Motywy rustykalne - ludowe (wieś)

Wieś definiowana jest jako: osada zamieszkała przez ludność, która w większości trudni się pracą na roli. Tereny pozamiejskie, rolnicze i letniskowe. Obraz wsi jest bardzo różny, w różnych utworach literackich, zarówno w poezji jak i w prozie. Zależą one od epoki, w której dzieło powstało lub od intencji autora. Najwcześniej motywy rustykalne zauważamy w literaturze renesansowej. W epoce tej tworzy się popularny w Polsce mit sielski, spokojnej wsi, szczęśliwego dworku, mit podjęty później przez Mickiewicza w "Panu Tadeuszu". Jednakże oblicze wsi nie jest jednolite. Jej obraz w epoce renesansu kształtują utwory Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego i Szymona Szymonowica.

Pierwsze oblicze wsi renesansowej to wieś sielska. Taki obraz wsi prezentuje "Żywot człowieka poczciwego" Mikołaja Reja, który jest wielką pochwałą wsi i życia wiejskiego. W utworze tym autor proponuje wzór "poczciwego ziemianina", właściciela dóbr ziemskich. Ziemianin czerpie radość z uprawy roli, rodzinnego i sąsiedztwa. Prowadzi on spokojny tryb życia w posiadłości wiejskiej, korzystając z wszelkich dóbr, jakie przynoszą mu kolejne pory roku. Rej namawia do cnotliwego życia zgodnego z naturą i rozumem.

Sielankowy obraz wsi ukazują także Pieśni Jana Kochanowskiego, zwłaszcza pieśń "Wsi spokojna, wsi wesoła". Spotykamy w niej szeroko zarysowany obraz natury, budzącej się z wiosną do życia. Utwór mówi o gospodarzu, o jego codziennych obowiązkach i przyjemnościach. Żyje on cicho i spokojnie mając wszystko co potrzebne do egzystencji. Pieśń ta ukazuje ład i harmonię ludzi żyjących na wsi. Bliskość z naturą przynosi człowiekowi ukojenie, miłość, godnie przeżyte życie i spokojną starość. Tę idealną wizję wsi symbolizują słowa: "wsi spokojna, wsi wesoła, jaki głos twej chwale zdoła". Jest to także wizja harmonii, ładu, czasu na pracę, która wszystkim daje radość i rozrywkę, która przynosi zadowolenie. Pieśni Kochanowskiego przedstawiają wyidealizowany obraz wsi, zalety i wartości, jednakże nic nie wspominają o jej "ciemnych stronach"

I ten mniej sielankowy, bardziej realistyczny obraz wsi przedstawia M. Rej w "Krótkiej rozprawie między trzema osobami: panem, wójtem i plebanem"

Pokazuje on ludzi zamieszkujących wieś, którzy są skłóceni myślą egoistycznie i są chciwi. Pan wykorzystuje chłopa, nie spełnia swoich obywatelskich obowiązków na sejmie, wiedzie hulaszczy tryb życia. Natomiast ksiądz zaniedbuje obowiązki duszpasterskie, ściąga datki od wiernych oraz handluje odpustami i relikwiami. Najbardziej pokrzywdzony jest chłop, który musi pracować na pańskim polu. Całą tą rozmowę podsumowuje wójt, który mówi:

" ksiądz pana wini, pan księdza,

A nam prostym zawsze nędza"

Podobny obraz wsi prezentuje Szymon Szymonowic w Żeńcach". Utwór ten jest antysielanką , gdyż obraz życia wiejskiego i pracy w polu przedstawia trud i wysiłek chłopa, brak w nim radości i pochwały życia wiejskiego. "Żeńcy" przedstawiają scenkę z życia wiejskiego, obraz żniwiarek pracujących na pańskim polu od wschodu do zachodu słońca pod nadzorem ekonoma. Przykre strony życia na wsi łagodzi pragnienie harmonii ze światem i innymi ludźmi.

