowany w latach 1641-43, odbudowany między 1784 a 1803 r., przekształcony na cerkiew w 1866 r. i na kościół w 1920 r.; jednonawowy z dwuwieżową fasadą.
KLASZTOR zapewne zbudowany po 1639 r., odbudowany w latach 1784-1803, przekształcany w XIX w.; parterowy trójskrzydłowy z wirydarzem.

CERKIEW Narodzenia Najświętszej Marii Panny, drewniana o konstrukcji zrębowej, zapewne z 1. poł. XVI w., remontowana w 1937 i 1968 r.; trójnawowa z wieżą frontową.

CERKIEW Św. Trójcy, cmentarna, drewniana o konstrukcji zrębowej, z przełomu XVII/XVIII w.

CERKIEW Zmartwychwstania Pańskiego, drewniana o konstrukcji zrębowej, zbudowana ok. 1716 r., dwukrotnie przenoszona (pochodzi z Lewek), oblicowana cegłą w latach 1912-14; z korpusem zwieńczonym cebulastym hełmem na ośmiobocznym tamburze i z wieżą frontową.

CERKIEW Św. Michała, drewniana o konstrukcji zrębowej, zbudowana w 1789 r.; na rzucie ośmioboku.

RATUSZ późnobarokowy, zbudowany w 1779 r., arch. Jan Sękowski, przebudowany w 1. poł. XIX w., w 1920 i 1942 r. Piętrowy z wieżyczką o ściętych narożach. Muzeum w Bielsku Podlaskim.

BOĆKI
ZESPÓŁ KLASZTORNY poreformacki, barokowy, zbudowany w latach 1730-39, z fundacji Franciszka Józefa Sapiehy:
KOŚCIÓŁ, remontowany w latach 1925-38 i 1949-53, na rzucie krzyża łacińskiego z kopułą na skrzyżowaniu naw, z rzędami skomunikowanych kaplic bocznych.
KLASZTOR rozebrany w 1912 r. z pozostawieniem jednego piętrowego skrzydła. Dzwonnica, zbudowana w latachn 1730-39.
CERKIEW, zbudowana w 1760 r., przebudowana w 1820 r., odbudowana w 1956 r.

BRAŃSK
KOŚCIÓŁ neorenesansowy, Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny zbudowany w latach 1861-63, odbudowany między 1944 a 1945 r., jednonawowy z wieżą frontową.

DOMANOWO
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, zapewne z XVII w., rozbudowany i przekształcony w 1875 r.; trójnawowy z wieżyczką na kalenicy.

ORLA
CERKIEW Św. Michała Archanioła, drewniana o konstrukcji zrębowej, zbudowana w 1797 r., przebudowana w 1879 r.; trójnawowa, na rzucie wydłużonego ośmioboku.

PARCEWO
CERKIEW cmentarna, drewniana o konstrukcji zrębowej, z przełomu XVIII/XIX w., przekształcana w 1897 i 1921 r.; na rzucie ośmioboku, przekryta dachem namiotowym, z wieżą od wschodu.

PLOSKI [k. Bielska Podl.]
CERKIEW drewniana o konstrukcji zrębowej, z 1. poł. XIX w., rozbudowana od wsch. ok. 1940 r., wieżą frontową, górą ośmioboczną.

RUDKA
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany w latach 1753-59, fundacji Kazimierza Ossolińskiego, remontowany w 1928 i ok. 1960 r.; jednonawowy z wieżą frontową.
PAŁAC pierwotnie barokowy, zbudowany w latach 1763-64, dla Aleksandra Ossolińskiego, rozbudowany w duchu neobaroku między 1913 a 1914, arch. Jan Heurich Mł., dla Janiny Potockiej, częściowo rozebrany w latach 1936-39, rekonstruowany między 1965 a 1970; piętrowy z wyższym pseudoryzalitem i alkierzami.
Nowy PAŁAC, zbudowany ok. 1930 r.. Oranżeria, z 2. poł. XVIII w. Oficyna, z 1. poł. XIX w. LAMUS drewniany o konstrukcji zrębowej, zapewne z 2. poł. XIX w.
PARK krajobrazowy, zbudowany w 1763 r., przekomponowany po 1913 r.

STRABLA
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany ok. 1616 r., odbudowany z nową fasadą po 1766 r.; jednonawowy.
PAŁAC barokowo-klasycystyczny, zbudowany w latach 1780-85, dla Macieja Starzeńskiego, przebudowany w latach 1837-40 i 1860-63 (wówczas część wnętrz przekształcona w duchu neogotyku); parterowy z piętrowym ryzalitem środkowym.
PARK krajobrazowy, zbudowany po 1777 r., przekomponowany po 1860 r. LAMUS drewniany o konstrukcji zrębowej, z 1792 r., remontowany w 1956 r.; piętrowy z podcieniami od frontu.

STRYKI
CERKIEW cementarna, drewniana o konstrukcji zrębowej, zapewne z końca XVIII w., przeniesiona na ob. miejsce w 1862 r.; jednonawowa z wieżą frontową.

SZCZYTY DZIĘCIOŁOWO
CERKIEW drewniana o konstrukcji zrębowej, zbudowana w 1785 r., rozbudowana ok. 1878 r. Dzwonnica drewniana o konstrukcji zrębowej z 1785 r.

WÓLKA PIETKOWSKA
Kamienny DWÓR, styl dworkowy w duchu modernizmu, zbudowany w 1933 r.; parterowy, z portykiem kolumnowym, kryty czterospadowym dachem.

ZABYTKI   POWIATU   GRAJEWSKIEGO

BĘĆKOWO
DWÓR późnobarokowy, z końca XVIII w., dla Jakuba Klimontowicza, przebudowany na przełomie XIX/XX w.; parterowy z wgłębnym portykiem arkadowym, kryty łamanym dachem.

GRAJEWO
KOŚCIÓŁ Trójcy Św., neogotycki z neoromańskim detalem, zbudowany w latach 1879-82, arch. Feliks Nowicki; bazylikowy z wieżą od frontu. KAPLICA Św. Anny, cmentarna, (d. grobowa Wilczewskich), klasycystyczna, zbudowany w 1839 r.

KRAMARZEWO
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w 1739 r., wielokrotnie remontowany; trójnawowy. Dzwonnica drewniana o konstrukcji słupowej, wzniesiona przed 1778 r. Przeniesione z Radziłowa w1982 r.

NIEĆKOWO
DWÓR Łuniewskich, klasycystyczny, drewniany o konstrukcji zrębowej otynkowany, z 1. ćw. XIX w., rozbudowany w 1912 r.; parterowy z kolumnowym portykiem od frontu.

NIEDŹWIADNA
KOŚCIÓŁ późnogotycki, ceglany, zapewne przed 1551 r., nadbudowany w 1708 r., wielokrotnie remontowany, m.in. w 1812 r. i w latach 1971-78; salowy kryty stropem, fasada ze szczytem schodkowym.

RAJGRÓD
KOŚCIÓŁ neogotycki zbudowany w latach 1906-12; bazylikowy z transeptem i dwuwieżową fasadą.

SZCZUCZYN
ZESPÓŁ KLASZTORNY popijarski, barokowy, zbudowany w latach 1697-1711, arch. Józef Piola, z fundacji Stanisława Antoniego Szczuki:
KOŚCIÓŁ Imienia Marii, zbudowany w latach 1701-11; bazylikowy. Dekoracja sztukatorska wnętrza z 1708 r., wyk. Francesco Maino.
KLASZTOR od południa, zbudowany w latach 1697-1700, złożony z trzech piętrowych skrzydeł zgrupowanych wokół wirydarza. Kolegium od północy, zbudowane po 1708 r.; symetryczne do frontowego skrzydła klasztoru
ZESPÓŁ DAWNEJ POCZTY, klasycystyczny, zbudowany ok. 1830 r., wg typowego projektu rządowego, złożony z: budynku poczty, stajni i wozowni.

WĄSOSZ
KOŚCIÓŁ Przemienienia Pańskiego, późnogotycki, ceglany, wzniesiony etapami w latach 1506-34, wielokrotnie odbudowywany, m.in. w 1900 r.; pseudobazylika z neogotyckimi sklepieniami i fasadą przekształconą po 1912 r.
KOŚCIÓŁ Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny (d. karmelitów trzewiczkowych), ok. 1625 r. z wykorzystaniem murów kamienicy, wielokrotnie remontowany m.in. wzmocniony szkarpami, po pożarze w 1859 r.; salowy.

ZABYTKI   POWIATU   HAJNOWSKIEGO

BIAŁOWIEŻA
KOŚCIÓŁ neobarokowy, zbudowany w latach 1927-35, arch. Borys Zinserling.
CERKIEW Św. Mikołaja Cudotwórcy, zbudowany w latach 1889-95; na rzucie krzyża greckiego, z kopułą w krzyżu i ośmioboczną dzwonnicą nad babińcem.
Zabudowania ZESPOŁU CESARSKIEJ REZYDENCJI MYŚLIWSKIEJ (PAŁAC nie istnieje): m.in. DWOREK cara Aleksandra II, drewniany, zbudowany w 1846 r., rozbudowany w latach 1889-95, koszary jegrów, stajnie.
PARK pałacowy, z końca XIX w., proj. Walerian Kronenberg.

CZYŻE
CERKIEW Śś. Kosmy i Damiana, cmentarna, drewniana o konstrukcji zrębowej, zbudowana w 1812 r., przeniesiona z Łoknicy, remontowana w 1889, 1937 i 1960 r.; jednonawowa z wieżą frontową.

DUBINY
KAPLICA w stylu bizantyjskim, zbudowana w 1898 r.; centralna, przekryta dachem namiotowym zwieńczonym cebulastym hełmem.

KOŹLIKI [na zach. od Narwi, nad rzeką Narew]
CERKIEW drewniana o konstrukcji zrębowej, zbudowana w 1793 r., przeniesiona z Klejnik i remontowana w 1864 r.; jednonawowa, z wyodrębnioną kruchtą i dzwonnicą.

ŁOSINKA
CERKIEW Św. Jerzego, cmentarna, zbudowana w 1779 r., rozbudowana w 1883 r.; jednonawowa.
CERKIEW Św. Jakuba Apostoła, drewniana konstrukcji wieńcowej, zbudowana w latach 1882-86; na rzucie krzyża łacińskiego z wieżą frontową.

NAREW
KOŚCIÓŁ barokowy, drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w 1728 lub 1755 r., z dwuwieżową fasadą, przebudowaną w latach 1853-82.
CERKIEW Matki Boskiej Kazańskiej, cmentarna, drewniana o konstrukcji zrębowej, zbudowana w 1726 r., przeniesiona na ob. miejsce w 1882 r.

NAREWKA
CERKIEW eklektyczna, po 1864 r.; jednoprzestrzenna, z kopułą i trójkondygnacjową wieżą frontową.

NOWE BEREZOWO
CERKIEW Św. Jana Teologa, drewniana o konstrukcji zrębowej, z ok. 1771 r., rozbudowana m.in. o wieżę ok. 1880 r.
CERKIEW Przemienienia Pańskiego, cmentarna, drewniana o konstrukcji zrębowej, zbudowana w 1840 r. przeniesiona z Czyżyków w 1925 r.
CERKIEW Wniebowstąpienia Pańskiego, zbudowana w latach 1873-76, arch. Łoziński.
BOŻNICA barokowo-klasycystyczna, z 2. poł. XVIII w., remontowana od 1986 r.; na rzucie prostokąta, przekryta dziewięciopolowym sklepieniem, z fasadą zwieńczoną szczytem ujętym w spływy.

SIEMIANÓWKA
CERKIEW, z 4. ćw. XVIII w.; na rzucie kwadratu z kolistymi aneksami w narożach, kryta dachem namiotowym.

STARY KORNIN [na pd.-zach. od Hajnówki]
CERKIEW Św. Anny, drewniana o konstrukcji zrębowej, zbudowana w 1773 r., przebudowana XIX w.; na rzucie kwadratu, z frontową wieżą.

TRZEŚCIANKA
CERKIEW Ofiarowania Najświętszej Marii Panny, cmentarna, drewniana o konstrukcji zrębowej, z pocz. XIX w., przeniesiona z Białowieży w końcu XIX w.; salowa z wieżą frontową. CERKIEW Św. Michała drewniana konstrukcji zrębowej, zbudowana w latach 1864-67; o rozczłonkowanej bryle, z wieżą w fasadzie.

WERSTOK [na pd.-zach od Hajnówki]
CERKIEW drewniana o konstrukcji zrębowej, zbudowana w 1768 r., rozbudowana o kruchtę w 1909 r.; jednoprzestrzenna z wieżą frontową.

ZABYTKI   POWIATU   KOLNEŃSKIEGO

GLINKI
DWÓR Przyjemskich, zbudowany po 1872 r., przebudowany w 1925 r., arch. Zygmunt Czaykowski; parterowy z portykiem kolumnowy i facjatką.

GRABOWO
KOŚCIÓŁ klasycystyczny, zbudowany w latach 1842-45, być może proj. Hipolit Kossuth, powiększony o nawy boczne w 1937 r., arch. Zygmunt Czaykowski; bazylikowy z wieżą od frontu.
DWÓR Wagów, zbudowany ok. 1852-65 r., przebudowany w 1964 r.; parterowy z piętrowymi skrzydłami bocznymi. Zabudowania gospodarcze z ok. 1860 r.
PARK krajobrazowy, z ok. 1850 r.

LACHOWO
KOŚCIÓŁ neogotycki, zbudowany w latach 1874-78, arch. Adam Skowroński na podstawie zmodyfikowanego projektu Henryka Marconiego z 1847 r.; salowy.
DWÓR neoklasycystyczny, zbudowany ok. 1900 r., dla Ludwika Choynowskiego; parterowy z portykiem.

MAŁY PŁOCK
KOŚCIÓŁ neobarokowy zbudowany w 1881 r., odbudowany w 1926 r., arch.Stanisław Piotrowski; halowy z transeptem i dwuwieżową fasadą.
DWÓR późnoklasycystycznym zbudowany po 1835 r., dla Michała Żukowskiego; parterowy z wgłębnym portykiem.

PORYTE
KOŚCIÓŁ klasycystyczny, zbudowany w latach 1838-40, wzorowany na typowym projekcie Christiana Piotra Aignera; jednonawowy, z fasadą zwieńczoną szczytem schodkowym. Dzwonnica klasycystyczna z 1839 r.

ROMANY
KOŚCIÓŁ neogotycki, zbudowany w latach 1858-63, arch. Kleofas Konopka; jednonawowy z dwuwieżową fasadą.
DWÓR Dobrzyckich, klasycystyczny, zbudowany w 1843 r.; parterowy z piętrowym ryzalitem frontowym.

STAWISKI
ZESPÓŁ KLASZTORNY pofranciszkański, późnobarokowy, zbudowany w latach 1788-91, dokończony ze zmianami między 1813 a 1818 r.
KOŚCIÓŁ pseudobazylikowy, z fasadą ujętą niskimi, narożnymi wieżami.
KLASZTOR od południa, piętrowy.
ZESPÓŁ DAWNEJ POCZTY, klasycystyczny, zbudowany w 1828 r., wg typowego projektu rządowego, złożony z: budynku poczty, stajni i wozowni.

ZABYTKI   ŁOMŻY

KOŚCIÓŁ katedralny Św. Michała Archanioła, gotycki, z cegły, wzniesiony etapowo: przed 1504 do 1519 r. jako bazylikowy, przekształcony na pseudobazylikę w latach 1519-26, wielokrotnie przebudowywany, m.in. w 1691-92, arch.Józef Szymon Bellotti, 1752-53, restaurowany w 1883 r. przez Jana Hinza, 1932-34, arch. Stefan Cybichowski oraz 1953-56. Pseudobazylika, z trójkondygnacyjną wieżą od pn., kaplicą od pd., i fasadą zwieńczoną barokowymi szczytami.

ZESPÓŁ KLASZTORNY kapucynów, barokowy, wg projektu z 1770 r., arch. Tański:
KOŚCIÓŁ Matki Bolesnej, zbudowany w latach 1781-89; salowy z chórem zakonnym za prezbiterium i pięcioboczną kaplicą przy nawie od wschodu z ok. 1856-58 r.
KLASZTOR od zachodu, zbudowany w latach 1770-72; trójskrzydłowy z wirydarzem

Dawne KOLEGIUM Św. Fidelisa, neorenesansowe, zbudowane w latach 1924-25 przez Stefana Szyllera.

KAPLICA Św. Krzyża, cmentarna (d. grobowa Śmiarowskich), klasycystyczna, z 1838 r.; centralna na rzucie koła.

CERKIEW (ob. Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny), w stylu ruskim, zbudowana w 1877 r.; trójnawowa z dwiema ośmiobocznymi wieżami.

RATUSZ klasycystyczny, zbudowany w latach 1822-23, arch. Aleksander Groffe, rozbudowany o oficyny w 1834 i 1839-41 r. przez Teodora Seyfrieda; piętrowy z wtopioną wieżyczką na osi.

BANK, ul. 22 Lipca 14, w stylu renesansu włoskiego, zbudowany w 1886 r., arch. Feliks Nowicki.

ZABUDOWA MIEJSKA: domy w różnych stylach, z 2. poł. XIX w. i pocz. XX w., najczęściej dwu- i trzypiętrowe, zachowane m.in. przy ul. 22. Lipca, 1. Maja, Buczka i Wojska Polskiego.

ZABYTKI   POWIATU   ŁOMŻYŃSKIEGO

DROZDOWO
KOŚCIÓŁ neoromański, zbudowany w latach 1869-78, arch. Witold Lanci; jednonawowy z wieżą w pd.-wsch. narożu korpusu.
KAPLICA grobowa Lutosławskich, neoromańska, zbudowana w 1870 r., arch. Witold Lanci.
DWÓR Lutosławskich, zbudowany w 1895 r., być może proj.Franciszek Lilpop; piętrowy o nieregularnej bryle z parterowymi ryzalitami od frontu. Muzeum Przyrody.

JEDWABNE
KOŚCIÓŁ neobarokowy, zbudowany w latach 1926-35, arch. Feliks Michałowski; bazylika transeptowa z dwuwieżową fasadą.
DWÓR Rembielińskich, o cechach klasycystycznych, zapewne z końca XVIII w., przebudowany w 2. ćw. XIX w. przez Henryka Marconiego; parterowy z kolumnowym gankiem od frontu.

PĄCZKOWIZNA [k. Łomży]
DWÓR Kapiców, neogotycki, zbudowany ok. 1860 r.; parterowy z gankiem od frontu.

WIZNA
KOŚCIÓŁ gotycki, z cegły, zbudowany ok. 1500-25, rekonstruowany od podstaw w latach 1951-58; pseudobazylika z fasadą zwieńczoną schodkowym szczytem. Dzwonnica barokowa, z ok. 1650 r.

ZABYTKI   POWIATU   MONIECKIEGO

GIEŁCZYN
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w 1777 r., remontowany w 1876 r.; salowy.

GONIĄDZ
KOŚCIÓŁ neobarokowy zbudowany w latach 1922-24, arch. Oskar Sosnowski; bazylikowy z pseudotranseptem, ośmioboczną kaplicą i dwuwieżową fasadą.

JASIONÓWKA
KOŚCIÓŁ, z 2. poł. XVIII w. rozbudowany w 1875 r., przebudowany z dobudową wieży w latach 1909-11.

KALINÓWKA KOŚCIELNA
KOŚCIÓŁ późnobarokowy, drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w 1776 r.; pseudohalowy na rzucie krzyża łacińskiego.
LAMUS drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w 1783 r.; piętrowy z dwukondygnacyjnym słupowym podcieniem.

KNYSZYN
KOŚCIÓŁ późnogotycki, zbudowany w 1520 r., odbudowany w 1772 r., przekształcony z dobudową wieży ok. 1900 r.; jednonawowy z parą kaplic i wieloboczną wieżą frontową.

MOŃKI
KOŚCIÓŁ neorenesansowy, zbudowany w latach 1926-39, arch. Stefan Szyller, odbudowany między 1958 a 1960 r.; bazylika transeptowa z wieżą frontową.

OSOWIEC
TWIERDZA, zbudowana w latach 1882-91, zmodernizowana między 1912 a 1914 r.; złożona z czterech fortów.

STARE DOLISTOWO
KOŚCIÓŁ Św. Wawrzyńca, klasycystyczny, zbudowany w latach 1789-91, arch. J. G. Zschornig, z fundacji Izabeli Branickiej, przebudowany ok. 1850 r.

TRZCIANNE
KOŚCIÓŁ klasycystyczny, z ok. 1846 r., rozbudowany o parę kaplic transeptowych w latach 1848-49; pseudobazylika z wtopioną wieżą frontową.

ZABYTKI   POWIATU   SIEMIATYCKIEGO

ARBASY DUŻE
W południowej części dawnego woj. białostockiego leży wieś Arbasy Duże wcześniej zwana Harbasowo lub Harbasy od rodziny Harbaszewskich, do których należała.
- Barokowa KAPLICZKA z II poł. XVIII w. Cylindryczna, murowana, nakryta stożkowym ceramicznym daszkiem z ażurowym żelaznym krzyżem.

CZARNA CERKIEWNA
Pierwotna nazwa wsi to Mała Czarna.
- CERKIEW PARAFIALNA p. w. Opieki Matki Boskiej wzniesiona w 1901 r. w stylu rusko-bizantyjskim wg projektu zachowanego do dziś na plebanii. Cerkiew orientowana, murowana, nie tynkowana. Dachy kryte blachą, nad głównym korpusem cerkwi dach jest zwieńczony pięcioma wieżyczkami o cebulastych hełmach. Bogate wyposażenie liturgiczne, w tym ikonostas eklektyczny z 1901 r.

CZARNA WIELKA
Wieś zwana kiedys Czarną Królewską.
- CERKIEW CMENTARNA p. w. Matki Boskiej Kazańskiej zbudowana w 1869 r. Drewniana, konstrukcji zrębowej, oszalowana. Bogate wyposażenie liturgiczne z połowy XIX w.
- Na CMENTARZU nagrobki granitowe w formie steli z płaskorzeźbami ludowymi z poł. XIX w.

DOŁUBOWO
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Piotra i Pawła. Pierwotnie drewniany, obecny wzniesiony w 1902-4 murowany w stylu neogotyckim o halowym korpusie z wydzielonym prezbiterium. Sklepienia krzyżowo-żebrowe. Wyposażenie kościoła w całości neogotyckie.
- DWÓR zbudowany w 1912 r. drewniany, bezstylowy, obecnie szkoła.
- KAPLICZKA PRZYDROŻNA z pocz. XX w. murowana, słupowa.

DROCHLIN
- Trzy FIGURY PRZYDROŻNE z końca XIX i pocz. XX w.

DROHICZYN
- ZESPÓŁ POJEZUICKI, obecnie katedra, siedziba Kurii Biskupiej oraz Wyższego Seminarium Duchowego. Położony na zachód od rynku, na obszernej parceli w kształcie litery L, w której krótszym ramieniu znajduje się kościół i budynek dawnego kolegium jezuickiego. Od zachodu klasztor i budynki gospodarcze.
- KATEDRA p. w. Trójcy Świętej, pierwotnie kościół parafialny z 1392 r. fundacji Władysława Jagiełły. W 1657 parafia przekazana została jezuitom. Po kasacie jezuitów została przejęta w 1781 r. przez pijarów. Kościół barokowy, orientowany, murowany z cegły, tynkowany. Trzynawowy, bazylikowy z półkolistym prezbiterium. Bardzo bogate wyposażenie liturgiczne (XV-XIX w.).
- KLASZTOR pierwotnie drewniany, obecny murowany, wznoszony etapami 1729-44. Na planie podkowy. Późnobarokowy, bez wyraźnych cech stylowych. Murowany z cegły, tynkowany. Układ wnętrz półtoratraktowy. Pomieszczenia sklepione kolebkowo z lunetami, korytarze kolebkowo-krzyżowe. W Kurii zgromadzone liczne obrazy (od 1 poł. XII w. do 2 ćw. XIX w.) i portrety trumienne.
- KOLEGIUM późnobarokowe (obecnie Wyższe Seminarium Duchowne). Na planie prostokąta o zaokrąglonych narożnikach. Piętrowe, z trójkondygnacjowym ryzalitem na osi fasady. Wnętrze o symetrycznym układzie półtoratraktowym. We wszystkich pomieszczeniach stropy płaskie. Dach kryty blachą miedzianą, czterospadowy z neobarokowymi lukarnami.
W kaplicy w nowym ołtarzu tabernakulum z kościoła parafialnego w Mirze z 4 ćw. XVIII w. oraz liczne cenne sprzęty liturgiczne.

- KOŚCIÓŁ I KLASZTOR FRANCISZKANÓW założone ok. 1400 r. Budynki pierwotnie drewniane, obecnie murowane z ok. 1715 r. wyposażony stopniowo. Barokowy kościół p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii. Trójnawowy, bazylikowy. Dachy kryte blachą, bogate wyposażenie liturgiczne - w tym ołtarze rokokowe i tablice epitafijne. Klasztor pozbawiony cech stylowych. Piętrowy. DZWONNICA późnobarokowa, murowana, tynkowana.

- KOŚCIÓŁ I KLASZTOR BENEDYKTYNEK. Kościół p. w. Wszystkich Świętych. Zbudowany 1733-38 r. wg proj. Jakuba Fontany. Późnobarokowy. Fasadą zwrócony na południe. Murowany, tynkowany. Na planie prostokąta, w który wpisany jest owal nawy. Dach dwuspadowy, kryty blachą. Zachowało się wiele sprzętów liturgicznych z pierwotnego wyposażenia. Klasztor bez cech stylowych.

- CERKIEW PARAFIALNA p. w. Św. Mikołaja Cudotwórcy, poprzednio p. w. Trójcy Św. wzniesiona w 1798 r. Orientowana, klasystyczna, murowana z cegły, tynkowana. Na planie prostokąta z częścią ołtarzową zamkniętą, wysuniętą na zewnątrz apsydą. Wnętrze polichromowane - sceny figuralno-ornamentalne, neobizantyjskie. Bogate wyposażenie liturgiczne.

- KAPLICZKA murowana z XVIII-wieczną rzeźbą św. Jana Nepomucena.

DZIADKOWICE
Piewrotna nazwa wsi Dziadkowicze.
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Trójcy Św. Pierwotny kościół drewniany p. w. Najświętszej Panny Marii, Wszystkich Swiętych oraz ŚŚ. Jakuba St. i Floriana. Obecny murowany zbudowany 1801-5. Barokowo-klasycystyczny. Trzynawowy z wydzieloną apsydą. W nawie gł. strop beczkowy. W nawach bocznych płaski. Bogate wyposażenie kościoła, w tym rzeźby ołtarzowe z warsztatu Bartłomieja Bernatowicza.
DZWONNICA klasycystyczna, murowana, dwukondygnacjowa. Dach namiotowy kryty blachą.
OGRODZENIE z bramą wzniesione w 1860r. Brama zwieńczona trójkątnym szczytem w profilowanym obramieniu.
- KAPLICA CMENTARNA p. w. Św. Anny. Wzniesiona w 1826 r. Drewniana, konstrukcji zrębowej. Dach wielopołaciowy, kryty gontem.

GRABARKA
- CERKIEW p. w. Przemienienia Pańskiego, wzmiankowana od 1712 r. Obecna wzniesiona w miejscu zniszczonej w 1990 r. drewnianej z XVIII w. Na wzgórzu wokół cerkwii zespół kilku tysięcy wotywnych krzyży.

GRODZISK
Osada wczesnośredniowieczna z XI-XIII w. , zapewne w miejscu grodu co potwierdzają liczne kurhany. Od 1434 r. przechodziła kolejno w ręce możnych rodów. Ostatnim jej właścicielem do 1939 r. był Władysław Brzeziński.
- CERKIEW PARAFIALNA p. w. Św. Mikołaja. Pierwotna p. w. Narodzenia Najświętszej Panny Marii istniała przed 1604 r. Obecna wzniesiona w latach 1887-91. Bez okraślonych cech stylowych. Orientowana. Murowana z cegły, tynkowana. Interesujące wyposażenie wnętrza, w tym ikonostas o cechach rosyjskiego neorenesansu z ok. 1890 r.
- KOŚCIÓŁ p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii. Obecnie nie użytkowany. Dawna cerkiew unicka wzniesiona w 1709 r. W 1923 r. przejęta przez kościół rzymsko-katolicki. Orientowany, drewniany, konstrukcji zrębowej, szalowany. Korpus kościoła jest trzynawowy, podzielony na nawy słupami. Dach dwuspadowy, blaszany. Bogate wyposażenie liturgiczne, w tym barokowy ołtarz głównego z ok. 1700 r. przeniesiony z kaplicy bazylianów w Warszawie.

KLIKOWICZE
- DWÓR zbudowany w 2. poł. XIX w. Klasycystyczny, drewniany, parterowy. W pobliżu dworu zabudowania gospodarcze z 2. poł. XIX w. o cechach poźnoklasycystycznych. Murowane z kamienia.

KŁOPOTY-STANISŁAWY
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Matki Boskiej Różańcowej. Pierwotnie drewniany, obecny z 1939 r. murowany, o charakterze neobarokowym.

MIELNIK
Obecnie wieś, dawniej miasto, którego początki związane były z osadnictwem ruskim. Prawa miejskie utracił w 1934 r.
- Ruiny dawnego KOŚCIOŁA PARAFIALNEGO p. w. Trójcy Św. zbudowanego ok. 1420 r. wielokrotnie niszczonego. Kościół odbudowano w pocz. XVIII w. W 1851 r. określony jako opuszczony. W 1915 r. spalony. Orientowany, późnogotycki. Murowany z użyciem kamieni polnych. Zachowane ściany zewnętrzne, południowa i wschodnia.
- Dawna PLEBANIA. Zapewne z ok. poł. XIX w. początkowo drewniana, obecnie XX- wieczna murowana, tynkowana. Piętrowa, na planie prostokąta z gankiem.
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Przemienienia Pańskiego. Zbudowany 1912-20, neobarokowy. Orientowany, murowany, tynkowany. Salowy. Dach dwuspadowy kryty blachą. Wyposażenie liturgiczne barokowe, rokokowe i regencyjne.
- CERKIEW PARAFIALNA p. w. Narodzenia Najświętszej Panny Marii. Wzniesiona w 1821-23 jako klasycystyczna, w 1907-10 przekształcona w historyzującym stylu rusko-bizantyjskim. Orientowana, murowana z kamienia polnego i cegły. Wewnątrz eklektyczny ikonostas oraz barokowe ikony.
- KAPLICA CMENTARNA p. w. Opieki Matki Boskiej. Zbudowana po 1776 r. Orientowana. Drewniana o konstrukcji zrębowej wzmocnionej lisicami.
- Dawna BOŻNICA wzniesiona ok. poł XIX w. Murowana zcegły, tynkowana.
- GRODZISKO, tzw. Góra Zamkowa z zachowanymi fragmentami murów z kamieni polnych. Na szczycie wzgórza pozostałości murowanej kapliczki prawosławnej pw. Św. Aleksandra Newskiego zbudowanej w 1865 r.

MILEJCZYCE
Wieś, dawne miasto istniejące w XV w. wzmiankowane w 1510 r. jako tzw. stan królewski. W 1516 r. Milejczyce otrzymały magdeburskie prawo miejskie. Na terenie Milejczyc działała jedna z najlepiej zorganizowanych szkół parafialnych prowadzona przez jezuitów. Utrata praw nastąpiła po I wojnie światowej.
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Św. Stanisława. Pierwotny kościół drewniany z 1529 r. Obecny z ok. 1740-44 r. został zamknięty w 1861 r. i zamieniony na cerkiew p. w. Św. Ducha, rewindykowany w 1919 r. Kościół orientowany, drewniany, konstrukcji zrębowej, wzmocnionej lisicami, oszalowany. Na planie prostokąta. Ołtarze barokowe zdobione obrazami z XX w.
DZWONNICA wzniesiona w 1740 r., gruntownie odnowiona w 1929 r. Drwewniana, konstrukcji słupowo-ramowej, oszalowana.
- CERKIEW PARAFIALNA p. w. Św. Barbary. Obecna zbudowana w latach 1899-1900. Orientowana. Drewniana na kamiennym podmurowaniu. Konstrukcji zrębowej wzmocnionej lisicami, szalowana, malowana olejno. Wewnątrz ikonostas z ok. 1900 r. z dwiema barokowymi ikonami z XVII w. Wyposażenie cerkwi barokowo-klasycystyczne.
- CERKIEW CMENTARNA p. w. Św. Mikołaja zbydowana w 1890 r. Orientowana, drewniana, na podmurowaniu. Konstrukcji zrębowej, oszalowana. Wyposażenie barokowe.

MIŁKOWICE-MAĆKI
-KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Św. Rocha zbudowany w XVIII w. Orientowany. Drewniany, konstrukcji zrębowej, wzmocniony lisicami, oszalowany z bogatym wyposażeniem liturgicznym z XVII i XVIII w. DZWONNICA z ok. 1800 r. drewniana, konstrukcji słupowej, szalowana z namiotowym dachem, krytym gontem.
- KAPLICA GROBOWA rodziny Smorczewskich zbudowana w 1822 r. dla Jana Smorczewskiego. Murowana z cegły, tynkowana.
- KAPLICZKA barokowa z 1 poł. XVIII w. Murowana z cegły, tynkowana. Słupowa. Czworoboczna z namiotowym daszkiem krytym dachówką.
- Na cmentaczu kościelnym liczne XIX-wieczne NAGROBKI.

NAROJKI
- CERKIEW PARAFIALNA p. w. ŚŚ. Kosmy i Damiana. Pierwotnie drewniana, obecna z 1866 r., murowana z kamienia. Orientowana. Trójdzielna o dachach krytych blachą. Wyposażenie barokowe, XIX i XX-wieczne.

NIEMRÓW
Wieś, dawne miasto, którego początki łączy się z wyprawą Jarosława Mądrego w 1041 r. na Mazowsze. Niemirów wielokrotnie niszczony utracił prawa miejskie po II wojnie światowej.
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Św.Stanisława Bpa. Pierwotny drewniany, obecnie murowany z cegły i tynkowany z roku 1780. Barokowo-klasycystyczny. Jednonawowy o bogatym klasycystycznym wyposażeniu.
BRAMA-DZWONNICA barokowo-klasycystyczna. Murowana z cegły, tynkowana.
- GRODZISKO na wschodnim brzegu Bugu.

NURZEC-STACJA
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Matki Boskiej Częstochowskiej. Kościół murowany wzniesiony w latach 1982-90 wg. proj. Jerzego Zgliczyńskiego. Bogate wyposażenie liturgiczne z XVIII w.

OSMOLA
Wieś założona zapewne w 1 ćw. XV w.
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Matki Boskiej zbudowany w 1924-9 wg.proj. Zygmunta Wóycickiego w stylu neobarokowym. Murowany z cegły, tynkowany na niskim cokole z kamienia polnego. Jednonawowy, na planie krzyża. Wewnątrz barokowe rzeźby prowincjonalne.

OSTROŻANY
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Narodzenia Najświętszej Panny Marii pierwotnie Narodzenia Najświętszej Panny Marii, śś Piotra i Pawła oraz Marcina. Obecny orientowany, drewniany o konstrukcji zrębowej wzmocnionej lisicami, oszalowany. Dach kryty blachą. Wnętrze o barokowym i klasycystycznym wystroju.
DZWONNICA zbudowana w 1816 r., klasycystyczna. Murowana z cegły, tynkowana. Dwukondygnacjowa o dachu namiotowym, krytym blachą. Dzwon późnogotycki z końca XVI w.
- KAPLICZKA z 1920 r. murowana zcegły, tynkowana, barokowa z 2 pł. XVIII w. z rzeźbą św. Jana Nepomucena
- Na cmentarzu grzebalnym NAGROBEK XIX w.
- Z założenia dworskiego zachował się bezstylowy murowany DWÓR Ciecierskich z ok. 1900 r., obecnie Szkoła Rolnicza.

ROGACZE
CERKIEW PARAFIALNA p. w. Narodzenia Najświętszej Panny Marii. Orientowana, drewniana, konstrukcji zrębowej, wzmocnionej lisicami, szalowana. Dachy blaszane. Wewnątrz eklektyczny ikonostas.

