ZARYS GENEZY I GŁÓWNE PRAWIDŁOWOŚCI ROZMIESZCZENIA GLEB W POLSCE

Mapa gleb Polski przedstawia pstrą i trudną do rozszyfrowania mozaikę różnokształtnych konturów. Dopiero jej dokładna analiza, dokonana na podstawie znajomości przestrzennego zróżnicowania i historii rozwoju poszczególnych czynników glebotwórczych, pozwala na wykrycie w tym pozornym chaosie określonych prawidłowości.

Współczesna geografia gleb rozróżnia:

1. gleby strefowe (zonalne),

2. pozastrefowe (ekstrazonalne),

3. śródstrefowe (intrazonalne)

4. oraz niestre­fowe (azonalne).

Gleby terenów nizinnych i wyżynnych

1. Gleby strefowe

W związku ze znacznym zróżnicowaniem skał macierzystych, charakterystyczną cechą pokrywy glebowej Polski jest występowanie nie jednego, lecz kilku typów gleb strefowych, specyficznych dla naszych warunków klimatyczno-roślinnych. Gleby strefowe stanowią tło dla całej mozaiki składającej się na pokrywę gle­bową Polski. Łącznie zajmują 3/4 powierzchni kraju.

Reprezentowane są głównie przez

• gleby brunatne (razem z glebami brunatnymi kwaśnymi),

• płowe,

• rdzawe,

• bielicowe

• bielice.

Gleby brunatnoziemne

Systematyka gleb

Do gleb brunatnoziemnych zalicza się trzy typy

• gleby brunatne właściwe,

• gleby brunatne kwaśne

• i gleby płowe (tab. 42).

Zajmują one ponad połowę powierzchni kraju (161 tyś. km², tj. 51,5%)*. Ukształtowały się pod wpływem roślinno­ści wielogatunkowych lasów liściastych lub mieszanych.

Skałami macierzystymi gleb brunatnoziemnych na Niżu Polskim są przede wszystkim:

• utwory akumulacji lodow­cowej:(gliny morenowe, piaski naglinowe, piaski zwałowe)

• lub wodnej (utwory py­łowe, rzadziej piaski),

• w południowej części Polski - utwory akumulacji eolicznej (lessy i utwory lessopodobne).

Strefowe gleby brunatne kwaśne występują najczęściej w rejonach górskich. Ich utworami macierzy­stymi są zwietrzeliny kwaśnych skał, takich jak np. granitów, granitognejsów, gruboziarnistych

Gleby bielicoziemne zajmują około 82,2 tyś. km², tj. około 26% powierzchni Polski. Ich występowanie związane jest z ubogimi piaskami pradolin, sandrów oraz wydm nadmorskich i śródlądowych*.

Naturalną roślinnością porastającą i współtworzącą gleby bielicoziemne są bory, bory mieszane lub lasy mieszane.

• W terenach górskich skałami macierzystymi strefowych górskich gleb bielicoziemnych są zwietrzeliny kwaśnych skał krystalicznych oraz bezwęglanowych zlepieńców i gruboziarnistych piaskowców.

Gleby rdzawe

W rzędzie gleb bielicoziemnych wyróżnia się trzy typy gleb - gleby rdzawe, bielicowe i bielice.

Gleby rdzawe (cambic arenosols} powstają z luźnych lub słabo gliniastych piasków sandrowych bliższego transportu, piasków zwałowych oraz innych gene­tycznie utworów piaszczystych słabo przesortowanych i mało przemytych. Zajmują one około 14% powierzchni Polski. Nie przedstawiają dla rolnictwa większej wartości przede wszyst­kim z powodu złych właściwości wodnych. Rolnicze użytkowanie tych gleb jest prze­ważnie bliskie granicy opłacalności. Z punktu widzenia leśnictwa natomiast są to gleby dobre, choć podatne na degradację.

Gleby bielicowe (albic arenosols', cambic podzols)

zajmują około 10% powierzchni Polski i niemal w całości pokryte są roślinnością leśną. Stanowią one naturalne siedliska borów sosnowych lub świerkowych.

Gleby bielicowe powstają najczęściej z ubogich piasków kwarcowych. Są to z reguły silnie przesortowane i często eolicznie przemodelowane piaski sandrowe dalekiego transportu, piaski wydm nadmorskich i śródlądowych oraz pradolin i dolin wielkich rzek.

