Ochrona zabytków archeologicznych w Polsce

Podstawowym aktem prawnym regulującym kwestię ochrony zabytków w Polsce jest ustawa z dnia 23
lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568 z
późniejszymi zmianami). Nakłada ona na paostwo obowiązek ochrony, a na właścicieli i posiadaczy
zabytków obowiązek opieki nad nimi. Artykuł 3 wspomnianej ustawy w pkt 1 charakteryzuje pojęcie
zabytku jako nieruchomośd lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub
związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie
leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartośd historyczną, artystyczną lub naukową. W
pkt 4 znajduje się natomiast definicja zabytku archeologicznego, którym jest zabytek nieruchomy, będący
powierzchniową, podziemną lub podwodną pozostałością egzystencji i działalności człowieka, złożoną z
nawarstwieo kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytek ruchomy,
będący tym wytworem.

O szczególnej wadze, jaką przykłada ustawodawca do ochrony zabytków archeologicznych, świadczą
zapisy art. 31-35, 36 ust. 1 pkt 5 i pkt 12 ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami,
rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. (Dz.U. z 2004 r. Nr 150 poz. 1579) oraz fakt, że
znalazła ona swoje miejsce w innych obowiązujących aktach prawnych.

Z chwilą wejścia w życie ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu
przestrzennym (Dz. U. z 2003 r. Nr 80, poz. 717 z późniejszymi zmianami) szczególnego znaczenia nabrały
ustalenia ochrony zabytków zawarte w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Obecnie
określenie sposobu zagospodarowania i warunków zabudowy terenów następuje w drodze decyzji o
lokalizacji inwestycji celu publicznego lub decyzji o warunkach zabudowy tylko w przypadku braku
miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Oznacza to, że warunki ochrony konserwatorskiej
będą musiały byd określane już w chwili tworzenia studium uwarunkowao i kierunków zagospodarowania
przestrzennego gminy – art. 10 ust. 1 pkt 4, oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego
- art. 15 ust. 2 pkt 4. Należy również pamiętad o tym, że przy wygaśnięciu mocy obowiązującej
miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego decyzje o lokalizacji inwestycji celu publicznego,
jak i decyzje o warunkach zabudowy podlegad będą uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem
zabytków – w odniesieniu do obszarów i obiektów objętych ochroną konserwatorską – art. 53 ust. 1 pkt 2
i art. 64 ust. 1.

Prowadzenie robót budowlanych przy obiekcie budowlanym wpisanym do rejestru zabytków lub na
obszarze wpisanym do rejestru zabytków, wymaga, zgodnie z art. 39 ust. 1 ustawy z dnia 7 lipca 1994 r.
Prawo budowlane (Dz. U. z 1994 r. Nr 89, poz. 414 z późniejszymi zmianami), przed wydaniem decyzji o
pozwoleniu na budowę, uzyskania pozwolenia na prowadzenie tych robót, wydanego przez
wojewódzkiego konserwatora zabytków. Wydanie przez organ architektoniczno-budowlany pozwolenia
na prowadzenie robót budowlanych w stosunku do obiektów budowlanych i obszarów nie wpisanych do
rejestru zabytków, objętych natomiast ochroną konserwatorską na podstawie miejscowego planu
zagospodarowania przestrzennego, będzie możliwe, stosownie do przepisu art. 39 ust. 3, wyłącznie w
uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Organ ochrony zabytków został jednak
zobligowany do zajęcia stanowiska w takich sprawach w terminie 30 dni od dnia otrzymania wniosku. Po
tym terminie bowiem, uznaje się zgłoszone warunki projektowe za uzgodnione.

Pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków wymaga – na podstawie ustawy z dnia 21 sierpnia
1997 r. o gospodarce nieruchomościami (Dz.U. z 2000 r. Nr 46, poz. 543 z późniejszymi zmianami) -
sprzedaż, zamiana, darowizna lub oddanie w użytkowanie wieczyste nieruchomości wpisanych do rejestru
zabytków, stanowiących własnośd Skarbu Paostwa lub jednostki samorządu terytorialnego, a także
wnoszenie tych nieruchomości jako wkładów niepieniężnych (aportów) do spółek (art. 13 ust. 4). W
przypadku sprzedaży nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków, prawo pierwokupu przysługuje
gminie – art. 109 ust. 1 pkt 4. Pozwolenie wojewódzkiego konserwatora zabytków jest również potrzebne
przy wydaniu decyzji o podziale nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków – art. 96 ust. 1a.

Koniecznośd ochrony zabytków archeologicznych znalazła także swoje odbicie w ustawie z dnia 27
października 1997 r. o autostradach płatnych (Dz. U. z 1997 r. Nr 127, poz. 627) – art. 22 ust. 1 pkt 4.

