AKADEMIA EKONOMICZNA W POZNANIU

Jadwiga MAJCHRZAK

Tadeusz MENDEL

METODYKA PISANIA

PRAC MAGISTERSKICH

I DYPLOMOWYCH

Poradnik pisania prac promocyjnych

oraz innych opracowań naukowych

wraz z przygotowaniem ich

do obrony lub publikacji

Wydanie trzecie

Poznań 1999

KOMITET REDAKCYJNY

Ryszard Barczyk, Bogusław Guzil, Andrzej Korzeniowski,

Edmund Kurtys, Zbigniew Romanow, Antoni Sobczak (sekretarz),

Halina Szulce (przewodnicząca)

RECENZENT

Wacław Wilczyński

PROJEKT OKŁADKI Krzysztof Baran

REDAKCJA I KOREKTA

Zofia Mikołajewska

Wydanie 1-1995

Wydanie 2 poprawione - 1996

Książka jest przeznaczona głównie dla studentów studiów ekonomicznych

© Copyright by Akademia Ekonomiczna w Poznaniu Poznań 1996

ISBN 83-87152-69-2

WYDAWNICTWO AKADEMII EKONOMICZNEJ W POZNANIU ul. Powstańców Wielkopolskich 16, 61-895 Poznań, tel. [phone]

ZAKŁAD GRAFICZNY AKADEMII EKONOMICZNIEJ W POZNANIU ul. Towarowa 53, 61-896 Poznań, tel. [phone]

Wprowadzenie

Poradnik, który oddajemy do rąk studentów i osób zainteresowanych pisaniem prac magisterskich i dyplomowych, przedstawia ogólnie przyjęte zasady ich opracowania oraz przygotowania do obrony lub publikacji.

Zasady te wynikają z obowiązujących przepisów ogólnych, regulami­nów studiów oraz zwyczajów panujących w środowiskach uczelnianych i naukowych.

Myśl zredagowania tego poradnika zrodziła się w związku z tym, że w każdym roku akademickim tysiące osób rozpoczyna pisanie lub jest w trakcie opracowywania prac promocyjnych: dyplomowych, magister­skich, podyplomowych, rozmaitych opracowań naukowych, konferencyj­nych, monograficznych i innych. Autorzy zebrali literaturę z zakresu me­todyki opracowywania prac, dodając uwagi własne wynikające z długolet­niego doświadczenia w prowadzeniu seminariów kursowych, dyplomo­wych i magisterskich. W opracowaniu tym zwrócono szczególną uwagę na organizację procesu pisania prac promocyjnych i zasady ich opracowy­wania.

Prace promocyjne są końcowym i niezmiernie ważnym etapem stu­diów, są dokumentem świadczącym o pełnym wykonaniu programu i ewentualnej możliwości kontynuacji badań naukowych. Z reguły są przy­gotowywane pod kierunkiem promotora, który udziela między innymi wskazówek metodycznych i merytorycznych. Indywidualność promotora nic jest zaprzeczeniem prezentowanych w tym opracowaniu ogólnych zasad i wskazówek. Co więcej, dla promotorów poradnik może być cenną pomocą dydaktyczną w kontaktach seminaryjnych. Zawarty w nim mate­riał ma charakter ogólny i może być stosowany również we wszystkich pracach naukowych i publikacjach.

Treść poradnika obejmuje sześć rozdziałów.

W pierwszym rozdziale zaprezentowano rodzaje prac promocyjnych, zwracając szczególną uwagę na prace magisterskie i dyplomowe. Wska­zówki dotyczące tych prac odnoszą się w równym stopniu do wszystkich rozpraw promocyjnych.

W drugim zostały omówione problemy organizacji procesu pisania. Tematyka ta rzadko jest poruszana w literaturze dotyczącej metodologii badań naukowych.

Trzeci rozdział poświęcony jest charakterystyce metod badawczych najczęściej stosowanych w opracowaniach naukowych. Jest to tematyka bardzo ważna dla wszystkich prac promocyjnych.

Kolejny, czwarty rozdział zawiera treści dotyczące techniki pisania prac promocyjnych. Technika ta jest mało znana wśród potencjalnych autorów. Stąd też jest to rozdział przydatny dla piszących, promotorów i recenzen­tów.

