Socjologiczne uwarunkowania rehabilitacji

Joanna Mucha
farmacja I rok, gr. c

1. Pojęcie rehabilitacji.

Rehabilitacja to kompleksowe i zespołowe działanie na rzecz osoby niepełnosprawnej fizycznie lub psychicznie, które ma na celu przywrócenie tej osobie pełnej lub maksymalnej do osiągnięcia sprawności fizycznej lub psychicznej, a także zdolności do pracy oraz do brania czynnego udziału w życiu społecznym.

2. Rehabilitację możemy podzielić na:

1. medyczną- prowadzona jest w placówkach służby zdrowia - szpitalach, przychodniach, poradniach, uzdrowiskach. Ma na celu przywrócenie sprawności fizycznej. Przyspieszać ma ona powrót do zdrowia, zapobiegać trwałej utracie funkcji chorego układu.

2. psychologiczną- skoncentrowaną na psychicznych funkcjach osoby niepełnosprawnej. Zmierza do osiągnięcia przez osobę rehabilitowaną stanu akceptacji własnego kalectwa, odzyskanie wiary w siebie i w swoje możliwości życiowe oraz psychicznego przygotowania do normalnego uczestniczenia w życiu społecznym.

3. społeczną- która dąży do eliminowania ograniczeń związanych z funkcjonowaniem społecznym osoby niepełnosprawnej. Dąży do przyswojenia sobie przez osobę rehabilitowaną nowych ról społecznych lub nauczenia się pełnienia dawniej wykonywanych w odmiennych okolicznościach, zdeterminowanych stanem zdrowia.

Niektórzy autorzy wprowadzają rozróżnienie pomiędzy rehabilitacją społeczną (środowiskową), zawodową, a rodzinną.

Rehabilitacja środowiskowa obejmuje działania związane z przystosowaniem pacjenta do warunków i do osób, z którymi styka się w miejscu zamieszkania i umożliwia przystosowanie do życia w społeczności lokalnej.

Rehabilitacja zawodowa to zespół czynności podejmowanych w celu przystosowania inwalidy do pracy zawodowej. Proces ten obejmuje wyszkolenie inwalidy w tej dziedzinie, w której może pracować lub przeszkolenie w nowym zawodzie w przypadku, gdyby utracił zdolność do pracy w zawodzie dotychczas wykonywanym.

Rehabilitacja rodzinna to oddziaływania rodziny, umożliwiające i wspomagające przystosowanie do życia codziennego osoby z ograniczoną sprawnością.

3. Etapy przystosowania się do inwalidztwa (wg N.Cohn):

a) szok:

- pierwszy okres diagnostyki i leczenia,

- inwalida nie uświadamia sobie, że jego ciało jest chore,

- nie przejawia niepokoju,

- charakterystyczna postawa: ”to nie dotyczy mnie”

b) oczekiwanie na wyzdrowienie:

- inwalida zdaje sobie sprawę, że jest chory,

- przypuszcza, że niedługo wróci do zdrowia,

- często szuka pomocy wśród lekarzy, chce przyspieszyć proces zdrowienia.

c) rezygnacja i ubolewanie nad własnym losem

- inwalida jest w stanie silnego kryzysu, uważa że wszystko jest stracone,

- brakuje mu motywacji, często myśli o samobójstwie,

d) przybranie postawy obronnej- prawidłowej lub neurotycznej:

- prawidłowa- inwalida zaczyna walczyć ze swoim kalectwem, ma motywację do radzenia sobie w nowej sytuacji, nastawia się pozytywnie do wszystkiego, co może wpłynąć na poprawę jego stanu zdrowia.

- neurotyczna- inwalida używa mechanizmów obronnych w celu odrzucenia skutków kalectwa, ukrywaniu tego faktu, przekonywaniu innych, że jest dobrze przystosowany.

e) akceptacja inwalidztwa

- osoba, która zaakceptowała swój stan, traktuje niepełnosprawność jako jedną z wielu swych cech charakterystycznych, zakładając, że dana sytuacja życiowa zmieniła się, ale mimo wszystko można z tym wszystkim żyć.

4. Adaptacja.

Adaptacja do nowej sytuacji życiowej uwarunkowanej stanem zdrowia wymaga zaakceptowania następstw choroby nie tylko przez samego pacjenta, lecz również przez jego otoczenie. Obustronne poznanie wyznaczników interakcji społecznej w relacji „chory- jego środowisko” zależy w znacznej mierze od stopnia samoakceptacji przez chorego nowych uwarunkowań życiowych i od postawy rehabilitanta wobec tych osób. Proces adaptacji odbywa się stopniowo.