ROGAWKA
- CERKIEW CMENTARNA p. w. Nie Ręką Ludzką Uczynionego Obrazu i św Szymona słupnika. Pierwotna p. w. Demetriusza. Obecna zbudowana w 1858 r. przez mieszkańca wsi Szumona Szuma. Orientowana, drewniana, konstrukcji zrębowej, szalowana. We wnętrzu ściany szalowane, strop deskowy. Wnętrze zdobi ikonostas z 2 poł. XIX w. z ikonami neorenesansowymi.
DZWONNICA z ok. poł. XIX w. drewniana, konstrukcji słupowej, nie szalowana, kryta dachem namiotowym. Wyposażona w trzy dzwony.
- CMENTARZYSKO na południe od wsi ma na swym terenie wczesnośredniowieczne groby w obstawie kamiennej.

SIEMIATYCZE
= ZESPÓŁ POMISJONARSKI.
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii. Pierwotnie drewniany p. w. św. Michała fundowany w 1456 r. Obecny murowany z lat 1626-37, z fundacji Lwa Sapiehy, kanclerza i hetmana wielkiego litewskiego. W latach 1719-27 wg. proj. Karola Antoniego Baya, pod kierunkiem Wincentego Rachettiego wzniesiony budynek klasztorny.
Kościół jest przykładem architektury późnorenesansowej z późnobarokową fasadą. Orientowany. Murowany z cegły, tynkowany. Trójnawowy, bazylikowy. Kościół posiada bardzo bogate wyposażenie, w tym ołtarz gł. w stylu regencyjnym wg. proj. Karola Antoniego Baya z rzeźbami Bartłomieja Bernatowicza i Jakuba Dzierżawskiego, liczne barokowe ołtarze boczne z obrazami wg Guido Remiego, Carla Maratty i wielu innych.
DZWONNICA i OGRODZENIE wzniesione w 1725-7, późnobarokowe, murowane z cegły tynkowane, kryte dachówką. W obrębie ogrodzenia znajduje się figura św. Jana Nepomucena z XVIII w.
- Dawny KLASZTOR misjonarzy obecnie Dom Opieki Społecznej. Wzniesiony w latach 1719-27 pod kierunkiem Wincentego Rachettiego wg. proj. Karola Antoniego Baya. Późnobarokowy, murowany z cegły, tynkowany, dwukondygnacjowy. Dachy kryte dachówką.
- SZPITAL wzniesiony w 1726 r. przez Wincentego Rachettiego. Pozbawiony cech stylowych skutkiem remontu w 1850 r. Parterowy, murowany.
- CERKIEW PARAFIALNA p. w. Trójcy Świętej, śś Piotra i Pawła oraz św. Proksedy. Pierwotnie prawosławna, w latach 1614-1839 unicka, następnie ponownie prawosławna. Obecna wzniesiona na miejscu kolejnych drewnianych, murowana, orientowana. Wnętrze przykryte stropem. Dachy kryte blachą. Wnętrze zdobi neorenesansowy ikonostas wyk. w Grodnie w 1908 r.
- Dawna BOŻNICA wzniesiona w latach 1797-1801 wg. proj. Szymona Bogumiła Zuga z ok. 1777 r. Pierwotnie klasycystyczna, odbudowana po zniszceniach wojennych w latach 1959-64 z zatarciem cech stylowych. Murowana, tynkowana o trzynawowym halowym wnętrzu, kryta czterospadowym dachówkowym dachem.
- PRZYSZKÓŁEK neobarokowy z ok. 1900 r. z elementami dekoracji modernistycznej. Murowany z cegły, tynkowany. Dwukondygnacjowy z dachem łamanym, krytym blachą
- Pozostałości ZAŁOŻENIA PAŁACOWEGO usytułowane w południowo-zachodniej części miasta. Zachowane pozostałości kamiennego ogrodzenia. Na terenie dawnego parku znajduje się ORANŻERIA, gruntownie przebudowana w XX w., o cechach klasycystycznych. Murowana z cegły, tynkowana.
- DOMY zbudowane po poł. XIXw. o cechach klasycystycznych.
- CMENTARZ wielowyznaniowy założony w latach 1805-6 r., na terenie którego znajduje się KAPLICA CMENTARNA p. w. św. Anny zbudowana w latach 1826-7 r. Drewniana, konstrukcji zrębowej wzmocnionej lisicami, oszalowana. Wnętrze kryte stropem. Dach dwuspadowy, na wieży namiotowy, kryty blachą.
- KAPLICA CMENTARNA ewangelicka klasycystyczna z ok.poł.XIX w. Zdewastowane liczne nagrobki klasycystyczne na cmetarzu.
- KAPLICZKA PRZYDROŻNA z 1 poł. XIX w. słupowa.

SIEMIATYCZE-STACJA
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. ŚŚ Apostołów Piotra i Pawła z ok. 1991 r. Do wyposażenia Kościoła należy barokowa monstrancja z 1716 r.

SOBIATYNO
CERKIEW FILIALNA CMENTARNA p. w. ŚŚ Apostołów Piotra i Pawła z ok. 1672 r. Orientowana, drewniana, konstrukcji więcwej, szalowana, dwudzielna. Wewnątrz eklektyczny ikonostas z XX w. ze starszymi XIX-wiecznymi ikonami.

ŚLEDZIANÓW
Początki wsi w XV w.
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. ŚŚ Piotra i Pawła. Kościół murowany, wzniesiony w latach 1925-8 wg. proj. Zygmunta Wóycickiego z 1929 r. Neobarokowy, orientowany. Jednonawowy z węższym prezbiterium. Wnętrze kryte stropem. Ołtarz główny z XVII w., wyposażenie barokowe.
- Na CMENTARZU nagrobki z XIX w.

TELATYCZE
- CERKIEW PARAFIALNA p. w. ŚŚ Kosmy i Damiana. Powstała w 1909 r. Orientowana, drewniana, konstrukcji zrębowej, szalowana. Na planie podłużno-centralnym. Dachy kryte blachą. Wewnątrz eklektyczny ikonostas z pocz. XX w., zapewne współczesny budowie, z ikonami o charakterze barokowym.
- CERKIEW CMENTARNA p. w. Ścięcia Głowy Św. Jana Chrzciciela z ok. 1930 r. Orientowana, drewniana, szalowana. Dachy kryte blachą.

TOKARY
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Podwyższenia Krzyża Św., zbudowany w latach 1934-5. Orientowany, drewniany, konstrukcji zębowej, szalowany. Na planie krzyża, jednonawowy. Wnętrze zdobią liczne obrazy z XVIII i XIX w.
- CERKIEW PARAFIALNA p. w. Matki Boskiej Pocieszycielki Strapionych z 1912 r. Orientowana, drewniana, malowana, z dachami z blachy.

ŻERCZYCE
Pierwotna nazwa wsi to Żabie Sioło lub Zabite Sioło.
- CERKIEW PARAFIALNA p. w. Św. Dymitra z Salonik z lat 1869-71, odbudowana po wojnie w latach 1945-8. Orientowana, murowana z kamienia, tynkowana. Dachy kryte blachą.
- CERKIEW CMENTARNA p. w. ŚŚ Meczennic Wiery, Nadieżdy i Luby. Zapewne z 1 poł XIX w. Orientowana, drewniana, szalowana. Fragmenty ikonostasu o charakterze barokowym. - Na CMENTARZU krzyże z XIX w.

ŻUROBICE
- CERKIEW FILIALNA p. w. Św. Michała Archanioła. Zbudowana w 1805 r., rozbudowana w 1953 o wieżę. Orientowana, drewniana, konstrukcji zrębowej, szalowana. Wewnątrz ikony barokowe i klasycystyczne.

ZABYTKI   POWIATU   SOKÓLSKIEGO

BOHONIKI
MECZET tatarski, drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany ok. 1900 r., remontowany w latach 1982-85, na rzucie zbliżonym do kwadratu, z wieżyczką na szczycie czterospadowego dachu.

DĄBROWA BIAŁOSTOCKA
KOŚCIÓŁ neoromański, zbudowany w latach 1897-1902, arch. Wacław Chrościcki; na rzucie krzyża łacińskiego, z dwuwieżową fasadą.

GÓRKA [na pd. od Krynek]
DWÓR Korybut-Daszkiewiczów, drewniany o konstrukcji zrębowej, z 2. poł. XIX w.; parterowy z gankiem od frontu, kryty naczółkowym dachem.

JUROWLANY
CERKIEW Śś. Męczenników Borysa i Gleba, cmentarna, drewniana o konstrukcji zrębowej, 1865.
CERKIEW Św. Jerzego Męczennika, zbudowany w 1870 r.

KORYCIN
KOŚCIÓŁ neogotycki zbudowany w latach 1899-1905, odbudowany po 1918 i po 1945 r., remontowany w 1972 r.; halowy z transeptem i dwuwieżową fasadą.

KRUSZYNIANY
MECZET tatarski, drewniany o konstrukcji zrębowej, z końca XVIII w., remontowany w latach 1957, 1976, 1984-85; na rzucie prostokąta z dwudzielnym wnętrzem i dwuwieżową fasadą.

KRYNKI
KOŚCIÓŁ neogotycki, zbudowany w latach 1907-13, arch. Tadeusz Markiewicz; pseudobazylika na rzucie krzyża łacińskiego, z monumentalną fasadą zwieńczoną trójkątnym szczytem ze sterczynami i dwiema wieżami.
BRAMA - dzwonnica barokowa, z ok. poł. XVIII w.
CERKIEW Św. Antoniego, cmentarna, drewniana o konstrukcji zrębowej, z ok. poł. XVIII w.
CERKIEW Narodzenia Matki Boskiej, zbudowany w latach 1864-68; trójnawowa z wieżą frontową.

KUŹNICA
KOŚCIÓŁ o cechach neorenesansu i neogotyku, zbudowany w 1863 r., odbudowany po 1945 r.; halowy z dwuwieżową fasadą.

ŁOSOŚNA MAŁA [na pd.-zach od Kuźnicy]
DWÓR drewniany o konstrukcji zrębowej otynkowany, zbudowany w 1722 r., przebudowany w 1878 i 1926 r., odbudowany w latach 1960-64; parterowy z kolumnowym gankiem od frontu.

NOWY DWÓR
KOŚCIÓŁ pierwotnie późnogotycki, zbudowany w 1547 r., przebudowany w 1615 r., rozbudowany w 1704 r., gruntownie w 1877 r.; halowy, na rzucie krzyża łacińskiego, z dwuwieżową fasadą.

PAWŁOWICZE [na pn.-zach. od Kuźnicy]
PAŁAC barokowy, zbudowany w 1610 r., dla Pawła Wołłowicza, rozbudowany w 4. ćw. XVIII w., remontowany w 1910 r., odbudowany w latach 1959-78; piętrowy z ryzalitem środkowym zwieńczonym trójkątnym naczółkiem.
Oficyna, z 4. ćw. XVIII w.

RÓŻANYSTOK
ZESPÓŁ KLASZTORNY podominikański, barokowy:
KOŚCIÓŁ Ofiarowania Najświętszej Marii Panny, zbudowany w latach 1758-85, przebudowany po 1867 r. i między 1936 a1938 r.; bazylika transeptowa z dwuwieżową fasadą.
KLASZTOR, zbudowany w latach 1759-94. Ogrodzenie kościoła z kaplicami, z 2. poł. XVIII w. Zabudowania gospodarcze, z przełomu XIX/XX w., m.in. plebania i szkoła, z ok. 1921 r., arch. Oskar Sosnowski.

SIDERKA
CERKIEW (ob. KOŚCIÓŁ), klasycystyczna, zbudowana w 1825 r., przebudowana po 1918 r., odbudowana po 1945 r.; jednonawowa z wieżą frontową ujętą podcieniami.

SIDRA
KOŚCIÓŁ barokowo-klasycystyczny, wznoszony etapami w latach 1705-83, arch. Józef Piola z udziałem Józefa Fontany II, z fundacji Adama Szczuki; salowy z fasadą zwieńczoną schodkowym szczytem.
Dzwonnica klasycystyczna z ok. 1780 r.

SOKÓŁKA
KOŚCIÓŁ klasycystyczny, zbudowany w latach 1840-48, rozbudowany 1901-04; pięcionawowa hala, z dwuwieżową fasadą, o skrzydłach transeptu zamkniętych wielkimi kopułami krążynowymi.
CERKIEW, zbudowana w latach 1850-53, odbudowana w 1879 r.; pięciokopułowa, na rzucie kwadratu, z czterema półkolistymi absydami.

ZALESIE
KOŚCIÓŁ wczesnobarokowy, zbudowany w latach 1602-23; jednonawowy z pięciobocznie zamkniętymi skrzydłami transeptu oraz z wieżą frontową dobudowaną po 1858 r.

ZABYTKI   POWIATU   WYSOKOMAZOWIECKIEGO

CIECHANOWIEC
KOŚCIÓŁ późnobarokowy, zbudowany w latach 1732-37, być może przez Mateusza Osieckiego, z fundacji Franciszka Maksymiliana Ossolińskiego; jednonawowy z ciągiem kaplic bocznych. Wokół kościoła ogrodzenie z wieżami-dzwonnicami w narożach.
CERKIEW w stylu ruskim, zbudowana w 1875 r.; korpus kwadratowy poprzedzony przedsionkiem, nad którym ośmioboczna wieża.
KAPLICA grobowa Szczuków, (ob. cmentarna), klasycystyczna, z ok. 1842 r.; na rzucie krzyża greckiego.
PAŁAC Starzeńskich, neorenesansowy, zbudowany ok. 1875-80 r., arch. Julian Ankiewicz, odbudowany w latach 1966-69; piętrowy częściowo parterowy, z pseudoryzalitem poprzedzonym gankiem.
Oficyna neorenesansowa, w typie willi włoskiej, z ok. 1860 r. Muzeum Rolnictwa im. Krzysztofa Kluka. W otaczającym pałac parku SKANSEN z przykładami budownictwa wiejskiego z rejonu Podlasia i Mazowsza.
W stajniach pałacowych Muzeum Weterynarii.

CZYŻEW
KOŚCIÓŁ neorenesansowy, zbudowany w latach 1869-74, arch. Leandro Marconi; bazylikowy z dwuwieżową fasadą.

DĄBROWA WIELKA
KOŚCIÓŁ neogotycki z elementami neoromańskimi, zbudowany w latach 1883-89, arch. Józef Pius Dziekoński i Stanisław Kucharzewski, odbudowany między 1947 a 1960 r., bazylikowy z dwuwieżową fasadą.

DĄBRÓWKA KOŚCIELNA
KOŚCIÓŁ neoklasycystyczny, zbudowany ok. 1875 r., arch. Leandro Marconi i Stanisław Kucharzewski; halowy z fasadą zwieńczoną trójkątnym naczółkiem.
Dzwonnica drewniana o konstrukcji słupowej z 1786 r.

HODYSZEWO
KOŚCIÓŁ neobarokowy, zbudowany w latach 1933-39 i 1949, arch. Oskar Sosnowski; na rzucie koła, z kopułą i dwuwieżową fasadą.

JABŁONKA KOŚCIELNA
KOŚCIÓŁ neoromański, zbudowany w latach 1898-1905, arch. Franciszek Przecławski; halowy z wieżą frontową.

KLUKOWO
KOŚCIÓŁ (d. KAPLICA dworska) o charakterze późnobarokowym, zbudowany w latach 1833-35; na rzucie kwadratu ze ściętymi narożami (uproszczone naśladownictwo kaplicy w Wołczynie).

KOBYLIN BORZYMY
KOŚCIÓŁ neogotycki, zbudowany w latach 1898-1904, arch. Franciszek Przecławski; pseudobazylika z dwuwieżową fasadą.

KUCZYN
KOŚCIÓŁ neogotycki, zbudowany w latach 1888-93, arch. Jan Hinz; halowy z wtopioną wieżą frontową.

KULESZE KOŚCIELNE
KOŚCIÓŁ neogotycki, zbudowany w latach 1911-15 i 1918-25, arch. Józef Pius Dziekoński; halowy z transeptem i z dwuwieżową fasadą.

KUROWO
DWÓR, zapewne z 4. ćw. XIX w, rozbudowany po 1920 r.; parterowy z piętrową dobudówką od zach., z wieżą w narożu.

MAZURY
DWÓR Jelińskich, z 3. ćw. XIX w.; piętrowy z gankiem kolumnowym od frontu.

WYSOKIE MAZOWIECKIE
KOŚCIÓŁ Św. Jana Chrzciciela, neobarokowy, zbudowany w latach 1875-8, arch. Stanisław Kucharzewski; bazylika z dwuwieżową fasadą.
CERKIEW (ob. KOŚCIÓŁ Narodzenia Najświętszej Marii Panny), barokowy, zbudowana w 1798 r.; pierwotnie na rzucie ośmioboku, rozbudowany o nawę, i wieżą frontową z 1896 r.

WYSZONKI KOŚCIELNE
KOŚCIÓŁ neogotycki, zbudowany w latach 1899-1904, arch. Franciszek Przecławski; halowy z dwuwieżową fasadą.

POBIKRY
KOŚCIÓŁ neogotycki, zbudowany w latach 1857-60, arch. Ernest Baumann; jednonawowy z transeptem i z wieżą frontową.

ROSOCHATE KOŚCIELNE
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany w latach ok. 1527-46, restaurowany w 1807 r., odbudowany w 1919 r. przez Oskara Sosnowskiego, ponownie w latach 1946-49; pseudobazylika z fasadą zwieńczoną szczytem rekonstruowanym po 1919 r.
Dzwonnica drewniana o konstrukcji słupowej z 1775 r.

SOKOŁY
KOŚCIÓŁ Podwyższenia Krzyża Świętego, cmentarny, (d. CERKIEW bazylianów), barokowy, drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w 1758 r., przeniesiony z Tykocina w 1833 r.; jednonawowy z okazałą wieżyczką na sygnaturkę.
KOŚCIÓŁ Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, neogotycki, zbudowany w latach 1906-12, arch. Franciszek Przecławski; hala transeptowa z dwuwieżową fasadą.

TYBORY-KAMIANKA
DWÓR późnoklasycystyczny, zbudowany po 1857 r., dla Roszkowskich; parterowy z piętrowym ryzalitem środkowym, w którym wgłębny portyk kolumnowy.

WINNA POŚWIĘTNA
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w 1696 r., wielokrotnie odnawiany, m.in. w latach 1872-86; trójnawowy.
Dzwonnica drewniana o konstrukcji zrębowej z 1696 r.

ZABYTKI   POWIATU   ZAMBROWSKIEGO

PORYTE JABŁOŃ
DWÓR Woyczyńskich, neorenesansowy, zbudowany po 1860 r., oparty na wzorcowym projekcie siedziby ziemiańskiej Henryka Marconiego z 1860 r.; nieregularny, parterowy, częściowo piętrowy.

RUTKI-KOSSAKI
KOŚCIÓŁ pierwotnie w tradycji gotyckiej, zbudowany w latach 1568-98, wielokrotnie przekształcany m.in. w 1863 r. (dobudowa naw bocznych i nowa fasada); bazylikowy z klasycystyczną fasadą.

TABĘDZ
KOŚCIÓŁ barokowy, drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w 1776 r., przeniesiony z Puchał w 1937 r.; trójnawowy.

ZAMBRÓW
KOŚCIÓŁ w stylu arkadkowym, zbudowany w latach 1874-79, arch. Bolesław Muklanowicz; bazylika transeptowa z dwuwieżową fasadą.

ZABYTKI   POWIATU   BYTOWSKIEGO

BARNOWIEC (Reinfeld)
PAŁAC Puttkamerów, klasycystyczny, zbudowany w 1863 r.; parterowy.
Park założony w XIX w., krajobrazowy, angielski.

BARNOWO (Barnow)
PAŁAC Puttkamerów, zbudowany w latach 1730-55 (gniazdo rodzinne żony Ottona von Bismarck). Złożony z barokowego, parterowego pałacu z 1786 r., i połączonego z nim w XIX w. piętrowego skrzydła północnego z kwadratową wieżą z biforium.

BOBIĘCINO (Papenzin)
DWÓR klasycystyczny, zbudowany ok. 1825 r., przebudowany na przełomie XIX/XX w.; parterowy z wystawką od frontu.

BORZYSZKOWY
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w latach 1721-24, remontowany w latach 1936-37; jednonawowy, z wtopioną wieżą frontową z barokowym hełmem.

BORZYTUCHOM (Borntuchen)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1804 r., z neogotyckim szczytem wschodnim.

BRZEŹNO SZLACHECKIE
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w 1716 r., arch. Michał Streng, rozbudowany od wschodu w 1902 r.; jednonawowy z wieżą frontową.

BYTÓW (Bütow)
KOŚCIÓŁ Św. Katarzyny (poewangelicki), neoromański, zbudowany w latach 1848-54, arch. Schindler; halowy, z wtopioną wieżą frontową.
WIEŻA (pozostałość dawnego kościoła Św. Katarzyny, rozebranego po 1945 r.), gotycko-barokowa, z 1. poł. XIV w., przebudowana w 1716 r.
KAPLICA Św. Jerzego (ob. metodystów), barokowa, zbudowana w latach 1675-85, restaurowana w 1843 r.; salowa z ośmioboczną sygnaturką na kalenicy.
ZAMEK krzyżacki-prokuratorski, gotycki, z cegły i kamienia (w partiach murów kurtynowych i wież), zbudowany ok. 1390-1404, być może przez Nicolausa Fellensteina, rozbudowany ok. 1570 i 1623 r., odbudowany do 1661 r., wielokrotnie przekształcany, restaurowany w latach 1930-37, arch. Bodo Ebhardt, i po 1957 r. Na rzucie czworoboku z zabudową wzdłuż kurtyn i z wieżami narożnymi, od początku przystosowany do użycia broni palnej. Muzeum Zachodniokaszubskie.

CETYŃ (Zettin)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1696 r., gruntownie przerobiony w 1754 r. i XIX w.; jednonawowy z wieżą frontową konstrukcji słupowej.

GAŁĄŹNIA MAŁA (Klein Gansen)
KAPLICA neoromańska, zbudowana w 1857 r.; salowa.
DWÓR zapewne zbudowany w 2. poł. XVIII w.; parterowy ujęty alkierzami rozbudowanymi w XIX w. Wokół dziedzińca zabudowania gospodarcze.

GOSTKOWO (Gustkow)
PAŁAC Puttkamerów, klasycystyczny, zbudowany w początkach XIX w, przebudowany ok. 1850 r. lub na początku XX w; piętrowy z ryzalitem środkowym wspartym na czterech filarach.

JASIEŃ (Jassen, Jassenersee)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1699 r., fundacji Nikolausa Lorenza von Wussow, rozbudowany w 1810 r.; pierwotnie salowy, obecnie z nawą boczną od południa i z drewnianą wieżą frontową.

KOŁCZYGŁOWY (Alt Koltziglow)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1823 r., przebudowany po 1945 r.; salowy.

KOŁCZYGŁÓWKI (Neu Kolziglow)
PAŁAC Waldemara Puttkamera, neoklasycystyczny, zbudowany w 1868 r.; piętrowy, z ryzalitem środkowym zwieńczonym trójkątnym naczółkiem.

KOZIN (Kosemühl)
DWÓR klasycystyczny, zapewne zbudowany w 1778 r.; parterowy z wystawką.

ŁUBNO (Lubben)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1620 r., gruntownie restaurowany w 1711 r., rozbudowany ok. 1840 r.; salowy.
DWÓR Puttkamerów, zbudowany w 1925 r.; parterowy, osiemnastoosiowy.

MIASTKO (Rummelsburg)
KOŚCIÓŁ zbudowany w 1730 r., wielokrotnie remontowany; salowy, z neobarokową wieżą frontową z 1905 r., przebudowaną w 1927 r.

MIKOROWO (Mickrow)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany po 1770 r.; salowy, z wieżą wtopioną w fasadę.

MIŁOCICE (Falkenhagen)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, z 1. poł. XVII w., przebudowany w 1771 r., wielokrotnie remontowany; jednonawowy z wieżą wtopioną w fasadę.

NIEZABYSZEWO (Damsdorf)
KOŚCIÓŁ o cechach neoromańskich, zbudowany w latach 1855-58, arch. Fiebelkorn z Bytowa, rozbudowany w 1933 r.; salowy z wieżą przy fasadzie od północy.

RADUSZ (Reddies)
PAŁAC późnoklasycystyczny, zbudowany w 1836 r., nadbudowany o piętro w 2. poł. XIX w., przebudowany w 1960 r.; piętrowy, z ryzalitem środkowym z wgłębnym portykiem, otoczony parkiem krajobrazowym.

SOMINY (Sommin)
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w latach 1755-57, arch. Westphal z Bytowa, restaurowany i rozbudowany o zakrystię w latach 1910-11. Salowy, z wieżą konstrukcji słupowej.

TRZCINNO (Rohr)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany ok. poł. XVII w., wielokrotnie przekształcany; salowy z wieżą frontową konstrukcji słupowej.
PAŁAC rodziny von Massow, neobarokowy, zbudowany w 1900 r.; piętrowy, z dachem mansardowym i lukarnami, ryzalit środkowy poprzedzony kolumnowym portykiem.

TRZEBIELINO (Treblin)
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany w latach 1688-91, fundacji Joachima Rüdgera von der Goltz, odnawiany w 1888 r.; salowy z wieżą frontową, z ok. poł. XVIII w. i kaplicą od północy z ok. 1953 r.
PAŁAC Puttkamerów, zbudowany w 2. poł. XVIII w., rozbudowany i przekształcony na przełomie XIX/XX w. restaurowany w 1951 r.; piętrowy, z wydatnym, czteroosiowym ryzalitem środkowym.

TURSKO (Turzig)
PAŁAC von Zitzewitzów, neobarokowy, z końca XIX w, piętrowy, o złożonej bryle, z wieżą i gankiem na parach kolumn w elewacji ogrodowej.
DWÓR konstrukcji szachulcowej, zapewne zbudowany w XVIII w., przebudowany i rozbudowany w XIX w.; parterowy, z nowszą częścią piętrową.

UGOSZCZ (Bernsdorf)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1822 r.; salowy, z wtopioną wieżą frontową.

WAŁDOWO (Waldow)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1716 r., wielokrotnie przekształcany; salowy, z wtopioną wieżą frontową oraz przedsionkiem i zakrystią z 1957 r.

ZABYTKI   POWIATU   CHOJNICKIEGO

CHOJNICE
KOŚCIÓŁ Ścięcia Św. Jana, gotycki, ceglany, wznoszony od 2. ćw. XIV w. do ok. 1360 r., barokizowany w latach 1733 i 1751-61, regotyzowany w 1890 i 1924 r., odbudowany po 1945 r.; halowy z neogotyckim sklepieniem i wtopioną wieżą frontową, nadbudowaną na przełomie XV/XVI w.
ZESPÓŁ POJEZUICKI, barokowy:
KOŚCIÓŁ Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, zbudowany w latach 1733-44, arch. Jan Zelner; dwuprzęsłowa hala emporowa, z dwuwieżową fasadą. We wnętrzu polichromia barokowa, wykonane w 1742 r. przez Franciszeka Häflicha.
KOLEGIUM od północy, zbudowane w latach 1744-55, przebudowane na początku XIX w.; złożone z dwóch piętrowych skrzydeł. Aula od wschodu, neorenesansowa, z 1863 r.
Dawny ZESPÓŁ KLASZTORNY poaugustiański, barokowy, zbudowany w latach 1786-94:
KOŚCIÓŁ (obecnie żłobek), przebudowany w latach 1822-23 i 1957; pierwotnie zapewne jednonawowy, z wieżą frontową.
KLASZTOR od północy całkowicie przekształcony.
RATUSZ neogotycki, zbudowany w latach 1902-04; piętrowy, na rzucie litery L, z ryzalitem środkowym, zwieńczonym monumentalnym, trójkatnym szczytem ze sterczynami.
Dawne STAROSTWO, neobarokowe, zbudowany w latach 1891-92, arch. Ende i Bockman, rozbudowane w 1914 r.; piętrowe o złożonej bryle, na rzucie litery L.
ZABUDOWA MIEJSKA: domy murowane z końca XVIII i 1. poł. XIX w., późnobarokowe i klasycystyczne, zachowane m.in. przy Rynku i ul. 31 Stycznia; kamienice z 2. poł. XIX i początku XX w., w różnych stylach, zachowane m.in. przy pl. Jagiellońskim, ul. Kościuszki i Mickiewicza.
MURY MIEJSKIE, gotyckie, z kamienia łamanego i cegły, zbudowane ok. poł. XIV w., wielokrotnie remontowane, rozbierane od ok. 1838 r. Zachowane fragmenty, z dziewięcioma prostokątnymi basztami i bramą Człuchowską, sześciokondygnacjową. W basztach i bramie Muzeum Historyczno-Etnograficzne.

CIECHOCIN
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zapewne zbudowany w 2. poł. XVII w., przebudowany w 1877 r.; jednonawowy, z wtopioną wieżą frontową.

CZARTOŁOMIE
DWÓR Kreischów, klasycystyczny, z końca XVIII w., przebudowany pod koniec XIX w.; parterowy, z piętrowym ryzalitem środkowym zwieńczonym trójkątnym naczółkiem.

CZERSK
KOŚCIÓŁ neogotycki, zbudowany w latach 1910-13, arch. Fryderyk Oskar Hossfeld; hala transeptowa z wieżą przy północnym ramieniu transeptu.

KONARZYNKI
DWÓR z ok. poł. XIX w., częściowo przebudowany na początku XX w.; parterowy.

KONARZYNY (Konarzin)
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany w latach 1731-44; jednonawowy z wieżą wtopioną w fasadę, wewnątrz strop odeskowany i bogato polichromowany.

LEŚNO
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w ok. 1650 r., wielokrotnie remontowany; z wnętrzem rozdzielonym dwoma rzędami słupów i ostrosłupową wieżą frontową, krytą gontem, z ośmioboczną izbicą.

ŁĄG
KOŚCIÓŁ neogotycki, zbudowany w latach 1885-87, arch. Otto i Zeuner; jednonawowy z wieżą frontową.

MOSZCZENICA
KOŚCIÓŁ w tradycji gotyckiej, zapewne zbudowany w XVI w., odbudowany po 1803 r.; jednonawowy z niską, drewnianą dzwonnicą od frontu

ODRY
KOŚCIÓŁ zbudowany w latach 1931-33, arch. Stefan Cybichowski.
CMENTARZYSKO, zapewne powstało w I-II w. n.e. Dziesięć kręgów kamiennych wypełnionych brukiem i dwadzieścia kurhanów.

OGORZELINY
KOŚCIÓŁ pierwotnie gotycki, zbudowany ok. poł. XIV w., przebudowany w XVIII w. i 1893 r.; salowy, z wtopioną wieżą frontową, 1973.
DWÓR o cechach klasycystycznych, z 2. ćw. XIX w.; parterowy, z wystawką na osi i drewnianym gankiem

OSTROWITE
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, zbudowany ok. 1402 r., z prezbiterium rozbudowanym na przełomie XV/XVI w.; jednonawowy z potężną wieżą frontową nadbudowaną w latach 1652-53.

RYTEL
KOŚCIÓŁ neobarokowy, zbudowany w latach 1909-11, arch. Fritz Kunst; na rzucie krzyża łacińskiego, z wieżą frontową.

WIELKIE CHEŁMY
PAŁAC Sikorskich, neogotycki, zbudowany w 2. poł. XIX w.; piętrowy opięty sześciobocznymi szkarpami wieżyczkowymi

ZBENINY
DWÓR o cechach klasycystycznych, zbudowany w 1857 r., rozbudowany w 1926 r., dla Chrzanowskich; parterowy z piętrową częścią środkową poprzedzoną portykiem, kryty wysokim mansardowym dachem.

ŻABNO
DWÓR o cechach klasycystycznych, zbudowany w 1859 r., dla Gustava Raschke; parterowy z piętrowym ryzalitem środkowym o trzech oknach zamkniętych półkoliście.

ZABYTKI   POWIATU   CZŁUCHOWSKIEGO

BARKOWO (Barkenfeld)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1713 r.; salowy z wieżą frontową.

BIŃCZE (Bärwalde)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1599 r.; salowy z wieżą frontową z 1761 r., arch. Michael Pamerenik i Jacob Lorenz.

BISKUPNICA (Bischofswalde)
Dawny KOŚCIÓŁ Św. Krzyża, konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 2. poł. XVIII w.; salowy z drewnianą wieżą na kalenicy od frontu.
KOŚCIÓŁ Św. Krzyża, neoromański, z kostki granitowej, zbudowany w 1884 r.;. Salowy z drewnianą wieżą na kalenicy od frontu.

BRZEZIE (Eickfier)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w latach 1812-13, rozbudowany o transept w 1923 r.; jednonawowy, z neobarokową masywną wieżą frontową.

CIERZNIE (Peterswalde)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1785 r.; jednonawowy, z wtopioną, drewnianą wieżą frontową.

CZARNE (Hammerstein)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w poł. XVIII w.; jednonawowy z wtopioną wieżą frontową.
ZAMEK gotycki, zbudowany w latach 1395-1403; na rzucie nieregularnego trapezu, z wieżą w pd. narożu, rozbudowany w XVI w. (wówczas zwany Amersztynem). Od 1772 r. w postępującej ruinie.

CZŁUCHÓW (Schlochau)
KOŚCIÓŁ barokowy z elementami modernizmu, zbudowany w latach 1644-47, generalnie przebudowany w 1926 r.; trójnawowy, z asymetryczną wieżą frontową od północy z 1713 r., zwieńczoną barokowym hełmem.
ZAMEK krzyżacki, gotycki, zbudowany w latach 1324-65, z kaplicą z 1365 r. Od 1772 r. w postępującej ruinie. Zachowane: obrys murów, ośmioboczna wieża ceglana z XV w.
Na terenie zamku neogotycki KOŚCIÓŁ, zbudowany w 1825 r.; jednonawowy.
DWÓR Schneiderów (ob. dworzec PKS), późnobarokowy, zbudowany w 1 poł. XVIII w.; parterowy z wystawką, półkolistym gankiem, oraz dobudówkami w formie wieżyczek przy ścianach szczytowych.

DOMISŁAW (Domslaff)
PAŁAC Schreiberów, modernistyczny, zbudowany ok. 1910 r.; piętrowy z dwoma ryzalitami zwieńczonymi trójkątnymi szczytami.
DWÓR Halzenbachów, neobarokowy z elementami dekoracji secesyjnej, zbudowany ok. 1920 r.; piętrowy, z pseudoryzalitem środkowym o falistym zwieńczeniu.

GLĘDOWO (Lichtenhagen)
KOŚCIÓŁ gotycki, zbudowany pod koniec XIV w., przebudowany w 1888 r.; jednonawowy, z kamienno-ceglaną wieżą frontową z XV w.

GOCKOWO (Gotzkau)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany ok. 1800 r.; salowy, z drewnianą, wtopioną wieżą frontową.

GWIEŹDZIN (Förstenau)
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w latach 1688-90, rozbudowany w 1754 r., remontowany w 1826 r.; jednonawowy, z wysoką szalowaną wieżą.

KIEŁPIN (Woltersdorf)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, otynkowany, zbudowany w 1788 r., remontowany w 1830 r.; jednonawowy, z sześcioboczną wieżą frontową.

KRĘPSK (Kramsk)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, oszalowany, zbudowany w latach 1737-41; jednonawowy z wtopioną wieżą frontową.

KRZEMIENIEWO (Krummensee)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1629 r., przekształcony w XVIII w.; jednonawowy z drewnianą wieżą frontową.

MOSINY (Mossin)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w latach 1845-48, odbudowany w 1953 r.; jednonawowy.

OLSZANOWO (Eisenau)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany ok. 1600 r., przebudowany w 1688 r.; salowy, z szalowanymi szczytem zach. i wtopioną wieżą frontową.

POLNICA (Pollnitz)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w latach 1789-90; salowy z drewnianą wieżą zach.

PIENIĘŻNICA (Penkuhl)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany ok. 1700 r., przebudowany w 1814 r.; jednonawowy, z wieżą frontową.