Jednym z kierunków artystycznych oświecenia był sentymentalizm, ukazujący wewnętrzne życie człowieka. Na wsi żyją ludzie, którzy przez bliski kontakt z naturą zachowali dobro, zniszczone przez cywilizację. Życie wiejskie jest przeciwieństwem pełnego fałszu i zakłamania życia w mieście. Tylko wieśniacy mogą doświadczyć prawdziwej miłości.

Okres romantyzmu stworzył odmienny, swój własny obraz wsi. Dla romantyków wieś była miejscem, gdzie przetrwały dawne tradycje. Poeci dojrzeli wielką wartość w wiejskiej kulturze, ludowych podaniach, balladach i obrzędach wiejskich. Lud stał się dla romantyków wartością najwyższą i decydującą zarówno w sztuce, poglądzie na świat jak i w życiu społecznym. Dzięki romantykom ludowość stała się trwałym elementem naszej narodowej kultury.

Ludowy charakter posiadają utwory A. Mickiewicza - ballady oraz II cz. "Dziadów". Autor sięgnął po tematy do swych ballad z podań i pieśni ludowych

wykorzystał ludowe opowiadania o duchach, nadając im odpowiednią formę artystyczną , uczynił z nich pełną uroku poezję. Główną balladą Mickiewicza jest "Romantyczność". Jej treść stanowią przeżycia młodej dziewczyny z ludu, która odczuwa obecność zmarłego Jasieńka. Przygląda się jej prosty lud i starzec. Obłąkanej Karusi wierzą ludzie i narrator, a mędrzec ją wyśmiewa.

'Świtezianka" jest również balladą o charakterze ludowym. W utworze tym karę za zbrodnię ponosi niewinny starzec. Przyrzeka on świteziance wierność i miłość , później zaś łamie słowo i zdradza. Zgodnie z ludowym wyobrażeniem, za niedotrzymanie przysięgi strzelca spotyka kara. W balladzie "Świteź" Mickiewicz przedstawia ludową wiarę w istnienie boginek wodnych, zatopionych w jeziorze , wiarę w możliwość zamienienia ludzi w rośliny. Wywołany jest nastrój grozy przez noc, rusałkę i dźwięki wydobywające się z dna jeziora. "Lilie" również zawierają motywy ludowe. Pod nieobecność męża, osamotniona niewiasta zdradza go, a następnie zabija w o0bawie przed karą. Targają wewnętrzny niepokój i idzie do pustelnika, który twierdzi, że nikt oprócz niej nie zna prawdy. Kara dosięga sprawczynie oraz ludzi z nią związanych. Z tego wynika, że nie ma zbrodni bez kary.

W II cz. "Dziadów" pokazany jest starodawny obrzęd sięgający tradycji pogańskich, a zachowany jeszcze w obyczajach ludowych. Ważną rolę odgrywa tu Guślarz, który przywołuje duchy zmarłych oraz chór wieśniaków powtarzający za widmami prawdy moralne. Podobnie jak w balladach ludowość II cz. "Dziadów" nie ogranicza się do tła ludowego, do postaci ludowych biorących udział w obrzędzie. Istota ludowości "Dziadów" widoczna jest w niedoli chłopa, oraz w spojrzeniu na życie ze stanowiska prostego człowieka. Zebrani na obrzędzie wieśniacy wyrażają przekonania ludzi prostych. Wieś jest miejscem, gdzie żyje się według elementarnych prawd moralnych, w przekonaniu, że nie ma zbrodni bez kary. W "Panu Tadeuszu" Mickiewicz prezentuje Soplicowo jako symbol arkadyjskiego szczęścia i spokoju. Sędzia jest niezwykle gościnnym gospodarzem i patriotą, zna obyczaje staropolskiego domu, wychowuje Tadeusza. Pomimo sporu o zamek mieszkańcy wiodą szczęśliwe życie, które wyznaczają tutaj przede wszystkim utrwalone przez wieki zwyczaje. Obowiązuje tu grzeczność, gościnność, poszanowanie tradycji. Obraz wsi jest wyidealizowany, gdyż utwór powstał na emigracji, a autor tęsknił za "krajem lat dziecinnych".