Bielice są prawie wyłącznie glebami leśnymi nie nadającymi się pod uprawę rolną. Zajmują one około 2% obszaru Polski. Występują głównie na starszych wy­dmach nadmorskich porośniętych borami sosnowymi z bażyną. Spotyka się je na mierzejach Uznamu i Wolina, w Słowińskim Parku Narodowym, na dystalnym od­cinku Półwyspu Helskiego, na Mierzei Wiślanej, a także w puszczach Wkrzańskiej i Goleniowskiej. Nie należą także do rzadkości w Borach Dolnośląskich, w Puszczy Sandomierskiej i Solskiej. W środkowej Polsce są znacznie rzadsze, ale spotkać je można w izolowanych punktach w okolicy Bełchatowa, w Puszczy Kampinoskiej i innych podobnych miejscach.

Ze względu na wyraźną specyfikę, bielice nadmorskie wyróżnia się jako odrębną fację pod nazwą „bielic przybałtyckich". Istnieją dowody na to, że szcze­gólnie sprzyjający powstawaniu bielić przybałtyckich, a być może również innych, był przełom okresów subborealnego i subatlantyckiego (Z. Prusinkiewicz 1965).

Najpiękniej wykształcone bielice występują na kwarcowych piaskach trzecio­rzędowych w obrębie Wzgórz Chełmskich w Koszalinie, gdzie dla ich ochrony utwo­rzony został rezerwat glebowy o nazwie „Bielica".

2. Gleby pozastrefowe

Do pozastrefowych gleb występujących w Polsce należą czarnoziemy* (chernozems),

Są to nasze najlepsze gleby, lecz zajmują tylko około 1% ogólnej powierzchni kraju, tj. 3,1 tyś. km². Skałą macierzystą czarnoziemów są wyłącznie lessy.

Naturalną roślinnością współuczestniczącą w kształtowaniu naszych czarnozie­mów była roślinność stepowa (być może leśno-stepowa).

Czarnoziemy odznaczają się dużą miąższością poziomu próchnicznego (ponad 40 cm) o znacznej zawartości próchnicy (przeciętnie 3%) i strukturze gruzełkowej. Ten czarny poziom próchniczny nosi nazwę poziomu mollic i jest powszechnie uwa­żany za diagnostyczny poziom czarnoziemów.

Czarnoziemy występują na

• Wyżynie Lubelskiej (Hrubieszów, Tomaszów Lubel­ski),

• Wyżynie Małopolskiej (Sandomierz, Opatów, Proszowice),

• na Pogórzu Kar­packim (Jarosław, Przemyśl)

• oraz na Przedgórzu Sudeckim (Głubczyce, Prudnik).

Wyspy czarnoziemów, niegdyś zapewne rozległej ze, a dziś kurczące się z dnia na dzień wskutek zmiany warunków klimatycznych i roślinnych oraz powszechnej na terenach lessowych erozji, nie kontaktują się z zasadniczym zasięgiem gleb tego typu rozciągającym się na południowy wschód od granic Polski.

3. Gleby śródstrefowe

Mimo, że gleby śródstrefowe zajmują w sumie nieco mniej niż 1/4 powierzchni kra­ju, to jednak właśnie one decydują głównie o ogromnym zróżnicowaniu pokrywy glebowej Polski. Występują przede wszystkim w krajobrazach geochemicznie zależ­nych (nieautonomicznych).

Podlegają wpływom podobnych warunków klimatycznych, jak gleby strefowe, lecz wpływy te są w znacznym stopniu modyfi­kowane przez bliskość wód gruntowych, stałe lub okresowe wzbogacanie w allochtoniczne materiały skalne i (albo) roztwory, lub też przez szczególny rodzaj skał ma­cierzystych, różnych od sialitowych zwietrzelin charakterystycznych dla naszej stre­fy. Wymienione czynniki modyfikujące mogą działać oddzielnie lub łącznie

Do gleb śródstrefowych tworzących w Polsce areały, które mogą być pokazywane na mapach przeglądowych należą

• mady,

• różne typy gleb bagiennych,

• pobagiennych i zabagnianych,

• gleby glejobielicowe i glejobielice

• czarne zie­mie,

• smolnice

• rędziny.

Mikrozasięgi tworzą ponadto analogi gleb słonych (sołonczaków) występujące w kilku punktach naszego kraju, a także naspy przyklifowe spotykane wzdłuż górnej krawędzi niektórych, aktualnie abradowanych, klifowych odcinków wybrzeża Bałtyku i mady morskie (marsze) w nielicznych miejscach ni­skiego brzegu morskiego.