PIETRZYKOWO (Groß Peterkau)
KOŚCIÓŁ poewangelicki, częściowo konstrukcji szachulcowej, zbudowany ok. 1617 lub 1628 r., fundacji Piotra von Gotberg-Oberster, wielokrotnie przekształcany, gruntownie remontowany i rozbudowany ok. 1950 r.; salowy.

PRZECHLEWO (Prechlau)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1720 r., rozbudowany w latach 1898-1901; jednonawowy, na rzucie krzyża łacińskiego z drewnianą wieżą zwieńczoną barokowym hełmem.

RACINIEWO (Ruthenberg)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1680 r., salowy, z wtopioną wieżą frontową.

SIERPOWO (Breitenfelde)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1668 r., remontowany w latach 1992-93; jednonawowy, z wtopioną wieżą frontową.

STARE GRONOWO (Grunau)
DWÓR klasycystyczny, zbudowany w poł. XIX w.; parterowy z wystawką i gankiem.

STRZECZONA (Stretzin)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1672 r.; jednonawowy z drewnianą wieżą, z hełmem, z 1792 r.

STARZNO (Starsen)
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, oszalowany, zbudowany w XVII w., gruntownie remontowany w 1865 r.; salowy z wieżą frontową konstrukcji słupowej.

ZABYTKI   POWIATU   GDAŃSKIEGO

CEDRY WIELKIE (Groß Zünder)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany w poł. XIV w. z trójnawowym korpusem z XV w., z wieżą frontową, przebudowany w XVII w. na pseudobazylikę, odbudowany po 1945 r.

CZAPELSKO (Schaplitz)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany pod koniec XVIII w., restaurowany w 1847 r., remontowany w 1958 i 1970 r. Salowy.

GOŁĘBIEWKO (Klein Golmkau)
PAŁAC Steffensów, klasycystyczny, zbudowany w 2. poł. XIX w. Parterowy z użytkowym poddaszem, z piętrowym, trójkątnie zwieńczonym ryzalitem na osi i asymetryczną dobudówką od wschodu.

GRABINY ZAMECZEK (Herrengrebin)
Pozostałości ZAMKU krzyżackiego, pierwotnie gotyckiego, zbudowany w latach 1402-09, arch. Niclaus Ferrenstein, wielokrotnie niszczony i odbudowywany z niemal całkowitym zatarciem form, m.in. w XVII w. Czytelny zarys czworobocznego założenia z wewnętrznym dziedzińcem.

KIEZMARK (Käsemark)
KOŚCIÓŁ (poewangelicki), barokowy, konstrukcji szkieletowej, zbudowany w 1678 lub 1727 r., remontowany w latach 1939 i 1971-72; salowy z wieżą frontową wtopioną w korpus i ujętą w spływy wolutowe.

KŁODAWA (Kladau)
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany po 1735 r.; jednonawowy z wieżą konstrukcji szachulcowej na kalenicy.

KOSZWAŁY (Gottswalde)
DOM podcieniowy o konstrukcji szachulcowej, nr 8, zbudowany w 1792 r., remontowany w 1959 r.

KOŹLINY (Güttland)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany ok. poł. XIV w., przekształcany na przełomie XV/XVI w., z dobudowaną nawą i wieżą frontową, nadbudowaną w konstrukcji szachulcowej, wzniesioną w latach 1684-86.

KRZYWE KOŁO (Kriewkohl)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany w XIV w., przebudowany w latach 1685-86, regotycyzowany w 1879 r. Jednonawowy, z drewnianą wieżą od zachodu na kalenicy.
DOM nr 6, podcieniowy, częściowo o konstrukcji szachulcowej, z początku XIX w.

LUBLEWO GDAŃSKIE (Löblau)
KOŚCIÓŁ pierwotnie gotycki, ceglany, zbudowany w 2. poł. XIV w., z barokową nawą wzniesioną w latach 1657-58 i kaplicą z 1680 r., odbudowany po pożarze w 1684 r.; salowy.

ŁĘGOWO (Langenau)
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany w 1748 r., fundacji Iwona Rowedera, z wykorzystaniem murów kościoła gotyckiego, jednonawowy z transeptem i wtopioną wieżą frontową, przebudowaną w 1862 r.

MIERZESZYN (Meisterwalde)
KOŚCIÓŁ gotycko-barokowy, kamienno-ceglany, zbudowany w 2. poł. XV w., przebudowany w XVIII w., restaurowany w 1972 i 1978 r.; jednonawowy z wieżą frontową z początku XX w.

MIŁOCIN (Herzberg)
DOMY podcieniowe, konstrukcji szachulcowej:
nr 15, zbudowany w 1731 r., remontowany w latach 1928 i 1981-82;
nr 17, zbudowany w 1744 r., arch. Georg Pöck.

NADOLE (Nadolle)
PARK etnograficzny, oddział Muzeum Ziemi Puckiej, zagrody kaszubskie ze wsi Kartoszyno.

OSICE (Wossitz)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany na przełomie XIV/XV w., przebudowany ok. 1500 r., rozbudowany w 1767 r.; jednonawowy z barokową wieżą konstrukcji szkieletowej.
DOMY podcieniowe drewniane, częściowo o konstrukcji szachulcowej:
nr 21, z początku XIX w.;
nr 20 z 1844 r.

PRĘGOWO (Prangenau)
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, zbudowany w 1. poł. XIV w., odbudowany do 1768 r.; salowy z nadbudowaną w drewnie wieżą z ok. poł. XVIII w.

PRUSZCZ GDAŃSKI (Praust)
KOŚCIÓŁ Podwyższenia Krzyża Św., gotycki, z cegły, zbudowany ok. poł. XIV w., przebudowany po 1466 r., wielokrotnie remontowany, m.in. w latach 1578, 1742, 1831 i 1947-8. Bazylikowy z krótkim korpusem i wieżą frontową.
DOMY z końca XIX w. i początku XX, w różnych stylach, głównie wzdłuż ulic: Chopina, Grunwaldzkiej i Krótkiej. Ciekawy przykład prowincjonalnej architektury pomorskiej tego czasu.

RÓŻYNY (Rosenberg)
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany ok. poł. XVIII w., salowy z wtopioną wieżą frontową o konstrukcji szachulcowej.
DOM nr 32, podcieniowy, konstrukcji szachulcowej z 1784 r., restaurowany po 1970 r.

RUSOCIN (Russoschin)
DWÓR barokowo-klasycystyczny, zbudowany ok. 1800 r. dla rodziny Thiedemann; parterowy piętrowym ryzalitem i z oficynami bocznymi nadbudowanymi w XX w.

STEBLEWO (Stüblau)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, wznoszony etapowo w 2. poł. XIV w. Po pożarze w 1945 r. pozostał w ruinie. Salowy z masywną wieżą frontową i kruchtą od południa z 1881 r.
DOMY nr 23 i nr 29, podcieniowe, częściowo szachulcowe, zbudowane w 2. poł. XVIII w., remontowane w XIX i XX w.

SUCHY DĄB (Osterwick-Zugdam)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany w 2. poł. XIV w., remontowany w latach 1673-89, odbudowany po 1975 r.. Jednonawowy.

TRĄBKI WIELKIE (Groß Trampken)
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany po 1628 r., z wykorzystaniem reliktów budowli gotyckiej, przebudowany ok. 1730 r.; jednonawowy z drewnianą wieżą frontową.

TRUTNOWY (Truntenau)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, wzniesiony etapowo w XIV w., przebudowywany, m.in. w XVII w., wielokrotnie naprawiany. Jednonawowy z dolną kondygnacją wieży od frontu.
PLEBANIA barokowa zbudowana w 1728 r.
DOM nr 3, podcieniowy, częściowo o konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1720 r., arch. Georg Basener, remontowany w latach 1933-34 i 1956.

WRÓBLEWO (Sperlingsdorf)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zapewne zbudowany w 2. poł. XVI w. rozbudowany m.in. o wieżę po 1639 r., remontowany w 1932 r. Salowy z wieżą na kalenicy.

ZABYTKI   GDYNI

KOŚCIÓŁ Najświętszej Marii Panny, nawiązujący do form polskiego renesansu i baroku, zbudowany w latach 1922-24, zaprojektowany przez arch. Romana Wojtkiewicza i Mariana Baranowskiego.

KOŚCIÓŁ garnizonowy, ul. Żeglarzy 9, klasycystyczno-modernistyczny, zbudowany w latach 1935-39, zaprojektowany przez arch. Mariana Lalewicza.

Dawny ZESPÓŁ DOWÓDZTWA Floty i Koszar Marynarki Wojennej na Oksywiu, neoklasycystyczny, zbudowany w latach 1924-30, zaprojektowany przez arch. Mariana Lalewicza.

Dawny BANK Polski, ul. 10 Lutego 20/22, o formach klasycystycznych, zbudowany w latach 1927-29, zaprojektowany przez arch. Stanisława Filasiewicza.

Dawny URZĄD POCZTOWY-TELEGRAFICZNY, ul. 10 Lutego 10, późnomodernistyczny, zbudowany w latach 1928-29, zaprojektowany przez arch. Juliana Putermana-Sadłowskiego, rozbudowany ok. 1930 r.

WYŻSZA SZKOŁA MORSKA, ul. Morska 83, modernistyczna, zbudowany w latach 1928-30, zaprojektowany przez arch. Wacława Tomaszewskiego.

DWORZEC MORSKI, ul. Polska 1, zbudowany w latach 1932-33 przez spółkę Dyckerhoff i Widmann.

GMACH WYDZIAŁU NAWIGACJI Wyższej Szkoły Morskiej, Al. Zjednoczenia 3, zbudowany w 1938 r., zaprojektowany przez arch. Bohdana Damięckiego i Tadeusza Sieczkowskiego.

Dawna STACJA MORSKA, Al. Zjednoczenia 1, zbudowany w latach 1938-39 (dokończone po 1945 r.), zaprojektowany przez arch. Leonarda Tomaszewskiego i Juliusza Żakowskiego. Muzeum Oceanograficzne i Akwarium

PAŁAC Krokowskich w Kacku Małym, ul. Folwarczna, neogotycki, zbudowany w latach 1850-59, z wykorzystaniem murów barokowej budowli z XVII w., rozbudowanej o skrzydła boczne w 1741 r.

ZABYTKI   POWIATU   KARTUSKIEGO

GORĘCZYNO
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany w latach 1631-39, powiększony ok. 1905 r.; jednonawowy z transeptem i wieżą frontową.

KARTUZY
KARTUZJA: KOŚCIÓŁ gotycko-barokowy z kamieni polnych i cegły, zbudowany w latach 1386-1403, dobudowa kaplicy od południa w 1. ćw. XV w., zadaszony w latach 1731-33, arch. <>kilkakrotnie odnawiany; salowy z częściowo wtopioną wieżą frontową, z barokowym dwukrotnie łamanym dachem w formie wieka trumny. We wnętrzu zespół kurdybanów flandryjskich z XVII w.
KLASZTOR wznoszony etapami od 1386 r. do początku XVII w., zachowany fragmentarycznie, m.in. południowy odcinek krużganka i refektarz z 1. ćw. XV w. Erem z ok. 1400 r. i początku XVI w.; na północ od kościoła zabudowania gospodarcze, wznoszone w XV-XVIII w., z młynem i spichlerzem; całość otoczona murem z XV w.
KAPLICA Św. Brunona, barokowa, zbudowana w XVIII w.

KIEŁPINO
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany w latach 1646-47, przebudowany w XVIII w. i w 1929 r. Jednonawowy z transeptem i wieżą frontową.

LEŹNO
PAŁAC neorenesansowy, zbudowany w 1884 r., z wykorzystaniem murów pałacu z XVIII w.; piętrowy z ryzalitem środkowym zwieńczonym trójkątnie i wysokim dachem.

MIRACHOWO
DWÓR z oficyną, konstrukcji szachulcowej, częściowo otynkowany, zbudowany na przełomie XVIII/XIX w.; parterowy z gankiem od frontu.
KAPLICA grobowa Wardynów, barokowa, zbudowany w 1740 r.

PRZYJAŹŃ
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, zapewne zbudowany w XIV w., odbudowany w 1667 r. Jednonawowy z wieżą frontową o konstrukcji szachulcowej, górą drewnianą.

RYBAKI (Fischbude)
PAŁAC eklektyczny, zbudowany pod koniec XIX w, rozbudowany w 1924 r.; parterowy o rozczłonkowanej bryle na rzucie litery L, z wieżą między dwoma skrzydłami.

ŻUKOWO
KOŚCIÓŁ Św. Jana, barokowy, zbudowany po 1604 r. z wykorzystaniem reliktów budowli z XV w., z wieżą frontową konstrukcji szachulcowej.
Dawne OPACTWO NORBERTANEK, gotyckie, z cegły: KOŚCIÓŁ Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, wzniesiony etapowo od 1. poł. XIII w. do poł. XIV w., nadbudowany na przełomie XV/XVI w., zasklepiony ok. 1607 r.; salowy ze smukłą ośmioboczną, częściowo wtopioną wieżą frontową z hełmem z 2. ćw. XVII w. We wnętrzu późnogotycki ołtarz antwerpski z początku XVI w.
KLASZTOR zbudowany ok. poł. XIII w., przebudowany po 1604 r., częściowo rozebrane po 1863 r.; zachowany budynek bramny z salą gotycką, spichrz oraz fragmenty murów. W zespole poklasztornym muzeum parafialne.

ZABYTKI   POWIATU   KOŚCIERSKIEGO

BĘDOMIN
DWÓR Wybickich, zbudowany w 2. poł. XVII, odbudowany w latach 1772-73, po pożarze odbudowany i rozbudowany o nowe skrzydło w 1912 r., remontowany w 1978 r. Muzeum Hymnu Narodowego.

CHWARZNO
DWÓR, zbudowany w 2. poł. XVIII w., przebudowany w 2. poł. XIX w.; parterowy z piętrowym ryzalitem.

CZERNIKI
PAŁACYK myśliwski Neumanów, eklektyczny, zbudowany w 1900 r.; parterowy, częściowo piętrowy, z ośmioboczną wieżą od pn.-wsch.

GARCZYN
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany ok. 1540 r., rozbudowany i barokizowany w XVIII w., odbudowany po 1945 r. Salowy z wieżą od wschodu.

LIPUSZ,
KOŚCIÓŁ neogotycki, zbudowany w latach 1866-67, arch. B. Kleefeldt; halowy z wieżą frontową i trzema apsydami od wschodu.

NOWE POLASZKI
KOŚCIÓŁ konstrukcji szkieletowej, zbudowany w 1842 r.; trójnawowy z transeptem i wieżą frontową.

SKRZYDŁÓWKO (Nieder Schriedlau)
DWÓR, zbudowany pod koniec XIX w.; parterowy z żeliwną werandą od ogrodu.

SOBĄCZ
DWÓR, zbudowany w 2. poł. XIX w.; piętrowy z gankami od frontu i ogrodu.

STARE POLASZKI
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany w 1750 r., fundacji Stanisława Skórzewskiego. Salowy z wtopioną wieżą frontową.
DWÓR Skórzewskich, barokowy, częściowo o konstrukcji szkieletowej, zbudowany w 1748 r., rozbudowany w 1988 r.; parterowy kryty łamanym dachem.

STARY BUKOWIEC
DWÓR, zbudowany na początku XIX w., remontowany w latach 1982-88; parterowy kryty naczółkowym dachem.

WDZYDZE KISZEWSKIE
Kaszubski Park Etnograficzny, przykłady budownictwa kaszubskiego, powstał w XVIII-XIX w.: chałupy, zagrody idworki szlacheckie, wiatraki, kościół ze Swornegaci, szkoła wiejska i kapliczki przygrożne.

WIELE
KOŚCIÓŁ neobarokowy, zbudowany w latach 1904-05, arch. Roger Sławski; bazylikowy z wtopioną wieżą frontową.
KALWARIA Wielewska, zbudowana w latach 1915-24, arch. Teodor Mayer z Monachium; 23 modernistyczne kaplice.

WILCZE BŁOTA
DWÓR, zbudowany pod koniec XIX w.; parterowy.

ZAMEK KISZEWSKI
ZAMEK krzyżacki, gotycki, z cegły, zbudowany w 1. poł. XIV w., rozbudowany w latach 1400-09, reperowany po 1466 r., w początku XVII w. i 1664 r. Zachowany zewnętrzny obwód murów przedzamcza z basztami narożnymi i wieżą bramną.
W ciągu murów klasycystyczny wzniesiono DWÓR, zbudowany ok. 1830 r.; parterowy z piętrowym ryzalitem.

ZABYTKI   POWIATU   KWIDZYŃSKIEGO

CZARNE DOLNE (Niederzehren)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany ok. 1320 r.; salowy z drewnianą wieżą frontową XIX w.

GARDEJA (Garnsee)
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany ok. 1729-31, odbudowany po 1970 r.; salowy z gotycką wieżą zachodnią XIV w.

GÓRKI k. Kwidzynia (Walershof)
DWÓR rodziny Walterschaf, klasycystyczny, z końca XVIII w.; parterowy z mieszkalnym poddaszem, z szachulcową wieżą z zegarem słonecznym w północno-zachodnim narożniku.

KLECEWO
PAŁAC von Rosenbergów, neomanierystyczny, zbudowany ok. 1870 r.; piętrowy z mieszkalnym poddaszem, o złożonej asymentrycznej bryle, z wieżą od południowego-zachodu.

KWIDZYŃ (Marienwerder)
ZESPÓŁ KATEDRY i ZAMKU kapituły pomezańskiej, gotycki, z cegły:
KOŚCIÓŁ katedralny Panny Marii i Św. Jana Ewangelisty, wzniesiony etapowo: prezbiterium ok. 1320-30, korpus z wieżą między 1344 a 3. ćw. XIV w.; nadbudowa wieży w XV w., restauracja neogotycka według wskazówek Friedricha Augusta Stülera w latach 1862-64. Pseudobazylika sklepiona gwiaździście, z dwukondygnacjowym prezbiterium, wieżą od południowego-zachodu, barokową kaplicą grobową von Groebenów, przy korpusie od północy, 1705 oraz kruchtą pd. z wapienia gotlandzkiego, ok. 1264-84, będącą pozostałością poprzedniego kościoła. We wnętrzu polichromie gotyckie z przełomu XIV/XV w.
ZAMEK od zachodu sprzężony z kościołem, zbudowany ok. 1322-47, przebudowany z rozebraniem krużganku zachodniego w 1772 r. oraz skrzydła południowego i wschodniego w 1798 r., gruntownie 1822-36, regotycyzowany w latach 1854-62 i 1874, proj. G. Reichert. Na rzucie kwadratu z czteropiętrowymi skrzydłami zgrupowanymi wokół dziedzińca otoczonego piętrowymi krużgankami, z trzema narożnymi wieżami i potężnym danskerem od zachodu, dostępnym długim gankiem wspartym na arkadach. Muzeum w Kwidzynie.
KOŚCIÓŁ Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, neogotycki, zbudowany w latach 1846-58, proj. Hennig i Müller; bazylika z dwiema wieżami frontowymi z 1886 r.
Tzw. PAŁAC Regencji, zbudowany w latach 1758-63, rozbudowany na przełomie XVIII/XIX w., odbudowany po 1945 r.; piętrowy, na rzucie czworoboku, wewnętrznym dziedzińcem.
DWOREK, pl. Zwycięstwa 4, neogotycki, zbudowany pod koniec XIX w.; parterowy, z piętrowym ryzalitem, z płaskorzeźbą Św. Jerzego zabijającego smoka.

LICZE (Littschen)
DWÓR wczesnobarokowy, zbudowany w 1664 r., dla Johanna von Kospot, przebudowany na przełomie XIX/XX w.; parterowy z wystawkami w każdej z elewacji.

NOWA WIOSKA (Neudörfchen)
PAŁAC Grobbenów, zbudowany w latach 1828-29, przekształcony na przełomie XIX/XX w.; piętrowy, z półkolistym ryzalitem sali balowej od południa i piętrowym budynkiem biblioteki, z wieżą od wschodu.
ZESPÓŁ FOLWARCZNY, neogotycki, zbudowany w 2. poł. XIX w.

OBRZYNOWO (Riesenkirch)
KOŚCIÓŁ gotycki, zapewne z XIV w. odbudowany w 2. poł. XVI w., przebudowany w 1737 r.; jednonawowy z wieżą frontową.

PODZAMCZE (Unterburg)
DWÓR renesansowo-barokowy, zbudowany w 1. poł. XVI w., przekształcany pod koniec XVIII i na przełomie XIX/XX w., remontowany w 1960 r.; piętrowy, z facjatami, i ośmiobocznymi parterowymi alkierzami od wschodu na przełomie XVI/XVII w.

PRABUTY (Riesenburg)
KOŚCIÓŁ Św. Wojciecha, gotycki, ceglany, zbudowany w 1. ćw. XIV w., przekształcony po 1688 r., odbudowany w latach 1981-87; salowy z wieżą przy prezbiterium od północy.
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany pod koniec XIV w., przebudowany w 1723 i 1871 r.; salowy z ośmioboczną wieżyczką frontową.
MURY MIEJSKIE gotyckie, z cegły, zbudowane w 1. poł. XIV w., wzmacniane na pocz. XVI w.; zachowane fragmentarycznie m.in. Brama Kwidzyńska z ok. 1330 r., przebudowana na wieżę ciśnień w 1908 r.

RAKOWIEC (Groß Krebs)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany w 1. poł. XIV w., remontowany w latach 1722-25; salowy z wieżą od wsch.

TRUMIEJE (Groß Tromnau)
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, zbudowany w pocz. XIV w.; jednonawowy z wieżą frontową z 1892 r.

TRUMIEJKI ( Klein Tromnau)
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany ok. 1784 r., proj. Haselbacher; salowy z wieżą frontową.

TYCHNOWY (Tiefenau)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany w poł. XIV w.; salowy z wieżą frontową, przesklepiony w końcu XVI w.

ZABYTKI   POWIATU   LĘBORSKIEGO

BUKOWINA (Buckowin)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w latach 1715-31. Salowy z drewnianą wieżą frontową.

CHARBROWO (Charbrow, Degendorf)
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany przed 1669 r., być może z wykorzystaniem murów budowli z XV w.; jednonawowy z częściowo wtopioną wieżą frontową.
PAŁAC rodziny von Somnitz, renesansowo-barokowy, zbudowany przed 1669 r., rozbudowywany w latach 1784, 1818, 1906-07; piętrowy, o złożonej bryle, z wieżą od zachodu i barokowym szczytem.
W PARKU krajobrazowym klasycystyczna świątynia.

JANOWICE (Groß Jannewitz)
PAŁAC rodziny von Natzmer, barokowy, zbudowany przed 1739 r., nadbudowany w poł. XIX w.; piętrowy, z parą skrzydeł bocznych i środkowym ryzalitem.

LEŚNICE (Lischnitz)
DWÓR rodziny von Weiherr, zbudowany w XVIII w., przebudowany zapewne w XIX w.; piętrowy z ryzalitem frontowym i parterowym oficynami bocznymi.

LĘBORK (Lauenburg)
KOŚCIÓŁ Św. Jakuba Apostoła, gotycki, z cegły, zbudowany w 1. poł. XV w., kilkukrotnie rujnowany i odbudowywany, m.in. po 1658, po 1682 i ok. 1818-22, regotycyzowany z założeniem nowych sklepień, przelicowaniem elewacji i nadbudową wieży w latach 1904-10. Halowy z wieżą frontową.
KOŚCIÓŁ Zbawiciela, neogotycki, zbudowany ok. 1870 r. Halowy z wieżą frontową.
RATUSZ, neogotycki, zbudowany w 1900 r., arch. Miesling; piętrowy z narożną wieżą.
Budynek POCZTY, neogotycki, zbudowany w 1905 r.
Żeńska SZKOŁA Średnia, Al. Zwycięstwa, ekspresjonistyczna, zbudowana w latach 1926-29, arch. Mohr i Weindner z Berlina. Złożona z trzypiętrowego korpusu poprzedzonego od frontu podcieniem i dwupiętrowych skrzydeł bocznych.
ZAMEK krzyżacki, gotycki, z cegły, zbudowany ok. poł. XIV w., wielokrotnie przebudowywany, m.in. w 1575 r. Z zespołu zamkowego założonego wokół czworobocznego dziedzińca otoczonego murem z narożnymi wieżami zachowane: korpus zamkowy, gruntownie przebudowany na potrzeby sądu w latach 1934-35, dwupiętrowy; tzw. DOM MŁYNARZA; spichlerz, przebudowany zapewne w XVI w., piętrowy, górą konstrukcji szachulcowej.
ZABUDOWA MIEJSKA. Domy wokół rynku zniszczone w 1945 r. Kamieniczki o formach historyzujących głównie neogotyckie i neomanierystyczne, wznoszone od 2. poł. XIX w. do początku XX w., m.in. ul. Staromiejska, Reja, pl. Pokoju.
MURY OBRONNE, gotyckie, ceglane wzniesione w latach 1341-63, założone na rzucie prostokąta, zachowane fragmentarycznie, m.in. Baszta Bluszczowa, restaurowana w 1907 r., ośmioboczna; Baszta narożna (pn.-zach.) czworoboczna, zachowane jej dwie dolne kondygnacje.

ŁEBA (Leba)
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany w 1683 r., przebudowany w XIX w.; salowy z wieżą o konstrukcji szachulcowej w 1765 r.

MAŁOSZYCE (Mallschütz)
DWÓR zbudowany w 1. poł. XIX w.; parterowy z wystawką i parterowymi oficynami. W parku neogotyckie mauzoleum z 1857 r.

NIEBĘDZINO (Niebensin, Wobensin)
PAŁAC zbudowany ok. 1800 r., rozbudowany o skrzydła boczne i neogotycką wieżę w 2. poł. XIX w.

NOWA WIEŚ LĘBORSKA (Neuendorf)
KOŚCIÓŁ neoromański, zbudowany w 1847 r.; jednonawowy z wieżą frontową i absydą.

NOWĘCIN (Neuhof)
PAŁAC Wejherów, neogotycki, zbudowany w 1909 r.; o złożonej asymetrycznej bryle ze znacznymi fragmentami wcześniejszych budowli: skrzydło wschodnie z 1567 r.;
KAPLICA JEROZOLIMSKA, zbudowana w 1. poł. XVI w.; z pięciopiętrową wieżą zwieńczona krenelażem.

ROSZCZYCE (Roschütz)
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany w 1659 r.; z wieżą od zachodu, górą ośmioboczną.

ZDRZEWNO (Zimdarsen)
PAŁAC Zimdarsów, klasycystyczny, zbudowany w 1867 r., rozbudowany w 1922 r.; z wysuniętym ryzalitem środkowym zwieńczonym naczółkiem.

ZABYTKI   POWIATU   MALBORSKIEGO

BĄGART (Baumgarth)
KOŚCIÓŁ gotycki, z cegły, zbudowany ok. 1320 r., wielokrotnie odbudowywany. Salowy z parą kaplic bocznych i wieżą frontową, nadbudowaną w 1930 r.

BYSTRZE (Biesterfelde)
KOSTNICA gotycka z końca XIV w., we wnętrzu pozostałości gotyckich malowideł ściennych.
DOMY podcieniowe o konstrukcji szachulcowej:
nr 7, z 1819 r., budowniczy Jakub Jamvet;
nr 21, z początku XIX w.

CIESZYMOWO WIELKIE (Groß Teschendorf)
DWÓR zapewne z XVIII w., przebudowany w XIX i XX w.; piętrowy z ryzalitami od ogrodu, z dwiema kondygnacjami poddasza.
SPICHLERZ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1797 r.; na rzucie ośmioboku kryty namiotowym dachem.

DZIERZGOŃ (Christburg)
KOŚCIÓŁ Św. Trójcy i Św. Katarzyny, gotycki, z cegły, wznoszony etapowo od ok. 1310 r. do 1. poł. XIV w., odbudowany w 1682 r., przebudowany po 1730 r. (dobudowa kaplicy północnej) i w 1853 r. Pseudobazylika stropowa z wtopioną wieżą frontową, górą neogotycką.
ZESPÓŁ KLASZTORNY poreformacki, barokowy:
KOŚCIÓŁ Św. Ducha (ob. grekokatolicki), zbudowany przed 1717 r. z wykorzystaniem wschodniej partii gotyckiej poprzedniej świątyni; salowy z kaplicą od południa.
KLASZTOR od północy, zbudowany po 1678 r., wielokrotnie przekształcany, m.in. po 1832 i po 1929 r.; założenie czteroskrzydłowe, piętrowe z wirydarzem.

GNOJEWO (Gnojau)
KAPLICZKA przydrożna, gotycka, z cegły, z końca XV w.

JASNA (Lichtfelde)
KOŚCIÓŁ gotycki, z cegły, zbudowany w 2. ćw. XIV w., odbudowany ok. 1673 r. Jednonawowy z wieżą frontową.

KLECIE (Klettendorf)
DOM nr 4, podcieniowy, parter murowany, piętro konstrukcji szachulcowej, zbudowany ok. 1750 r., budowniczy Georg Pöck.

KOŃCZEWICE (Kunzendorf)
KOŚCIÓŁ gotycki, z cegły, zbudowany w 2. poł. XIV w., dobudowa wieży w XV w., remontowany w 1742 i 1904 r. Trójnawowy z wieżą frontową.

KOŚCIELECZKI (Warnau)
DOMY podcieniowe konstrukcji szachulcowej:
nr 3 , z 1799 r., klasycystyczny;
nr 27, z 1828 r.

KRASNA ŁĄKA (Schönwiese)
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, zbudowany w XIV w., przebudowany ok. 1650 r. i w XIX w. Salowy z kaplicą od północy z 1713 r. i drewnianą wieżą frontową z lat 1841-42.

KRZYŻANOWO (Notzendorf)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, uzupełniany konstrukcją szachulcową, zbudowany w 2. poł. XIV w., remontowany po 1818 r.

LASOWICE MAŁE (Klein Leswitz)
DOM nr 12, podcieniowy, konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1805 r., budowniczy Peter Löwen.

LICHNOWY (Groß Lichtenau)
KOŚCIÓŁ gotycki, z cegły, zbudowany w 2. poł. XIV w., odbudowany w latach 1897-97. Jednonawowy z wieżą zachodnią.

LICHNÓWKI
DOM nr 10, podcieniowy, konstrukcji szachulcowej, z początku XIX w.

LIPINKA (Lindenau)
DOM nr 12, podcieniowy, z początku XIX w, klasycystyczny.

LISEWO MALBORSKIE (Lissau)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany ok. poł. XIV w., przebudowany w latach 1662-64, z drewnianą wieżą od zachodu z ok. 1741 r.

LUBACHOWO (Liebwalde)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany w 3. ćw. XIV w. Salowy, z wieżą frontową z ok. 1400 r., nadbudowaną zapewne w XVII w.

MALBORK (Marienburg)
KOŚCIÓŁ Św. Jana Ewangelisty, gotycki, z cegły, zbudowany ok. 1468-1500, sklepiony przed 1534 r., niszczony w 1668 i 1851 r., odbudowany po 1945 r. Halowy z wieżą od południa.

Dawny KOŚCIÓŁ Św. Jerzego, szpitalny, barokowy, konstrukcji szachulcowej, zbudowany w latach 1707-08 i 1711-12, arch. Jacob Gronau.

RATUSZ gotycki, ceglany, zbudowany w latach 1365-80, przebudowany w latach 1457-60, restaurowany w latach 1844-45 i 1901, arch. Conrad Steinbrecht. Piętrowy z podcieniami.

MŁYN gotycki, ceglany, zbudowany w XV w. z wykorzystaniem murów z XIII w., remontowany ok. 1810 r., odbudowany w latach 80-tych XX w.

MURY MIEJSKIE gotyckie, z cegły, połączone z systemem obronnym zamku, zachowane fragmentarycznie, m.in. Brama Mariacka, z 3. ćw. XIV w., restaurowana w 1839, po 1880 i w 1969 r.; czworoboczna pięciokondygnacjowa, zaadaptowana na kawiarnię.

ZAMEK krzyżacki, początkowo komturski, od 1309 r. rezydencja wielkich mistrzów. Z cegły na kamiennych fundamentach z użyciem wapienia, granitu i sztucznego kamienia w detalach, wznoszony od 1280 r., rozbudowywany etapowo do 1. poł. XV w., m.in. w latach 1380-93 przez arch. Nicolaus Fellenstein. W 1466 r. przekazany Koronie, wielokrotnie niszczony i remontowany, w latach 1773-94 przebudowany na koszary pruskie i magazyny ze zniszczeniem większości sklepień. W latach 1817-42 restaurowany według wskazówek m.in. Karla Friedricha Schinkla, przez J.C. Costenoble i A. von Gersdorfa, po 1882 r. pod kierunkiem Conrada Steinbrechta według koncepcji Ferdinanda von Quasta, w latach 1922-39 przez Bernharda Schmidta, po znacznych zniszczeniach wojennych odbudowywany od 1961 r. według koncepcji Macieja Kilarskiego. Potężna warownia na brzegu Nogatu, złożona z Zamku Wysokiego, Średniego i Przedzamcza, otoczonych systemem murów z bramami i wieżami.
ZAMEK Wysoki, najstarsza część założenia, zbudowany ok. 1280 r., rozbudowana w latach 1334-44. Na rzucie prostokąta trójkondygnacjowy z dziedzińcem wewnętrznym otoczonym krużgankami, z wieżą w narożu północno-wschodnim. Od południowego-zachodu ganek na arkadach prowadzący do gdaniska. Od wschodu zamknięta trójbocznie przybudówka, mieszczącą grobową kaplicę Św. Anny w przyziemiu i kaplicę Najświętszej Marii Panny na piętrze, do której prowadzi z krużganka portal zwany Złotą Brama, o bogatej dekoracji rzeźbiarskiej.
ZAMEK Średni na rzucie nieregularnego prostokąta z trzema skrzydłami wokół wielkiego dziedzińca. Skrzydło zachodnie przeznaczone na rezydencję wielkich mistrzów, z pałacem Wielkiego Mistrza od południa, Wielkim Refektarzem od północy i kuchnią.
PAŁAC Wielkiego Mistrza zbudowany w latach 1389-99 przez Nicolausa Fellensteina. Budynek na rzucie prostokąta, dwukondygnacjowy, od strony rzeki czterokondygnacjowy, z Refektarzami Zimowym i Letnim krytymi sklepieniami gwiaździstymi wspartymi na środkowej kolumnie. Przedzamcze na rzucie wydłużonego prostokąta z częściowo zachowaną zabudową gospodarczą i kościołem Św. Wawrzyńca przy zachodniej kurtynie murów, obecnie przebudowaną na hotel i restauracje. Przy wschodniej kurtynie arsenał zwany Karwanem, restaurowany od 1987 r. i barokowy budynek mieszkalny z ok. 1706 r. Obwarowania z zachowanymi basztami i bramami. Muzeum Zamkowe.

MĄTOWY WIELKIE (Groß Montau)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany na początku XV w., powstał w wyniku obudowania kościoła konstrukcji szachulcowej z ok. 1340 r. Dwunawowy, z wieżą od zachodu, nadbudowaną w1741 r.

MIŁORADZ (Mielenz)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany w 2. poł. XIV w.; salowy, ze szczytem zachodnim sterczynowo-wnękowym.

NOWY STAW (Neuteich)
KOŚCIÓŁ Św. Mateusza, gotycki, z cegły, wzniesiony w 4 etapach od ok. 1325 r. do początku XV w. Bazylikowy, z dwuwieżową fasadą i zakrystią ze sklepieniem kryształowym z początku XVI w.
DOMY, zbudowany w XIX w., często z wykorzystaniem murów z XVIII w., m.in. przy Rynku. Zabudowa także drewniana, m.in. dom podcieniowy, konstrukcji szachulcowej z 1820 r., ul. Gdańska 11.

NOWY TARG (Neumark)
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, zbudowany ok. 1336-40, przebudowany m.in. w XVII i XIX w. Salowy z neogotycką wieżą frontową.

PIETRZWAŁD (Peterswalde)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany w 2. poł. XIV w., przebudowany w XVII w., powiększony w latach 1921-22. Halowy, z wieżą frontową i wypełnionym blendami szczytem wschodnim.