5. Etapy adaptacji do nowej sytuacji zdrowotnej.

J. Szczepański wyróżnia szereg etapów w przebiegu procesów adaptacyjnych w relacji „chory- jego środowisko”:

a) etap reorientacji psychicznej- zapoznanie się przez jednostkę adaptującą z nową sytuacją, sprawdzenie, które z elementów jej dawnego postępowania są możliwe do kontynuowania, a które trzeba zastąpić nowymi. Osoby adaptujące uczą się nowych wzorów postępowania, ale nie uznają je za swoje i nie identyfikują się całkowicie z nimi.
b) etap tolerancji- jest to stan, w którym jednostka adaptująca lub też osoby przystosowujące się do siebie tolerują wzajemnie swoje odrębne wzory zachowań bez wyrażania chęci przyjęcia ich za własne.

c) etap akomodacji- polega na doprowadzeniu do sytuacji, w której strony przystosowujące się uznają za własne podstawowe systemy wartości i wzory zachowań odpowiednie do nowej sytuacji. Akomodacja pozwala na wytworzenie uznawanych przez obie strony własnych wzorów, wartości i norm.

d) etap adaptacji- jest końcowym etapem adaptacji, w którym następuje przystosowanie zupełne. Etap ten następuje wówczas, gdy jednostka adaptująca się przyjmie odpowiednie do nowej sytuacji życiowej wartości i wzory postępowania, z którymi utożsamia się zupełnie. Pełna adaptacja wymaga przejścia prze wszystkie wymienione etapy. Zatrzymanie się na którymś etapów pośrednich oznacza zahamowanie procesu adaptacji.

7. Osoba zaadoptowana- to taka, która pomimo przebytej choroby lub urazu odnalazła swoje miejsce w środowisku, podjęła prace zawodową lub znalazła wartościowy substytut utraconej aktywności zawodowej, uzyskała ekonomiczną niezależność, a pod względem prawnym nie korzysta lub korzysta tylko częściowo z przysługujących jej świadczeń.

8. Niepełnosprawni a społeczeństwo:

- postrzeganie niepełnosprawnych jako grupę, podczas, gdy oni sami nie tylko nie uznają siebie za grupę, ale nie chcą być w ten sposób utożsamiani,

- tworzenie specjalnych zakładów pracy, jako zinstytucjonalizowana forma narzucania przez społeczeństwo osobom niepełnosprawnym odrębności grupowej,

- różne reakcje społeczne wobec danego typu kalectwa (np. postawy wobec osób niewidomych są znacznie bardziej tolerancyjne niż wobec głuchoniemych),

- traktowanie niepełnosprawnych jako ludzi „gorszych”.

9. Czynniki kształtujące adaptację i rehabilitację.

Konieczność zaprogramowania, kierowania i kontrolowania procesami rehabilitacji psychospołecznej wymaga dokładnego rozeznania, a także informacji o całości sytuacji życiowej osób rehabilitowanych, dotyczącej warunków środowiskowych poprzedzających wystąpienie kalectwa. Na tempo i przebieg rehabilitacji, i adaptacji mają wpływ zmienne zdrowotne jak i pozazdrowotne.

a) zmienne zdrowotne to:

- Rodzaj kalectwa

- Typ kalectwa( wrodzone, nabyte, nagłe, postępujące)

- Stopień odwracalności kalectwa( trwałe, okresowe)

- Upośledzenie wtórne

- Zaburzenia psychiczne

- Ogólna sprawność psychofizyczna

Zmienne zdrowotne, związane z charakterem kalectwa, warunkują oczywiście w istotny sposób przebieg rehabilitacji. Jest rzeczą niezmiernie ważna czy kalectwo można ukryć, jakiej części ciała dotyczy oraz jakie odczucia wywołuje wśród otoczenia. Inaczej będzie przebiegać rehabilitacja osób po amputacji, głuchych, z niedowładem kończyn, a inaczej po przebyciu gruźlicy.

Niektóre rodzaje kalectwa lub wady wymagają korzystania z protez lub specjalnych urządzeń pomocniczych(np. wózków inwalidzkich). Czasami obserwuje się u osób rehabilitowanych pewne uprzedzenia do stosowania tego rodzaju sprzętów.

Człowiek który urodził się z kalectwem, będzie miał inne problemy niż osoba, u której kalectwo wystąpiło nagle i w późniejszym okresie życia. Proces wychowania osoby niepełnosprawnej od urodzenia nastawiony jest do razu na przystosowanie jej do życia według możliwości określonych stanem zdrowia. Kalectwo wrodzone od początku narzuca styl życia, plany życiowe, wyznacza kontakty z rodzina z innymi ludźmi. Choroba lub kalectwo, które występują w wieku dojrzałym może w większym stopniu zaburzyć życie jednostki jej otoczenia. Im później ono następuje tym trudniej takiej osobie przystosować się do zaistniałej sytuacji.