J.W. Goethe w "Cierpieniach młodego Wertera" pokazuje bohatera szukającego na wsi spokoju i ukojenia po przeżytej przygodzie miłosnej. Zdaje mu się, że wieśniacy żyją szczęśliwie w harmonii ze światem. Jednak gdy komplikacji ulegają jego uczucia do Lotty zmienia się również jego widzenie wsi.

Kulturę ludową sławili również twórcy pozytywistyczni, głoszący hasła pracy organicznej i pracy u podstaw. W "Nad Niemnem" Orzeszkowa prezentuje dwa odmienne światy. Bardzo ostro krytykuje pasożytnictwo arystokracji i bogatszych ziemian, którym obojętne są losy ojczyzny i przedstawia im Bohatyrowiczów - prostych ,uczciwych i dobrych ludzi. Żyją oni a harmonii z przyrodą. Dla nich właśnie ciężka praca jest źródłem satysfakcji. Justyna porzuca salony i decyduje się na małżeństwo z Janem Bohatyrowiczem i życie w zaścianku. Wizja życia na wsi przedstawiona przez Orzeszkową jest wyidealizowana, gdyż wiadomo było jaka trudna była w owym czasie sytuacja wieśniaków.

W "Lalce" B. Prusa Wokulski wyjeżdża na wieś do Zasławka po powrocie z Paryża.Tutaj nabywa doświadczeń życiowych, błyszczy talentem towarzyskim .Na wsi próbuje go uwieść pani Wąsowska, tutaj wreszcie udaje mu się porozumieć z panną Łęcką.

Jan Kasprowicz w utworze pt." Z chałupy" przedstawia obraz skrajnej nędzy. Choroba czy śmierć kogoś z chłopskiej rodziny pociąga za sobą zwykle konieczność pozbycia się gospodarstwa. Chłopskie chaty są biedne i zniszczone. Dzieci wiejskie z trudnością zdobywają wiedzę i niejednokrotnie głodują.

Obraz polskiej wsi rzutował na sytuację całego społeczeństwa. Pisarze i poeci ukazywali obraz wsi na kształt symbolu, który miał wyrażać uniwersalne ogólne treści.

Takim utworem jest "Wesele" Wyspiańskiego. Rozśpiewana wiejska chata, w której bawią się na weselu chłopi i inteligencja, staje się symbolem całego polskiego społeczeństwa. W weselu uczestniczą oświeceni i dość zamożni chłopi z podkrakowskiej wsi Bronowice. Są przywiązani do tradycji, świadomi swej siły "chłop potęgą jest i basta", niechętni do podejmowania spraw, które nie dotyczą ich samych. Mają świadomość swoich możliwości, wspominają krwawe chłopskie powstania

W Młodej Polsce zaznacza się zdecydowany odwrót od miasta, które niszczy psychikę człowieka. Stąd wypływa ucieczka na wieś, szukanie w niej azylu. Obraz wsi jest tu bardzo zróżnicowany - od mitologizacji życia w "Chłopach", aż do naturalistycznych obrazów nędzy u Żeromskiego.