Mady rzeczne (fluvisols)

Gleby te tworzą na terenie naszego kraju bogatą sieć wyścielając współczesne dna dolin rzecznych Ich łączna powierzchnia wy­nosi 15,6 tyś. km², co stanowi około 5% obszaru Polski. Sedymenty rzeczne składają się z mineralnych i organicznych materiałów naniesionych (lub wleczonych) przez wody płynące i osadzane są tam, gdzie prąd traci swą siłę nośną. Wzdłuż odcinków o większych spadkach osadzają się utwory madowe o przewadze warstw gruboziar­nistych, natomiast w odcinkach o spokojniejszym przepływie sedymentują zawiesi­ny drobniejsze.

W miejscach, które podlegają częstym zalewom tworzą się tzw. mady rzeczne właściwe bez wyraźnego zróżnicowania na poziomy genetyczne. Tam, gdzie przerwy między kolejnymi zalewami trwają dłużej - rozwijają się w zależności od średniej głębokości wód gruntowych mady glejowe lub próchniczne o wyraźnie za­znaczonym ciemnym poziomie A.

Tam, gdzie zalewy docierają rzadko, ewolucja mad postępuje w kierunku gleb brunatnych, a pierwotnie łęgowe zbioro­wiska roślinne przekształcają się stopniowo w zbiorowiska grądowe.

Największy kompleks mad (około 1742 km²) występuje w Polsce w delcie Wisły (Żuławy). Tylko południowa część tego obszaru powstała drogą naturalnego odkła­dania osadów rzecznych. Pozostały obszar delty, tzw. Żuławy Niskie, powstał dzięki tworzeniu systemu polderów począwszy od XIII w.

Ze względu na dużą żyzność, mady w większości wykorzystywane są rolniczo, a tylko wyjątkowo spotkać można na nich naturalne leśne zespoły łęgowe.

Znaczenie raczej tylko ciekawostki przyrodniczej mają w Polsce mady mor­skie, tzw. marsze (thionic fluvisols). W innych krajach powstają one na płas­kich brzegach oceanów dzięki regularnym pływom pozostawiającym na brzegu warst-wowane sedymenty. Na niektórych, terenowo bardzo ograniczonych odcinkach pol­skiego wybrzeża Bałtyku mogą powstawać jedynie dzięki burzowym spiętrzeniom wody morskiej przy wiatrach wiejących z północy. Wyróżniają się obecnością znacz­nych ilości odłamków muszli mięczaków morskich, a niekiedy także okruchów bur­sztynu.

Gleby hydrogeniczne.

Grupa gleb hydrogenicznych obej­muje gleby bagienne i pobagienne. Ilość tych gleb jest na północy kraju wyraźnie większa niż na południu .

O ilościowej przewadze gleb hydrogenicznych w północnej części naszego kraju decydują przede wszystkim dwa czynniki: wzrastająca ku pomocy wilgotność kli­matu oraz młodoglacjalny charakter rzeźby z licznymi powytopiskowymi zagłębie­niami i jeziorami, których większość stopniowo zarasta roślinnością torfotwórczą.

Ogółem gleby hydrogeniczne zajmują około 7,8% terenu Polski (około 24,4 tyś. km²), z czego połowa przypada na gleby torfowe i murszowe.

Tylko gleby torfowisk niskich i przejściowych (histosols), zaopatrywane mniej lub bardziej silnie zmineralizowanymi wodami gruntowymi, odpowiadają kryteriom intrazonalności. Spośród wszystkich gleb torfowych gleby te zajmują największą powierzchnię (około 93% ogólnego obszaru gleb torfowych).

Gleby torfowe torfowisk w y s o k i c h (histosols), zajmują zaledwie 6,5% ogólnej powierzchni gleb torfo­wych. Biorąc rzecz ściśle, należałoby je traktować jako strefowe. Tradycyjnie jed­nak wszystkie gleby torfowe zalicza się do śródstrefowych.

Największe obszary gleb torfowych występują :

w dolinie Biebrzy (ok. 100 rys. ha),

Noteci (ok. 50 rys. ha),

Tyśmienicy i Krzny (ok. 35 tyś. ha)

oraz Odry (ok. 25 tyś. ha).

Duże kompleksy tych gleb zalegają również w dolinach rzek: Łeby, Obry, Warty, Omulwi, Szkwy, Pisy i Narwi .