Odrębny rozdział przeznaczono na omówienie technicznego opraco­wania prezentowanych problemów. Znajomość tych technik jest potrzeb­na autorom w ostatecznym przygotowaniu pracy do obrony.

Wreszcie szósty rozdział zawiera informacje o roli promotora, recen­zentów, seminariów i konsultacji oraz egzaminów końcowych.

Bibliografia i załączniki są uzupełnieniem treści zawartych w tym opracowaniu. Szczególnie należy podkreślić potrzebę korzystania z załą­czonej literatury, która wyczerpująco ujmuje różne zagadnienia jedynie zasygnalizowane w tym opracowaniu.

1. Rodzaje prac promocyjnych i ich ocena

Praca jest terminem wieloznacznym, rozmaicie definiowanym. Dla po­trzeb tego opracowania warto zwrócić uwagę na sens czynnościowy i rzeczowy tego pojęcia. W sensie czynnościowym praca jest wysiłkiem podjętym w celu osiągnięcia czegoś użytecznego, jest zastosowaniem sil fizycznych i psychicznych do wykonania określonego zadania. W sen­sie rzeczowym praca jest wytworem i wynikiem wysiłku ludzkiego. Wy­nikiem obserwacji i umiejętności poszukiwań empirycznych i badań teoretycznych jest praca naukowa.

Prace promocyjne powinny mieć charakter naukowy. Oznacza to, że ich celem musi być dążenie do poznania istoty jakiegoś zjawis­ka, wykrycia zasad lub reguł działania prawidłowości w organizacji czy funkcjonowania określonego przedmiotu. Warunkiem naukowego cha­rakteru prac promocyjnych jest również obiektywny dobór materiału badawczego, właściwe jest przeselekcjonowanie i uporządkowanie. Na­leży również zwrócić uwagę, że poprawność przyjętej metody w pra­cach promocyjnych powinna być uzasadniona, a rozwiązanie każdego problemu należy oprzeć na logicznym wywodzie, jasnym wykładzie i głęboko przemyślanej interpretacji uzyskanych wyników [10, s. 264]. Opracowania nie mające charakteru naukowego podają jedynie fakty, są zbiorem informacji, nie zawierają cech twórczych.

Prace promocyjne stanowią podstawę do ubiegania się o tytuł ma­gistra lub licencjata (np. dyplomowanego ekonomisty). Mają one na celu zaprezentowanie wiedzy i umiejętności metodycznych piszące­go. Treść uzyskanych wyników - choć wcale nie obojętna - schodzi na drugi plan. W pracy promocyjnej weryfikowane są:

zdolność do prawidłowego formułowania problemów, poprawność toku wywodów, sposób gromadzenia materiału, stosowane metody, interpretacja wyników, uzasadnienie doboru literatury wraz z jej retrospektywnym i krytycznym przeglądem.

1. Praca magisterska, dyplomowa

Prace dyplomowe, magisterskie lub końcowe na studiach podyplomo­wych różnią się między sobą z metodycznego punktu widzenia w sto­sunkowo niewielkim stopniu. Stąd też wskazówki dotyczące ich wymo­gów, realizacji i oceny są zbliżone i mogą być objęte wspólnym mia­nownikiem. Tym wspólnym mianownikiem są cele i zadania stawiane wszystkim rodzajom prac promocyjnych. W pracach tych - jak słusznie zauważa M. Święcicki [13, s. 3] - chodzi o ukształtowanie umiejęt­ności:
- czynnego posługiwania się nabytą w czasie studiów wiedzą i wykorzystania jej w zastosowaniu do praktyki lub do wnioskowania teo­retycznego,

- rozszerzania swej wiedzy przez samodzielne poszukiwanie w ist­niejących opracowaniach naukowych,

- obserwowania i analizowania otaczających zjawisk, zwłaszcza tych, z którymi absolwent będzie miał do czynienia w praktycznej dzia­łalności,

- dostrzegania prawidłowości występujących w obrębie tych zjawisk,

• budowania samodzielnie prawidłowych konstrukcji logicznych,

• stosowania metod pracy naukowej,

• prowadzenia logicznego toku wywodów,

- ćwiczenia w myśleniu naukowym i posługiwania się jasnym i pre­cyzyjnym językiem.