POSTOLIN (Pestlin)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany w poł. XIV w., rozbudowany w 1672 r., przebudowany (m.in. sklepienia) w latach 1867-69. Halowy, z neogotycką wieżą frontową i trójbocznie zamkniętym prezbiterium.

PRZEZMARK (Preussisch Mark)
ZAMEK krzyżacki, gotycki, zbudowany w 1. poł. XIV w. (1316-31), rozbudowany w latach 1414-37, od 1717 r. stopniowo rozbierany. Z czteroskrzydłowego założenia zachowane tylko jedno skrzydło.

STARA KOŚCIELNICA (Altmünsterberg)
KOŚCIÓŁ gotycki, zbudowany ok. 1400 r.; ceglany, jednonawowy, od wschodu szczyt sterczynowo arkadkowy z blendami.

STARE MIASTO (Altstadt)
KOŚCIÓŁ gotycko-barokowy, zbudowany na przełomie XIV/XV, gruntownie przebudowany w latach 1682-84; salowy, z wieżą frontową, wewnątrz polichromia wykonana w 1699 r. przez Gotfryda Haarhangena.

STARY DZIERZGOŃ (Alt Christburg)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany ok. poł. XIV w.; salowy, z wieżą frontową.

SZALENIEC (Thörichthof)
DOM nr 6, konstrukcji szachulcowej z 1791 r., z podcieniem na siedmiu słupach.

TELKWICE (Telkdorf)
DWÓR zbudowany w 2. poł. XIX w.; parterowy z neogotycką wieżą z krenelażem z piętrowymi dobudówkami.

WAPLEWO WIELKIE (Waplitz)
KOŚCIÓŁ, dawna kaplica grobowa Sierakowskich, neoromańska, zbudowany w 1873 r., arch. Edward Jacobsthal; jednonawowy z transeptem.
PAŁAC, zbudowany w XVII w, dla Kazimierza Zawadzkiego, rozbudowany ok. 1800 r. dla Sierakowskich, przebudowany w 1888 r., z polichromią stropu z 1896 r. Parterowy, częściowo piętrowy z dwoma skrzydłami bocznymi od frontu.
Oficyna neogotycka z ok. 1800 r.

ZAJEZIERZE (Hintersee)
DWÓR Wilczewskich, zbudowany w 2. poł. XVIII w.; parterowy z wystawką na osi i alkierzami frontowymi, otoczony parkiem.

ŻUŁAWKA SZTUMSKA (Posilge)
KOŚCIÓŁ gotycko barokowy, zbudowany w 2. ćw. XIV w., przebudowany w latach 1695-96, arch. David Knobloch i Barthel Ranisch. Jednonawowy z wieżą w narożu południowo-zachodnim.

ZABYTKI   POWIATU   NOWODWORSKIEGO

GNIAZDOWO (Schönhorst)
DOM podcieniowy, częściowo konstrukcji szachulcowej, z początku XIX w.

IZBISKA (Freienhuben)
DOM nr 13, podcieniowy, częściowo konstrukcji szachulcowej, z 1778 r.

JEZIERNIK (Schönsee)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany w 1. poł. XV w., remontowany w 1837 r.; salowy z drewnianą wieżą frontową.
DOMY podcieniowe częściowo konstrukcji szachulcowej:
nr 32, z końca XVIII w.;
nr 18, z 1855 r.

KMIECIN (Fürstenau)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany w poł. XIV w. Salowy z drewnianą wieżą i podcieniami z ok. 1679 r.

LUBIESZEWO (Ladekopp)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany ok. 1400 r., dobudowa wieży trwała do 1573 r., remontowany w 1892 r. Jednonawowy z wieżą frontową dołem obmurowaną, górą drewnianą, zwieńczoną izbicą.
DOM nr 37, podcieniowy, częściowo konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1747 r., z zabudowaniami folwarcznymi.

MARYNOWY (Marienau)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany w 1. poł. XIV w., z nawą i wieżą ukończonymi w 1516 r. Wieża nadbudowana w drewnie w latach 1872-73.
DOMY podcieniowe, drewniane o konstrukcji zrębowej z podcieniami konstrukcji szachulcowej:
nr 23, z 1773 r., arch. Conrath Froes, rozbudowany o podcień w 1939 r.;
nr 55, z 1803 r., arch. Peter Loewen;
nr 46, z 1804 r., arch. Herrman Hekker; bez numeru, z 1754 r.

MIKOSZEWO (Nickelswalde)
DOMY podcieniowe, drewniane o konstrukcji zrębowej:
nr 55, z ok. 1800 r., parterowy, z ryzalitem wspartym na sześciu kolumnach;
nr 68, z XIX w.

MIROWO (Mirau)
DWÓR neoklasycystyczny, zbudowany w 2. poł. XIX w., rozbudowy na początku XX w.; piętrowy z dwoma ryzalitami bocznymi od frontu.

MYSZEWKO (Klein Mausdorf)
DOM nr 1, podcieniowy, konstrukcji szachulcowej, z 1739 r.

NIEDŹWIEDZICA (Bärwalde)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany w latach 1342-60, remontowany w 1823 r.. Salowy.
Dawna KAPLICA mennonitów (ob. magazyn), częściowo drewniana, z początku XIX w.

NOWA CERKIEW k. Nowego Stawu (Neukirch)
DOMY podcieniowe: nr 11, z 1846 r.; nr 17, z 1839 r.

NOWA KOŚCIELNICA (Neumünsterberg)
DOMY podcieniowe, drewniane z podcieniem konstrukcji szachulcowej: nr 15, z 1748 r.; nr 23, z poł XVIII w.; nr 7, z 1840 r.

ORŁOWO (Orloff)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zapewne zbudowany w XIV w., przekształcany w XVIII w.; salowy z drewnianą wieżą frontową.
DOMY podcieniowe, drewniane częściowo o konstrukcji szachulcowej, m.in.: nr 27, z 1798 r., budowniczy Gerhard Hilbrand; nr 31, z 1802 r., arch. Peter Loewen; nr 9, z 1847 r.

PALCZEWO (Palschau)
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w 1712 r.; salowy z wieżyczką na sygnaturkę z 1786 r.

STEGNA (Steegen)
KOŚCIÓŁ z prezbiterium ceglanym i nawą konstrukcji szachulcowej, zbudowany w latach 1681-83, restaurowany w latach 1934-35; salowy, z wieżą frontową.

SZTUM (Stuhm)
KOŚCIÓŁ Św. Anny, neogotycki, zbudowany w 1901 r., arch. Fritz Reinboth; jednonawowy z transeptem, z wieżą frontową.
KOŚCIÓŁ poewangelicki, klasycystyczny, zbudowany w latach 1816-18; salowy z wieżą frontową.
ZAMEK krzyżacki, gotycki, ceglany, zbudowany w latach 1326-36, rozbudowany w 1414 r., rozebrany częściowo po 1772 r. Na rzucie nieregularnego pięcioboku, z zachowaną bramą i skrzydłami, przebudowanymi w XIX w.

TUJA (Tiege)
KOŚCIÓŁ gotycki, zbudowany w 2. poł. XIV w. z ośmioboczną wieżą, nadbudowaną w drewnie w 1802 r., sklepienie prezbiterium w 1894 r., sklepienie korpusu i podział na trzy nawy w 1901 r.

ŻUŁAWKI (Fürstenwerder)
DOMY podcieniowe częściowo o konstrukcji szkieletowej: nr 68, sprzed 1721 r., z podcieniem z 1803 r., arch. Piotr Loeven; nr 11, z 1825 r.; nr 45, z 1848 r.; nr 37, z ok. poł XIX w.; nr 59, z 1859 r.

ZABYTKI   POWIATU   PUCKIEGO

CELBOWO
PAŁAC rodziny Rodenacker, neogotycki, z 3. ćw. XIX w., remontowany w 1972 r. Piętrowy z szerokim ryzalitem środkowym, zwieńczony blankowaniami i sterczynami.

HEL
Dawny KOŚCIÓŁ ewangelicki z gotyckim prezbiterium, ceglanym z końca XIV w. i neogotycką nawą z lat 1887-89. Muzeum Rybołówstwa.
DOMY rybackie, konstrukcji szachulcowej, z XIX w.

JURATA (część Jastarni)
Pensjonaty modernistyczne, zbudowany w latach 1929-33: m.in. Lido, Mrozik, Marina, Bałtyk, Fregata.

KŁANINO
PAŁAC Grassów, neorenesansowy z wieżą widokową, powstały w wyniku przebudowy po 1850 r., dworu z ok. poł. XVIII w. Wyposażenie przeniesione do Gdańska, ul. Długi Targ 43. Otoczony parkiem krajobrazowym.

KROKOWA
PAŁAC rodu von Krockow, barokowy, zbudowany w 1784 r., powstały w wyniku przebudowy gotyckiego zamku z XIV w., wielokrotnie przekształcanego. Przebudowany w latach: 1843, 1870 i 1992. Na rzucie nieregularnym z dwupiętrowym korpusem i skrzydłami bocznymi, częściowo piętrowymi, częściowo parterowymi, z wieżą w południowo-zachodnim narożniku korpusu. Otoczony fosą i parkiem krajobrazowym.

MECHOWO
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1742 r., z fundacji Jacka Rybińskiego opata oliwskiego; jednonawowy z wtopioną drewnianą wieżą frontową z 1771 r.

MOSTY
DWÓR barokowy, zbudowany w 2. poł. XVIII w., przebudowany ok. 1900 i po 1945 r.; parterowy z ryzalitem środkowym.

PUCK
KOŚCIÓŁ Śś Piotra i Pawła, gotycki, z cegły, zbudowany w 2. poł. XIV w., ze starszą wieżą (dolna kondygnacja) sprzed 1283 r., odbudowany do 1496 r., wielokrotnie odnawiany. Halowy z wtopioną wieżą frontową i kaplicą od południa, wzniesione w latach 1597-99, przebudowaną w 1633 r., sklepieniami w prezbiterium z 1645 r., oraz sklepieniami naw z lat 1892-96.
SZPITAL, ul. Wałowa 11, konstrukcji szachulcowej, zbudowany w latach 1720-25, przebudowany w 1757 r.; parterowy, częściowo piętrowy. Muzeum Ziemi Puckiej.
ZABUDOWA PRZYRYNKOWA wzniesiona w 2. poł. XVIII w. i XIX w.; domy jedno- i dwupiętrowe, przeważnie o formach klasycystycznych.

ROZEWIE
LATARNIA MORSKA im. Stefana Żeromskiego, zbudowana w 1821 r., podwyższona w 1910 i 1978 r.; cylindryczna ze stalową nadbudową. We wnętrzu ekspozycja poświęcona historii latarnictwa morskiego.
LATARNIA MORSKA, zbudowana w 1875 r., ośmiokątna.

RZUCEWO
PAŁAC neogotycki, zbudowany w latach 1840-45, zaprojektowany przez arch. Friedricha Augusta Stülera, dla Gustawa Friedricha Eugena von Below. Budowla o zróżnicowanej bryle z wejściem poprzedzonym podcieniem i z wieżą widokową, położona malowniczo na nadmorskiej skarpie, otoczona parkiem krajobrazowym zaprojektowanym przezPetera Josepha Lenne.

STARZYNO
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany w latach 1648-49, fundacji Aleksandra Kęsowskiego, opata oliwskiego. Jednonawowy z wieżą frontową.

SULICICE
PAŁAC eklektyczny, zbudowany w 4. ćw. XIX w.; piętrowy ze skrzydłem bocznym i przedsionkiem od frontu.

TYŁOWO
DWÓR Thymianów, z elementami neorenesansu, zbudowany ok. 1880 r., remontowany w 1985 r.; parterowy z piętrowym ryzalitem.

WŁADYSŁAWOWO
WILLA dla gen. Józefa Hallera (ul. Merkleina 4), nawiązująca do stylu dworkowego, zbudowana w 1922 r., remontowana w 1978 r.; parterowa, z wysokim łamanym dachem.
WILLA Józefa Hallera (ul. Morska 6), drewniana, zbudowana w 1922 r., zaprojektowana przez arch. Pillara; parterowa z werandą.

ŻARNOWIEC
OPACTWO BENEDYKTYNEK (do 1589 r. cystersek) gotyckie, z cegły:
KOŚCIÓŁ, wznoszony od 1279 r. do 1. poł. XIV w., restaurowany w 1750 r., przebudowa chóru zakonnic w 1754 r., przekształcony w 1857 i 1884 r. Salowy, ośmioprzęsłowy, z wieżą od zachodu.
KLASZTOR od północy, od końca XIII w. do poł. XIV w., rozbudowany ok. 1389 r., rozbiórka narożnika północno-zachodniego po 1835 r., przebudowywany w latach 1862-72, restaurowany w latach 1897-1907, budowa nowego domu zakonnego na miejscu rozebranego narożnika w latach 1955-59; na rzucie kwadratu z wirydarzem

ZABYTKI   SŁUPSKA (Stolp)

KOŚCIÓŁ Najświętszej Marii Panny, gotycki, ceglany, zbudowany w 2. poł. XIV w., wielokrotnie rozbudowywany i przebudowywany m.in. ok. 1477, 1690, 1803 r. i w latach 1858-60 (przebudowa neogotycka); bazylika z wieżą frontową i parą ośmiobocznych wieżyczek od zachodu.

KOŚCIÓŁ Św. Jacka (podominikański), gotycki, ceglany, zbudowany w 1. poł. XV w., przekształcony przed 1602 r., regotycyzowany w 1875 i 1892 r.; jednonawowy z wieżą frontową i wieżyczką schodową od południa.

Dawny KOŚCIÓŁ Św. Mikołaja (obecnie biblioteka), gotycki, zbudowany w XIV w., przebudowany w XVIII w.; jednonawowy z wieżą frontową.

KAPLICA Św. Jerzego, gotycka, ceglana, zbudowany w 1. poł. XV w., przekształcona w 1689 r., przeniesiona do parku w 1912 r.; ośmioboczna.

KOŚCIÓŁ Św. Ottona, neogotycki, zbudowany w latach 1871-73; jednonawowy z ośmioboczną wieżą frontową.

KOŚCIÓŁ Najświętszego Serca Jezusowego (poewaneglicki), zbudowany w 1865 r.; prostokątny z emporami i wieżą frontową.

RATUSZ neogotycki zbudowany w latach 1899-1901 przez arch. Karla Zaara i Rudolfa Vahla. Trzypiętrowy, niesymetryczny, z wieżą.

ZAMEK książęcy, renesansowy, zbudowany ok. 1507 r., rozbudowany w latach 1580-87 przez arch. Giulliemo di Zaccharia, zdewastowany w latach 1815-21, zrekonstruowany niemal od podstaw w latach 1959-65; dwukondygnacjowy na rzucie prostokąta, z wieżą w narożu północno-zachodnim. Obecnie Muzeum Pomorza Środkowego.

MŁYN zamkowy, ul. Dominikańska 10, zbudowany ok. 1310 r., przebudowany w 2. poł. XVI w. i ok. 1880 r.

MURY MIEJSKIE z basztami i bramami, gotyckie, ceglane, wzniesione w 1. poł. XIV w., rozbudowywane w 2. poł. XIV i 1. poł. XV w.; zachowane fragmentarycznie m.in.: łupinowa Baszta Czarownic z lat 1410-15, odbudowana w latach 1970-75; Brama Młyńska z XIV w., odbudowana w 1980 r.; Brama Nowa z XIV w., przebudowana w 1924 r.

ZABYTKI   POWIATU   SŁUPSKIEGO

BARCINO (Bartin)
KOŚCIÓŁ późnogotycki, ceglano-kamienny, zbudowany w 2. poł. XVI w., rozbudowany w latach 1864-65; jednonawowy z wieżą frontową i kaplicą od południa.
PAŁAC barokowy, zbudowany przed 1740 r., dla Joachima Ewalda von Massow, przebudowany w XIX i XX w.; piętrowy z ryzalitem na osi, kryty dachem mansardowym, otoczony parkiem krajobrazowym.

BIESOWICE (Bessewitz)
PAŁAC von Zitzewitzów, zbudowany w 1. poł. XIX w., przebudowany w duchu neogotyku w latach 1922-23; piętrowy z parterowym skrzydłem.
W parku pomnik-mauzoleum w formie glorietty ku czci ofiar I wojny świat.

BOBROWNIKI (Bewersdorf)
PAŁAC rodziny von Mitzlaff, neoklasycystyczny, zbudowany w latach 1864-65; piętrowy z ryzalitami bocznymi i sześcioboczną wieżą.

BORZĘCINO k. Słupska (Bornzin)
DWÓR von Baerów, zbudowany w 1832 r., rozbudowany w 1893 r. dla von Zietzewitzów; na rzucie prostokąta, z dobudowanym od wschodu ryzalitem z narożnymi wieżami.

BRONOWO (Brünnow)
DWÓR von Wedlów, klasycystyczny, zbudowany na przełomie XVIII/XIX w.; piętrowy z okapem podtrzymywanym przez kolumny, tworzącym podcień.

BUDOWO (Budow)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany na przełomie XIII/XIV w.; salowy z wieżą frontową z XIV/XV w., przebudowaną ok. 1700 r.

CECENOWO (Zezenow)
PAŁAC von Zitzewitzów, barokowo-klasycystyczny, zapewne zbudowany w 4. ćw. XVIII w., przebudowany w latach 1812-14, rozbudowany w 1858 i 1868 r.; złożony z parterowego korpusu, piętrowego skrzydła bocznego i czterokondygnacyjnej wieży.

CHARNOWO (Arnshagen)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 2. poł. XVII lub XVIII w.; salowy z transeptem, z ceglaną wieżą gotycką, zapewne z XV w.

CIECHOLUB (Techlip)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1799 r., rozbudowany w 1911 r.; jednonawowy z wieżą frontową i kryptą.

CIEMINO (Zemmin)
DWÓR Stojentinów, późnoklasycystyczny, zbudowany ok. poł. XIX w., przebudowany w 2. poł. XIX w.; parterowy, z piętrową wystawką.

DAMNICA (Hebron-Damnitz)
PAŁAC neobarokowy z elementami neorenesansu, zbudowany w latach 1900-1901, zaprojektowany przez arch. Gustawa Knoblaucha; piętrowy, o złożonej bryle, z wieżą.

DAMNO (Dammen)
DWÓR Artura von Livoniusa, klasycystyczny, zbudowany ok. poł. XIX w. przebudowany w latach 1937-40; parterowy z łamanym dachem i ryzalitem frontowym.

DARŻYNO (Darsin)
DWÓR konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1. poł. XIX w., z późnoklasycystyczną dobudówką z ok. poł. XIX w.; na rzucie litery L.

DĘBNICA KASZUBSKA (Rathsdamnitz)
KOŚCIÓŁ renesansowy zbudowany w 1584 r., przebudowany w latach 1784-85, rozbudowany o transept i prezbiterium konstrukcji szachulcowej w 1. poł. XIX w. Jednonawowy z wieżą frontową.

DOBIESZEWO (Groß Dübsow)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w XVIII w.; salowy z drewnianą wieżą frontową dołem murowaną.

DOMARADZ (Dumröse)
PAŁACyk myśliwski von Zitzewitzów, zbudowany ok. poł. XIX w.; w formie neogotyckiej, trójkondygnacyjnej wieży z krenelażem i wieżyczkami w narożach.

DUNINOWO (Dünnow)
KOŚCIÓŁ pierwotnie gotycki, zbudowany w poł. XV w., przebudowany ok. 1750 r.; jednonawowy z wieżą frontową i neogotycką dobudówką od południa z 1846 r.

GAĆ (Gatz)
DWÓR rodziny von Below, potem von Zitzewitzów, barokowy, zapewne zbudowany w 1. poł. XVIII w.; parterowy z piętrowym ryzalitem, alkierzami nadbudowanymi o piętro i piętrowymi skrzydłami.

GARDNA WIELKA (Groß Garde)
KOŚCIÓŁ gotycki, zapewne zbudowany w XV w., przebudowany ok. 1600 r., restaurowany i uzupełniony o wieżę w1858 r., zaprojektowany przez arch. Friedricha Augusta Stülera. Salowy z wieżą frontową.

GĄBINO (Gambin)
PAŁAC Bandemerów, późnoklasycystyczny, zbudowany ok. poł. XIX w.; piętrowy, z trójarkadowym gankiem.

GŁÓWCZYCE (Glowitz)
PAŁAC Puttkamerów, neogotycki, zbudowany w poł. XIX w., rozbudowany w latach 1910-11; piętrowy, na rzucie litery T.

GORZYNO (Gohren)
PAŁAC von Wobeserów i von Below, barokowy, zbudowany w 1784 r., przebudowany w 2. poł. XIX w., rozbudowany w 1902 r.; piętrowy, o złożonej bryle, z cylindryczną wieżą. W parku zachowane pawilony.

GRABNO (Wintershagen)
KOŚCIÓŁ gotycki, zbudowany ok. poł. XIV w., rozbudowany w duchu neogotyku na początku XX w.; jednonawowy, z wieżą frontową.
PAŁAC Uckermanów, klasycystyczny, zbudowany w poł. XIX w., zapewne na gotyckich murach; piętrowy, z gankiem na czterech filarach.

GRĄBKOWO (Grumbkow)
PAŁAC Puttkamerów, potem ks. Karola von Isenburg und Budingen-Blerstein, klasycystyczny z elementami neorenesansu, z końca XIX w.; piętrowy, 21-osiowy, z ryzalitem frontowym poprzedzonym gankiem na kolumnach. Od wschodu dobudówka z wieżą zwieńczona neobarokowym hełmem.
PARK dworski otoczony neogotyckim murem z baszta narożną.

GRĄSINO (Granzin)
DWÓR późnoklasycystyczny, zbudowany w 1852 r.; parterowy, z piętrowym ryzalitem z wystawką na czterech filarach.

JEZIERZYCE (Jeseritz)
DWÓR von Kleistów, zbudowany na początku XX w.; parterowy kryty dachem mansardowym, z półkolistym ryzalitem od ogrodu.

KARŻNICZKA (Deutsch-Karstnitz)
PAŁAC pierwotnie barokowy, zbudowany przed 1686 r., dla von Hebronów, rozbudowany w XVIII w. i 1828 r., dla von Puttkamerów; eklektyczny, piętrowy, o złożonej bryle: skrzydło południowo-wschodnie zapewne z XVIII w., pozostałe z ok. poł. XIX w., otoczony fosą przechodzącą w staw.

KLUKI (Klucken)
Skansen Słowiński (Oddział Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku) - zabytki budownictwa z XVIII-XX w. i rzemiosła Słowińców.

KOBYLNICA (Kublitz)
KOŚCIÓŁ ponorbertański, korpus zbudowany w 1931 r., z gotycką ceglaną wieżą frontową, zapewne z XIV w., zwieńczoną barokowym hełmem z 1781 r.

KRZYWAŃ (Kriwan)
PAŁAC von Altenów, neobarokowy, zbudowany w 2. poł. XIX w., rozbudowany na przełomie XIX/XX w., piętrowy, z ryzalitem środkowym, zwieńczonym neobarokowym naczółkiem.

KUKOWO (Kuckow)
PAŁAC neoklasycystyczny, zbudowany w 1889 r., dla von Bandemerów; piętrowy, z ryzalitem frontowym zwieńczonym trójkątnym naczółkiem.
PARK założony w 2. poł. XIX w. z egzotycznym drzewostanem.

KULESZEWO (Kulsow)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany ok. poł. XVIII w., odnowiony w 1906 r., częściowo w formach neogotyckich; salowy.

ŁUPAWA (Lupow)
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany w latach 1767-72; salowy z przybudówkami konstrukcji szachulcowej, wieżą frontową, górą drewnianą z 1873 r. i kryptą.

MOTARZYNO (Muttrin)
PAŁAC Zitzewitzów, neorenesansowy, zbudowany w 2. poł. XIX w.; piętrowy o złożonej bryle, z wieżą, ryzalitami i pseudoattyką.

MOŻDŻANOWO (Muetzenow)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, nawa zapewne zbudowana w XV w., rozbudowana zapewne w 1615 lub 1635 r., kilkukrotnie przebudowywany; salowy z wieżą frontową z 2. poł. XIV w. (przed 1374 r.) i ze wschodnim szczytem o konstrukcji szachulcowej. Witraże częściowo datowane na 1617, 1618 i 1622 r.

NIEPOGLĘDZIE (Nippoglensee)
PAŁAC von Zietzewitzów, neorenesansowy, zbudowany w 1864 r.; piętrowy, na rzucie litery L, o złożonej bryle, z sześciokątną wieżą łączącą oba skrzydła.

OBJAZDA (Wobesde)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1606 r., przebudowany na przełomie XIX XX w.; salowy.

OSOWO (Wussow)
KOŚCIÓŁ o cechach barokowych zbudowany w 1711 r., z wykorzystaniem murów z ok. 1500 r., wielokrotnie przekształcany; salowy, z wieżą frontową.

PŁOCKO (Plötzig)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany ok. 1620 r., gruntownie przebudowany w 1958 r.; salowy z wieżą wtopioną w fasadę.

POBŁOCIE (Poblotz)
PAŁAC Puttkamerów, klasycystyczny z elementami historyzującymi, z początku XX w.; piętrowy, o zwartej bryle, z dwoma aneksami w zachodniej elewacji, zamkniętymi trójbocznie.

PODOLE WIELKIE (Groß Podel)
KAPLICA neogotycka, zbudowana w 1863 r.; halowa, z kryptą.
PAŁAC Puttkamerów, późnoklasycystyczny zbudowany ok. poł. XIX w.; piętrowy z kolumnowym gankiem.

POGANICE (Poganitz)
PAŁAC Rieck-Eggebertów, eklektyczny, zbudowany w 1906 r.; piętrowy z wieżyczką w południowo-wschodnim narożniku.

PRZYTOCKO (Pritzig)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zapewne zbudowany ok. poł. XVIII w, kilkukrotnie restaurowany; salowy z wtopioną wieżą frontową.

ROGAWICA (Roggatz)
PAŁAC o cechach klasycystycznych, zbudowany w 4 ćw. XIX w., przebudowany w 1. ćw. XX w.; piętrowy.

ROWY (Rowe)
KOŚCIÓŁ w stylu arkadkowym, zbudowany w latach 1842-49 przez arch. Friedricha Augusta Stülera; salowy.

RUNOWO (Groß Runow)
PAŁAC Boninów, potem Puttkamerów, eklektyczny, zbudowany w poł. XIX w.; piętrowy z ryzalitem frontowym.

SIERAKOWO SŁUPSKIE (Zirchow)
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, zapewne zbudowany w XV w., znacznie przebudowany w 1736 r. i 1. poł. XIX w.; jednonawowy z wieżą frontową.
DWÓR Stojenkinów, klasycystyczny, z początku XIX w., przebudowany na początku XX w.; parterowy z portykiem, kryty dachem mansardowym.

SKÓRZYNO (Schorin)
DWÓR klasycystyczny, zbudowany na początku XIX w.; parterowy, z kolumnowym gankiem i wystawką na osi, kryty mansardowym dachem.

SŁONOWICE (Groß Schlönwitz)
KOŚCIÓŁ neogotycki, zbudowany pod koniec XIX w.; salowy z gotycką wieżą frontową z XIV w.

SMOŁDZINO (Schmolsin)
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany przed 1632 r., fundacji Anny de Croy, rozbudowany w 1828 i 1874 r. (transept); na rzucie krzyża łacińskiego z wierzą od zachodu.

STARNICE (Starnitz)
PAŁAC rodziny von Bandamer, zbudowany w XVIII w., przebudowany w XIX w. albo w 1. poł. XIX w.; piętrowy.

STOWIĘCINO (Stojentin)
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany w 1. poł. XVII w.; salowy z gotycką, ceglaną wieżą frontową, zapewne wzniesioną w XV w.

STRZELINO (Groß Strellin)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zapewne zbudowany w XV w.; jednonawowy, z prezbiterium i wieżą z XIX w.,

SWOŁOWO (Schwolow)
KOŚCIÓŁ gotycki, zbudowany w XV w., prezbiterium wzniesione po 1867 r., przedłużone od wschodu w początkach XX w.; jednonawowy.
ZESPÓŁ ZAGRÓD, zbudowany z końca XVIII i XIX w., konstrukcji szachulcowej, w układzie owalnicy.

SZCZYPKOWICE (Zipkow)
DWÓR rodziny Blankensee, zbudowany w 1. poł. XIX w.; parterowy z kolumnowym portykiem.

ŚWIECICHOWO (Schwetzkow)
PAŁAC Holtzów, późnoklasycystyczny zbudowany ok. poł. XIX w.; piętrowy z ryzalitem frontowym.

ŚWIERZNO (Groß Schwirsen)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany ok. 1710 r., rozbudowany w 1844 r., gruntownie remontowany po 1955 r.; salowy, z wtopioną wieżą frontową

USTKA (Stolpmünde)
KOŚCIÓŁ Św. Mikołaja, neogotycki, zbudowany w 1885 r.
ZABUDOWA UZDROWISKOWA wzniesiona na początku XX w.: wille, pensjonaty, hotele, głównie przy ul. Żeromskiego, Chopina, Mickiewicza, m.in. willa Göringa w stylu baroku wilhelmińskiego (ul. Żeromskiego 1).
DOMY rybackie, głównie przy ulicach Beniowskiego, Sprzymierzeńców i Kosynierów, szachulcowe, parterowe, z 2. poł. XIX w.

WARBLEWO (Warbelow)
DWÓR Leo Neitzke, neoklasycystyczny zbudowany w 1888 r., rozbudowany po 1920 r.; piętrowy.

WARCINO (Varzin)
PAŁAC barokowy, zbudowany ok. 1664 r. dla von Zitzewitzów, rozbudowany ok. 1740 r. dla Podewilsów, przekształcany na przełomie XIX/XX w.; piętrowy, ze skrzydłem zachodnim “Książęcym”, z półkolistymi przybudówkami i wieżą z ok. 1874 r. oraz skrzydłem wschodim. Na przełomie XIX/XX w. i wieżą z 1901 r. Pałac od 1867 r. własnością Ottona von Bismarcka.
PARK krajobrazowy założony w XVIII-XIX w.
KAPLICA pałacowa, eklektyczna, zbudowana ok. 1860 r.
ZABUDOWANIA GOSPODARCZE, m.in. stajnia, spichlerz i kuźnia, konstrukcji szachulcowej, z XIX w.

WIELKA WIEŚ (Grossendorf)
PAŁAC rodziny von Mitzlaff, klasycystyczny zbudowany w 1. poł. XIX w., rozbudowany w 1908 r.; parterowy, z portykiem kolumnowym.

WIELOGŁOWY (Vilgelow)
PAŁAC Kellermannów, neoklasycystyczny, zbudowany w 1887 r., przebudowany w 1910 r.; piętrowy, z czterokondygnacyjną wieżą.

WIESZYNO (Vessin)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zapewne zbudowany w XV w.; salowy z wieżą frontową.

WOLINIA (Wollin)
PAŁAC von Puttkamerów, barokowy, z lat 70. XVIII w.; przebudowany i rozbudowany w 2. poł. XIX i początek XX w.; piętrowy z ryzalitem środkowym i dwoma narożnymi pawilonami oraz skrzydłami bocznymi.

WYKOSOWO (Vixow)
PAŁAC późnoklasycystyczny, zbudowany ok. poł. XIX w.; parterowy z portykiem na osi, ujęty piętrowymi pawilonami narożnymi z wykuszami.

WYTOWNO (Weitenhagen)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 2 poł. XVII w., rozbudowany w 1880 r.; salowy z gotycką, ceglano-kamienną, wieżą frontową z XIV w.
DWÓR von Bandemerów, klasycystyczny; dwuskrzydłowy, skrzydło północne z XVII w., skrzydło południowe z XX w., gruntownie przebudowany ok. 1910 r., wraz z parkiem otoczony fosą.

ZALESKIE (Saleske)
KOŚCIÓŁ drewniany, obmurowany, zbudowany w latach 1754-57; salowy z wieżą frontową.
DWÓR rodziny von Below, zbudowany ok. 1700 r., przebudowany w XIX w.; parterowy z wystawką zwieńczoną trójkątnym naczółkiem i neogotyckim portykiem, rozbudowany o neogotyckie, piętrowe skrzydło, z ok. poł. XIX w.

ZĘBOWO (Symbow)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zapewne zbudowany w XV w., gruntownie restaurowany przed 1777 i 1896 r.; salowy z wieżą frontową.

ZGOJEWO (Schojow)
DWÓR von Schwerinów, zbudowany w 2 poł. XIX w. rozbudowany w okresie międzywojennym; piętrowy o asymetrycznej bryle.

ŻELKI (Groß Silkow)
DWÓR późnoklasycystyczny, zbudowany ok. poł. XIX w.; parterowy z czterosłupowym gankiem i wystawką.

ŻORUCHOWO (Sorchow)
PAŁAC von Braunschweigów, późnoklasycystyczny, zbudowany w 1833 r., przebudowany w 2 poł. XIX w.; piętrowy, z werandą wspartą na czterech słupach.

ZABYTKI   SOPOTU (Zoppot)

KOŚCIÓŁ Św. Jerzego, neogotycki, zbudowany w latach 1899-1901.

KOŚCIÓŁ Zbawiciela, ewangelicki, neobarokowy, zbudowany w latach 1913-19.

DWÓR Sierakowskich, ul. Czyżewskiego 12, klasycystyczny, zbudowany ok. 1800 r. Parterowy z alkierzami.

ZAKŁAD BALNEOLOGICZNY, ul. Grunwaldzka 1/3, eklektyczny, zbudowany w 1903 r., arch. Paul Puchmüller, częściowo przebudowany po 1945 r.

ŁAZIENKI POŁUDNIOWE, ul. Wojska Polskiego 1, eklektyczne, zbudowany w 1907 r., arch. Paul Puchmüller, restaurowane w latach 90. XX w.

Dawny DOM ZDROJOWY, ul. Powstańców Warszawy 2/4/6, zbudowany w latach 1909-10, arch. Carl Christoph Wegner, zniszczony w 1945 r., zachowany fragmentarycznie.

RATUSZ zbudowany w latach 1910-11, arch. Paul Puchmüller, przebudowany w 1923 r.

GRAND HOTEL, ul. Powstańców Warszawy 12, neobarokowy, zbudowany w latach 1924-27, arch. Kohnke i Kloepl.

Zachowane liczne domy, wille i pensjonaty, głównie z końca XIX i początku XX w., w różnych stylach, m.in. znakomite przykłady architektury secesyjnej.

ZABYTKI   POWIATU   STAROGARDZKIEGO

BARŁOŻNO
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany w XV w., przebudowany w 1725 r.; salowy.

KOŚCIELNA JANIA
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany w 1622 r.; jednonawowy z gotycką, masywną wieżą frontową z poł. XIV w.

LALKOWY
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany przed 1409 r.; salowy z wieżą frontową z 1862 r.

RYNÓWKA
PAŁAC neogotycki, zbudowany w XIX w., na piwnicach z XV w.; piętrowy, z ryzalitami bocznymi zwieńczonymi trójkątnymi szczytami.

SKÓRCZ
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany ok. poł. XIV w., kilkukrotnie przebudowywany; jednonawowy z wieżą od zach., nadbudowaną w 1883 r.

ZABYTKI   POWIATU   TCZEWSKIEGO

OPALENIE
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany w 1773 r.; na rzucie krzyża łacińskiego, z wieżą frontową.
PAŁAC klasycystyczny, zbudowany w 2. poł.. XVIII w., rozbudowany w XIX w.; piętrowy.

PIASECZNO
KOŚCIÓŁ Narodzenia Najświętszej Marii Panny , gotycki, ceglany, wzniesiony w czterech etapach w XIV w., restaurowany w latach 1937-38 i po 1968 r.; halowy z wieżą frontową z pocz. XVI w., nadbudowaną między 1746 a 1748 r., i barokowymi kaplicami z 1750 i 1758 r.

PIENIĄŻKOWO
KOŚCIÓŁ w tradycji gotyckiej, ceglany, wznoszony do 1593 r, rozbudowany o zakrystię w 1848 r., remontowany w 1879 r.; jednonawowy z wieżą zach.