Najznakomitszym dziełem są "Chłopi" Reymonta , które szeroko i wiernie odzwierciedlają obraz wsi.Autor ukazał na przestrzeni całego roku pracę chłopa i rozrywkę we wsi Lipce. Życie każdego jej mieszkańca podporządkowane jest wspólnemu kalendarzowi natury. Łączy ich wspólna ciężka praca oraz razem spędzone dni świąt religijnych i miłość do ziemi. Ziemia jest dla każdego chłopa świętością . To ona zapewnia mu celowość życia i byt. W "Chłopach" występuje też bogaty obraz obrzędów, zwyczajów, szczegółów dotyczących życia wiejskiego: ubóstwo, zamożność, miłość, zawiść, chłopskie pijaństwo i solidarność w chwilach wspólnego zagrożenia. "Chłopi" są najwybitniejszą powieścią na temat wsi polskiej, najpełniej i najwierniej oddają prawdę o życiu polskiego chłopa, o jego trudach, uczuciach, pragnieniach, radości i niedoli.

Inaczej wieś przedstawia się u Żeromskiego. On widzi przede wszystkim nędzę i wyczerpanie chłopa. Problem ten porusza w "Ludziach bezdomnych" i "Przedwiośniu". Warunki higieniczne w których żyją chłopi są przerażające, dziesiątkują ich choroby, będące efektem wiedzy i niewiedzy.

Mówi, że odzyskanie niepodległości nie zlikwidowało ich problemów społecznych jak i nie zmieniło nic w ich życiu.

Również w noweli "Rozdziobią nas kruki i wrony "Żeromskiego łączy problemy społeczne wsi polskiej z kwestią narodowowyzwoleńczą. Przedstawiony jest zmarły powstaniec , który został ograbiony przez chłopa. Postąpił tak dlatego, że był nędzarzem, był tak biedny, że jego życie było wegetacją, walką o przetrwanie. Taka sytuacja doprowadziła do zabicia wszelkiej moralności i wyższych uczuć. Nie było ważne dla chłopa, że zginął młody człowiek i że powstanie upadło. W jego umyśle dominował zwierzęcy instynkt, instynkt walki o przetrwanie.

Inną nowelą, w której Żeromski opisuje tragiczną sytuację mieszkańców wsi jest "Zmierzch" . Głównym tematem tego utworu są losy bezrolnego chłopa, walka Gibały.

Ukazana została ciężka, wyniszczająca praca chłopa i jego żony, zatrwożonej przy tym o losy samotnie pozostawionego dziecka. Smutna przyroda tworzy nierozerwalną całość z przerażającą egzystencją ludzi, którzy nie zaznają normalnego, szczęśliwego życia.

Podobnie opowiadanie "Zapomnienie" mówi o niewoli chłopa. Dziedzic każe ukarać nędzarza za kradzież drzewa z lasu nie zważając na to, że chłop chciał zrobić z tych desek trumnę dla syna. Nie traktuje go jak równego sobie człowieka, a przecież fakt, że Obala jest bardzo biedny nie dyskryminuje go jako cierpiącego ojca. Żeromski był niemiłosierny w oddawaniu cierpienia. Ale był to protest pisarza przeciwko zgodzie na niewolę i biedę.

Obraz wsi znalazł też odbicie w twórczości wielkiej polskiej pisarki Marii Dąbrowskiej. Jest on świetnie przedstawiony w jej powieści "Noce i dnie". Życie dworku Bogumiła Nichcica, przeplata się i wiąże z życiem ludzi dworskich. Praca na wsi jest bardzo ciężka, mozolna i nigdy nie kończąca się. Obowiązkiem człowieka na wsi jest spełnić wymagania ziemi, bez względu na pogodę , porę roku, czy sprawy osobiste. Zapewnić sobie i innym jedzenie do następnego roku.

W "Ferdydurke" W. Gombrowicza wieś jest miejscem, gdzie czas jakby się zatrzymał. Chłopi nienawidzą panów, panowie pogardzają chłopami, którzy dodatkowo, żeby podkreślić swoją niższą pozycję społeczną udają psy.

W literaturze polskiej nie przewidziano jednego, uniwersalnego obrazu wsi. Każdy z nich ma w sobie zawartą część prawdy o wsi polskiej. Obrazy te nakładają się na siebie, ale są różnorodne tak jak tak jak inny jest każdy człowiek.

---