W związku z melioracjami i ogólnym obniżaniem się w Polsce lustra wód grun­towych, znaczna część gleb bagiennych ulega stopniowo przekształcaniu w gleby pobagienne. Przykładem ewolucji tego rodzaju może być przechodzenie gleb torfo­wych w murszowe. Zlikwidowanie trwałej anaerobiozy prowadzi w tych glebach do murszenia masy torfowej. Proces ten polega na humifikacji i częściowej mineralizacji torfu. W wyni­ku tych przemian profil glebowy ulega biologicznemu pogłębieniu, zanika pierwot­na włóknisto-gąbczasta struktura torfu i pojawia się specyficzna struktura drobno-agregatowa. Część gleb murszowych ulega procesom degradacji i rozpylenia wsku­tek źle przeprowadzonych melioracji (nadmierne odwodnienie).

Gleby gytiowo--murszowe.

Powstały one z ciał organizmów planktonowych i innych szcząt­ków organicznych gromadzących się na dnie niektórych zbiorników wodnych. Po, najczęściej sztucznym, obniżeniu poziomu wody w tych zbiornikach i odsłonięciu gytiowiska wspomniane osady stają się skałą macierzystą subaeralnych gleb gytiowo-murszowych lub gytiowo-torfowych. Opisane gleby spoty­kane są głównie na pojezierzach Mazurskim i Pomorskim.

Z ubogich we frakcję iłu koloidalnego piaskowych skał macierzystych powstają przy zmiennych warunkach potencjału oksydacyjno-redukcyjnego gleby mur­szowate (murszaste), które wyróżniają się ołowiowoczarną barwą specyficznej próchnicy nie tworzącej pełnowartościowych kompleksów organiczno-ilastych. Za­wartość materii organicznej waha się w tych glebach przeważnie w granicach 3-10%, co wyraźnie różni gleby murszowate od znacznie bogatszych w materię organiczną gleb murszowych.

Omawiane gleby spotyka się z reguły w lokalnych obniżeniach terenu, na tera­sach dolinnych, na niektórych obszarach sandrowych (np. sandr nowotomyski), czę­sto na obrzeżach torfowisk i w sąsiedztwie gleb murszowych, a także w nieckach deflacyjnych i zagłębieniach międzywydmowych.

Gleby semihydrogeniczne,

do których zalicza się

• gleby zabagniane,

• glejo-bielicoziemne

• czarne ziemie.

Gleby zabagniane to takie gleby, w których proces glejowy jest zjawi­skiem bezwzględnie dominującym. Wyróżnia się wśród nich gleby gruntowo-glejowe i gleby opadowo-glejowe.

Gleby gruntowo-glejowe (gleysols) są silnie zróżnicowane w zależ­ności od zasobności skał macierzystych, ruchliwości lub stagnacji wód gruntowych, charakteru powstającej próchnicy itp. Znaczny jest udział gleb gruntowo-glejowych w niektórych rejonach górskich.

Gleby opadowo-glejowe rozwijają się prawie wyłącznie z ciężkich, trudno przepuszczalnych skał macierzystych o utrudnionym odpływie wód opado­wych. Występują niewielkimi plamami nieregularnie rozrzuconymi na terenie całe­go kraju z wyjątkiem rejonów o najmniejszych ilościach opadów atmosferycznych.

Gleby glejo - bielicoziemne to takie gleby, których cechy morfolo­giczne i właściwości chemiczne są w górnej części profilu rezultatem procesu bielicowania, a w części dolnej - silnego oglejenia gruntowego.

Ważnym typem w tej grupie gleb są glejobielice (gleyicpodzols). Kształtują się one przy udziale bliskiego poziomu oligotroficznych wód gruntowych. Glejobielice wykazują pewne podobieństwo do strefowych bielic autogenicznych: mają m. in. dobrze rozwinięty twardy poziom orsztynowy, albo raczej orsztynowo-rudawcowy - jako że znaczna część żelaza w tym poziomie pochodzi nie z procesu bielicowania, lecz osadziła się zwód gruntowych, analogicznie jak np. w rudzie darniowej. Poziom ten przebiega najczęściej poziomo i ma strukturę płytową. Jest on uważany w glejobielicach za poziom diagnostyczny i nosi nazwę poziomu glejospodic (Bhfegg).

Glejobielice nie mają zasięgów tak wyraźnie określonych jak bielice i występują zwykle w zagłębieniach terenu niewielkimi plamami rozrzuconymi po całym kraju, tam gdzie skały macierzyste są ubogie w pierwiastki biogeniczne, a kwaśne wody gruntowe spotkać można na głębokości wahającej się przeciętnie w granicach 60-100 cm pod powierzchnią gleby.