ZABYTKI   POWIATU   WEJHEROWSKIEGO

BOŻEPOLE WIELKIE (Groß Boschpol)
KOŚCIÓŁ konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1658 r., rozbudowany o zakrystię i wieżę w 1743 r. Salowy z drewnianą wieżą.

LUZINO
KOŚCIÓŁ Św. Wawrzyńca, barokowy, zbudowany w latach 1733-40, rozbudowany w XIX w., w latach 1923-24 i ok. 1948 r. (prezbiterium). Na rzucie dwóch połączonych prostokątów, jednonawowy, z wieżą frontową.
Dawny KOŚCIÓŁ protestancki zbudowany w 1895 r., przebudowany na bibliotekę w latach 1976-77; jednonawowy, z poligonalnie zamkniętą absydą i wieżą frontową.

NIEDAMOWO
PAŁAC rodziny Schadow, zbudowany pod koniec XIX w., Piętrowy ze skrzydłami bocznymi.

REKOWO DOLNE
PAŁAC eklektyczny w duchu architektury berlińskiej, z elementami neorenesansu i neogotyku, zbudowany ok. poł. XIX w., kilkukrotnie remontowany. Piętrowy z trójkondygnacjową częścią środkową i wieżą widokową w narożu.

SALINO (Saulin)
DWÓR von Rexinów, konstrukcji szachulcowej, z końca XVII wieku lub w poł. XVIII wieku, przebudowywany, parterowy z oficynami.

WEJHEROWO
KOŚCIÓŁ Św. Anny (poreformacki, ob. franciszkanów), barokowy, zbudowany w latach 1648-51. Jednonawowy, z parą kaplic bocznych i wieżą frontową.

KOŚCIÓŁ Św. Trójcy, barokowy, zbudowany w latach 1754-55. Salowy, rozbudowany o transept i prezbiterium, zbudowany w latach 1926-28 przez arch. Stanisława Świątkiewicza.

KOŚCIÓŁ Św. Stanisława Kostki, neogotycki, zbudowany w latach 1908-09.

Kalwaria barokowa, zbudowany w latach 1649-55, fundacji Jakuba Wejhera. Dwadzieścia sześć kaplic, niektóre przebudowane w XVIII-XIX w.

PAŁAC neogotycki z elementami renesansu, zbudowany w latach 1857-58, wzniesiony z wykorzystaniem murów barokowej rezydencji Przebendowskich z lat 1767-68, przebudowanej na klasycystyczną dla rodziny von Keyserlingk w latach 1800-01, gruntownie odnowiony w 1963 r.

WÓDKA (Wödtke)
DWÓR barokowy, konstrukcji szachulcowej, wtórnie obmurowany, zbudowany w 1734 r., dla Michaela Ernsta von Rexina, przebudowany w 1848 r.; parterowy z wystawką i bocznymi skrzydłami.

ZWARTOWO (Schwartow)
PAŁAC barokowy, zbudowany po 1747 r., dla Friedricha von Somnitz, rozbudowany po 1853 r., dla von Hammersteinów, i ponownie ok. 1910 r.; piętrowy z szeroką wystawką i arkadowym gankiem od frontu, z parterową dobudówką.

ZABYTKI   POWIATU   BIELSKIEGO

BABICE
Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE:
- Posąg św. Jana Nepomucena na słupie z 2. poł. XVIII w. lub 1. poł. XIX w.;
- Posąg św. Jana Nepomucena na słupie z 1848 r., zburzony w czasie wojny, odbudowany w 1949 r.

BESTWINA
- Murowany, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii pochodzi z 1577 r. przebudowany został w latach 1748-64. Jest to budowla jednonawowa przekryta drewnianym stropem, z wieżą od zach. Wyposażenie kościoła jest gł. barokowe i rokokowe, w prezbiterium znajduje się nagrobek Stanisława Myszkowskiego i jego żony z 4. ćw. XVI w. Ponad sklepieniem nawy widoczne są ślady malowideł w formie belkownia.
- Murowana PLEBANIA została zbudowana w 1794 r. Jest to budowla parterowa, prostokątna z ryzalitami na narożnikach oraz na osi od frontu i tyłu. Przekryta dachem czterospadowym.
- Murowany ZAMEK jest budowlą późnoklasycystyczną, parterową, z prawie kwadratowym dziedzińcem. Wzdłuż skrzydeł zach., pd. i pn. znajdują się korytarze. Do 1945 r. stanowił własność Habsburgów.
- Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE:
1. Posąg Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia z 1781 r., odnowiony w 1852 r.;
2. Posąg św. Jana Nepomucena na słupie z 1786 r.;
3. posąg Chrystusa Upadającego pod krzyżem z 2. poł. XVIII w.;
- posążek św. Michała Archanioła na słupie z XVIII w.;
- cztery krucyfiksy na słupach z płaskorzeźbami Matki Boskiej Bolesnej z 1833, 1840, 1845, 1847.

BIAŁA Początki i rozwój miasta łączy się z przemysłem sukienniczym. W ciągu XVII i XVIII w. Biała stała się jednym z najbardziej handlowych miast polskich (w 1723 r. August II nadał jej prawa miejskie).
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Opatrzności Bożej powstał na miejscu drewnianej kaplicy w latach 1760-9 wg proj. Jana Jerzego. Następnie został rozbudowany w latach 1849-50 i w 1886 r. Jest to budowla jednonawowa, z dwuczęściowym prezbiterium z wąskimi korytarzami po bokach (nad nimi empory). Od zachodu znajdują się dwie wieże, pomiędzy którymi jest przedsionek i chór muzyczny z 1887 r. wieże i fasada zostały w 1886 r. przebudowane przez E. Rosta. Wyposażenie kościoła jest głównie późnobarokowe i rokokowe.
- Murowany KOŚCIÓŁ EWANGELICKI został zbudowany w latach 1792-8 wg proj. Breuninga, inżyniera okręgu myślenickiego, ukończony ostatecznie w 1832 r. Jest budowlą trzynawową z emporami. Chór muzyczny oparty jest na trzech arkadach kolumnowych. Część dekoracji architektonicznej wykonał w 1833 r. stiukator Jan Friedl. Wyposażenie kościoła pochodzi głównie z XIX w. Od zach. znajduje się czworoboczna wieża z hełmem zwieńczonym cebulastą kopułą z latarnią.
- Murowany dawny ZAMEK został zbudowany na miejscu zamku starostów królewskich prawdopodobnie w 1. poł. XIX w. przez Habsburgów, którzy w 1893 r. podarowali go zgromadzeniu Córek Bożej Miłości. Jest budowlą o cechach stylowych barokowo-klasycystycznych, przebudowaną, dwupiętrową, prostokątną. Środek fasady jest zaakcentowany portalem i bogatą dekoracją okien. Zamek nakryty jest dachem czterospadowym.
- Murowane DOMY o cechach stylowych późnobarokowych lub klasycystycznych pochodzą z 4 ćw. XVIII w. i z 1. poł. XIX w. Są to budynki parterowe lub piętrowe, najczęściej z sienią pośrodku.
- Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE:
- posąg św. Jana Nepomucena na postumencie z 1782 r.;
- posąg św. Jana Nepomucena z 2. poł. XVIII w.;
- posąg św. Floriana na postumencie z 1. poł. XIX w.

BIELANY
Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Macieja zbudowany w 1826 r. na miejscu drewnianego z 1663 r. Jest budowlą jednonawowa z prezbiterium zwróconym ku zachodowi. Chór muzyczny oparty jest na dwu filarach i dwu półfilarach. Od wschodu znajduje się kwadratowa wieża, nakryta hełmem cebulastym. Wyposażenie kościoła jest głównie barokowe i rokokowe.

BRZESZCZE
Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE:
- krucyfiks z Matką Boską, św. Janem Ewangelistą i św. Marią Magdaleną z 1812 r.;
- krucyfiks z Matką Boską, św. Janem Ewangelistą i św. Marią Magdaleną na słupie z 1816 r.,
- krucyfiks na słupie ze św. Anną Samotrzeć z 1844 r.

BULOWICE
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Wojciecha został zbudowany w 1817 r. na miejscu drewnianego z 1598 r. Jest budowlą jednonawową, z prezbiterium zwróconym ku pd., z kwadratową wieżą od pn. Wieża podzielona jest na dwie kondygnacje, u góry znajdują się tarcze zegarowe. Narożniki wieży (podobnie jak fasady) są zaokrąglone; całość jest nakryta hełmem baniastym. W ołtarzu głównym z 1925-26 znajdują się figury śś. Piotra i Pawła z 1850 r. z poprzedniego ołtarza głównego, wykonane przez Piotra Chrapczyńskiego, który zrobił również ambonę w tym kościele w 1851 r. (wraz z J. Beilem).
- ZAMEK został wzniesiony w 1882 r. w stylu gotyku angielskiego, wg planów zamku Huntly Castle w Szkocji, który był rezydencją żony właściciela tego zamku - Edmunda Larischa.

CZANIEC
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Bartłomieja pochodzi z 1922-24, z wyjątkiem wieży i dwu lokalności po jej bokach, które powstały w 1764 r. Wieża jest kwadratowa, o trzech kondygnacjach, nakryta wklęsłym daszkiem i dwiema kopułkami cebulastymi. W nowym ołtarzu głównym znajdują się elementy wcześniejsze, m.in. obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z 2. poł. XVI w. Zachowała się również nasada dawnego ołtarza głównego z napisem wymieniającym restauratora ołtarza z 1825 r. - Michała Piwowarskiego. Większość wyposażenia kościoła jest barokowa i rokokowa.
- Murowana KAPLICA pochodzi z 1844 r. Jest budowlą prostokątną, z zaokrąglonymi narożnikami od frontu, nakryta dachem siodłowym.
- Murowany ZAMECZEK pochodzi z 1. poł. XVII w. Położony jest na lekkiej pochyłości, opadającej ku zachodowi. Otacza go mur z rodzajem okrągłych bastionów na narożnikach pd.-wsch. i pd. - zach. i ze schodami 9 z 1933 r.) na osi boku zach. Zameczek jest piętrowy, trójskrzydłowy, z dziedzińcem zamkniętym z czwartego (zach.) boku galerią. Galeria otwarta jest do dziedzińca arkadami filarowymi i kolumnowymi. Na parterze w narożniku pn.-wsch. znajduje się kaplica ozdobiona barokową dekoracją stiukową. Do bramy wjazdowej został dobudowany piętrowy ryzalit z przejazdem na parterze i z trójkątnym frontonem. Skrzydła nakryte są dachem mansardowym, galeria dachem pulpitowym z attyką.

DANKOWICE
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Wojciecha powstał na miejscu drewnianego w 1898 r.
- Murowane KAPLICZKI pochodzą z 1. poł. XIX w.: czworoboczna z wnęką z posągiem św. Jana Nepomucena, nakryta namiotowym daszkiem gontowym; czworoboczna, z tyłu zaokrąglona, z wnęką z posągiem św. Floriana, nakryta jest daszkiem gontowym z trójkątnym szczytem.
- Murowana KAPLICA DWORSKA pochodzi z pocz. XIX w. Jest budowlą okrągłą, o ścianach zewnętrznych podzielonych pilastrami jońskimi. Nakryta jest kopułą; w środku znajduje się ołtarz klasycystyczny figurą św. Barbary.

GODZISZKI
- Kamienna FIGURA PRZYDROŻNA Chrystusa upadającego pod krzyżem pochodzi z 2. poł. XVIII w. lub 1. poł, XIX w. Nakryta jest daszkiem na czterech słupach.

GROJEC
- Drewniany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Wawrzyńca zbudowany został w 1767 r. w miejscu kościoła z 1671 r. Jest to budowla jednonawowa o konstrukcji zrębowej (z wyjątkiem wieży o konstrukcji słupowej i murowanych zakrystii i kaplicy (przy nawie od pn.). Wieża jest od zach., kwadratowa, podzielona daszkami na trzy kondygnacje, nakryta hełmem namiotowym z latarnią. W kościele znajduje się m.in. obraz Matki Boskiej Niep. Pocz. z 1771 r., namalowany przez Wojciecha Poziemskiego z Krakowa. Ten sam artysta jest też autorem dwu zasłon do zakrywania ołtarza w okresie Wielkiego Postu z 4. ćw. XVIII w. Reszta wyposażenia pochodzi głównie z XVII i XVIII w.
- Murowane KAPLICE: barokowa z zaokrąglonymi narożnikami; murowana z 1880 r.
- Drewniany, o konstrukcji zrębowej SPICHLERZ dworski został zbudowany w 1851 r. przez Józefa Pokludę. Jest budowlą parterową, prostokątną, nakrytą dachem czterospadowym. Należał do zabudowań gospodarczych neogotyckiego pałacu hrabiów Bobrowskich.

HAŁCNÓW
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Nawiedzenia Najświętszej Panny Marii został zbudowany w latach 1777-84, przebudowany w 1864 r., a w 1945 wypalony wewnątrz. Jest budowlą jednonawową, z zakrystią i kruchtą od pn. (pomiędzy nimi znajduje się Ogrójec), i z kwadratową wieżą od zachodu. Wyposażenie kościoła składa się m.in. z późnobarokowych posągów pochodzących z kościoła parafialnego w Białej.
- Murowany, klasycystyczny DWÓR jest prostokątnym budynkiem parterowym z facjatą, z portykiem na osi fasady i ryzalitem od tyłu. Portyk jest czterokolumnowy, z trójkątnym frontonem. Dwór nakryty jest dachem łamanym, polskim.
- Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE:
- barokowy posąg Matki Boskiej z Dzieciątkiem na kolumnie;
- krucyfiks z wizerunkiem Matki Boskiej Bolesnej z 1830 r.

JANOWICE Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE:
- krucyfiks z Matką Boską i św. Janem Ewangelistą na postumencie, z balustradą pochodzi z 1827 r.;
- krucyfiks na słupie z wizerunkiem Matki Boskiej Bolesnej z 1842 r.

JAWISZOWICE
- Drewniany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Marcina pochodzi z 1692 r. Jego konstrukcja jest zrębowa, z wyjątkiem wieży od zach. o konstrukcji słupowej. W 1922 r. kościół został przebudowany (m.in. powiększono nawę i przeniesiono w głąb chór muzyczny). Wieża jest kwadratowa, o ścianach pobitych gontem, nakryta gontowym hełmem w kształcie dachu namiotowego. Dach kościoła ma jedną kalenicę i wydatny okap dookoła prezbiterium. Kościół posiada również otwarte soboty. Wyposażenie pochodzi głównie z okresu baroku.
- Murowana KAPLICZKA pochodzi z 2. poł. XVIII w. Jej dolna część jest w kształcie mensy ołtarzowej, górna w formie świątyńki z wnęką i dwiema kolumienkami. W środku znajduje się Pieta z XIV w. (?).

KALNA
Kamienna FIGURA PRZYDROŻNA Chrystusa Nazareńskiego na słupie pochodzi z 1. poł. XIX w.

KANIÓW
Kamienny KRUCYFIKS z Marią Magdaleną u stóp na postumencie (na nim płaskorzeźby Matki Boskiej, św. Jana Ewangelisty, św. Marcina) z balustradą pochodzi z 1804 r.

KĘTY
Miasto było wzmiankowane już w 1. poł XIII w., zaś w 1277 r. książę Władysław Opolski nadał mu prawa miejskie.
- Murowany, orientowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. śś. Małgorzaty i Katarzyny został wzniesiony w 1657 r., z wykorzystaniem, przy budowie prezbiterium murów gotyckich (XIV w.) z poprzedniego kościoła. Nawa kościoła jest dwuprzęsłowa; do przęsła wsch. przylegają kaplice, do zach. - nawy boczne. Na przedłużeniu nawy pd. znajduje się od zach. czworoboczna wieża. Nawa główna otwiera się do kaplic i naw bocznych arkadami filarowymi. Prezbiterium na zewnątrz opięte jest szkarpami; na kalenicy jego dachu znajduje się wieżyczka na sygnaturkę, zaś na kalenicy dachu nawy - chorągiewka z datą 1661. Kaplice nakryte są kopułkami z latarnią. Górna część wieży wraz z hełmem została w 1910 r. nadmurowana przez arch. K. Wyczyńskiego. Wyposażenie kościoła pochodzi głównie z XVII w.
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Jana Kantego powstał w 1715 r. po rozbudowaniu kaplicy z 1648 r. Jest budowlą jednonawową; wewnątrz ściany podzielone są parzystymi pilastrami i belkowaniem. Na zewnątrz ściany prezbiterium są gładkie, a w ścianie nawy znajdują się okna w dwu kondygnacjach. Fasada jest podzielona pilastrami i belkowaniem, zwieńczona szczytem ze spływami. Zdobią ją również nisze z posągami i malowidło nad portalem. Wyposażenie kościoła pochodzi głównie z XVII i XVIII w.
= KOŚCIÓŁ p. w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Panny Marii i KLASZTOR REFORMATÓW. Konwent został ufundowany w 1699 r.
- Murowany KOŚCIÓŁ pochodzi z lat 1705-12, jest zwrócony prezbiterium ku pd. jest to budowla jednonawowa, z dwuprzęsłowym prezbiterium i z wyodrębnionym chórem zakonnym za pomocą ołtarza głównego. Do nawy przylega nowa kaplica p.w. Przemienienia Pańskiego. Nad prezbiterium znajduje się wieżyczka na sygnaturkę. Wyposażenie kościoła jest głównie barokowe i rokokowe, część obrazów w ołtarzu bocznym pochodzi z XIX w. (np. "św. Jan Kanty" 1846, autorstwa Jana Stankiewicza). Poza tym w kościele znajduje się XV w. Pieta i płaskorzeźba Ukrzyżowania z przełomu XVI/XVII w.
- Od zach. do kościoła przylega KLASZTOR, który jest budowlą czteroboczną, z prostokątnym wirydarzem z krużgankami. Na pd. elewacji widnieje malowany zegar słoneczny. W klasztorze znajduje się szereg barokowych obrazów sakralnych i portretów wybitnych reformatów. Obok kościoła jest cmentarzyk otoczony murem, przy którym znajdują się kapliczki Stacji Męki Pańskiej.
- Murowana KAPLICA pochodzi z 1823 r. Jest prostokątna, od tyłu zaokrąglona, nakryta dachem siodłowym.
- Murowany DOM przy ul. Krakowskiej 3 pochodzi z 4. ćw. XVIII w. Jest budynkiem późnobarokowym, piętrowym, z ryzalitem od frontu, o zaokrąglonych narożnikach. Fasada podzielona jest gzymsami i lizenami, samo zaś piętro ryzalitu ujęte jest pilastrami i zwieńczone rodzajem przyczółka z dwiema wolutami. Dom nakryty jest dachem mansardowym. W rynku poza tym znajduje się kilka domów o cechach późnobarokowych i klasycystycznych.
- Kamienna FIGURA PRZYDROŻNA przedstawia Chrystusa upadającego pod Krzyżem i pochodzi z 1787 r.

KOBIERNICE
- Murowany KOŚCIÓŁ p.w. św. Urbana pochodzi z 1858 r.; wieża jest późniejsza - z 1913 r. W kościele znajdują się XIX -to wieczne obrazy „Św.Jan Kanty” z 1840 r. autorstwa Wojciecha Bączkowskiego, „Matka Boska otaczająca płaszczem wszystkie stany” z 1837 r. autorstwa Jana Stankiewicza.
- Kamienne ruiny ZAMKU, który powstał ok. poł. XIV w., a pod koniec XV w. został zniszczony. Położony jest na wysokim wzgórzu pokrytym lasem. Zachowały się fundamenty, wały i fosy oraz szczątki czworobocznej baszty-bramy poniżej właściwego zamku.
- Murowany, klasycystyczny DWÓR pochodzi z 1. poł. XIX w. Jest budowlą prostokątną, częściowo piętrową, z uskokami i zaokrągloną na narożnikach. Pośrodku fasady znajduje się portyk o czterech kolumnach i trójkątnym frontonie, połączony z facjatą i jej balkonem, po bokach zaś płytkie ryzality (nieco wydatniejsze - od strony ogrodowej). Elewacja ogrodowa jest prawie w całości piętrowa (z wyjątkiem ryzalitów), ozdobiona dekoracją klasycystyczną.
- Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE:
- kapliczka z płaskorzeźbionym krucyfiksem na słupie pochodzi z 1708 r.;
- kapliczka z płaskorzeźbionym krucyfiksem na słupie z XVIII w.;
- krucyfiks na słupie z XVIII w.;
- kapliczka z płaskorzeźbą Chrystusa Frasobliwego na słupie z 1805 r.

KOMOROWICE
- Drewniany KOŚCIÓŁ o konstrukcji zrębowej został zbudowany na pocz. XVI w., następnie dobudowano wieżę (o konstrukcji słupowej) przed 1644 r. i przebudowano w XVIII w. W czasie II wojny światowej został uszkodzony. Kościół posiada otwarte soboty, w których od zach. i pd. znajdują się małe przedsionki. Nakryty jest dachem gontowym, na którym widnieje wieżyczka na sygnaturkę z 1889 r. Wieża jest kwadratowa, o ścianach pochyłych, nakryta hełmem ze smukłą iglicą pośrodku i czterema małymi wieżyczkami na narożach. Wyposażenie kościoła jest głównie późnobarokowe i rokokowe.
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Jana Chrzciciela pochodzi z początku XX w. W kościele znajduje się późnogotycki środkowy fragment tryptyku z Matką Boską i św. Janem Chrzcicielem i Janem Ewangelistą z pocz. XVI w. Dzwon został odlany w 1779 r. przez Jana Knoblocha.
- Kamienna FIGURA PRZYDROŻNA to posąg św. Jana Nepomucena zapewne z XVIII w., na nowym słupie.

KOZY
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. śś. Szymona i Judy powstał na miejscu drewnianego ok. 1902 r. wg proj. architekta wiedeńskiego Karola Steinhofera. Do wyposażenia kościoła należy m.in. tryptyk malowany na desce z Matką Boską z Dzieciątkiem, ze św. Katarzyną, Barbarą, Małgorzatą, Dorotą i czterema Ewangelistami z XVI/XVII w., obraz "św. Jana Kanty" z XVII w. i inne przedmioty z XVII i XVIII w. Na cmentarzu znajduje się drewniana kostnica, którą częściowo zbudowano z materiału z poprzedniego kościoła z 1. ćw. XVI w.
- Murowany, klasycystyczny, piętrowy PAŁAC ma kształt prostokąta z piętrowymi oficynami po bokach , z półkolistym ryzalitem od strony ogrodu i klatką schodową na osi, z balkonem. Za pałacem znajduje się ogród krajobrazowy z drogą obwodową z drzewami. Wnętrza ozdobione skromną klasycystyczną dekoracją. Nakryty jest dachem czterospadowym. Do zach. boku pałacu przylega późniejsza kaplica neogotycka.
- Na wsch. od pałacu znajdują się murowane ZABUDOWANIA GOSPODARSKIE. Należą do nich stodoły (o elementach późnobarokowych), stajnie, obory, spichlerz, magazyn, pomieszczenia dla służby (cechy późnoklasycystyczne).

LIPNIK
Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Narodzenia Najświętszej Panny Marii został zbudowany na miejscu wcześniejszego z XV w. w 1883 r. W kościele znajdują się m.in. posąg Matki Boskiej z Dzieciątkiem z 1470 r. z dawnego ołtarza głównego, posąg Chrystusa Zmartwychwstałego z poł. XVI w., obraz "Św. Urban" z 1841 r., autorstwa Dominika Pietzki.

ŁAZY
W Łazach, które kiedyś były częścią Grójca, zachowały się ślady WAROWNI nad stawem, w postaci fos i wałów.

ŁĘKI
Murowana KAPLICA pochodzi z XVIII/XIX w. Jest to budowla kwadratowa, z uskokami i zaokrągleniami na narożnikach, nakryta dachem siodłowym z wieżyczką.

MALEC
W pobliżu dworu, na tzw. Kopcu, który wznosi się pośrodku stawu, zachowały się ślady fundamentów ZAMECZKU wzmiankowanego w 1452 r.

MESZNA
Murowana KAPLICZKA z XIX w. opiera się na słupie zwężającym się ku górze; nakryta jest daszkiem kamiennym.

MIĘDZYBRODZIE BIALSKIE
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Marii Magdaleny powstał na miejscu wcześniejszego (1810) w 1863 r. W kościele znajdują się m.in. obrazy "Trójcy Św. ze świętymi" z XVI/XVII w., obraz "Św. Antoni Padewski" z 1. poł. XVIII w. - prawdopodobnie z klasztoru reformatów w Kętach, "św. Maria Magdalena" z 1814 r. autorstwa Jana Figurowskiego.
- Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE:
- kapliczka na kolumnie z 1759 r.;
- kapliczka na słupie z XVIII w. w niej znajduje się posąg Chrystusa Frasobliwego.

MIKUSZOWICE
Drewniany, o konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Barbary został zbudowany w 1690 przez Piotra Piotrowskiego (na miejscu wcześniejszego). W 1851 r. dobudowana została wieża o konstrukcji słupowej, a podwyższona w 1870 r. Ogrodzenie wokół kościoła, również drewnianego, pochodzi sprzed 1748 r. Kościół jest częściowo obity gontem, częściowo szalowany deskami. Od pd. wsch. i pn. znajdują się soboty, pierwotnie otwarte, zostały w 1885 r. oszalowane. Wieża jest prostokątna, nakryta hełmem baniastym z latarnią. Kościół nakryty dachem gontowym z wieżyczką na sygnaturkę z latarnią. Wnętrze jest ozdobione polichromią późnobarokową z 1723 r. autorstwa Jana Mentila, malarza z Brześcia. Wyposażenie pochodzi głównie z XVII i XVIII w.
Kamienny POSĄG Chrystusa Nazareńczyka na słupie pochodzi z 1846 r.

NOWA WIEŚ
Murowane KAPLICZKI z 1. poł. XIX w. znajdują się po bokach dawnej drogi do dworu w Kańczudze. Mają identyczny czworościenny kształt z wnęką od frontu, na słupie (w środku obrazy).

OSIEK
- Drewniany, o konstrukcji zrębowej STARY KOŚCIÓŁ wzniesiony na miejscu wcześniejszego w 1. ćw. XVI w. Wieża konstrukcji słupowej znajduje się od zachodu, jest kwadratowa, o pochyłych ścianach, z nadwieszoną izbicą z ostrosłupowym hełmem gontowym. Dookoła kościół obiegają otwarte soboty. Kościół nakryty jest wysokimi dachami gontowymi; nad wsch. szczytem nawy umieszczona została wieża na sygnaturkę. W kościele znajdują się m.in. barokowe i rokokowe ołtarze, płyta nagrobna Samuela Betmana (zm. 1576 r.), rokokowa ambona w kształcie łodzi.
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Andrzeja powstał przed 1907 r. Na jego wyposażenie składają się m.in. trzy konfesjonały z 1. poł. XVIII w., obrazy św. Marii Magdaleny u grobu z 1668 r., barokowe stacje Męki Pańskiej, kielich z czaszą późnorenesansową. Wszystkie te przedmioty zostały przeniesione ze starego kościoła, zaś mosiężny świecznik pochodzi z pałacu.
- Murowana KAPLICZKA pochodzi z 1820 r. jest czterościenna, z wnęką od frontu, nakryta blaszanym daszkiem namiotowym.
- Murowany PAŁAC pochodzi z 1. poł. XIX w. Na pocz. XX w. został przekształcony w stylu mauretańskim, otoczony jest rozległym parkiem krajobrazowym. W pobliżu znajdują się m.in. klasycystyczna stajnia i oficyna neogotycka z 1843 r.

OŚWIĘCIM
Oświęcim był wzmiankowany już w 2. poł. XII w., lokowany prawdopodobnie za ks. Władysława Opolskiego (1246-81), położony jest na prawym brzegu Soły.
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii był wzmiankowany w latach 1325-7, ale data powstania obecnej budowli nie jest znany. Zasadnicze zmiany nastąpiły prawdopodobnie przed 1530 r. Kościół został przebudowany w 3. ćw. XVII w. i gruntownie odrestaurowany po pożarze w 1863 r. Jest budowlą trójnawową, halową, z kwadratową wieżą od zach. Wieża pochodzi z XVI w. (dół) i XIX w. (1863-77 góra). Do prezbiterium od pn. przylega pseudoromańska kaplica Chrystusa Ukrzyżowanego. Prezbiterium i wieża są oszkarpowane. Wyposażenie kościoła jest głównie barokowe i klasycystyczne.
- Ceglany z elementami kamiennymi KOŚCIÓŁ PODOMINIKAŃSKI został zbudowany w 1. poł. XIV w. dla dominikanów sprowadzonych tu pod koniec XIII w. Po zniesieniu klasztoru przez Józefa II został zamieniony w 1 ćw. XIX w. na magazyn, z czasem doprowadzony do ruiny. W latach 1869-1906 został odrestaurowany przez zakon salezjanów jednak z zatraceniem pierwotnego charakteru budowli. W trakcie restauracji m.in. nawę zamieniono na prezbiterium i odwrotnie. Kościół jest oszkarpowany. Od pd. do kościoła przylega pozostałość klasztoru-kapitularz zamieniony na KAPLICĘ św. Jacka. Jest to budowla ceglana, prostokątna, oszkarpowana. W czasie restauracji w 1849 r. została nakryta dachem siodłowym ze szczytami z wnękami (proj. S. Odrzywolskiego)
- Murowany ZAMEK składa się z baszty i właściwej budowli zamkowej. Kwadratowa baszta pochodzi z 2. poł. XIII w., wewnątrz ma trzy kondygnacje. Baszta nakryta jest nowym dachem namiotowym. Budowla zamkowa częściowo pochodzi z pocz. XVI w. , być może też z 1. poł. XVII w. ; została gruntownie przebudowana w 1. tercji XIX w. XIX w., z basztą łączy się od pd. , jest czworoboczna, lekko łukowato wygięta. Składa się z części pd. ( 2. piętro - 1909, ryzalit - 1928) i pn. (1928). Przy pn.-wsch. narożniku baszty zachowały się resztki obronnych murów zamkowych z kamienia i cegły. Obok wieży znajduje są część kamiennej płyty nagrobnej z XV w. z rytą postacią zmarłego z napisem odnoszącym się do jednego z Myszkowskich. Pochodzi ona z kościoła dominikańskiego, została znaleziona nad Sołą.

- Murowana KAPLICZKA PRZYDROŻNA na ośmiobocznym słupie pochodzi z XVIII/XIX w.

PISARZOWICE
- Drewniany, o konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Marcina zbudowano na miejscu wcześniejszego, na pocz. XVI w. powiększono w 1690 r. (dobudowano zach. część prezbiterium). Prezbiterium nakryte jest pozornym sklepieniem kolebkowym, nawa stropem. Od zach. przylega kwadratowa wieża, o konstrukcji słupowej, z nadwieszoną izbicą, ścianach pobitych gontem, nakryta hełmem cebulastym z latarnią. Dookoła kościoła znajdują się soboty, częściowo odkryte, częściowo szalowane tworzą kruchtę, składziki i przechodnią kaplicę (1795, odnowiona w 1825). Dachy kościoła kryte są gontem. Wyposażenie pochodzi głównie z XVII i XVIII w.
- Drewniany DWÓR zbudowany w 2. poł. XVIII w . Jest budowlą parterową, prostokątną, z dwoma gankami. Nakryty jest czterospadowym dachem z okapem i dwiema wystawkami od tyłu. Obok dworu znajdują się murowane zabudowania gospodarskie (stodoły, stajnie, spichlerz, gorzelnia) z 1. poł. XIX w. Na pn.-wsch. od dworu zachowały się resztki wału ziemnego, bastionu i fosy.
- Kamienna FIGURA PRZYDROŻNA Chrystusa Upadającego pod krzyżem pochodzi z 2. poł. XVIII w. Nakryta jest daszkiem czterospadowym na filarach, między którymi od frontu i z boków są drewniane arkadki.

POLANKA WIELKA
- Drewniany, o konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w św. Mikołaja został zbudowany w 1. poł. XVI w., potem kilkakrotnie odnawiany, m.in. w 1658 r., 2. ćw. XVIII w., w 1799 r. Pn. ściana prezbiterium jest częściowo murowane. Ściany wewnętrzne podzielone są pilastrami i gzymsem. Kościół nakryty jest dachem gontowym, o jednej kalenicy, z wieżyczką na sygnaturkę. Od zach. przylega wieża o konstrukcji słupowej, kwadratowa, o dwu kondygnacjach.; w 1. poł. XVIII w. została restaurowana i obniżona. Kondygnacje (górna węższa) oddzielone są od siebie siodłowym daszkiem łączącym się po bokach z daszkiem kościoła. Wieża nakryta jest hełmem kopulastym, zwieńczonym blaszanym obeliskiem. W kościele znajdują się m.in. organy późnobarokowe, wykonane w 1735 r. przez organmistrza Wawrzyńca Harbutowskiego, portret Marcina Cienskiego - podkomorzego sieradzkiego, z 1685 r. autorstwa Józefa Rybkiewicza. Pozostałe wyposażenie pochodzi z XVII i XVIII w. Kościół jest otoczony ogrodzeniem drewniano-murowanym z szeroką bramą wjazdową i dwiema niższymi bramkami bocznymi.
- Murowany PAŁAC został zbudowany w 1769 r. , przerobiony ok. 1856 r. Składa się z prostokątnej, piętrowej części środkowej i dwóch złączonych z nią wąskimi skrzydłami piętrowych kwadratowych części bocznych. Przed pałacem znajduje się dziedziniec zakreślony od frontu łukiem wklęsło-wypukłym, wypełnionym klombem. Elewacje zewnętrzne części środkowej zdobi płytki ryzalit z trójkątnym frontonem. Ta partia pałacu nakryta jest dachem łamanym, polskim. Części boczne o zaokrąglonych narożnikach z uskokami nakryte są dachami namiotowymi ze szczycikami o łuku wklęsło-wypukłym. Na piętrze znajdują się witraże z herbami Jastrzębiec, Odrowąż, Leliwa, i Pilawa wykonane w 1909 r. wg proj. K. Frycza. Oficyny są budowlami parterowymi, prostokątnymi z ryzalitami, nakrytymi dachem łamanym, polskim. Na zach. i pd. od zabudowań dworskich znajduje się ogród.
- Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE:
- barokowy posąg św. Jana Nepomucena na słupie;
- posąg Matki Boskiej z Dzieciątkiem na postumencie z 1776 r. został przestawiony po zburzeniu, w czasie wojny.

PORĄBKA
Murowana KAPLICA pochodzi z 1860 r. Jest budowlą kwadratową z prostokątną przybudówką od zach., nakryta dachem czterospadowym z latarnią.

PORĘBA WIELKA
- Drewniany, o konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Bartłomieja został zbudowany na miejscu wcześniejszego w 1. ćw. XVI w. Kwadratowa wieża o konstrukcji słupowej pochodzi sprzed 1644 r. Kościół przekryty jest stropem, podkreślonym profilowanym gzymsem. Wieża ma ściany pochyłe, nadwieszoną izbicę z hełmem cebulastym przechodzącym w ostrosłup. Od pd., wsch. i pn. kościoła znajdują się otwarte soboty z dachami gontowymi. Wyposażenie kościoła pochodzi głównie z XVIII w.
- Murowany PAŁAC został zbudowany ok. poł. XIX w. wg. proj. Franciszka Marii Lanciego. Jest to budowla jednopiętrowa z półpiętrzem. Od frontu znajduje się ryzalit, z boku - prostokątna przybudówka , nad nią taras. Ryzalit flankowany jest kolumienkami przechodzącymi w wieżyczki o cebulastych hełmach, między nimi znajdują się trójkątne szczyty. Pałac nakryty jest dachem pogrążonym.
- Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE: posąg św. Jana Nepomucena na żłobkowanej kolumnie z XVIII/XIX w.; posąg Matki Boskiej na kolumnie z 1828 r.

RYBARZOWICE
- Murowany KOŚCIÓŁ FILIALNY p. w. Matki Boskiej Pocieszenia został zbudowany w 2. poł. XIX w. i w 1910 r. W kościele znajduje się chorągiew z przedstawieniem św. Floriana, Zaśnięcie i Wniebowzięcie Matki Boskiej z 1882 r. autorstwa Wincentego Krzęstkiewicza z Żywca i sygnaturka (1741) z kościoła w Czańcu.