Psychologiczne reakcje wobec kalectwa mogą być różne. Zależy to od tego, czy pojawi się ono nagle (np. na skutek wypadku), czy też jest wynikiem powolnych zmian postępujących progresywnie (np. postępujące pogarszanie się wzroku/słuchu). Wiele zależy od prognozy kalectwa, tzn. czy ma ono charakter niezmienny, czy też należy oczekiwać dalszego pogorszenia. Złe prognozy wpływają niekorzystnie i zniechęcająco.

b) zmienne pozazdrowotne to:

1* Zmienne demograficzno- społeczne:

- wiek- proces adaptacji społecznej jest znacznie gorszy wśród pacjentów młodszych niż u starszych

- płeć- kobiety mają większą swobodę adaptacji w przypadku choroby lub inwalidztwa niż mężczyźni; silniejszy związek ze środowiskiem domowo-rodzinnym u kobiet; aktywność nastawiona przede wszystkim na środowisko pozarodzinne u mężczyzn (obawa przed utratą określonej pozycji lub autorytetu)

- wykształcenie- osoba wykształcona ma większe możliwości przeorganizowania trybu życia w zakresie aktywności zawodowej lub wzorów spędzania wolnego czasu, niż osoba niewykształcona

- zawód, pozycja zawodowa- szczególny sukces w pracy lub uznanie środowiska daje poczucie wiary w siebie i dodatkową motywację

- sytuacja finansowo-ekonomiczna

- formy spędzania wolnego czasu i wypoczynku

- stan cywilny, sytuacja rodzinna- fakt posiadania rodziny, odpowiedzialności za jej los, jak i związki emocjonalne z najbliższymi, mogą być czynnikiem sprzyjającym przebiegowi rehabilitacji

2* Zmienne osobowościowe:

- inteligencja,

- temperament,

- umiejętność przystosowania się do zmian,

- zdolność samokontroli emocjonalnej,

- postawa wobec kalectwa.

3* Zmienne środowiskowe( postawy):

- rodziny,

- grupy zawodowej,

- kręgu towarzyskiego (sąsiedzkiego),

- ogólnospołeczne.

Okres życia w którym nastąpiło kalectwo określa w sposób istotny przebieg rehabilitacji i związane z nią problemy psychologiczno-społeczne. Aktywność człowieka zależy w dużym stopniu od wieku. Często uważa się, że kalectwo pojawiające się w wieku starszym traktowane bywa jako bardziej naturalne, jako cos czego można się spodziewać, a tym samym nie jest tak dramatycznie odbierane jak w wieku młodszym.

Z drugiej jednak strony sytuacja inwalidów starszych wiekiem jest gorsza, ponieważ społeczeństwo zainteresowane jest bardziej ludźmi młodszymi, których też dotknęło kalectwo.

Przebieg rehabilitacji psychologicznej jest inny u mężczyzn niż u kobiet. Łączy się to nie tylko z różnicami osobowości, lecz również z odmiennością pełnionych ról społecznych dających kobietą większą swobodę adaptacji.

Poziom wykształcenia rzutuje przede wszystkim na potencjalne możliwości przeorganizowania trybu życia w zakresie aktywności zawodowej lub wzorów spędzania wolnego czasu. Zawód warunkuje przebieg rehabilitacji zawodowej, wpływa również na sytuacje finansową osób rehabilitowanych.

W przebiegu rehabilitacji i adaptacji społecznej istotne znaczenie odgrywa również sens życia, który według Obuchowskiego jest cechą człowieka, powodującą, że jeśli w jego działalności życiowej nie ma wartości które uznawane są za sens życia, to nie może on prawidłowo funkcjonować.

Inny przebieg ma rehabilitacja osób samotnych, a inny u osób posiadających rodziny. Fakt posiadania rodziny, odpowiedzialność za jej los, jak również związek emocjonalny z najbliższymi, mogą być czynnikiem sprzyjającym rehabilitacji.

Ważny wpływ na przebieg rehabilitacji ma również przygotowanie rodziny chorego na jego przyjęcie. Rodzina powinna być wcześniej uprzedzona o wszystkich prawdopodobnych sytuacjach które mogą się zdarzyć, oraz jak powinna zorganizować życie rodzinne- życie na nowych zasadach. Wtedy adaptacja rodzinna w wielu przypadkach przebiegałaby sprawniej i lepiej, a tym samym stanowiłaby mocniejszy punkt wyjścia dla szerszej rehabilitacji społecznej.

Bibliografia:

1. Barański J., Piątkowski W. (red.), Zdrowie i choroba. Wybrane problemy socjologii medycyny, Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, Wrocław 2002.

2. Kawczyńska-Butrym Z., Niepełnosprawność- specyfika pomocy społecznej, BPS Śląsk, Katowice 1998.

3. Ostrowska A., Sikorska J., Syndrom niepełnosprawności w Polsce. Bariery integracji, IFiS PAN, Warszawa 1996.

---