Czarne ziemie (gleyic phaeozems, mollic gleysols) zajmują łącznie nieco ponad l % gleb naszego kraju. Swą nazwę zawdzięczają czarnej barwie poziomu próchnicznego. Tworzą wyspy różnej wielkości głównie na obszarach moreny den­nej płaskiej w miejscach charakteryzujących się utrudnionym naturalnym drenażem. Mimo dość licznych badań geneza tych gleb nie jest do końca wyjaśniona. Wydaje się jednak, że warunkami koniecznymi do ich powstania są: duży stopień uwilgot­nienia silnie zmineralizowanymi wodami gruntowymi oraz obecność w skale macie­rzystej pewnej ilości węglanów i minerałów ilastych niezbędnych do tworzenia wraz z glebową materią organiczną trwałych, charakterystycznie zabarwionych komple­ksów humusowo-ilastych.

Mało dotychczas wiadomo o naturalnej roślinności porastającej niegdyś tere­ny zajmowane obecnie przez czarne ziemie i uczestniczącej w ich genezie. Obsza­ry te należą do najdawniej zasiedlonych i już w czasach przedhistorycznych były zagospodarowywane rolniczo. Można jednak przypuszczać, że niegdyś rosły na tych glebach wilgotne lasy z bogatym runem trawiasto-zielnym. Osuszanie tych pierwotnie wilgotnych terenów, częściowo naturalne, lecz przeważnie wynikające z działalności człowieka, powoduje stopniowy zanik cech hydrogenicznych jeszcze do niedawna łatwo zauważalnych w profilach omawianych gleb. Zanikają ślady procesów glejowych, zmniejsza się zawartość oraz pogarsza jakość próchnicy i czarne ziemie ewoluują powoli w kierunku gleb będących analogami gleb bru­natnych. Proces ten rozpoczyna się od lokalnych wzniesień terenu i stopniowo roz­szerza na miejsca położone niżej. W rezultacie następuje powolne kurczenie się areału czarnych ziem, a niekiedy rozpadanie zwartych ongiś zasięgów na oddziel­ne fragmenty.

Ponad 50% wszystkich czarnych ziem występuje na Kujawach i na Nizinie Wiel­kopolskiej. Większe areały, nazywane lokalnie od regionu lub pobliskich większych miejscowości, tworzą :

• czarne ziemie kujawskie (około 845 km²),

• wrzesińskie (298 km²),

• kaliskie (232 km²),

• wrocławskie (210 km²),

• średzkie (159 km²),

• kutnowskie (125 km²),

• szamotulskie (84 km²),

• błońsko-sochaczewskie (80 km²)

• grójeckie (26 km²).

Drobne wyspy spotykane są ponadto w całej Polsce. Niektóre czarne ziemie należą do najwartościowszych gleb uprawnych naszego kraju.

Odrębną grupę gleb o wybitnie czarnym, dość głębokim poziomie próchnicznym tworzą tzw. s m o l n i c e (eutric vertisols). Nazwa „smolnica" lub „smonica" po­chodzi z Półwyspu Bałkańskiego, gdzie analogiczne gleby zostały wyróżnione po raz pierwszy. Smolnice znane są z północnej Polski. Występują w terenach o dość urozmaiconej rzeźbie w okolicach Pyrzyc* (60 km²), Kętrzyna (55 km²) i Gniewu nad Wisłą (20 km²).

Skałami macierzystymi smolnic są wyłącznie bogate w węglany, ciężkie, pęczniejące iły, które w składzie minerałów ilastych zawierają montmorylonit lub minerały mieszanowarstwowe z udziałem pakietów montmorylonitowych.

Ogromna zwięzłość tych iłów i wynikająca stąd zła aeracja powoduje, że smolnice są oglejone nawet wtedy, gdy nie mają bezpośredniego kontaktu z wodami grunto­wymi.

O odrębności smolnic decyduje głównie zdolność materiału glebowego do znacznych zmian objętości w zależności od stopnia uwilgotnienia. Podczas wysy­chania na powierzchni gleby powstaje sieć spękań i szczelin o kilkunastocentyme­trowej szerokości i głębokości przekraczającej 50 cm. Gleba uzyskuje strukturę pry­zmatyczną. Do szczelin wnika materiał próchniczny z górnych części profilu i w ten sposób odbywa się „samopogłębianie" poziomu próchnicznego. W fazie wzrastają­cego uwilgotnienia szczeliny zwierają się, a w pęczniejącej masie glebowej powstają naprężenia powodujące przesuwanie się względem siebie poszczególnych partii materiału i powstawanie wygładzonych „powierzchni ślizgu" na kontakcie przemie­szczających się w różne strony fragmentów. W literaturze gleboznawczej proces ten nosi nazwę „wertylizacji", a niektóre systematyki gleb nazywająpodobne gleby „wer-tisolami" (vertisols).