SKIDZIN
Kamienny POSĄG PRZYDROŻNY św. Jana Nepomucena na słupie pochodzi z 1779 r.

STARA WIEŚ
- Drewniany, o konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Podwyższenia św. Krzyża został zbudowany na miejscu wcześniejszego w 1522 r., przebudowany ok. 1926 r. (m.in. zeszpecony eternitem). Od zach. znajduje się kwadratowa wieża, o konstrukcji słupowej, ścianach pochyłych, z nadwieszona izbicą i hełmem cebulastym z latarnią. Ściany oddzielające wieżę od nawy została w 1926 r. została przepruta ostrołukową arkadą w celu powiększenia wnętrza. Dookoła kościoła są soboty, częściowo otwarte, częściowo szalowane. Wyposażenie pochodzi głównie z 1718 r., składają się na nie m.in. ołtarz główny wczesnobarokowy, dwa ołtarze boczne późnobarokowe i rokokowa ambona i chrzcielnica. Kościół otoczony jest ogrodzeniem z dwoma bramkami bocznymi.
- Murowana KAPLICA została zbudowana w 1806 r., odnowiona w 1906 r. Jest budowlą prostokątną, od tyłu półkoliście zamkniętą, nakrytą daszkiem siodłowym.
- Murowany DWÓR został wzniesiony na miejscu wcześniejszego w XVIII w. Z poprzedniej budowli zachowało się nadproże z herbem Biberstein i Jastrzębiec i datą 1587. Obecny dwór jest prostokątny, parterowy, z pokoikami na poddaszu. Fasada posiada pośrodku nieznaczny ryzalit zwieńczony trójkątnym frontonem. Przed wejściem znajduje się taras ze schodami. Dwór nakryty jest dachem łamanym, polskim.

STARE STAWY
Murowana KAPLICA została zbudowana w 1826 r. Jest budowlą prostokątną z zaokrągleniami i uskokami na narożach. Nakryta jest dachem siodłowym z wieżyczką na sygnaturkę od frontu.

STRACONKA
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. Najświętszej Panny Marii Pocieszenia pochodzi z 1885 r. Znajduje się w nim posąg Matki Boskiej z Dzieciątkiem z ok. 1500 r., przeniesiony z kościoła w Lipniku.
- Murowana KAPLICA została wzniesiona w XVIII w. Jest budowlą prostokątną, zaokrągloną od tyłu. Elewację frontową flankują pilastry; szczyt posiada trzy wnęki, w środku znajduje się blaszany krucyfiks. Kaplica nakryta jest dachem siodłowym.

SZCZYRK
- Drewniany, o konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p.w. św. Jakuba St. Został zbudowany w latach 1797-1800. W części dachu jest szalowany deskami, w górnej - obity gontem. Prostokątna wieża znajduje się od zach., w części dolnej ma konstrukcję zrębową, w górnej słupową. Nakryta jest hełmem namiotowym. Ściany oddzielające wieżę od nawy zostały w 1935 r. przeprute w celu powiększenia wnętrza i zastąpione dwiema parami słupów. Wyposażenie kościoła pochodzi głównie z XVIII i XIX w. (częściowo ze skasowanego klasztoru norbertanów w Nowym Sączu). Kościół otoczony jest drewnianym ogrodzeniem z dwiema, czworobocznymi bramkami.
- Murowane KAPLICE:
1. prostokątna z półkolistą absydą została wzniesiona w 1829 r. Posiada wieżyczkę na sygnaturkę z 1938 r.
2. prostokątna o półkolistym zakończeniu pochodzi z 1830 r.
- Wieżyczka na sygnaturkę nakryta jest hełmem cebulastym. W kaplicy znajduje się krzyż dębowy z 1730 r., wystawiony z okazji misji jezuitów.
- Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE:
- posąg Matki Boskiej Frydeckiej pochodzi z 1838 r., jego autorem jest kamieniarz Bartłomiej Musza;
- posąg Chrystusa Nazareńskiego na słupie w kamiennym ogrodzeniu pochodzi z 1839 r.

WILAMOWICE
Wieś Wilamowice została założona w 1250 r.; od 1818 r. jest miasteczkiem.
- Drewniany, o konstrukcji zrębowej KOŚCIÓŁ p. w. Św. Trójcy powstał na miejscu spalonego (1660-1) w 1704-5 r. Ściany prezbiterium i nawy na zewnątrz są częściowo bielone, częściowo wyprawione. Na pd. ścianie prezbiterium widnieje zegar słoneczny. Na belce tęczowej znajdują się posągi Matki Boskiej i św. Jan Ewangelisty z 1706 r. wykonane prze rzeźbiarza Jerzego Honkisa z Krakowa. Tego samego autorstwa jest ambona z 1705 r. Wnętrze kościoła pokryte jest malowidłami z 1861 r., których twórcą jest malarz Ludwik Stankiewicz z Oświęcimia. Pod tymi malowidłami widoczne są starsze, prawdopodobnie z 1734 r. Wyposażenie pochodzi głównie z XVIII i XIX w. Kościół otoczony jest sobotami z przedsionkami od pd. i zach. Kwadratowa, o konstrukcji słupowej wieża z 1729 r. przylega od zach. Posiada nadwieszoną izbicę, poniżej której znajdują się tarcze zegarowe. Nakryta jest hełmem cebulastym z latarnią. Cały kościół nakryty jest dachami gontowymi, z wieżyczką na sygnaturkę z 1862 r.
- Drewniany, o konstrukcji zrębowej DOM przy Rynku 73 pochodzi z 1832 r. Jest budowlą parterową, z facjatą na poddaszu, nakrytą daszkiem naczółkowo-półszczytowym, łamanym. Facjata wsparta jest na czterech murowanych kolumienkach. Kilkanaście murowanych domów pochodzi z XIX w. (m.in. 1830,1850,1858, 1839, 1840, 1842). Są to budowle parterowe, niektóre z facjatą.
- Kamienne FIGURY PRZYDROŻNE:
- kapliczka na kolumnie zwieńczona krucyfiksem pochodzi z 1839 r., odbudowana została w 1863 r.;
- krucyfiks na słupie pochodzi z 1841 r.

WILCZKOWICE
Kamienny KRUCYFIKS na słupie z płaskorzeźbą Matki Boskiej Bolesnej pochodzi z 1807 r.

WILKOWICE
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Michała Archanioła został wzniesiony na miejscu dawnego drewnianego w 1900 r. W kościele znajduje się m.in. ołtarz z 1700 r. z obrazem Chrystusa Ukrzyżowanego (na plebani przechowywana jest trybowana sukienka z XVIII w. z tego obrazu), monstrancja (1832), dwa kielichy (1835), puszka (1832) wykonana przez Jana Bartha w Cieszynie.
- Kamienny POSĄG PRZYDROŻNY Chrystusa Nazareńskiego na kolumnie pochodzi z 1819 r. Otoczony jest balustradą wykonaną w 1838 r. przez Jakuba Kristę i Macieja Dutkę.

WITKOWICE
Drewniany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Michała Archanioła został zbudowany na miejscu wcześniejszego w 1671 r. Prezbiterium, nawa i zakrystia (1883) mają konstrukcję zrębową, wieża (od zach.), dobudówka i przedsionek do zakrystii - konstrukcji słupowej. Kościół przekryty jest stropami. Kwadratowa wieża ściany ma pochyłe, pobite gontem, nakryta jest hełmem namiotowym. Kościół otaczają soboty - częściowo otwarte, częściowo szalowane. Od zach. wbudowano w nie przedsionek. Kościół nakryty jest dachem o jednej kalenicy z wieżyczką na sygnaturkę. Nad prezbiterium znajduje się blaszana chorągiewka z datą 1610 r. Wyposażenie kościoła pochodzi głównie z okresu baroku.

WŁOSIENICA
Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Michała Archanioła został wzniesiony na miejscu wcześniejszego, drewnianego w latach 1843-4 przez Jerzego Bijowskiego i Juliana Appla z Bielska. Prezbiterium zwrócone jest ku pd; od frontu przylega kwadratowa wieża. Wewnątrz kościoła ściany podzielone są filarami przyściennymi z pilastrami. Fasada rozczłonkowana jest lizenami i pilastrami oraz gzymsem i belkowaniem; zwieńczona trójkątnym frontonem. Wieża wzniesiona ponad fasadę opatrzona jest zegarem i nakryta hełmem cebulastym z latarnią. Chór muzyczny został wraz z organami wykonany w 1847 r. przez Karola Kuttlera z Opawy. Wyposażenie kościoła pochodzi głownie z okresu baroku (?) i XIX w.

ZABORZE
Murowana KAPLICA posiada wewnątrz kamienny posąg Chrystusa Upadającego pod Krzyżem z 2. poł. XVIII lub 1. poł. XIX w.

ZABYTKI CZĘSTOCHOWY

ZESPÓŁ KLASZTORNY NA JASNEJ GÓRZE
Klasztor został ufundowany 22 czerwca 1382 r. przez księcia Władysława Opolczyka.

KAPLICA MATKI BOŻEJ
Najstarsza jej częœć (obecnie prezbiterium) wybudowana została w II połowie XIV w. w stylu gotyckim, prostokštna z dwiema skarpami, dwuprzęsłowa nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami i żebrowaniem z cegły gotyckiej. W ołtarzu kaplicy mieœci się cudowny obraz Matki Boskiej Częstochowskiej, będšcy wiernš kopiš obrazu ofiarowanego klasztorowi przez Władysława Opolczyka, wykonanš po zniszczeniu oryginału w czasie napadu w 1430 r. Z pierwotnego obrazu zachowano jako relikwię lipowš deskę uznanš wg tradycji za pochodzšcš ze stołu œw. Rodziny z Nazaretu. W latach 1642-44 dobudowano trzynawowš częœć kaplicy. Dawnš kaplicę od nowej oddziela obecnie krata gdańska z XVI wieku. Ta częœć kaplicy ma charakter póŸnorenesansowy. Nie znani sš jej budowniczowie ani autorzy projektów. Kaplica była restaurowana w XVII, XIX w. oraz w latach 1952-53. Częœć przedniš stanowi filarowy krużganek z połowy XVI w. zadaszony w 1928 r.

KOŒCIÓŁ Wniebowzięcia Najœwiętszej Marii Panny i Znalezienia Krzyża Œwiętego (bazylika).
Koœciół poczštkowo gotycki, obecnie póŸno renesansowy, barokowy i rokokowy powstał w XV w. Przebudowany w XVI oraz na przełomie XVII i XVIII w. w formie trzynawowej bazyliki. Œrodkowa nawa sklepiona kolebkowo, nawy boczne o sklepieniach krzyżowych, wnętrze bogato zdobione. Budynek wykonany z cegły i kamienia.
Do bazyliki dobudowano trzy kaplice:
- Kaplica Œw. Pawła Pierwszego Pustelnika (Denhoffów) ukończonš w latach 1644-71.
- Kaplica Œwiętych Relikwi - wykutš w skale w 1625 r.
- Kaplica Najœwiętszego Serca Jezusowego (Jabłonowskich) z 1639 r., odnowionš w 1740 r.

SALA RYCERSKA w stylu wczesnobarokowy.

WIEŻA (106 m) w stylu póŸnorenesansowym i barokowym. Pierwsza kondygnacja pochodzi z XVIII w., wyższe kondygnacje pochodzš z 1900 r. Cokół wieży z granitu szwedzkiego, arkady i podcienie z bloków kamiennych, z zewnštrz częœć murowana obłożona kamieniem szydłowieckim.

Barokowy KLASZTOR. Skrzydło wschodnie powstało w XV w., północne, południowe i zachodnie z XVII w. Całoœć przebudowana i nadbudowana w XVII w.

REFEKTARZ z 1670 r.

KOŒCIÓŁ parafialny p. w. Œw. Andrzeja i Barbary, ul. œw. Barbary 51;
Koœciół barokowy zbudowany w latach 1637-42 z inicjatywy prowincjała OO. Paulinów, O. Andrzeja Gołdonowskiego dla potrzeb nowicjatu klasztoru na Jasnej Górze, konsekrowany w 1643 roku, przebudowany w XVII i XIX w. Pierwotnie jednonawowy, w czasie rozbudowy otrzymał boczne nawy w formie kaplic. Œciany z kamienia z użyciem cegły, sklepienie nawy głównej kolebkowe z gurtami z cegły, stropy drewniane.

KOŒCIÓŁ parafialny p. w. Œw. Zygmunta, ul. Krakowska 1;
Koœciół w stylu barokowy z pozostałosciami gotyckimi. Nie jest dokładnie znana data powstania, prawdopodobnie wybudowany ok. 1350 r., przebudowany w 1382 r., w latach 1625-43 rozbudowany. Po stronie południowej dobudowano kaplicę Œw. Grzegorza fundacji Grzegorza Otwinowskiego, a po stronie północnej - kaplicę Œw. Anny, częœciowo sumptem tegoż Otwinowskiego (1643 r.). W 1640 r. O. Andrzej Gołdonowski, prowincjał paulinów, dobudował z północno-wschodniej strony zakrystię usuniętš póŸniej w XIX w. W latach 1783-87 koœciół otrzymał obecnš formę wraz z wybudowanymi w 1783 r. dwiema wieżami.

ARCHIKATEDRA p. w. Œw. Rodziny, ul. Krakowska 15/17;
Projekt autorstwa Konstantego Wojciechowskiego. Budowana w latach 1902-07, 7.12.1907 r. poswięcona przez generała Ojców Paulinów O. Euzebiusza Rejmana. Prace wykończeniowe trwały do roku 1927. Koœciół w stylu neogotyckim. Œciany z cegły pełnej licowane cegłš klinkierowa, detal architektoniczny z piaskowca. Częœć stropów wykonano jako stropy Kleina, z cegły, częœć w konstrukcji żelbetonowej (wieża), sklepienia krzyżowo-żeberkowe z cegły pełnej.

KOŒCIÓŁ filialny p. w. Pana Jezusa Chrystusa Konajšcego, Rynek Wieluński;
Koœciół neogotycki zbudowany w 1906 r. jako koœciół filialny, staraniem proboszcza parafii Œw. Barbary ks. Michała Loretowicza. Poœwięcony 08.03.1909 r. W latach 1925-49 pełnił zastępczo rolę koœcioła parafialnego nowo powstałej parafii. W 1925 r. rozbudowany od strony wschodniej o pomieszczenie zakrystii. Œciany i większosć elementów dekoracyjnych z cegły, częœć detalu z kamienia, w nawie sklepienia pozorne z desek, w częœci ołtarzowej kolebkowe.

KOŒCIÓŁ cmentarny p. w. Œw. Rocha i Sebastiana, ul. œw. Rocha;
Koœciół barokowy zbudowany w 1642 roku. Ufundowany przez prowincjała OO. Paulinów O. Andrzeja Gołdonowskiego jako wotywny w intencji odwrócenia szerzšcej się wówczas w Częstochowie zarazy. Œciany z kamienia i cegły, sklepienia kolebkowe z lunetami i gruntami, w prezbiterium kolebkowo-krzyżowe z użyciem kamienia i cegły.

Zabytkowe parki:
- im. Stanisława Staszica o pow. 5,6 ha (wiek ok. 150 lat)
- im. 3 Maja o pow. 6,0 ha, (wiek ok. 150 lat)

Pomniki przyrody:
Dšb w Parku 3 Maja posadzony w 1916 r. dla uczczenia 125 rocznicy Konstytucji 3 Maja.

Cmentarze zabytkowe:
- Cmentarz Œw. Rocha, ul. Œw. Rocha
rzymsko-katolicki (dawniej rzymsko-katolicko-prawosławny) powstał w połowie XVII w., powiększony w 1737 r., pod koniec XIX w. i w 1980 r. Najstarszy istniejšcy nagrobek z 1841 r.
- Cmentarz Kule, ul. Rolnicza, powstał w 1880 r., wyznaniowy.
- Cmentarz Żydowski, ul. Złota powstał w 1799 r., obecnie nieczynny, ostatni pochówek w 1970 r. Najstarszy nagrobek z poczštku XIX w.

Ważne pomniki:
- Pomnik Przeora O. Augustyna Kordeckiego, Zespół Klasztorny na Jasnej Górze, autor Henryk Stattler w 1859 r.
- Grób Nieznanego Żołnierza, al. Sienkiewicza, płyta z 1921 r., modernizowana wg projektu Włodzimierza Sciegiennego w roku 1967.
- Pomnik Stanisława Moniuszki, autor Stefan Policiński, 1958 r.
- Pomnik Stanisława Staszica, autor Paweł Maliński, 1974 r.
- Pomnik Henryka Sienkiewicza, autor Stefan Policiński, 1973 r.
- Pomnik Poległych w Obronie Ojczyzny, ul. Sobieskiego, autor Wincenty Kućma, 1986 r.
- Pomnik Chrystusa Braterstwa Między Narodami, Al. Jana Pawła II/Al. Wojska Polskiego, autor Romano Buffagni, 1992 r.

ZABYTKI   POWIATU   DZIAŁDOWSKIEGO

DZIAŁDOWO
RATUSZ barokowy, zbudowany w 1796 r., przekształcony w 1922 r.; parterowy, kryty łamanym dachem, z kwadratową wieżą na kalenicy.
ZABUDOWA MIEJSKA: domy o charakterze klasycystycznym, z końca XVIII i pocz. XIX w., dwu- i trzypiętrowe zachowane głównie przy Rynku i ul. Katarzyny.
ZAMEK krzyżacki-prokuratorski, gotycki, z cegły, zbudowany ok. 1340-50, rozbudowywany etapami do 1470 r., przebudowywany w XVI i XVII w., częściowo rozebrany w 1850 r. Na rzucie zbliżonym do kwadratu z dziedzińcem wewnętrznym, wieżą od zachodu i zachowanym skrzydłem mieszkalnym od pd.-wsch.

GRÓDKI
DWÓR von Boddenów, neobarokowy, zbudowany w latach 1905-08; piętrowy z mieszkalny poddaszem i ryzalitami, kryty dachem mansardowym.

KOSZELEWY
PAŁAC neogotycki w duchu architektury Karla Friedricha Schinkla, z ok. 1830 r., z wykorzystaniem murów pałacu barokowego von Haubitzów, z końca XVIII w.

LIDZBARK
KOŚCIÓŁ Św. Wojciecha, z gotycką wieżą i prezbiterium z ok. 1350 r., parą kaplic bocznych z XVII w. i korpusem przebudowanym w 1926 r.

MYŚLĘTA
PAŁAC eklektyczny, zbudowany w XIX w.; piętrowy z ryzalitem zwieńczonym neorenesansowym szczytem i trójkondygnacjową wieżą.

NARZYM
KOŚCIÓŁ gotycki kamienno-ceglany, z końca XIV w., odbudowany w końcu XV w., przekształcany w pocz. XVI w. i w 1911 r.; salowy z wieżą frontową.

PŁOŚNICA
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, zbudowany w końcu XIV w., odbudowany na pocz. XVI w., wielokrotnie przebudowywany m.in. w 1729 r.; salowy z wieżą frontową.

RUMIAN
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w latach 1714-17, remontowany w 1925 r.

SZCZUPLINY (Szuplinen) [na pn.-zach. od Uzdowa]
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienny, zbudowany w XV w., rozbudowany w XVIII w. i w 1830 r.; salowy z wieżą frontową.

TUCZKI
PAŁAC rodziny Schilke, neorenesansowy, zbudowany w latach 1855-56; parterowy z piętrowymi ryzalitami bocznymi.

UZDOWO
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, zapewne zbudowany w poł. XV w., przekształcony w 1685 i po 1914 r.; salowy z wieżą frontową.

ZABYTKI   POWIATU   IŁAWSKIEGO

BAJERZE
PAŁAC eklektyczny, z końca XIX w., dla Ernsta Antala; parterowy z piętrową wystawką, nieregularny, z czworokątną wieżą i licznymi przybudówkami.

BORECZNO (Schnellwalde)
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, z ok. poł. XIV w., odbudowany po 1601 r, remontowany w latach 1703 i 1832; salowy z wtopioną wieżą frontową.

BYSZWAŁD
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, z 1. poł. XIV w., odbudowany w XV w., remontowany w 1906 r; jednonawowy.

FREDNOWY (Frödenau)
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany w latach 1754-68; na rzucie wydłużonego ośmioboku, z wieżą od południa z 1928 r.

GAŁDOWO (Goldau)
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w 1603 r., salowy z neogotycką, murowaną wieżą frontową, z 1864 r.

GRABOWO k. Lubawy
KOŚCIÓŁ klasycystyczny, zbudowany w latach 1803-14, Hilary Szpilowski; salowy z fasadą zwieńczoną trójkątnym naczółkiem i schodkowym szczytem.

IŁAWA (Deutsch Eylau)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany ok. 1317-25, rozbudowany (m.in. o wieżę) w latach 1548-50, przebudowywany w 1642 i 1904 r.; jednonawowy z wieżą przy prezbiterium od północy.

JANUSZEWO (Januschau)
PAŁAC Oldenburgów, barokowy, z XVIII w., przebudowany na klasycystyczny w poł. XIX w. i neobarokowy w pocz. XX w.; piętrowy z mezzaninem, z ryzalitem zwieńczonym wolutowym szczytem.

KAMIENIEC (Finckenstein)
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany w latach 1716-18 fundacji Albrechta Conrada Finck von Finckensteina, z wykorzystaniem murów budowli z ok. 1622 r., remontowany w latach 1885-86, salowy z wieżą frontową.

Pozostałości PAŁACU rodziny zu Dohna-Schlobitten, barokowy, zbudowany w latach 1716-20, Jean de Bodt lub John de Collas, wzniesiony dla Albrechta Conrada Finck von Finckensteina, z dekoracją rzeźbiarską pochodzącą z lat 1762-72. W ruinie od 1945 r. Pawilon i zabudowania gospodarcze z XVIII w. Park krajobrazowy z końca XVIII w., z grotą z ok. 1720 r. W pałacu nakręcono sceny do filmu “Maria Waleska” z Gretą Garbo.

KARNITY (Karnitten)
PAŁAC von Güntherów, neogotycki, zbudowany ok. 1855-56; piętrowy, o bryle urozmaiconej wieżami, z arkadowym podjazdem od frontu.

KAZANICE
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, z 2. poł. XIV w., przebudowany ok. 1600; jednonawowy z neobarokowym prezbiterium 1926 r., i wieżą frontową.

KISIELICE (Freystadt)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, z ok. poł. XIV w., remontowany w 1960 r.; jednonawowy z neogotycką wieżą przy prezbiterium od północy z lat 1856-57, Friedrich August Stüler.

LUBAWA
KOŚCIÓŁ Św. Anny, gotycki, z 2. ćw. XIV w., odbudowany ok. poł. XVI w., remontowany ok. 1600 r.; salowy z gotycką kaplicą i neogotyckim baptysterium od północy., renesansową kaplicą kopułową od południa z 1581 r., oraz wieżą frontową.

ZESPÓŁ KLASZTORNY POFRANCISZKAŃSKI (1580-1821, bernardynów):
KOŚCIÓŁ Św. Jana Chrzciciela i Św. Michała (d. Św. Teresy), pierwotnie gotycki, z ok. 1500 r., przebudowany w duchu manieryzmu w latach 1603-10; jednonawowy z wieżą frontową przebudowaną w XVIII w., kryty manierystycznym stropem z płaskorzeźbioną dekoracją w kasetonach.
KLASZTOR barokowy, z ok. 1610 r., przebudowany w XVIII w., odbudowany po 1945 r.
KOŚCIÓŁ Św. Barbary, szpitalny, drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w 1779 r.; jednonawowy z wieżą frontową.

ŁĘGOWO (Langenau)
KOŚCIÓŁ w tradycji gotyckiej, zbudowany w latach 1600-04, fundacji von Polentzów, restaurowany od 1933 do 1935 r.; salowy z neogotycką wieżą frontową.

MORTĘGI
PAŁAC, z 4. ćw. XIX w.; na rzucie litery H, korpus i ryzality zwieńczone trójkątnymi szczytami.

OLBRACHTOWO (Groß Albrechtau)
KOŚCIÓŁ o konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1732 r.; salowy z wtopioną wieżą frontową.

PRĄTNICA
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, z 1. poł. XIV w., wielokrotnie remontowany; jednonawowy z wieżą frontową nadbudowaną w drewnie z ok. 1651 r.

ROŻENTAL
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w 1761 r., jednonawowy z wieżą frontową, rozbudowany o kaplice boczne zapewne w XIX w.

SAMPŁAWA
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, z 2. ćw. XIV w.; jednonawowy z wieżą frontową i parą neogotyckich kaplic bocznych z 1910 r.

SUSZ (Rosenberg)
KOŚCIÓŁ Św. Antoniego, gotycki, ceglany, zbudowany ok. 1314-50, odbudowany na pocz. XV w., wielokrotnie remontowany, m.in. ok. 1600, 1735 i 1929 r.; jednonawowy z wieżą w narożu północno-zachodnim.

SZYMBARK (Schönberg)
ZAMEK kapituły pomezańskiej, gotycki, zbudowany w latach 1301-86, rozbudowany m.in. na przełomie XIV/XV w., w 2. poł. XVI w. i od 1717 do 1730, przebudowany na neogotycki w latach 1857-58. W odbudowie od 1991 r. Na rzucie czworoboku z 12 basztami i nieregularną zabudową przy kurtynie zachodniej i południowej. Oranżeria klasycystyczna, z ok. 1800 r.

ZĄBROWO (Sommerau)
KOŚCIÓŁ, zbudowany w 1864 r.; salowy z wieżą frontową.

ZŁOTOWO
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w 1725 r, remontowany w 1932 r.; salowy, na rzucie wydłużonego ośmioboku.

ZABYTKI   POWIATU   MRĄGOWSKIEGO

MIKOŁAJKI (Nikolaiken)
KOŚCIÓŁ ewangelicki, w stylu arkadkowym, zbudowany w latach 1841-42, arch. Springer z Węgorzewa, z neoromańską wieżą zbudowaną w latach 1879-80.

NAWIADY (Aweyden)
KOŚCIÓŁ gotycki, zbudowany być może na pocz. XV w., przebudowywany m.in. w latach 1600-03, 1881 i 1933-34; salowy z wieżą od zachodu, nadbudowaną w 1687 r.

ZABYTKI   POWIATU   NIDZICKIEGO

DZIURDZIEWO (Thalheim)
KOŚCIÓŁ poewangelicki, klasycystyczny, zbudowany w latach 1824-25; salowy z wieżą frontową.

KANIGOWO (Kandien)
KOŚCIÓŁ, zbudowany w XV w., odbudowany w XVIII w.; salowy z szachulcową wieżą.

NIDZICA (Neidenburg)
KOŚCIÓŁ Św. Wojciecha pierwotnie gotycki, z końca XIV w., wielokrotnie odbudowywany z przekształceniami, w stylu arkadkowym przekształcony w latach 1920-24; salowy z wieżą frontową (pierwotnie być może trzynawowy).
RATUSZ klasycystyczny z 1842 r., przebudowany w latach 1921-23 i 1959-60.
MURY MIEJSKIE gotyckie, z cegły, z końca XIV w., zachowane fragmentarycznie.
Tzw. KLASZTOREK, pierwotnie budowla o charakterze obronnym, gotycka z XIV w., kilkukrotnie przebudowywana; złożona z dwóch skrzydeł.
ZAMEK krzyżacki, prokuratorski, od 1409 r. komturski, gotycki, z cegły, powstał ok. 1380-1407, rozbudowany na pocz. XVI w., mury obwodowe przedzamcza i basteja na rzucie koła z 1517 r., częściowo rozebrany w XVIII w., rekonstruowany w latach 1828-30 i 1920-35, odbudowany między 1960 a 1970 r. Na rzucie prostokąta ze skrzydłami wokół dziedzińca wewnętrznego, z dwiema pięciokondygnacjowymi wieżami mieszkalnymi w narożach skrzydła wsch. We wnętrzach fragmenty malowideł gotyckich z XV w.

ORŁOWO (Adlersdorf)
KOŚCIÓŁ neogotycki, zbudowany w latach 1855-57, Friedrich August Stüler; salowy z apsydą i wieżą frontową.

ZABOROWO
KOŚCIÓŁ, zbudowany w 1740 r., z wieżyczką drewniana na kalenicy.

ZABYTKI   POWIATU   NOWOMIEJSKIEGO

BISKUPIEC
KOŚCIÓŁ pierwotnie gotycki, zbudowany w 2. poł. XIV w., przebudowany po 1575 r. i na barokowy po 1726 r., przekształcany w 2. poł. XIX w.; jednonawowy z wieżą od pn. przy prezbiterium.

BOLESZYN
KOŚCIÓŁ Św. Marcina, drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w latach 1721-22, remontowany pod koniec XIX w.; jednonawowy z wieżą frontową.
KAPLICA Św. Huberta, drewniana o konstrukcji zrębowej, z XVIII w., na rzucie kwadratu kryta dachem namiotowym.

GRODZICZNO
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany z ok. 1340 r., rozbudowany w 1739 r., restaurowany ok. 1822 r; jednonawowy z drewnianym prezbiterium konstrukcji zrębowej i z wieżą frontową.

GWIŹDZINY
DWÓR eklektyczny, z 2. poł. XIX w., remontowany w 1979 r.; parterowy, częściowo piętrowy z wieżą.

KURZĘTNIK
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, z 1. poł. XIV w., odbudowany po 1655 r., remontowany w 1784 i 1892 r. Korpus nawowy podzielony dwoma rzędami słupów; WIEŻA frontowa częściowo wtopiona.
ZAMEK biskupów chełmińskich, gotycki, z głazów narzutowych, zbudowany ok. 1340 r., wielokrotnie niszczony i odbudowywany. W ruinie od XVII w.

LIPINKI
KOŚCIÓŁ pierwotnie gotycki, zbudowany ok. poł. XIV w., przebudowany w latach 1688-92; jednonawowy z wieżą frontową.

ŁĄKORZ
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, z 1. poł. XIV w., remontowany w 1912 r.; jednonawowy z wieżą frontową.

MIKOŁAJKI
KOŚCIÓŁ barokowy, z ok. 1780 r.; jednonawowy z wieżą frontową.

NOWE MIASTO LUBAWSKIE
KOŚCIÓŁ Św. Tomasza, gotycki, ceglany, wzniesiony etapowo od 2. do 4. ćw. XIV w., przekształcony w końcu XV w.; bazylikowy, z barokową kaplicą Działyńskich od południa z 1651 r., i wtopioną wieżą frontową. We wnętrzu polichromie gotyckie z 2. poł. XIV w. i barokowe z lat 1638-42 oraz 1723-29.
MURY MIEJSKIE gotyckie, zbudowane ok. 1330-40; zachowane fragmenty murów z basztami oraz BRAMY Brodnicka i Lubawska, trzykondygnacjowe na rzucie kwadratu. W jednej z baszt Muzeum Ziemi Lubawskiej.

SKARLIN
KOŚCIÓŁ pierwotnie gotycki, kamienno-ceglany, z 2. ćw. XIV w., przebudowany w 1793 r. i ok. 1904-10; jednonawowy z barokową kaplicą przy prezbiterium od północy i wieżą frontową.

SZWARCENOWO
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w 1721 r.; halowy z wieżą frontową.

TYLICE
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w latach 1700-02; jednonawowy z wieżą frontową.

ZABYTKI   OLSZTYNA

KOŚCIÓŁ Św. Jakuba (od 1945 r. konkatedralny), gotycki, z cegły, wznoszony etapowo od 1380 do 1445 r., sklepiony w 1. poł. XVI w., dobudowa wieży ok. 1562-96, restaurowany w latach 1866-68, arch. Nöring, według wskazówek Ferdinanda von Quasta i Friedricha Augusta Stülera. Halowy bez wyodrębnionego prezbiterium, przekryty sklepieniami sieciowymi i kryształowymi, z wieżą frontową ujętą parą kaplic.

PAŁACYK archiprezbitera pierwotnie barokowy, zbudowany w latach 1771-72, wielokrotnie przekształcany, piętrowy z ryzalitem frontowym.

KOŚCIÓŁ Serca Jezusowego neogotycki, zbudowany w latach 1901-03, proj. Fritz Heitmann; halowy z wieżą frontową i dwiema wieżami ujmującymi prezbiterium.

KOŚCIÓŁ Św. Józefa, neoromański, zbudowany w latach 1912-13, proj. Fritz Heitmann; bazylikowy, na rzucie krzyża łacińskiego z ośmiobocznym masywem na przecięciu naw i dwuwieżową fasadą.

KAPLICA Jerozolimska, pierwotnie późnogotycka, ceglana, z 1. poł. XVI w., gruntownie przebudowana w 1609 i 1776 r.; salowa.

KOŚCIÓŁ ewangelicki, neogotycki, zbudowany w latach 1876-77, proj. Puhlmann; salowy z wieżą frontową.

RATUSZ (stary) pierwotnie barokowy, zbudowany w latach 1623-24, przekształcony między 1766 a 1770 r., rozbudowany o skrzydła boczne w latach 1927-28, odbudowany po 1945 r.

RATUSZ (nowy), neorenesansowy, zbudowany w latach 1912-15, proj. Boldt i Zeroch; trzypiętrowy, z wielokondygnacjowymi szczytami i wieżą wysokości 60 m.

STAJNIA, tzw. Spichlerz, ul. Kołłątaja 14, konstrukcji szachulcowej, zbudowany na przełomie XVIII/XIX w., w ciągu murów miejskich, ob. siedziba SARP.

ZABUDOWA MIEJSKA: na starym mieście wokół Rynku domy wzniesione po 1945 r. na starych fundamentach i w formach nawiązujących do przedwojennej zabudowy - domów dwupiętrowych, podcieniowych ustawionych szczytowo. W innych częściach miasta zachowane liczne przykłady kamienic i willi z końca XIX i pocz. XX w. m.in. ul. Dąbrowszczaków, Mickiewicza, Pieniężnego i Warmińska.

MURY OBRONNE, zbudowane przed 1400 r., zachowane fragmentarycznie z pozostałościami baszt. Brama Wysoka, z końca XIV w., nadbudowana w pocz. XV w., odbudowana po 1679 i w 1858 r.; czworoboczna czterokondygnacjowa.

ZAMEK kapituły warmińskiej, gotycki, z cegły i kamienia, wzniesiony w 5 etapach od ok. 1350 do ok. 1530, wielokrotnie naprawiany, powiększony o skrzydło wschodnie 1756-58, restaurowany w latach 1832-33, 1865, 1909-11. Na rzucie czworoboku z dwoma skrzydłami gotyckimi od północy i południa, barokowym od wschodu, ścianą kurtynową od zach. i ośmiokondygnacjową wieżą w narożu pd.-zach. W latach 1516-21 administratorem zamku był Mikołaj Kopernik. Muzeum Warmii i Mazur.


Olsztyn-Gutkowo (Göttkendorf) KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, z 4. ćw. XIV w., przebudowany m.in. w 1778 r.; salowy z wieżą frontową nadbudowaną w drewnie z tego samego czasu.


Olsztyn-Track (Trautzig) DWÓR klasycystyczny, z 1. poł. XIX w.; parterowy z piętrowym ryzalitem i frontowym gankiem arkadowym.

ZABYTKI   POWIATU   OLSZTYŃSKIEGO

BARTĄG (Bertung)
KOŚCIÓŁ pierwotnie gotycki, zapewne zbudowany w 2. poł. XIV w. lub XV w., gruntownie przebudowany w 1724 r., powiększony o nawy boczne w 1934 r.; bazylika z wieżą frontową.

BARTOŁTY WIELKIE (Groß Bartelsdorf)
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany przed 1702 r., z wykorzystaniem murów budowli z XVI w.; jednonawowy z wieżą frontową z 1897 r.

BORKI WIELKIE (Groß Borken)
PAŁAC późnobarokowy, zbudowany w 1798 r., parterowy, kryty dachem mansardowym, otoczony parkiem krajobrazowym z końca XVIII w.

GĄSIOROWO k. Olsztynka (Ganshorn)
PAŁAC rodziny Schilke, klasycystyczny, zbudowany ok. poł. XIX w.; piętrowy z wyższym ryzalitem środkowym.