Zgodnie z art. 63 pkt 7 ustawy o autostradach płatnych umowa o budowę i eksploatację albo wyłącznie
eksploatację autostrady powinna określad warunki i zakres zabezpieczenia obiektów archeologicznych
odkrytych w trakcie budowy.

W ochronie prawnej zabytków archeologicznych ważną rolę pełni również ustawa z dnia 27 kwietnia
2001 r Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z 2001 r. Nr 62, poz. 627 z późniejszymi zmianami), szczególnie
przepisy Działu IV – Postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na środowisko. W postępowaniu w
sprawie oceny oddziaływania na środowisko określa się, analizuje oraz ocenia, bezpośredni i pośredni
wpływ danego przedsięwzięcia na zabytki – art. 47 ust. 1 lit. c. Planowane przedsięwzięcia mogące
znacząco oddziaływad na środowisko, którymi są w rozumieniu ustawy m.in. drogi, wymagają
sporządzenia raportu o oddziaływaniu przedsięwzięcia na środowisko. Raport powinien zawierad analizę i
ocenę możliwych zagrożeo i szkód dla zabytków chronionych na podstawie przepisów o ochronie
zabytków i opiece nad zabytkami, w szczególności zabytków archeologicznych, w obrębie terenu, na
którym ma byd realizowane przedsięwzięcie – art. 52 ust. 1 pkt 4a.

Podsumowaniem prawnej ochrony paostwa nad zabytkami archeologicznymi jest ratyfikowana 13 grudnia
1995 r. przez Polskę Europejska konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego sporządzona w La
Valetta, z dnia 16 stycznia 1992 r. (Dz. U. z 1996 r. Nr 120, poz. 564).

Ochrona zabytków archeologicznych (w tym ratownicze badania archeologiczne) finansowana jest
generalnie z dwóch źródeł. W przypadku obiektów (stanowisk) archeologicznych zagrożonych destrukcją z
przyczyn naturalnych badania ratownicze prowadzone są ze środków budżetowych pozostających w
dyspozycji wojewódzkiego konserwatora zabytków. W przypadku zagrożeo wynikających z planów
inwestycyjnych koszty wspomnianych badao oraz ich dokumentacji ponosi ten, kto zamierza finansowad
roboty budowlane przy zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru zabytków lub objętym ochroną na
podstawie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, jeżeli ich przeprowadzenie
doprowadziłoby do zniszczenia zabytków archeologicznych – art. 31 ust. 1 ustawy o ochronie zabytków i
opiece nad zabytkami. Zakres i rodzaj badao archeologicznych będzie ustalał, w drodze decyzji,
wojewódzki konserwator zabytków.

Zgodnie z przepisami ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, organami ochrony zabytków
są: minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego (obecnie jest nim Minister
Kultury), w którego imieniu zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator
Zabytków, a także wojewoda, w którego imieniu zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje
wojewódzki konserwator zabytków– art. 89. Wojewódzki konserwator zabytków, wchodzi w skład
zespolonej administracji wojewódzkiej, kieruje wojewódzkim urzędem ochrony zabytków – art. 92 ust. 1.
Wojewódzki konserwator zabytków w sprawach określonych w ustawie i w odrębnych przepisach jest
organem pierwszej instancji a Minister Kultury organem wyższego stopnia – art. 93 ust. 1. Minister Kultury
może powierzyd prowadzenie niektórych spraw z zakresu swojej właściwości kierownikom instytucji
kultury wyspecjalizowanych w opiece nad zabytkami, dla których jest organizatorem. Nie będą oni mogli
jednak wydawad decyzji administracyjnych - art. 96 ust. 1. Natomiast wojewodowie mogą powierzyd
prowadzenie spraw z zakresu swojej właściwości, łącznie z możliwością wydawania decyzji
administracyjnych m.in. kierownikom instytucji kultury wyspecjalizowanych w opiece nad zabytkami (z
wyłączeniem spraw dotyczących prowadzenia rejestru i wojewódzkiej ewidencji zabytków) –art. 96 ust. 3.

Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego jest instytucją kultury utworzoną w celu prowadzenia
badao i dokumentacji w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami archeologicznymi na
podstawie ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz ustawy z 25 października 1991 r. o
organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej (Dz. U. z 1991 r. Nr 114, poz. 493 z późniejszymi
zmianami). Zgodnie ze statutem do jego zadao należy m.in.: koordynacja realizacji badao
archeologicznych na terenie budowy autostrad i dróg ekspresowych oraz innych inwestycji liniowych.
Nadzór nad Ośrodkiem sprawuje Minister Kultury.

Akty prawne mające zastosowanie w związku z ochroną zabytków w Polsce

1. Europejska Konwencja o ochronie dziedzictwa archeologicznego (poprawiona)

sporządzona w La Valetta dnia 16 stycznia 1992 r. (Dz. U. z 1996 r. Nr 120 poz. 564).

. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. (Dz. U. z

2003 r. Nr 162, poz. 1568 z późniejszymi zmianami)

3. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. (Dz.

U. z 2003 r. Nr 80, poz. 717 z późniejszymi zmianami)

4. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane. (Dz. U. z 1994 r. Nr 89, poz. 414 z

późniejszymi zmianami)

5. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami. (Dz. U. z 2000 r. Nr

46, poz. 543 z późniejszymi zmianami)

6. Ustawa z dnia 27 października 1997 r. o autostradach płatnych. (Dz. U. z 1997 r. Nr 127,

poz. 627 z późniejszymi zmianami)

7. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska. (Dz. U. z 2001 r. Nr 62,

poz. 627 z późniejszymi zmianami)

8. Ustawa z dnia 25 października 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalności

kulturalnej. (Dz. U. z 1991 r. Nr 114, poz. 193 z późniejszymi zmianami)

9. Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach. (Dz. U. z 1997 r. Nr 5 poz. 24 z

późniejszymi zmianami)

10. Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach. (Dz. U. z

1983 r. Nr 38, poz. 173 z późniejszymi zmianami)

11. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. (Dz. U. z 2004 r. Nr 92, poz. 880

z późniejszymi zmianami)

12. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. (Dz. U. z

2000 r. Nr 80, poz. 904 z późniejszymi zmianami)

13. Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. Prawo geodezyjne i kartograficzne. (Dz. U. z 2000 r. Nr

100, poz. 1086 z późniejszymi zmianami)

14. Ustawa z dnia 10 kwietnia 2003 r. o szczególnych zasadach przygotowania i realizacji

inwestycji w zakresie dróg krajowych. (Dz. U. z 2003 r. Nr 80, poz. 721 z późniejszymi
zmianami)

15. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac

konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych, badao konserwatorskich i
architektonicznych, a także innych działao przy zabytkach wpisanych do rejestru
zabytków oraz badao archeologicznych i poszukiwao ukrytych lub porzuconych
zabytków ruchomych. (Dz. U. z 2004 r. Nr 150 poz. 1579)

16. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 kwietnia 2004 r. w sprawie organizacji

wojewódzkich urzędów ochrony zabytków. (Dz. U. z 2004 r. Nr 75 poz. 706)

17. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 10 maja 2004 r. w sprawie rzeczoznawców

Ministra Kultury w zakresie opieki nad zabytkami. (Dz. U. z 2004 r. Nr 124 poz. 1302)

18. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 30 sierpnia 2004 r. w sprawie zakresu, form i

sposobu ewidencjonowania zabytków w muzeach. (Dz. U. z 2004 r. Nr 202 poz. 2073)

19. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 1 kwietnia 2004 r. w sprawie nagród za

odkrycie lub znalezienie zabytków archeologicznych. (Dz. U. z 2004 r. Nr 71 poz. 650)

20. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 14 maja 2004 r. w sprawie prowadzenia

rejestru zabytków krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz
krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z
prawem. (Dz. U. z 2004 r. Nr 124 poz. 1305)

21. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 19 kwietnia 2004 r. w sprawie wywozu

zabytków i przedmiotów o cechach zabytków za granicę. (Dz. U. z 2004 r. Nr 84 poz.
789)

22. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 25 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i

sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych.
(Dz. U. z 2004 r. Nr 212 poz. 2153)

23. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 6 czerwca 2005 r. w sprawie udzielania dotacji

celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku
wpisanym do rejestru zabytków. (Dz. U. z 2005 r. Nr 112, poz. 940)

24. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 23 kwietnia 2004 r. w sprawie stażu

adaptacyjnego i testu umiejętności odbywanych w toku postępowania o uznanie
nabytych w paostwach członkowskich Unii Europejskiej kwalifikacji do wykonywania
zawodu konserwatora zabytków ruchomych, konserwatora zabytków nieruchomych,
konserwatora zabytków zieleni i archeologa. (Dz. U. z 2004 r. Nr 101 poz. 1052)

25. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 9 lutego 2004 r. w sprawie wzoru znaku

informacyjnego umieszczanego na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru
zabytków. (Dz. U. z 2004 r. Nr 30 poz. 259)

26. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 12 maja 2004 r. w sprawie odznaki "Za opiekę

nad zabytkami". (Dz. U. z 2004 r. Nr 124 poz. 1034)

27. Rozporządzenie Ministra Kultury z dnia 13 sierpnia 2004 r. w sprawie upoważnienia do

uznawania nabytych w paostwach członkowskich Unii Europejskiej kwalifikacji do
wykonywania zawodów regulowanych. (Dz. U. 2004 Nr 197, poz. 2026)