R ę d z i n y (w systematyce gleb FAO/UNESCO z 1974 r. - rendzinas, od 1990 r. - rendzic leptosolś) należą do powszechnie znanych śródstrefowych gleb Polski. Zajmują one około 0,9% powierzchni kraju (2,8 rys. km²).

Występują na wapieniach

Wyżyny Lubelskiej,

Wyżyny Kielecko-Sandomierskiej*,

Wyżyny Śląskiej,

Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej,

Wyżyny Przedborskiej,

Równiny Niemodlińskiej,

Równiny Opolskiej,

Beskidów Zachodnich**,

Pienin** i Tatr** (rędziny wę­glanowe)

oraz na utworach gipsowych w Niecce Nidziańskiej (rędziny siar­czanowe; B. Dobrzański i in. 1987).

Rędziny stanowią grupę gleb silnie zróżnicowanych w zależności od rodzaju macierzystych wapieni, rozwoju poziomów próchnicznych i podpróchnicznych oraz ewentualnej obecności domieszek materiałów plejstoceńskich.

W północnej Polsce nie ma rędzin wytworzonych z masywnych skał węglano­wych. W krajobrazach pojezierzy spotyka się natomiast niekiedy maleńkie (kilku-lub kilkunastohektarowe) zasięgi gleb utworzonych z tzw. kredy jeziornej w miejscach, gdzie osady tego rodzaju wynurzyły się spod wody wskutek naturalne­go lub sztucznego obniżenia poziomu wody w jeziorach.

W grupie rędzin sporo jest gleb żyznych, choć często trudnych w uprawie.

Gleby słone, spotykane na obszarze naszego kraju, nie zawdzięczają swego istnienia warunkom klimatycznym, ale stałemu zasilaniu przez słone wody grunto­we. Są to gleby zawierające w swoim składzie nadmiar soli łatwiej rozpuszczalnych w zimnej wodzie niż gips. Diagnostycznym poziomem dla gleb słonych jest poziom salic.

Gleby słone występujące w Polsce ukształtowały się pod wpływem słonych wód morskich lub solanek, a niekiedy wskutek zanieczyszczeń przemysłowych.

Większe zasięgi tych gleb spotkać można na

• wybrzeżu Bałtyku,

• na Kujawach oraz

• Niecce Nidy - w obszarze występowania gipsów, którym towarzyszą liczne słone źródła siarczanowe.

Gleby słone spotykane na Wysoczyźnie Kujawskiej związane są z wysadami cechsztyńskiej soli kamiennej na wale kujawsko-pomorskim i częściowo z zakładami eksploatującymi te złoża.

Lokalnie ograniczone, niewielkie powierzchnie tych gleb znajdują się w

• Ciechocinku,

• Słońsku,

• Aleksandrowie Kujawskim, Inowrocławiu, Mątwach itd.

Są to sołonczaki (solonchaks). W zestawie roślin porastających sołonczaki ważną rolę odgrywają halofity znoszące duże stężenie chlorków w roz­tworze glebowym.

Gleby słone powstałe wskutek zanieczyszczeń przemysłowych występują w Ryb­nickim Okręgu Przemysłowym przy brzegach rzek odprowadzających słone wody dołowe z kopalń węgla kamiennego.

Wszystkie dotychczas omówione gleby mają swe odpowiedniki także w syste­matykach gleb innych krajów. Inaczej rzecz się ma z typem gleb wyróżnionym stosun­kowo niedawno pod nazwą „nasp przyklifowych( Prusinkiewicz) \ Typ ten opisany u nas po raz pierwszy nie zdążył się jeszcze zadomowić w innych syste­matykach, choć jego występowanie nie ogranicza się z pewnością do terenów Polski. Bardzo małe zasięgi tych gleb i prawie żadne znaczenie gospodarcze - to z pewnością główne przyczyny faktu, że w innych krajach nie zwrócono uwagi na te gleby wcześniej.