GIETRZWAŁD (Dietrichswalde)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, zbudowany przed 1500 r., rozbudowany o transept i prezbiterium w latach 1878-84, arch. Arnold Guldenpfenning z Paderbornu; na rzucie krzyża łacińskiego, z wieżą od zachodu. We wnętrzu malowidła z 1898 r., Justus Bornowski.

GRAŻYMY (Grasnitz)
PAŁAC rodziny Stein von Kamienski, neobarokowy, zbudowany w 1924 r. z użyciem pozostałości gotyckich piwnic i barokowego pałacu z XVII w.; piętrowy z ryzalitami bocznymi, pomiędzy którymi od frontu ganek od ogrodu jednoosiowy, płytszy ryzalit zwieńczony trójkątnym szczytem.

GRYŹLINY (Greslienen)
KOŚCIÓŁ późnogotycki, kamienno-ceglany, zbudowany w latach 1573-80, rozbudowany o prezbiterium i zakrystię w 1934 r., z drewnianą wieżą frontową XVIII w.

KLEWKI (Klaukendorf)
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, zapewne zbudowany w XV w., przebudowany w duchu baroku w latach 1718-20; salowy z drewnianą wieżą frontową. Wewnątrz polichromowany strop z XVIII w.
PAŁAC o cechach neorenesansowych, zbudowany w 1801 r., przebudowany w 2. poł. XIX i XX w.; piętrowy z ryzalitami bocznymi.

KOBUŁTY (Kobulten)
KOŚCIÓŁ klasycystyczny, zbudowany w 1832 r., w typie architektury Karla Friedricha Schinkla.

OLSZTYNEK (Hohenstein)
pow. olsztyński Dawny KOŚCIÓŁ, gotycki, ceglany, zbudowany ok. 1348-59, odbudowany w latach 1690-91 i 1974-77 na potrzeby galerii sztuki.
ZAMEK krzyżacki, gotycki, zbudowany ok. 1349-70, odbudowany w XV w., przebudowany w XVII w., częściowo rozebrany, jedno skrzydło przebudowane na dom mieszkalny w 1793 r., proj. Severin.
MURY MIEJSKIE gotyckie, kamienne, zbudowane na przełomie XIV/XV w.; zachowane fragmentarycznie odcinki murów z prostokątnymi basztami.
Muzeum Budownictwa Ludowego - Park etnograficzny; 39 obiektów zarówno oryginalnych, jak i kopii pokazujących budownictwo wiejskie regionu.

PŁATYNY (Platteinen)
DWÓR zapewne z końca XVIII w., przebudowany w XIX w.; parterowy z piętrowym ryzalitem.

PURDA (Groß Purden)
KOŚCIÓŁ pierwotnie gotycki, zapewne zbudowany w XV w., wielokrotnie przebudowywany, m.in. w 1817 i 1860 r., rozbudowany o nawy boczne w latach 1929-33, z wieżą frontową nadbudowaną w drewnie.

SZĄBRUK (Schönbrück)
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, z końca XV w., przebudowany (m.in. dobudowa wieży) w 1771 r., rozbudowany o trzynawowy korpus z prezbiterium w latach 1911-13, arch. Fritz Heitmann.

WRZESINA (Alt Schöneberg)
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, z końca XV w.; pierwotnie salowy z wieżą frontową, rozbudowany o prezbiterium i kruchtę w 1936 r.

ZABYTKI   POWIATU   OSTRÓDZKIEGO

BISKUPICE
KOŚCIÓŁ o cechach barokowych, zbudowany w latach 1760-64; jednonawowy z wieżą frontową.

DĄBRÓWNO (Gilgenburg)
KOŚCIÓŁ gotycki, z 2. ćw. XIV w., odbudowany ok. 1600 r., rozbudowany o kaplicę grobową Finckensteinów w 1687 r., i o nawy boczne z emporami z 1724 r., z neogotycką fasadą z 1842 r., budowniczy Valentin.
Dzwonnica (dawna baszta miejska) gotycka, z XIV w.
MURY MIEJSKIE gotyckie, z kamienia polnego, wzniesione w XIV w. zachowane fragmentarycznie.

DURĄG (Döhring)
KOŚCIÓŁ o konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1713 r., otynkowany w 1874 r.

GIERZWAŁD (Geierswalde)
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany w 1793 r., rozbudowany od wschodu w 1873 r.; salowy z wieżą frontową.
PAŁAC, zbudowany w 4. ćw. XIX w., remontowany w 1989 r.; parterowy, z piętrowym ryzalitem środkowym, zwieńczonym trójkątnym naczółkiem, elewacje piętnastoosiowe.

GLAZNOTY (Marienfelde)
KOŚCIÓŁ poewangelicki, pierwotnie gotycki, zbudowany ok. 1400 r., przebudowany w 1899 r.; salowy z wieżą frontową.
KOŚCIÓŁ Narodzenia Najświętszej Marii Panny, zbudowany ok. 1903 r., rozbudowany w latach 1919-20; niski, sześcioosiowy z ryzalitem przy dłuższej elewacji.

GRABIN (Groß Gröben)
PAŁAC Weissermelów, późnoklasycystyczny, zbudowany w 1850 r.; piętrowy, z pseudoryzalitem i gankiem, zwieńczony attyką.

KLONOWO (Klonau)
PAŁAC o formach neorenesansowych z elementami neogotyku, zbudowany w 1873 r.; piętrowy częściowo parterowy, z wieżą od północy.

KRAPLEWO (Kraplau)
KOŚCIÓŁ o konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1848 r.; salowy, z emporami.

LESZCZ (Heeselicht)
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienno-ceglany, zbudowany w latach 1414-22, restaurowany po 1828 r.
DWÓR, wzniesiony w XVII w., z reliktami budowli z XIV-XV w, przebudowywany; dwupiętrowy.
Zespół podworski z zabudowaniami gospodarczymi i kolonią mieszkaniową, z końca XIX w.

LICHTAJNY (Lichteinen)
DWÓR neoklasycystyczny, zbudowany ok. 1897 r.; parterowy, o nieregularnej, trzyczłonowej bryle, z piętrowymi ryzalitami.

ŁUKTA (Locken)
KOŚCIÓŁ gotycki, ceglany, z XIV w., gruntownie przebudowany w XVI w., przekształcany m.in. w latach 1816, 1852 i 1879; jednonawowy z wieżą frontową.

MARWAŁD (Marwalde)
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany przed 1694 r., z wykorzystaniem murów gotyckich z XV w., przebudowany w 1876 i 1905 r.; halowy z wieżą frontową.

MIŁOMŁYN (Liebemühl)
KOŚCIÓŁ neogotycki, 1898-1901, budowniczy Krupski.
DZWONNICA gotycka, pierwotnie WIEŻA rozebranego kościoła z 1. poł. XIV w., włączona w ciąg murów obronnych miasta, skomunikowana z kościołem arkadowym gankiem.

ORNOWO (Arnau)
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienny, z XV w., przebudowany w XVIII w.; salowy z wieżą.

OSTRÓDA (Osterode)
KOŚCIÓŁ Św. Dominika de Savio, klasycystyczny, zbudowany w latach 1798-1802, z gotycką wieżą wcześniejszej świątyni ok. 1330-50.
KOŚCIÓŁ Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, neogotycki, zbudowany w latach 1856-57, Statz, rozbudowany 1911-12, Heitman; halowy.
ZAMEK krzyżacki, gotycki, zbudowany w latach 1349-70, odbudowany po 1788 r. Założenie czteroskrzydłowe z dziedzińcem wewnętrznym, zachowany fragmentarycznie, częściowo rekonstruowane po 1945 r.
WIEŻA Bismarcka, zbudowana na przełomie XIX/XX w., przebudowana na wieżę widokową.

OSTROWIN (Osterwein)
PAŁAC von Mudersbachów, barokowy, zapewne zbudowany w XVII w.; piętrowy z ryzalitem zwieńczonym wolutowym szczytem.

PACÓŁTOWO (Pötzdorf)
KOŚCIÓŁ gotycki, kamienny, zapewne zbudowany w XV w., rozbudowany w latach 1748 i 1901-11.
PAŁAC Volprechtów, neobarokowy, zbudowany w 1913 r., z wykorzystaniem murów budowli z lat 1794-97; piętrowy, z silnie wysuniętym ryzalitem środkowym i dwoma alkierzami od frontu, i niższym, półkolistym ryzalitem w elewacji parkowej.

PIETRZWAŁD (Peterswalde)
KAPLICA barokowa, drewniana o konstrukcji zrębowej, zbudowana na przełomie XVI/XVII w. albo XVIII w., restaurowana w 1844 i 1980 r.; na rzucie wydłużonego ośmioboku.

RYCHNOWO (Reichenau)
KOŚCIÓŁ poewangelicki, drewniany o konstrukcji zrębowej, zbudowany w latach 1714-18, fundacji Zygmunta von Kikoll; na rzucie ośmioboku, ze stropem polichromowanym z 1714 i ok. 1730 r.

STĘBARK (Tannenberg)
KOŚCIÓŁ barokowy, z końca XVII lub pocz. XVIII w., przebudowany w 1909 r.; na rzucie wydłużonego ośmioboku.

SZYLDAK (Schildeck)
PAŁAC eklektyczny z elementami kostiumu francuskiego, koniec XIX w.; parterowy, częściowo piętrowy, z ryzalitami i wieżami, kryty częściowo dachem mansardowym.

ZABYTKI   POWIATU   PISKIEGO

BIAŁA PISKA (Bialla)
pow. piski KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany w latach 1756-63; trójnawowy, z wieżą frontową z 1832 r., arch. Karl Friedrich Schinkel.

DRYGAŁY (Drygallen)
KOŚCIÓŁ barokowy, zbudowany w latach 1731-32; salowy z wtopioną wieżą frontową.

JEŻE (Gehsen)
KOŚCIÓŁ poewangelicki, neogotycki, zbudowany w 1866 r., arch. Friedrich August Stüler; trójnawowy, z półkolistą absydą, i wieżyczką nad frontową częścią korpusu.

ORZYSZ (Arys)
KOŚCIÓŁ Matki Boskiej Królowej Korony Polskiej, pierwotnie gotycki, zbudowany przed 1530 r., z wieżą ok. 1650 r., odbudowany w latach 1871-72.

PISZ (Johannisburg)
KOŚCIÓŁ drewniany o konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1843 r., z ceglaną, potynkowaną wieżą wzniesioną w latach 1737-39; salowy, największa świątynia tej konstrukcji na Mazurach.
RATUSZ neogotycki, zbudowany ok. 1900 r. Muzeum Ziemi Piskiej.

UKTA (Alt Ukta)
KOŚCIÓŁ poewangelicki, neogotycki, zbudowany w latach 1860-64; arch. Johann Groß; ołtarz główny z 1864 r., proj. Friedrich August Stüler.

WOJNOWO (Eckertsdorf)
Dawny KLASZTOR STAROOBRZĘDOWCÓW, z elementami stylu ruskiego, zbudowany ok. 1847 r., rozbudowany po 1852 r.; na rzucie prostokąta z kaplicą od wschodu i piętrową częścią klasztorną z wieżą od zachodu.
CERKIEW drewniana, oszalowana, zbudowana w latach 1922-27, z wieżą krytą cebulastym hełmem i wieżyczką na kalenicy.
MOLENNA STAROOBRZĘDOWCÓW, neogotycka zbudowana w latach 1923-27, salowa z wieżą frontową.

ZABYTKI   POWIATU   SZCZYCIEŃSKIEGO

PASYM (Passenheim)
KOŚCIÓŁ poewangelicki, gotycki, kamienno-ceglany, z 4. ćw. XV w., odbudowany w duchu baroku w latach 1765-75, z masywną wieżą frontową zapewne z pocz. XVI w.
KOŚCIÓŁ Najświętszego serca Pana Jezusa, neogotycki, zbudowany w latach 1873-76.
RATUSZ neogotycki, zbudowany w latach 1845-55.
ZABUDOWA MIEJSKA: domy parterowe z XIX w. zachowane m.in. przy Rynku, ul. Dworcowej i Ogrodowej.
MURY MIEJSKIE gotyckie, ceglane, z XIV-XV w., zachowane we fragmentach.

SZCZYTNO (Ortelsburg)
Dawny KOŚCIÓŁ ewangelicki, barokowy, zbudowany w latach 1717-19, zapewne z wykorzystaniem reliktów poprzedniej budowli; jednonawowy z wieżą frontową.
ZAMEK krzyżacki, gotycki, zbudowany ok. 1370-1400, odbudowany w latach 1579-81, arch. Błażej Berwart i Hans Wismar, częściowo rozebrany między 1766 a 1792 r. Na rzucie czworoboku z dziedzińcem wewnętrznym i wieżą od pn.-zach.
RATUSZ, zbudowany w latach 1936-37, proj. Kurt Frick; na rzucie litery U, z kwadratową wieżą. Muzeum Mazurskie.

TRELKOWO (Groß Schöndamerau)
KOŚCIÓŁ poewangelicki, zbudowany w 1767 r.; salowy, emporowy, z wieżą z 1876 r.

WIELBARK (Willenberg)
KOŚCIÓŁ ewangelicki, w stylu arkadkowym, zbudowany w latach 1823-27 w typie architektury Karla Friedricha Schinkla; salowy, emporowy z wieżą frontową.

DŹWIERZUTY (Mensguth)
KOŚCIÓŁ pierwotnie gotycki, zbudowany w 1349 r., przebudowany na barokowy w latach 1693-96, odbudowany po pożarze w 1895 r.; salowy z późnogotycką ceglaną pięciokondygnacjową wieżą sprzed 1549 r.

JERUTKI (Klein Jerutten)
KOŚCIÓŁ (d. protestancki), o konstrukcji szachulcowej, zbudowany w 1734 r., z murowaną wieżą z 1820-21 r.

ZABYTKI   POWIATU   CHODZIESKIEGO

BUDZYŃ
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Barbary został zbudowany w 1849 roku w stylu neorenesansowym. Jest to kościół murowany, orientowany, jednonawowy, z wieżą w fasadzie zachodniej. Ołtarz główny z rzeźbami św. Stanisława, Wojciecha, Barbary i Doroty pochodzi z drugiej ćwierci XVII wieku. Obraz Trójcy Świętej w ołtarzu pochodzi z przełomu XVIII i XIX w. W kościele znajdują się również dwa boczne analogiczne ołtarze z końca XVIII wieku. Na nowej ambonie umieszczono późnogotycką rzeźbę Salwatora Mundi z pierwszej połowy XVI wieku. Do wyposażenia kościoła należą również: obraz Świętej Rodziny malarstwa J. Bąkowskiego z 1818 roku, ludowy krucyfiks, renesansowa monstrancja wieżyczkowa z 1636 roku.
- KOŚCIÓŁ poewangelicki z 1881r. posiada ołtarz główny z fragmentami z ok. 1700r. oraz tabernakulum późnorenesansowe z drugiej ćwierci XVII w.
- Parterowe, ustawione szczytowo DOMY z pierwszej połowy XIX w. mają konstrukcję szkieletową wypełnioną cegłą lub gliną.

CHODZIEŻ
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Mikołaja i Floriana zbudowany zapewne w końcu XV w.; zniszczony pożarem w 1754 r. odbudowany rok później i restaurowany w roku 1830, 1906, 1930. Jest to kościół późnobarokowy z zachowanymi murami późnogotyckimi; murowany i otynko­wany. Do jednonawowego kościoła z prezbiterium i kaplicami przy północno-zachodnim narożniku nawy przylega wieżyczka schodowa z 1775 r. Kaplice otwarte są do nawy arkadami; ponad łukami arkad bogata dekoracja stiukowa z tablicami herbowymi i rokokowym ornamentem. Chór muzyczny posiada również dekorację stiukową z motywami rokokowymi. Wyposażenie kościoła rokokowe z XVIII i XVIII w. Ołtarze kaplic bocznych: Matki Boskiej oraz Matki Boskiej Śnieżnej, Świętej Trójcy, św. Antoniego posiadają sukienki srebrne późnobarokowe lub rokokowe z końca XVII i początku XVIII w.
DZWONNICA zbudowana w 1840 r. i przebudowywana w 1862 i 1866 roku jest późnoklasycystyczna, murowana i otynkowana.
- Zachowane kamienno-ceglane mury późnogotyckiego ZAMKU, wzniesionego prawdopodobnie na przełomie XV i XVI w. wykorzystano przy budowie obecnej fabryki porcelany.
- DOMY TKACZY, ustawione szczytowo pochodzą z przełomu XVIII i XIX wieku. Część posiada konstrukcję szkieletową, część jest murowana i otynkowana. W niektórych domach zachowały się czarne kuchnie i belkowane stropy. Drewniane warsztaty rzemieślnicze i lamusy położone na tyłach domów mają przeważnie konstrukcję zrębową i szczyty o konstrukcji zrębowej.

JAKTOROWO
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Anny wzniesiony w latach 1763-73 posiada konstrukcję szkieletową wypełnioną otynkowaną cegłą. Wieża kościoła zwieńczona jest hełmem cebulastym z latarnią. We wnętrzu z XX wieku znajduje się wyposażenie barokowe z XVIII wieku. Kościół posiada również rokokowy krucyfiks oraz rzeźbę Chrystusa Zmartwychwstałego z drugiej połowy XVIII w., monstrancję barokową z początku XVIII w. i kielich z drugiej połowy XVII w. z cechą Torunia.
- Późnoklasycystyczny, parterowy, murowany i otynkowany DWÓR zbudowano w pierwszej ćwierci XIX w.

MARGONIN
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Wojciecha wzniesiony w początkach XVII w., zniszczony w 1737 r., został odbudowany w latach 1753-55. Jest to kościół późnobarokowy na murach z początku XVII w.; murowany z cegły, otynkowany. Trójnawowy, halowy. We wnętrzu odnajdujemy elementy dekoracji rokokowej oraz stylu regencji. Do wyposażenia kościoła należą między innymi: trzy ołtarze i trzy konfesjonały rokokowe z drugiej połowy XVIII w., portret trumienny z końca XVII w.
Klasycystyczna, murowana i otynkowana DZWONNICA z przełomu XVIII i XIX w. jest dwukondygnacjowa z BRAMĄ przelotową w części dolnej. Dzwon pochodzi z 1790 roku.
- Dwa DOMY przy rynku (Rynek 1 i Rynek 25), ustawione szczytowo są późnobarokowe z przełomu XVIII i XIX w., posiadają konstrukcję szkieletową.

MARGONIN - wieś
- Stary DWÓR z drugiej połowy XVIII w. został w latach 1842-52 obudowany z trzech stron skrzydłami neogotyckiego pałacu.
- W PARKU założonym w 1787 r., częściowo przekształconym i powiększonym w pierwszej połowie XIX w., atrakcją są okazy starodrzewia.
Margonin-wieś z miastem łączy aleja lipowa długości około dwóch kilometrów, założona około 1765 r. przez generała Franciszka Skórzewskiego.

OLEŚNICA
- PAŁAC położony w rozległym parku z XVIII w. usytuowany jest na wzgórzu. Jest to budowla neorenesansowa, zbudowana około połowy XIX w., murowana i otynkowana. Pałac jest jednopiętrowy, wysoko podpiwniczony o niskim dachu.
- Położony w parku, w pobliżu pałacu klasycystyczny DWÓR pochodzi z pierwszej ćwierci XIX w. Dwór jest parterowy z mieszkalnym poddaszem; posiada dwa kominy butelkowe.

ŚMIŁOWO
Neoromański, murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Małgorzaty został zbudowany w 1903 r. Kościół posiada monstrancję regencyjną z 1729 r., pacyfikał w kształcie krzyża z trzeciej ćwierci XVII w. oraz dzwon z 1626 r.

SOKOŁOWO BUDZYŃSKIE
- Drewniana DZWONNICA o konstrukcji słupowej, częściowo oszalowanej pochodzi z XVIII w.
- Zbudowana około 1800 r. drewniana CHAŁUPA posiada konstrukcję sumikowo-łątkową i szkie­letową.

STRZELCE
PAŁAC według projektu Fryderyka Augusta Stülera zbudowano w 1844 r. na miejscu dawnego, spalonego w 1840 r. Jest to budowla neorenesansowa, murowana, otynkowana. Korpus główny pałacu połączony jest parterowym skrzydłem z czterokondygnacyjną wieżą z bramą przejazdową. Wieża ta zwieńczona jest attyką z akroteriami.

SZAMOCIN
KOŚCIÓŁ poewangelicki, murowany, o cechach późnoklasycystycznych i neoromańskich wznie­siono w latach 1817-35 i przebudowano gruntownie w 1879 r. i w 1913 r.

UJŚCIE
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Mikołaja, neobarokowy, murowany, pochodzi z 1906 r. Do wypo­sażenia kościoła należy monstrancja wieżyczkowa z końca XVI w.
- KOŚCIÓŁ poewangelicki o konstrukcji szkieletowej wypełnionej cegłą zbudowano w latach 1851-52 i przebudowano w latach 1927-29.
- PLEBANIA, również o konstrukcji szkieletowej wypełnionej cegłą, pochodzi z połowy XIX w.

WYSZYNY
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Matki Boskiej Pocieszenia został przebudowany w latach 1824-25 z dwukondygnacjowego spichlerza wzniesionego w końcu XVIII w. Jest to kościół murowany z kamienia łamanego.
- Figura przydrożna z rzeźbą św. Wawrzyńca.

ZOŃ
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Marcina wzniesiony w 1749 r. był wielokrotnie restaurowany (1793, 1845, 1873, 1927, 1959-69). Jest to budowla o konstrukcji szkieletowej wypełnionej cegłą z fasadą ceglaną z początku XX w. Do barokowego i rokokowego wyposażenia kościoła należą między innymi: predella z pierwszej połowy XVII w., chrzcielnica i konfesjonał, krucyfiks procesyjny, sześć drewnianych lichtarzy (połowa XVIII w.).

ZABYTKI   POWIATU   JAROCIŃSKIEGO

BRZOSTKÓW
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Jana Chrzciciela został wzniesiony w latach 1839-40 na miejscu drewnianego z 1660r. Po pożarze w 1913 r. kościół był restaurowany i częściowo rekonstruowany przez architekta Jerzego Andrzejewskiego. Jest to budowla klasycystyczna, murowana i otynkowana. Ołtarz główny i dwa ołtarze boczne, a także ambona i chrzcielnica są klasycystyczne, stiukowe. W ołtarzu bocznym znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie Śnieżnej w sukience srebrnej z XVII w.
- Późnoklasycystyczna, murowana PLEBANIA pochodzi z pierwszej połowy XIX w. Jest to budowla parterowa, podpiwniczona.
- Klasycystyczny DWÓR z pierwszej połowy XIX w. jest budowlą murowaną, otynkowaną.
- SPICHLERZ z pierwszej połowy XIX w. posiada okna o charakterze strzelnic.

DĘBNO (nad Wartą)
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii zbudowany w latach 1444-47 był gruntownie restaurowany w latach 1900-1910. Jest to kościół gotycki, murowany z cegły, w układzie polskim. W portalu z XVI w. z prezbiterium do zakrystii umieszczono późnogotyckie drzwi dębowe z okuciami; podobne drzwi z zakrystii na zewnątrz. Wyposażenie kościoła głównie z XVII w. lub rokokowe. W jednym z ołtarzy bocznych znajduje się późnogotycki obraz na desce z początku XVI w. z przedstawieniem Vir Dolorum. Do wyposażenia kościoła należy również kielich gotycki z 1498 r.
Wzniesiona w 1829 r. klasycystyczna DZWONNICA jest murowana i otynkowana. Na osi dzwonnicy znajduje się BRAMA.
- Przydrożna kamienna figura św. Jana Nepomucena pochodzi z pierwszej połowy XIX w.

GOLINA
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Andrzeja został zbudowany w drugiej połowie XVII w. Jest to konstrukcja drewniana, zrębowa z zewnętrznymi ścianami, północną i południową, wzmocnionymi konstrukcją szkieletową i otynkowanymi. Wyposażenie kościoła pochodzi głównie z XVII i XVIII w. Z XVI w. jest późnogotycka rzeźba Chrystusa Frasobliwego.
Drewniana DZWONNICA o konstrukcji słupowej, oszalowana, pochodzi z 1750 r.
- Po pożarze, w 1945 r. zachowały się jedynie fundamenty DWORU wzniesionego zapewne w drugiej połowie XVIII w. Położona nieopodal dworu OFICYNA o konstrukcji szkieletowej, otynkowana, pochodzi również z drugiej połowy XVIII w.

GÓRA
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii zbudowano w latach 1817-30 na miejscu drewnianego z około 1740 r. Jest to kościół późnoklasycystyczny, murowany, otynkowany. Kościół posiada trójkondygnacjową wieżę zwieńczoną neobarokowym hełmem z 1928r. Do wyposażenia należy między innymi późnogotycki kielich z drugiej połowy XVI w.
- PARK KRAJOBRAZOWY z XIX wieku.

JARACZEW
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Marii Magdaleny, wzniesiony w 1843 r. przy wieży z 1774 r., jest budowlą późnoklasycystyczną, murowaną, otynkowaną. Obok XVII i XVIII-wiecznego wyposażenia w kościele znajdują się dwa późnogotyckie krucyfiksy z XVI w. i płasko rzeźbiona predella z tego czasu.
- PLEBANIA pochodzi z pierwszej połowy XIX w.

JAROCIN
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Marcina został gruntownie przebudowany i restaurowany w latach 1773-75. Odnowiony w 1838 i 1910 r. został w 1910 r. otoczony murem z bramą w typie barokowym oraz drewnianym krużgankiem. Budowla jest w zrębie późnogotycka, zbarokizowana w XVII i w końcu XVIII w., na zewnątrz ujednolicona w 1910 r.; murowana i otynkowana. Wyposażenie wnętrza pochodzi z lat 1775-87.
- Na cmentarzu kościelnym znajduje się kamienna, barokowa figura św. Wawrzyńca z 1744r.
- Ruiny gotyckiego KOŚCIOŁA p. w. św. Ducha pochodzą z 1516 r.
- W KOŚCIELE p. w. Chrystusa Króla wzniesionym w 1930 r. znajduje się obraz z przedstawie­niem Santa Conversazione szkoły północnowłoskiej z drugiej połowy XV w.
- RATUSZ zbudowany w latach 1799-1804 był przebudowywany w 1854 r. i 1907 r. Jest to budowla murowana, otynkowana, z podcieniami arkadowymi wokół parteru.
- Neorenesansowy PAŁAC, wzniesiony w latach 1836-50 według planów architekta Fryderyka Augusta Stülera, rozbudowywano w 1911 i po 1917 r. Wnętrza pałacu odbudowano po pożarze w 1945 r.
- Położony w południowo-wschodniej części parku krajobrazowego, nad stawem, otoczony fosą SKARBCZYK jest prawdopodobnie pozostałością skrzydła średniowiecznego zamku. Budowla murowana, otynkowana, z wieżą z 1894 r. przy ścianie północnej.

KOLNICZKI
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Narodzenia Najświętszej Panny Marii zbudowano w latach 19448-51 wg. projektu Tadeusza Kowalczyka. Ze starego kościoła przeniesiono m.in. barokową chrzcielnicę, rzeźbę z przedstawieniem Pieta z 1667 r. i figurę św. Jana Nepomucena z XVIII w.
- Stary KOŚCIÓŁ wzniesiono w latach 1773-75. Jest to budowla drewniana o konstrukcji zrębowej, oszalowana.
- PLEBANIA parterowa i częściowo podpiwniczona pochodzi z ok.1820 r.

KOTLIN
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Kazimierza zbudowano w 1858 r. Jest to kościół neogotycki, murowany. Wyposażenie rokokowe z XVIII w.
- Położony w starym ogrodzie DWÓR z drugiej połowy XVIII w. rozbudowano i częściowo przekształcono w drugiej połowie XIX w. Jest to budowla o konstrukcji szkieletowej wypełnionej gliną, otynkowana. Dwór jest parterowy z piętrowym ryzalitem zwieńczonym balustradą na osi fasady.

KRETKÓW
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Matki Boskiej Pocieszenia został wzniesiony na przełomie XVIII i XIX w. Również wyposażenie kościoła pochodzi z XVIII i XIX w.

LGÓW
- KOŚCIÓŁ FILIALNY p. w. Najświętszej Panny Marii pochodzi z XVII w. Jest to drewniana konstrukcja zrębowa, oszalowana. Urządzenie wnętrza kościoła jest jednolite, późnorenesansowe, z pierwszej ćwierci XVII w. Do wyposażenia należy między innymi drewniane tabernakulum gotycko-renesansowe z 1500 r.

MAGNUSZEWICE
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Barbary wzniesiono w latach 1751-52. Jest to budowla drewniana o konstrukcji zrębowej. Wyposażenie kościoła pochodzi z XVII i XVIII w.
Drewniana DZWONNICA z 1816 r. posiada konstrukcję słupową.

MIESZKÓW
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Wawrzyńca zbudowano w 1767 r. Jest to kościół późnobarokowy, murowany, otynkowany. Wieża w fasadzie zachodniej jest trójkondygnacjowa. Kościół posiada dwa boczne ołtarze rokokowe z XVIII w. oraz barokowy krucyfiks w nowym ołtarzu. Ambona i chrzcielnica z drugiej połowy XVIII w. dekorowane są rzeźbami atlantów.
- Murowany, otynkowany DWÓR z drugiej połowy XVIII w. W skład zabudowań gospodarczych z końca XVIII w. wchodzą stajnie i spichlerz.
- Dawny SZPITAL (obecnie dom mieszkalny) pochodzi z początku XIX w.

NOSKÓW
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Trójcy powstał w 1749 r. na miejscu poprzedniego z drugie połowy XVII w. Kościół był restaurowany w 1870 r.; w 1927 r. dobudowano zakrystię i włączono do kościoła kruchtę mieszczącą się w przyziemiu wieży. Jest to konstrukcja drewniana, zrębowa, wzmocniona lisicami. Wyposażenie wnętrza pochodzi z XVII i XVIII w. Kościół posiada również gotycki krucyfiks oraz rzeźby Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana z około 1420r.
DZWONNICA pochodzi z XVIII w.

NOWE MIASTO (nad Wartą)
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Trójcy zbudowano w drugiej połowie XVIII w. W 1614 r. kościół otrzymał późnorenesansową kaplicę Matki Boskiej. Budowlę odnawiano w 1853 i 1948 r. Jest to kościół gotycki, murowany z cegły, w układzie polskim z użyciem cegły glazurowanej na fasadzie. Wyposażenie wnętrza barokowe i rokokowe z XVII i XVIII w. W kościele znajdują się również renesansowe stalle z drugiej połowy XVI w.
- PLEBANIA o konstrukcji szkieletowej, otynkowana pochodzi z pierwszej połowy XIX w.

PANIENKA
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Imienia Jezus powstał w 1787 r., a jego restauracja miała miejsce w XIX w. Jest to budowla drewniana o konstrukcji zrębowej, oszalowana. Wyposażenie wnętrza pochodzi z XVII i XVIII w. W kościele znajduje się obraz na desce Matki Boskiej z Dzieciątkiem z drugiej połowy XVI w.
- Klasycystyczna, murowana PLEBANIA powstała w początku XIX w.
- W nowszej murowanej przydrożnej kapliczce umieszczona jest ludowa rzeźba św. Wawrzyńca.

RADLIN
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Walentego wzniesiono w latach 1686-88. Budowlę restaurowano w 1783 r., 1837 r., 1948-50. Jest to kościół wczesnobarokowy, murowany i otynkowany. W czwartej ćwierci XVI w. kościół otrzymał kaplicę grobową z fundacji Andrzeja Opalińskiego, fundatora kościoła. Wyposażenie wnętrza pochodzi z XVI, XVII i XVIII w. W kościele znajduje się wczesnobarokowy nagrobek Andrzeja Opalińskiego z czarnego i czerwonego marmuru. W renesansowej kaplicy Opalińskich, znajduje się renesansowy, piętrowy nagrobek z końca XVI w. Andrzeja Opalińskiego i jego żony Katarzyny z Kościeleckich.
Drewniana DZWONNICA posiada konstrukcję słupową z gontowym dachem.
- Ruiny renesansowego ZAŁOŻENIA PAŁACOWEGO pochodzą zapewne z drugiej połowy XVI w.

RUSKO
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Wojciecha został zbudowany w 1834 r. na miejscu drewnianego; restaurowany w 1913 r. Jest to budowla z muru pruskiego, otynkowana. Od zachodu w korpus nawy wtopiona jest wieża o konstrukcji słupowej. Wyposażenie kościoła głównie barokowe i rokokowe.

SIEDLEMIN
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Mikołaja wzniesiono w 1847 r. oraz rozbudowano i przekształcono w latach 1927-28 według projektu Rogera Sławskiego. W kościele znajduje się między innymi obraz św. Rocha w srebrnej sukience barokowej z pierwszej połowy XVIII w. i późnogotycka rzeźba z przedstawieniem Piety z około 1530r.
- Położony w parku krajobrazowym klasycystyczny DWÓR wzniesiono około 1830 r. W nowszej, murowanej przydrożnej kapliczce znajduje się ludowa rzeźba św. Wawrzyńca.

SŁAWOSZEW
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Zofii został zbudowany w drugiej połowie XVIII w. Jest to budowla drewniana o konstrukcji zrębowej z wieżą na słup, oszalowana. W kościele znajdują się gotyckie figury św. Katarzyny i św. Doroty z początku XVI w.

ŚMIEŁÓW
- PAŁAC wraz z zabudowaniami gospodarczymi (spichlerz i stajnie) wzniesiono w 1797 r. według projektu Stanisława Zawadzkiego. Dekoracja malarska wewnątrz pałacu pochodzi z około 1800 r. i została wykonana przez Antoniego Franciszka Smuglewicza. Jest to budowla klasycystyczna, położona w obszernym PARKU KRAJOBRAZOWYM nad rzeczką Lutynią. Murowany pałac składa się z korpusu głównego i dwóch bocznych pawilonów połączonych z nim ćwierćkolistymi galeriami.

WITASZYCE
- Dawny KOŚCIÓŁ p. w. św. Trójcy (obecnie Dom Katolicki) wzniesiono w 1808 r. Jest to budowla klasycystyczna, murowana.
Drewniana DZWONNICA o konstrukcji słupowej, oszalowana pochodzi z pierwszej połowy XIX w.

WYSZKI
Położony na szkarpie, na lewym brzegu rzeczki Lutyni, DWÓR pochodzi z początku XIX w. Jest to dwór klasycystyczny, murowany, otynkowany. Budowla posiada od ogrodu piętrowy ryzalit i werandę z 1914 r.

ZALESIE
W przydrożnej, murowanej kapliczce znajduje się drewniana rzeźba św. biskupa Benona.

ŻERKÓW
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Stanisława został wzniesiony w latach 1717-18. Wnętrze odnawiano w pierwszej połowie XIX w., w 1898 r. i w 1954 r. Jest to kościół barokowy, murowany, otynkowany, otoczony murem z wnękami i z barokową bramą. Od północy do nawy głównej przylega renesansowa kaplica Matki Boskiej z około 1600 r. We wnętrzu bogata późnobarokowa dekoracja stiukowa z około 1718 r. W kopule oraz w absydzie kościoła znajdują się malowidła Adama Swacha z pierwszej ćwierci XVIII w. Wyposażenie wnętrza pochodzi z XVII i XVIII w. W kaplicy znajdują się dwa wczesnobarokowe nagrobki z kieleckiego marmuru: Jana Roszkowskiego i Andrzeja Roszkowskiego.
Neogotycka, murowana DZWONNICA została wzniesiona w 1828r.
- Na cmentarzu murowana kaplica z 1708r, gruntownie odnowiona w XIX w.
- W PARKU KRAJOBRAZOWYM zachowała się murowana i otynkowana trójarkadowa brama wjazdowa z początku XVIII w. Do bramy wjazdowej przylega dom stróża z początku XIX w.
- Przy ulicy kościelnej znajduje się murowany i otynkowany budynek dawnej POCZTY z przełomu XVIII i XIX w.

ZABYTKI   POWIATU   MIĘDZYCHODZKIEGO

BIAŁOKOSZ
W parku krajobrazowym wznosi się DWÓR zbudowany w latach 1804-1805, murowany, otynkowany.