W. Pytkowski [10, s. 266] podkreśla ćwiczebny, kontrolny i twórczy charakter prac promocyjnych. Wysoko powinno się oceniać pomysło­wość i samodzielność myślenia przy opracowaniu tematu. Wyekspo­nowanie przez piszącego przewodniej myśli zapewnia ład i krytyczne ujmowanie treści, jest źródłem porządku w prezentowanym wywodzie. Należy pamiętać, że umiejętność wyłożenia swych myśli to ogromny walor, który z reguły owocuje w przyszłości. Nie bez znaczenia jest nabycie przez piszących umiejętności technicznych w zbieraniu mate­riału, dokonywaniu badań (np. ankietowych), formułowaniu spostrze­żeń, a nawet wyników najprostszych obserwacji. Zakres wykorzystania piśmiennictwa naukowego jest kolejnym etapem umiejętności dyplo­manta.

Ćwiczebny charakter tych prac nic powinien osłabiać obiektywizmu badawczego przejawiającego się w umiejętności krytycznego korzysta­nia z piśmiennictwa, co jest szczególnie ważne w obecnym okresie Ogromnych przewartościowań i nowego spojrzenia na wiele zjawisk Otaczającej nas rzeczywistości. Krytyczny stosunek piszących do włas­nych badań i wybranej do opracowania problematyki jest cechą pozytywną, świadczącą o dojrzałości i samodzielności myślenia.

Każda praca promocyjna powinna realizować chociaż w skromnym zakresie cel naukowy. Oznacza to, że choćby w największym wycinku należy dokonać pracy odkrywczej, a przynajmniej porządkującej, kla­syfikującej lub kwalifikującej. Jest to tym bardziej istotne, im ściślej prace promocyjne wmontowane są w plan badawczy danego instytutu, zakładu czy katedry.

2. Rodzaje publikacji i ich wartość naukowa

Pisaniu prac promocyjnych często towarzyszy przygotowanie publika­cji. Są one również odrębnym typem prac, mają charakter poznawczy, a ich głównym zadaniem jest udzielenie informacji naukowej. Osoba autora schodzi tu na plan dalszy, a ważne stają się wyniki badań, do­ciekań lub wniosków teoretycznych.

Prezentowany podział publikacji wraz z ich krótkim omówieniem powtarzamy za W. Pytkowskim [10, s. 294 i n.].

Dzieła naukowe są opracowaniami elitarnymi, adresowanymi do czytelników o najwyższym poziomie przygotowania, stanowią odrębną publikację, ujęcie tematu szerokie i kompleksowe.

Rozprawy naukowe - to rodzaj opracowań stosunkowo obszerny, publikowane są w czasopismach fachowych, przeznaczone dla czytel­ników przygotowanych teoretycznie i praktycznie. Naukowy i wyczer­pujący charakter tych publikacji powoduje ich liczącą się pozycję w do­robku naukowym autora.

Komunikaty naukowe (tzw. doniesienia) mają rangę rozprawy, są jej zwiastunem, publikowane są w skrócie i szybko, w czasie gdy roz­prawa dopiero jest w opracowaniu. Komunikaty naukowe pozwalają postawić problem, omówić metody i wyniki badań, a nade wszystko ułatwiają pracę innym, pozwalają uniknąć dublowania badań. Wzrastająca skuteczność badan naukowych wymusza przyspieszenie infor­macji, stąd też wiele nadesłanych do periodyków komunikatów drukuje się szybko, często nawet bez recenzji.

Artykuły naukowo wdrożeniowa maja, charakter opisowy, ich celem jest poinformowanie zainteresowanych (krąg zawodowy, np. lekarze - pediatrzy, inżynierowie budownictwa, ekonomiści przedsiębiorstw rol­nych) o zastosowaniu metody, narzędzia lub środka produkcji w prak­tyce gospodarczej. Naukowy charakter tych opracowań jest wątpliwy.