Naspy powstają z młodych pyłowych i piaszczystych osadów eolicznych, które przykrywają teren przylegający do górnej krawędzi klifu w miejscach podlegających współczesnej abrazji. Z pozbawionych roślinności, abradowanych zboczy klifowych, zwłaszcza tych, które zbudowane są z gliny morenowej, następuje wywiewanie drob­nego materiału - głównie drobnego piasku oraz pyłu. Materiał mineralny unoszony jest przez wiejący od morza wiatr poza górną krawędź klifu i osadzany na wierzcho­winie porośniętej zwykle roślinnością leśną. Podstawową częścią profilu naspy jest złożony poziom akumulacyjno-próchniczny utworzony z licznych warstewek pia­sku i pyłu eolicznego o rytmicznie zmieniającej się zawartości próchnicy (ryć. 40). Głównymi źródłami próchnicy są w naspach: opad liści drzew i zielna roślinność dna lasu przysypywana ustawicznie świeżą, cienką warstwą sedymentów eolicznych. Osady te wybitnie eutrofizują siedlisko. Ogólna miąższość całego poziomu akumu­lacyjnego wynosi zwykle kilkadziesiąt centymetrów. Naspy przyklifowe spoczywają z reguły na młodych glebach kopalnych (zwykle bielicowych).

Różne warianty opisanych gleb spotyka się u nas prawie na wszystkich aktualnie abradowanych odcinkach wybrzeża Bałtyku.

4. Gleby niestrefowe

• Do gleb niestrefowych zalicza się te utwory, które nie mają dobrze wykształconego profilu glebowego - a więc przede wszystkim gleby inicjalne (litosole, regosole i pelosole) oraz gleby słabo wykształcone (rankery i arenosole).

• Należą tu także gle­by, w których dominującym czynnikiem glebotwórczym jest działalność człowieka (gleby antropogeniczne), np. rigosole, urbisole, hortisole, industrisole itp.

Przyjmuje się, że w przypadku likwidacji przeszkód uniemożliwiających rozwój naturalnych procesów glebotwórczych gleby niestrefowe mogłyby stopniowo prze­kształcić się w odpowiednie typy gleb strefowych lub śródstrefowych.

Litosole (lithic leptosols)* są to bardzo płytkie gleby inicjalne wytworzone ze skał masywnych, w miejscach podlegających silnej erozji.

Regosole (regosols) są glebami inicjalnymi kształtującymi się ze skał luź­nych. Spotyka sieje na terenach, na których tempo procesów niszczących (degrada­cja lub agradacja) jest większe od tempa procesów glebotwórczych.

Pelosole (vertisols) są to płytkie gleby inicjalne wytworzone z ciężkiego ma­teriału gliniastego lub ilastego. Występują w terenach podlegających erozji albo w obniżonych elementach rzeźby, gdzie następuje akumulacja zerodowanego mate­riału ilastego.

Rankery (umbńc leptosols)** należą do gleb słabo wykształconych spotyka­nych na skałach masywnych, najczęściej kwarcowo-krzemianowych. W porówna­niu z glebami inicjalnymi mają lepiej wykształcony poziom próchniczny.

Arenosole (pchńc arenosols) są glebami słabo wykształconymi piaszczy­stymi. Od regosoli różnią, się większą miąższością poziomu próchnicznego.

Gleby inicjalne i słabo wykształcone zajmują około 5,3 tyś. km², co stanowi około 1,7% powierzchni Polski.

Rigosole (gleby regulówkowe; anth. anthrosols), to gleby całkowicie przeo­brażone pod wpływem bardzo głębokiej (do l m) orki melioracyjnej zwanej „regulówką". W wyniku takiej orki zniszczeniu ulegają wszystkie pierwotne poziomy ge­netyczne. Rigosole spotyka się sporadycznie w różnych miejscach, gdzie można było oczekiwać, iż przeprowadzenie regulówki poprawi wadliwe (z punktu widzenia użyt­kownika) właściwości gleby.

U r b i s o l e (urbanoziemy; urbic anthrosols) występują w terenach o wielo­letniej zabudowie: na śródmiejskich skwerach, w parkach, alejach, na starych cmen­tarzach, w małych ogródkach przydomowych itp. W profilach takich gleb spotyka się z reguły różne antropogeniczne warstwy - resztki starych murów, fundamen­tów, bruków itp.

H o r t i s o l e (gleby ogrodowe;fimic anthrosols) są glebami typologicznie prze­obrażonymi wskutek długotrwałych, szczególnie intensywnych zabiegów agrotech­nicznych. Efektem takiej działalności człowieka jest głęboki i silnie wzbogacony w materię organiczną poziom próchniczny, który upodabnia hortisole do gleb czar-noziemnych. Są to najczęściej gleby terenów podmiejskich, użytkowanych od lat pod różnego typu ogrody.