CHALIN
Wzniesiony około połowy XIX w. parterowy DWÓR jest murowany i otynkowany.

CHRZYPSKO WIELKIE
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Wojciecha wzniesiono w latach 1600-1609 wielokrotnie restaurowano: 1725 r., 1785 r., 1949 r. Jest to budowla późnogotycka, murowana z cegły w układzie polskim. Wyposażenie wnętrza pochodzi głównie z XVII i XVIII w.

CHUDOPCZYCE
Figura przydrożna - ludowa rzeźba św. Jana Nepomucena.

DORMOWO
W murowanej, przydrożnej KAPLICZCE znajduje się kamienna rzeźba z przedstawieniem Piety z pierwszej połowy XIX w.

GORZYŃ
Czworaki dworskie z początku XIX w. są zespołem pięciu budowli o konstrukcji szkieletowej, otynkowanych.

KAMIONNA
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Narodzenia Najświętszej Panny Marii wzniesiono w 1499 r., a jego odnowa miała miejsce w 1934 r. Jest to kościół murowany z cegły w układzie polskim. Od południa do korpusu przylega WIEŻA-DZWONNICA, dostępna z kościoła i nakryta ostrosłupowym, ceglanym hełmem. Wyposażenie wnętrza pochodzi głównie z XVII i XVIII w. W kościele znajdują się również późnogotyckie stalle i późnogotycki krucyfiks z początku XVI w. oraz XVI-wieczny dzwon.
Późnogotycki, ceglany MUR otacza od zachodu przykościelny cmentarz.
- MŁYN z 1. połowy XIX w. jest budowlą murowaną, otynkowaną.

KWILCZ
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Michała Archanioła został wzniesiony w latach 1766-81 staraniem braci Kwileckich. Wieżę dobudowano w 1793 r. Jest to późnobarokowy kościół z wczesnoklasycystyczną wieżą, murowany i otynkowany. Dekoracja wnętrza o motywach rokokowych i w stylu Ludwika XVI pochodzi z 1784r. Wyposażenie wnętrza głównie XVII i XVIII-wieczne. W kościele znajdują się cztery nagrobki stiukowe rodziny Kwileckich z lat 1781-90. Do wyposażenia kościoła należy między innymi późnogotycka monstrancja wieżyczkowa z drugiej połowy XV w. oraz wczesnobarokowy kielich z lat 1625-30.
Do barokowo-klasycystycznego otoczenia kościoła z 1780 r. należą dwie późnobarokowe kaplice oraz mur wokół kościoła z płytami nagrobnymi i epitafiami.
- Położony w obszernym parku PAŁAC zbudowano w 1828 r. według projektu architekta Karola Fryderyka Schinkla. Pałac poprzedzony jest dziedzińcem, przy którym stoją dwie oficyny i zabudowania gospodarcze. Jest to budowla późnoklasycystyczna, murowana, otynkowana.
- Położona na północ od pałacu OFICYNA z drugiej połowy XVIII w. jest późnobarokowa, murowana i otynkowana.
- Zabudowania gospodarcze, na które składają się stajnia, dawna wozownia i spichlerz są późnoklasycystyczne i pochodzą z drugiej ćwierci XIX w.
- PARK KRAJOBRAZOWY, z pierwszej połowy XIX w. opada do jeziora Kwileckiego.
- Na placu we wsi znajduje się kamienna figura św. Jana Nepomucena z pierwszej połowy XIX w.

LEWICE
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Mikołaja wzniesiono około 1780 r. i gruntownie przebudowano w latach 1842-49. Jest to kościół o cechach neogotyckich, murowany z cegły, z okładziną z kamienia polnego. We wnętrzu znajdują się trzy ołtarze z elementami XVII i XVIII-wiecznymi, ambona w stylu empirowym z 1855 r. Kielich z ornamentem późnorenesansowym i cechą imienną WW pochodzi z 1655r.

LUBOSZ
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Nawiedzenia Najświętszej Panny Marii został wzniesiony w 1818 r. Budowla posiada skromne cechy późnoklasycystyczne; jest murowana i otynkowana. W ołtarzu głównym z trzeciej ćwierci XVII w. znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w sukience srebrnej z pierwszej połowy XVIII w. Do wyposażenia należy również XVIII w. ambona, drewniana chrzcielnica z pierwszej połowy XVII w., a także portrety trumienne z XVII i XVIII w.

LUTOM
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Andrzeja i Najświętszej Panny Marii Wspomożycielki Wiernych został zbudowany w latach 1753-62 i odrestaurowany po pożarze w 1862 r. Jest to budowla późnobarokowa, murowana i otynkowana. Nad nowszą, wolnostojącą mensą ołtarza głównego wznosi się baldachim z czterema kręconymi kolumnami wzorowany na barokowym baldachimie katedry gnieźnieńskiej (według rzymskiej konfesji Berniniego). W kościele znajduje się między innymi obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVIII w. w sukience srebrnej oraz obraz św. Rocha malarstwa J. Kopczyńskiego z około 1860r.

ŁAWICA
Zbudowany około połowy XIX w. DWÓR odnawiano w 1964 r. i w 1966. Jest to budowla parterowa, murowana i otynkowana. Leżący wokół dworu PARK schodzi tarasami do jeziora Ławickiego.

MIĘDZYCHÓD
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Jana Chrzciciela został wzniesiony w latach 1560-89. Restaurowany w 1750 r., 1869 r. W 1907 r. i 1937 r. rozbudowano od wschodu i ujednolicono. Późnogotycka pierwotnie budowla, na skutek rozbudowy zatraciła cechy stylowe. Jest to kościół z cegły, otynkowany, z trójkondygnacjową WIEŻĄ, w zrębie późnogotycką, z zewnątrz o cechach późnoklasycystycznych. W północną ścianę wieży wmurowano cegły w kształcie masek ludzkich. Wyposażenie kościoła pochodzi głównie z XVII i XVIII w.
- KOŚCIÓŁ FILIALNY p. w. Matki Boskiej został wzniesiony w 1838 r.; restaurowany w 1915 r. Jest to budowla późnoklasycystyczna, murowana z cegły, otynkowana. We wnętrzu znajduje się późnoklasycystyczna ambona i prospekt organowy z około połowy XIX w.
- Ustawione szczytowo DOMY z przełomu XVIII i XIX w. lub pierwszej połowy XIX w. są murowane lub o konstrukcji szkieletowej.

MNISZKI
Murowany, otynkowany, parterowy DWÓR pochodzi z pierwszej połowy XIX w.

ORZESZKOWO
- Późnobarokowa PASTORÓWKA zbudowana około 1788 r. jest budowlą piętrową, murowaną, otynkowaną, z jednookiennym ryzalitem w fasadzie południowej i mansardowym dachem.
- DWÓR z pierwszej połowy XIX w. posiada skromne cechy późnoklasycystyczne. Jest to budowla parterowa, murowana i otynkowana.
- Na zachodnim krańcu wsi znajduje się CMENTARZ ewangelicki z nagrobkami żeliwnymi w kształcie obelisków z XIX w.

ROZBITEK
Neogotycki DWÓR powstał w latach 1856-58. Dawna kuchnia dworska, murowana i otynkowana pochodzi z końca XVIII w.

SIERAKÓW
= KOŚCIÓŁ i KLASZTOR pobernardyński powstał w latach 1624-39 według projektu Krzysztofa Bonadury Starszego. Kościół i klasztor odbudowano po pożarze w 1865 r. według projektu Fryderyka Augusta Stülera.
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Niepokolanego Poczęcia Najświętszej Panny Marii, należący do zespołu pobernardyńskiego jest budowlą manierystyczną z późnobarokową fasadą wieżową.. Wyposażenie wnętrza jest przeważnie późnorenesansowe i wczesnobarokowe z lat 1629-42. W kościele znajduje się obraz z przedstawieniem "Zdjęcia z Krzyża" z warsztatu P.P. Rubensa sprzed połowy XVII w. oraz obrazy malarstwa Krzysztofa Boguszewskiego w jednym z ołtarz bocznych i nagrobek Piotra Opalińskiego wykonany przez krakowskiego rzeźbiarza Sebastiana Salę. Jest to wczesnobarokowy nagrobek z czarnego marmuru dębickiego. Barokowy nagrobek rodziców królowej Katarzyny Leszczyńskiej: Jana Karola Opalińskiego i Zofii z Czarnkowskich został wystawiony w 1748r.
- Rokokowa figura przed kościołem z przedstawieniem Matki Boskiej Niepokalanej pochodzi z fundacji Adama Kwileckiego z 1799r.
- PLEBANIĘ kościoła odbudowano po 1817 r. z wykorzystaniem południowo-zachodniego skrzydła klasztoru bernardynów.
- Ceglane i nie tynkowane mur i brama otaczające kościół pochodzą z drugiej połowy XVIII w.
- KOŚCIÓŁ poewangelicki został wzniesiony w latach 1782-85. Jest to budowla o konstrukcji szkieletowej, na podmurowaniu kamiennym, otynkowana.
- Obszerne, murowane piwnice są zapewne pozostałością PAŁACU wzniesionego przed 1641r. dla wojewody Krzysztofa Opalińskiego według projektu Krzysztofa Bonadury Starszego.
- Na miejscu dawnego folwarku wznosi się późnoklasycystyczny zespół budynków mieszkalnych i stajni, założony w podkowę wokół dziedzińca, zamknięty od północy nowszym pałacem z około 1890r.

ŚRÓDKA
Murowany i otynkowany DWÓR wzniesiono w latach 1858-61 w stylu gotyku romantycznego.

ZABYTKI   POWIATU   PLESZEWSKIEGO

BRONISZEWICE
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Michała Archanioła pochodzi z 1899 r. Znajduje się w nim krucyfiks barokowy z XVIII w. i pacyfikał z XVIII w.

BRZEZIE
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Rozesłania św. Apostołów wzniesiono w 1789 r. i restaurowano w 1830 r. Jest to budowla murowana, otynkowana. We wnętrzu znajdują się trzy ołtarze klasycystyczne.
Klasycystyczna, murowana i otynkowana DZWONNICA pochodzi z 1793 r.

CHOCZ
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii w latach 1790-93 otrzymał nowy trzynawowy korpus, dekorację stiukową wnętrza, nowe wyposażenie. Kościół był remontowany w latach 1883-93 i w 1898r. oraz odnawiany w latach 1954-55. Jest to trójnawowa bazylika z wczesnobarokowym prezbiterium z lat 1629-34. Wnętrze kościoła posiada bogatą dekorację stiukową, wczesnoklasycystyczną.
- Dawny PAŁAC INFUŁATÓW wzniesiono w 1790 r. z częściowym wykorzystaniem murów zamku ( piwnice i parter z XIV w.). Budowla była restaurowana w 1913 r. i niewłaściwie odnowiona w 1951 r. Jest to pałac wczesnoklasycystyczny, murowany i otynkowany, z ryzalitem w fasadzie północnej. W dwóch pokojach parteru i wszystkich na piętrze występuje bogata wczesnoklasycystyczna dekoracja stiukowa z 1790 r. We wnętrzu znajduje się m. in. kilka kominków stiukowych oraz piec okrągły kaflowy z herbem Grabie z ok. 1800 r.
= KOŚCIÓŁ i KLASZTOR reformatów wzniesiono ok. 1733 r. Budowle otoczone są od pn. i wsch. murem podpartym szkarpami.
- KOŚCIÓŁ p. w. św. Michała Archanioła jest budowlą barokową, murowaną, otynkowaną. Zakrystia łączy kościół z klasztorem. Wnętrze posiada jednolite wyposażenie o dekoracji rokokowej z 1750 r. wykonane w warsztacie snycerza Józefa Eglauera. W jednym z ołtarzy bocznych znajduje się obraz Najświętszej Panny Marii z 1849 r. sygnowany przez Józefa Łukasiewicza.
- Z piętrowego założenia klasztornego wokół dziedzińca zachowało się piętrowe skrzydło pd. oraz parterowy krużganek biegnący wzdłuż zachodniej ściany kościoła.

CZERMIN
- KOŚCIÓŁ p. w. św. Jakuba Apostoła został zbudowany w 1725 r. Jest to kościół drewniany o konstrukcji zrębowej, obustronnie szalowany, z wieżą na słup od zachodu. Wyposażenia kościoła jest barokowe i rokokowe.

CZERMINEK
Murowany i otynkowany DWÓR pochodzi z pierwszej połowy XIX w.

DOBRZYCA
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Tekli został zbudowany w 1778 r. przez cieślę Antoniego Wilczerowicza. W 1823 r. kościół powiększono w kierunku zachodnim, a w 1938 r. poddano gruntownej restauracji. Jest to budowla drewniana o konstrukcji zrębowej, obustronnie oszalowana. Wnętrze posiada jednolite wyposażenie rokokowe z lat 1780-83.
- Późnoklasycystyczny KOŚCIÓŁ poewangelicki został wzniesiony w drugiej ćwierci XIX w. We wnętrzu znajduje się klasycystyczna ambona, chrzcielnica i prospekt organowy z drugiej ćwierci XIX w.
= W rozległym parku krajobrazowym położony jest ZESPÓŁ PAŁACOWY zbudowany w końcu XVIII w. przez architekta Stanisława Zawadzkiego. W północnej części parku znajduje się pałac, nieopodal niego oficyna, a na wyspie monopterus. W części południowej, na osi skrzydła pałacu, wznosi się loża masońska, a w części północno-wschodniej sztuczne ruiny. Zabudowania gospodarcze położone są na północ od parku.
- Klasycystyczny PAŁAC zbudowano w latach 1798-99 na miejscu dworu obronnego z XVI w. Zdewastowane w czasie II Wojny Światowej wnętrza pałacu restaurowano i konserwowano w latach 1951-53. Jest to budowla murowana, otynkowana, planem nawiązująca do kształtu węgielnicy masońskiej-składa się z dwóch skrzydeł zestawionych pod kątem prostym. We wszystkich niemal pomieszczeniach obecna jest bogata dekoracja malarska wykonana ok. 1800 r. przez Antoniego Smuglewicza.
- W PARKU KRAJOBRAZOWYM założonym współcześnie z pałacem, na jednym ze stawów stwo­rzono sztuczną wyspę.
- Murowana z cegły, otynkowana loża masońska została zbudowana na wzór Panteonu, na planie koła z wydatnym, czterokolumnowym portykiem w północnej fasadzie, przykryta spłaszczoną kopułą z latarnią.
- Na sztucznej wyspie znajduje się murowany monopterus - budowla na planie koła z ośmioma kolumnami toskańskimi dźwigającymi belkowanie z fryzem metopowym.
- Sztuczne ruiny mają postać fragmentu ceglanych murów obronnych z dwiema okrągłymi basztami.
- Murowana z cegły, parterowa OFICYNA zbudowana jest na planie prostokąta.
- Dwukondygnacjowe, murowane i otynkowane zabudowania gospodarcze mają plan podkowy.

GOŁUCHÓW
- Murowany KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii wzniesiono w 1612 r., rozbudowano w czwartej ćwierci XVIII w. W 1940 r. kościół rozebrano do fundamentów.
- ZAMEK w Gołuchowie został wzniesiony ok. 1560 r. przez Rafała Leszczyńskiego jako dwór obronny i rozbudowany na rezydencję w początkach XVII w. Zamek przebudowano w latach 1872 -85 z inicjatywy Izabeli Działyńskiej z przeznaczeniem na muzeum według koncepcji architekta Viollet-le-Duca. W zamku do 1939 r. mieściły się cenne zbiory artystyczne Czartoryskich pochodzące częściowo z Hotelu Lambert w Paryżu, między innymi kolekcja waz greckich.
Zamek jest w bryle przekształcony w stylu renesansu francuskiego. Jest to budowla murowana z cegły, otynkowana, z zastosowaniem piaskowca do detali archi­tektonicznych. Zamek złożony jest z korpusu głównego i dwóch skrzydeł; całość flankowana pięcioma basztami. Dziedziniec zamku otoczony jest na wysokości piętra od południa i wschodu krużgankami arkadowymi.
We wnętrzach zamku znajdują się kominki, boazerie, stropy i drzwi z XVI w.(z Francji i Włoch ), elementy z początku XVII w. oraz sprowadzane i dorabiane na miejscu z czwartej ćwierci XIX w.
- PARK KRAJOBRAZOWY, w którym położony jest zamek urządzono w latach 1876-99 według projektu Antoniego Kubaszewskiego. Jest to park o wysokiej wartości dendrologicznej z dużym skupiskiem egzotów.

GRODZISKO
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Mikołaja powstał w latach 1802-1806. Pierwotnie kościół był własnością zakonu bożogrobców. We wnętrzu murowanej i otynkowanej budowli znajdują się m. in. trzy klasycystyczne ołtarze i klasycystyczna ambona.

JEDLEC
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Floriana został zbudowany w latach 1745-53. Jest to budowla o konstrukcji szkieletowej wypełnionej gliną i cegłą, otynkowana. Od zachodu do korpusu przylega wieża o konstrukcji słupowej, szalowana. Wyposażenie wnętrza pochodzi z XVIII w.

KARMIN
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Barbary zbudowano w pierwszej połowie XIX w. Do wyposaże­nia wnętrza należy gotycka rzeźba św. Barbary z ok. połowy XV w.

KOWALEW
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Bartłomieja wzniesiono w latach 1945-54 na miejscu drewnia­nego z 1630 r. Wyposażenie z XVII w.
- Przydrożny krzyż jest drewniany z figurkami świętych pod krucyfiksem.

KRZYWOSĄDÓW
Ludowy, przydrożny krzyż zwieńczony jest rzeźbą pelikana.

KUCHARKI
- KOŚCIÓŁ p. w. św. Trójcy został zbudowany w 1754 r., a w 1949 r. otoczony drewnianym ogro­dze­niem na wzór poprzedniego. Jest to budowla o konstrukcji zrębowej, oszalowana. Wyposażenie wnętrza pochodzi z XVII i XVIII w.
Drewniana DZWONNICA o konstrukcji słupowej, z BRAMĄ przelotową w przyziemiu powstała w XVIII w. - Na cmentarzu kościelnym znajdują się dwie ludowe figury przydrożne.

KUCHARY
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Bartłomieja zbudowano w 1680 r. Jest to kościół drewniany o konstrukcji zrębowej, oszalowany. Od zachodu do korpusu przylega wieża o konstrukcji słupowej, z kruchtą w przyziemiu. Wyposażenie wnętrza pochodzi głównie z XVII w.
- DWÓR z początku XIX w., rozbudowany w 1878 r., posiada konstrukcję szkieletową wypeł­nioną gliną. Budowla jest otynkowana.

KLICZKÓW
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Marcina powstał w 1927 r. na miejscu drewnianego z 1700 r. Do wyposażenia wnętrza należy m.in. obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVIII w. w sukience srebrnej rokokowej oraz późnogotycka rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem z początku XVI w.

LENARTOWICE
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii powstał w 1758 r. Jest to budowla drewniana o konstrukcji zrębowej, oszalowana. Od zachodu do korpusu kościoła przylega wieża na słup obustronnie szalowana z kryptą w podziemiu. Wyposażenie wnętrza pochodzi z XVII i XVIII w.
Drewniana DZWONNICA posiada konstrukcję słupową.

LUTYNIA
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii wzniesiono w 1802 r. Jest to budowla murowana, otynkowana, z dwukondygnacjową wieżą nakrytą baniastym hełmem blaszanym. Wyposażenie wnętrza pochodzi głównie z XVIII i początku XIX w.
- Murowany i otynkowany, parterowy DWÓR z przełomu XVIII i XIX w. został później prze­budowany.

PLESZEW
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Ścięcia Św. Jana, odbudowany i restaurowany w 1816 r. i 1873 r., wskutek licznych przebudów zatracił cechy stylowe. W kościele znajdują się trzy ołtarze klasycystyczne. - KOŚCIÓŁ p. w. św. Floriana powstały pierwotnie jako kaplica cmentarna, otrzymał prezbiterium na przełomie XV i XVI w. i drewnianą nawę w 1745 r. Odnowiony w 1950 r. kościół posiada murowane, otynkowane prezbiterium i drewnianą nawę o konstrukcji zrębowej, oszalowaną. W barokowym ołtarzu głównym i w dwóch ołtarzach bocznych znajdują się późnogotyckie rzeźby z końca XV w. i początku XVI w.
Murowany i otynkowany dwupiętrowy RATUSZ zbudowano w 1835 r.
- Na rynku znajduje się przydrożna barokowa figura z piaskowca z przedstawieniem Matki Boskiej z Dzieciątkiem.

SOŚNICA
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Marii Magdaleny wzniesiono w 1745 r., a w XIX w. dobudowano wieżę, zakrystię i kruchtę. Jest to budowla drewniana o konstrukcji zrębowej, na zewnątrz oszalowana. Zakrystia i kruchta posiadają konstrukcję szkieletową wypełnioną cegłą. Wyposażenie wnętrza pochodzi głównie z XVIII w.
- DWÓR z pierwszej ćwierci XIX w. został silnie przebudowany w początku XX w. Jest to murowana i otynkowana, parterowa budowla z czterokolumnowym portykiem.
Późnoklasycystyczne zabudowania gospodarcze: spichlerz i stajnia oraz neogotycka kuźnia z pierwszej ćwierci XIX w.

SOWINA
W KAPLICY, która jest pozostałością drewnianego kościoła z 1645 r. zachowały się obrazy na desce z XVII i XVIII w.

SUCHORZÓW
PARK typu geometryczno-krajobrazowego o symetrycznym układzie pochodzi z końca XVIII w.

TARCZANÓW
Zbudowany w drugiej połowie XVIII w. DWÓR, gruntownie przebudowano, i powiększono w drugiej połowie XIX w. Dwór posiada neogotyckie zabudowania gospodarcze.

TURSKO
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Andrzeja został wzniesiony w 1777 r. i odnowiony w drugiej połowie XIX w. Jest to kościół późnobarokowy, murowany i otynkowany. Do wyposażenia wnętrza należą m. in. trzy ołtarze klasycystyczne z końca XVIII w. oraz obraz z przedstawie­niem św. Franciszka ze szkoły włoskiej z XVII w. Przed fasadą kościoła znajduje się tzw. Ogrójec z końca XVIII w.
- Dwie FIGURY PRZYDROŻNE: jedna z rzeźbą św. Jana Nepomucena z XVIII w., druga z rzeźbą Chrystusa Frasobliwego.

ŻEGOCIN
- KOŚCIÓŁ p. w. Najświętszej Panny Marii ufundowany w 1714r., był restaurowany w 1750 r., w XIX w., i w la­tach 1947-48. Jest to kościół drewniany o konstrukcji zrębowej, oszalowany. Wyposażenie kościoła pochodzi z XVII i XVIII w. W głównym ołtarzu znajduje się obraz Matki Boskiej w typie Śnieżnej z pierwszej połowy XVII w. w sukience srebrnej z końca XVII w.

ZABYTKI   POWIATU   SZAMOTULSKIEGO

BIEZDROWO
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Krzyża i św. Mikołaja został wzniesiony w pierwszej połowie XV w.; gruntownie przebudowany w 1784 r. i restaurowany w latach 1924-26. Jest to budowla w zrębie gotycka, z wieżą późnobarokową; murowana, otynkowana. W ołtarzu głównym znajduje się późnogotycki krucyfiks z pierwszej połowy XVI w.

BYTYŃ
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Panny Marii wzniesiono w 1534 r. i restaurowano kolejno w 1608 r., 1725 r., 1785 r., 1870 r. Jest to kościół późnogotycki, murowany z cegły w układzie polskim z neogotyckimi przybudówkami z 1906 r. Wyposażenie wnętrza pochodzi głównie z XVII i XVIII w. Do kościoła należy również późnogotycki krucyfiks z około 1530-40 oraz renesansowa monstrancja wieżyczkowa z początku XVII w.

DOBROJEWO
= W skład ZESPOŁU PAŁACOWEGO wzniesionego dla Adama Kwileckiego należał klasycystyczny PAŁAC z 1784 r., całkowicie rozebrany w latach 1941-42 przez hitlerowców. Zbudowana współcześnie z pałacem OFICYNA została gruntownie przebudowana w XIX w. Jest to murowana z cegły, otynkowana budowla o cechach klasycystycznych.
Klasycystyczna BRAMA WJAZDOWA powstała na przełomie XVIII i XIX w.
- Za dawnym pałacem rozciąga się PARK o założeniu regularnym z kilkoma szpalerami lip i grabów.
- Późnoklasycystyczne SPICHLERZ i dawny MŁYN, murowane z cegły i otynkowane pochodzą z drugiej połowy XIX w.
- Trzy figury przydrożne: krzyż z rzeźbą Chrystusa z około połowy XVII w., kamienna rzeźba św. Wawrzyńca z XVIII w. i barokowa rzeźba św. Walentego.

DUSZNIKI
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Marcina wzniesiony w pierwszej połowie XVI w., był wielokrotnie restaurowany w latach 1760, 1830, 1898; rozbudowywany i odnawiany na początku XX w. Jest to budowla późnogotycka, murowana z cegły w układzie polskim z użyciem zendrówki. Wyposażenie wnętrza pochodzi głównie z XVII i XVIII w. W kościele znajduje się między innymi obraz Matki Boskiej w typie Śnieżnej z około połowy XVII w. w sukience srebrnej rokokowej oraz późnogotycki kielich z pierwszej ćwierci XVI w.
- Późnobarokowa, murowana z cegły, otynkowana PLEBANIA została zbudowana w końcu XVIII w.

GAJ MAŁY
W 1803 roku zbudowano w Gaju Małym DWOREK, a w 1845 r. wzniesiono nieopodal PAŁAC dla gen. Atanazego Raczyńskiego. W 1861 r. pałac połączono z dworkiem wieżą, a w 1862-65 wykonano dekorację elewacji oraz dobudowano skrzydło mieszczące galerię portretów rodzinnych. Są to budynki murowane, otynkowane, o cechach stylowych romantycznych i eklektycznych. W galerii znajduje się ołtarz rokokowy z 1759 r.

GAJ WIELKI
- DWOREK zbudowany zapewne w XVIII w. restaurowano w latach 60-tych XX w. Jest to budowla o konstrukcji szkieletowej wypełnionej gliną, otynkowana.
- Pochodząca z około połowy XIX w. i restaurowana również w latach 60-tych POCZTA posiada cechy późnoklasycystyczne.

KAŹMIERZ
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Narodzenia Najświętszej Panny Marii został wzniesiony w 1494 r. i restaurowany w latach 1748, 1934, 1962. Jest to budowla późnogotycka, murowana z cegły w układzie polskim. Na północnej ścianie prezbiterium znajduje się fragment renesansowego fresku z XVI w. Wyposażenie wnętrza pochodzi głównie z XVII i XVIII w. W neogotyckim ołtarzu głównym umieszczono późnogotycką rzeźbę Matki Boskiej z Dzieciątkiem na półksiężycu. Późnorenesansowy ołtarz boczny posiada bogatą dekorację roślinną i okuciową.
- Murowany DWÓR z około połowy XIX w. wzniesiono w stylu gotyku romantycznego.

KOBYLNNIKI
Położony w parku renesansowy DWÓR zbudowano w 1886 r. według projektu Zygmunta Gorgolewskiego.

LIPNICA
W PARKU KRAJOBRAZOWYM ze śladami założenia regularnego wznosi się późnobarokowy DWÓR z drugiej połowy XVIII w.

LUBOSINA
Późnobarokowy DWÓR z drugiej połowy XVIII w. jest budowlą o konstrukcji szkieletowej wypełnionej gliną, otynkowaną.

MYSZKOWO
Zbudowany w 1786 r. i gruntownie przebudowany w połowie XIX w. DWÓR zatracił niemal cechy zabytkowe. Murowana i otynkowana budowla położona jest w PARKU KRAJOBRAZOWYM.

OBRZYCKO
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. śś. Piotra i Pawła powstał w latach 1714-56 według projektu Pompeo Ferrariego. Wyposażenie wnętrza wykonano również według planów Ferrarigo w 1780 r. Jest to kościół barokowy, murowany z cegły, otynkowany. Wnętrze jest jednolite, rokokowe z około 1780 r. W kościele znajduje się między innymi późnogotycki kielich z około 1500 r. wykonany przez Mikołaja Auerhama i późnogotycka monstrancja wieżyczkowa z przełomu XV i XVI w.
- RATUSZ, wzniesiony około połowy XVII w. i przerobiony w XIX w. na spichlerz, został przywrócony do pierwotnego stanu około 1960 r. Jest to budowla barokowa z trójkondygnacjową wieżą wtopioną w fasadę zachodnią.

OPOROWO
Zbudowany w latach 1877-78 według projektu Zygmunta Gorgolewskiego DWÓR jest budowlą o cechach eklektycznych, murowaną i otynkowaną.

OSTRORÓG
- Późnogotycki KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii z 1432 r. został przebudowany w 1776 r. i zbarokizowany. Kościół otoczony jest murem z trójarkadową bramą z 1776 r. Jest to budowla murowana, otynkowana, z drewnianym stropem pokrytym polichromią z ornamentem rokokowym. Również wyposażenie wnętrza pochodzi głównie z 1776 r. W kościele znajduje się pięć ołtarzy średnich; jeden z obrazem Matki Boskiej Śnieżnej z pierwszej połowy XVII w. w sukience srebrnej w stylu regencji.
- Murowany i otynkowany DOM przy ulicy Kapłańskiej 1 pochodzi z przełomu XVIII i XIX w.

OTOROWO
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Wszystkich Świętych wzniesiono w 1533 r. i wielokrotnie restaurowano (1784, 1824, 1837, 1871, 1885, 1934). W 1837 r. kościół otrzymał późnoklasycystyczną kaplicę grobową rodziny Moszczeńskich. Kościół jest budowlą późnogotycką, murowaną z cegły w układzie polskim. Wyposażenie wnętrza pochodzi z XVII i XVIII w.
- Późnobarokowa, trójarkadowa BRAMA-DZWONNICA pochodzi z czwartej ćwierci XVIII w.
- Wzniesiony w 1738 r. DWÓR został gruntowanie odnowiony w 1912 r. Jest to dwór w bryle późnobarokowy, jednak wskutek późniejszych zmian zatracił w dużym stopniu wartość zabytkową. Budowla otoczona jest parkiem z umieszczonymi przed dworem symetrycznie dwiema murowanymi OFICYNAMI z końca XVIII w.

PIOTROWO
KOŚCIÓŁ FILIALNY, poewangelicki p. w. Serca Jezusowego został zbudowany w 1839 r. Jest to budowla bezstylowa o konstrukcji szkieletowej, otynkowana.

PNIEWY
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Wawrzyńca z drugiej połowy XV w. został przebudowany w XVIII w., wielokrotnie restaurowany w XX w. Jest to kościół późnogotycki, murowany z cegły w układzie polskim z niejednolitym stylowo wnętrzem. W kościele znajdują się cztery rokokowe ołtarze oraz rokokowe ambona i chrzcielnica powstałe po 1772 r.
W murze otaczającym kościół znajduje się późnobarokowa BRAMA-DZWONNICA z czwartej ćwierci XVIII w.
- Późnobarokowy KOŚCIÓŁ FILIALNY p. w. św. Ducha z 1785 r. powstał na miejscu dawnego kościoła szpitalnego z 1425 r. W kościele znajdują się między innymi rzeźby śś. Piotra i Pawła z połowy XVII w. oraz późnogotycka monstrancja wieżyczkowa z przełomu XV i XVI w.
- Położony w parku PAŁAC z 1745 roku silnie przebudowany w 1872 r., w 1945 r. został zaadoptowany do celów szkolnych. Jest to budowla późnobarokowa, murowana i otynkowana, jednak wskutek przebudów zatraciła w dużej mierze wartość zabytkową.
- Na ulicy Poznańskiej znajduje się późnoklasycystyczna dawna POCZTA z pierwszej połowy XIX w.

PSARSKIE
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii został wzniesiony w 1462 r.; wielokrotnie restaurowany w kolejnych wiekach. Jest to budowla późnogotycka, murowana z cegły w układzie polskim z użyciem cegły glazurowej ułożonej w dekoracyjne romby. W kościele znajduje się między innymi ambona łodziowa, drewniany chór muzyczny i neogotycki prospekt organowy zwieńczony rokokowym wazonem.

RUDKI
Klasycystyczny ZESPÓŁ DWORSKI został wzniesiony ok. 1800 r. przez architekta Hilarego Szpilowskiego. W 1940 r. dwór i galerie zostały zburzone przez hitlerowców. Z zespołu zachowały się oficyny wzniesione po obu stronach dziedzińca oraz wjazd ujęty murowanymi portykami.

SŁOPANOWO
KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. św. Mikołaja został zbudowany w 1695 r. Jest to budowla o konstrukcji zrębowej, zewnątrz oszalowana. Wtopiona częściowo od zachodu do korpusu wieża posiada konstrukcję ramowo-słupową. Wnętrze kościoła pokrywa polichromia z lat 1695-99 o motywach późnorenesansowych i barokowych. W kościele znajduje się między innymi chrzcielnica w kształcie rokokowej wazy zwieńczona baldachimem z rzeźbą Chrztu Chrystusa z trzeciej ćwierci XVIII w.

SZAMOTUŁY
- KOŚCIÓŁ pokolegiacki p. w. św. Stanisława biskupa został wzniesiony w końcu pierwszej ćwierci XV w. i gruntownie przebudowany między 1513 a 1542 r. Większe restauracje kościoła miały miejsce w 1772 r., 1884-90 r. oraz w 1945 r. Jest to budowla późnogotycka, murowana z cegły w układzie polskim. W kościele znajduje się późnorenesansowy nagrobek Jakuba Rokossowskiego wykonany przez Hieronima Canavesiego. Jest to nagrobek z piaskowca i czerwonego marmuru z wpółleżącą płaskorzeźbioną postacią rycerza. Do wyposażenia kościoła należy między innymi późnorenesansowy ołtarz z 1616 r., ołtarz boczny z 1701 r. z obrazami malarstwa Adama Swacha oraz wczesnorenesansowa predella z 1522 r.
- Na cmentarzu przykościelnym znajdują się dwie kapliczki umieszczone na drzewach z rzeźbami Chrystusa Bolesnego z początku XVI w. i barokową figurką Chrystusa Frasobliwego.
W neogotyckiej BRAMIE-DZWONNICY z drugiej połowy XIX w. znajduje się późnobarokowy krucyfiks z trzeciej ćwierci XVIII w.
- Budowę kościoła i klasztoru reformackiego rozpoczęto w latach 1675-82. W 1832 r. kościół zamieniono na parafialny, a klasztor przeznaczono na cele mieszkalne.
- KOŚCIÓŁ PARAFIALNY p. w. Św. Krzyża, restaurowany w 1933 r. i 1964 r., jest budowlą barokową murowaną i otynkowaną We wnętrzu kaplicy św. Antoniego znajduje się kopuła z dekoracją malarską Adama Swacha z początku XVII w. Wyposażenie wnętrza jest jednolite, rokokowe z 1759 r. Do wyposażenia kościoła należy osiem ołtarzy z XVII i XVIII-wiecznymi elementami.
- Obecny, murowany ZESPÓŁ ZAMKOWY złożony z wieży mieszkalnej i budynku na podzamczu, wzniesiono prawdopodobnie około 1581 r. i gruntownie przebudowano w 1869 r. Od 1957 r. mieści się tu Muzeum Ziemi Szamotulskiej. Budynki położone są na sztucznym wzniesieniu otoczonym od południa pozostałościami fosy i wałów ziemnych. Jest to budowla bezstylowa, murowana.
- Należący do zespołu pobernardyńskiego KOŚCIÓŁ p.w. Zwiastowania Najświętszej Panny Marii jest kościołem barokowym, murowanym, otynkowanym.

WRÓBLEWO
Trzy kamienne figury Matki Boskiej Niepokalanej, św. Wawrzyńca i św. Jana Nepomucena z 1785 r. oraz kolumna z herbem Śreniawy poświęcona pamięci Józefa Kwileckiego.

ZAJĄCZKOWO
Położony nad jeziorem Zajączkowskim DWÓR wzniesiono w czwartej ćwierci XVIII w. Jest to dwór w bryle późnobarokowy, lecz silnie przebudowany w 1910 r. zatracił niemal wartość zabytkową.

---