Industrisole (industrioziemy; cumulic anthrosols) to gleby na terenach z silnie rozwiniętym przemysłem wydobywczym. Bezpośrednim skutkiem oddzia­ływania górnictwa są mechaniczne zniekształcenia powierzchni terenu (szkody gór­nicze) oraz pojawienie się różnego rodzaju wyrobisk i zwałowisk. Rekultywacja tych terenów prowadzi do powstania sztucznych gleb o właściwościach zależnych przede wszystkim od rodzaju substratu i zastosowanych metod rekultywacyjnych.

Industrisole występują w Polsce głównie na Śląsku oraz na terenach odkrywko­wych kopalni węgla brunatnego w Turoszowie, Koninie, Bełchatowie i wielu innych podobnych miejscach.

Coraz bardziej rozszerzają się też tereny zamieniane w obszary bezglebowe wsku­tek silnego zatrucia gleb szkodliwymi wyziewami różnych zakładów przemysłowych. 8.4.2.

Gleby terenów górskich

Pokrywa glebowa wszystkich obszarów górskich wykazuje pewne cechy wspólne, wśród których najważniejszymi są:

• powszechniejsze i na ogół większe nachylenia powierzchni,

• przemieszczanie roztworów glebowych i materiału glebowego wzdłuż stoków,

• większe niż w terenach nizinnych wahania poziomu wód gruntowych, czę­sta fragmentaryczność (ażurowość) pokrywy glebowej.

Obecność strefowości pio­nowej jest również specyficzną właściwością pokrywy glebowej wyższych masy­wów górskich. Skład strefowych komponentów tej pokrywy zależy przede wszyst­kim od geograficznego położenia masywu górskiego, od jego wysokości oraz od litologii utworów macierzystych.

Strefowymi typami gleb w terenach górskich , są zwłaszcza w niższych partiach, analogi gleb występujących na nizinach.

W warunkach naszego kraju są to więc górskie odpowiedniki gleb brunatnoziemnych i bielicoziemnych.

W górach, podobnie jak na nizinach, glebom strefowym towarzyszą gleby śródstrefowe (intrazonalne) i gleby niestrefowe (azonalne).

Do grupy górskich gleb śródstrefowych należy zaliczyć te utwory, które powstają w warunkach dużego uwilgotnienia wywołanego bądź bliskim poziomem wód gruntowych (gleby torfowe torfowisk niskich, gleby murszowe, gleby glejowe, glejobielice, czarne ziemie), bądź też utrudnionym przesiąkaniem (odpływem) wód opadowych (gleby opadowo-glejowe, gleby torfowe torfowisk wysokich).

Z lokalnymi wychodniami na powierzchnię niektórych specyficznych skał ma­cierzystych (wapieni, serpentynitów itd.) wiąże się występowanie innych gleb śródstrefowych, np. rędzin, gleb serpentynitowych itd.

Do śródstrefowych gleb górskich należą również utwory w krajobrazach geochemicznie zależnych wzbogacane składnikami z zewnątrz, np. gleby aluwiów i deluwiów, gleby powstałe z utworów zawierających domieszkę popiołów wulka­nicznych itp.

W miejscach, gdzie na powierzchnię wychodzą twarde i trudno wietrzejące ska­ły lub na silnie erodowanych stokach występują niestrefowe gleby inicjalne (litosole) i gleby słabo wykształcone (rankery). Częste występowanie większych lub mniejszych płatów gleb niestrefowych znajdujących się w początkowych fazach roz­woju jest jedną z najbardziej charakterystycznych cech pokrywy glebowej wszyst­kich obszarów górskich.

W górach, podobnie jak na nizinach, spotyka się również gleby i zwietrzeliny reliktowe nie odpowiadające współczesnym warunkom środowiska geograficznego - np. rędziny czerwonoziemne oraz zwietrzeliny typu terrarossa i terrafusca w Górach Świętokrzyskich.

Mimo pewnych cech wspólnych, pokrywa glebowa poszczególnych masywów górskich w Polsce wykazuje wiele specyficznych właściwości, które wiążą się z odmienną genezą gór, ich wiekiem, geologią, wyniesieniem nad poziomem mo­rza itd.

Gleby górskie zajmują około 8% ogólnej powierzchni gleb w Polsce (B. Dobrzański 1966a).

Mapa gleb Wyżyny Lubelskiej (wg B. Dobrzańskiego i R. Turskiego 1972b, zmieniona przez autorów)

Ryć. 53. Mapa gleb Żuław Wiślanych (wg T. Witka 1976; zgeneralizowana przez autorów)

16

---