Artykuły popularnonaukowe - przypisuje się im cel dydaktyczno-informacyjny. Napisane są językiem przystępnym dla czytelnika z za­wodowym i średnim wykształceniem. Często pozbawione są cech nau­kowości, stąd też nie zaleca się zamieszczania ich w spisie publikacji.

Artykuły informacyjne są pożytecznym przedsięwzięciem publicy­stycznym, zamieszczane są w dziennikach i magazynach. Mogą być co najwyżej źródłem inspiracji, ale powoływanie się na nie w pracach nie jest pożądane.

Recenzje analityczne mają niewątpliwie twórcze walory i są wyso­ko cenionymi opracowaniami naukowymi. Formalna strona pracy jest w nich na drugim planie, natomiast wnikliwie prezentowana jest treść recenzowanego opracowania. Podkreśla się bezsporność naukową re­cenzji analitycznych w odróżnieniu od recenzji opisowych, które doty­czą prawie wyłącznie formalnej strony pracy.

Streszczenia nie powinny objętościowo przekraczać 2 - 3 stron ma­szynopisu. Ich treść sprowadza się do podania: celu i zakresu pracy, opisu materiału, uzasadnienia przyjętej metody, uzyskanych wyników, ewentualnie odniesienia do innych osiągnięć.

Eseje są to ujęcia całościowe i syntetyzujące wyniki osiągnięć róż­nych dyscyplin, dotyczące określonego tematu. Esej jest rodzajem wy­powiedzi naukowej, jest formą bardzo rozpowszechnioną, ciekawym sposobem wykazania się erudycją i warsztatem pisarskim.

3. Prace zespołowe, wspólne, zbiorowe, dydaktyczne, komentarze

Coraz większa złożoność zjawisk oraz coraz bardziej wyodrębniające się dyscypliny naukowe uzasadniają prace zespołowe, wspólne i zbio­rowe.

W pracach zespołowych występuje organizacyjne powiązanie róż­nych osób dla osiągnięcia wspólnego celu. W miarę rozwoju nauki prace zespołowe będą występować coraz częściej, ze względu na walor skuteczności i szybkości osiągania celu. Trudno jednej osobie zrealizować kompleksowe opracowanie naukowe - tym trudniej, im bardziej nagli czas. Zakres prac zespołowych obejmuje różne specjalności w ra­mach danej dziedziny wiedzy, w odróżnieniu od prac wspólnych, któ­rych temat jest szczegółowy, a zakres mieści się w jednej specjalności. Pracą wspólną będzie na przykład łączne wykonanie na wszystkich eta­pach przez kilka osób jednego, ściśle określonego tematu, niepodziel­nego z punktu widzenia merytorycznego, a łatwego do podzielenia na etapie wykonawstwa (zbieranie i opracowywanie ankiet itp.). Praca zbiorowa jest opracowaniem przez różnych autorów tematów odręb­nych. Prezentowany w nich temat ogólny dotyczy jednej dziedziny, ale różnych specjalności.

Prace dydaktyczne dotyczą pisanych pomocy naukowych. Są to przede wszystkim podręczniki, skrypty, przewodniki itp. Podręczniki mają z reguły walory naukowe, powinny być komunikatywne w prze­kazywaniu treści. Dobry podręcznik powinien obejmować tylko taki wybór materiału, który zapewni czytelnikowi niezbędną wiedzę, ale nie obciąży pamięci treściami niepotrzebnymi. Bibliografia zamieszczona po każdym rozdziale lub na końcu podręcznika powinna ułatwić po­głębienie i rozszerzenie wiedzy.

Podręcznik powinien syntetyzować wiedzę z danego zakresu, syste­matyzować ją oraz ujmować problemy w sposób ciekawy i pobudzający do myślenia. Jest rzeczą pożądaną, aby treść podręcznika była zgodna z programem nauczania.

Skrypt jest uproszczoną formą podręcznika, jest jego substytutem, gdyż z reguły brakuje podręczników. Jest mniej kosztowny zarówno w druku, jak i dla nabywcy. Wymagania w stosunku do skryptów są takie jak w stosunku do podręczników, choć tolerancja i wyrozumiałość jest daleko większa dla skryptów.

Komentarze są naukowym, bliższym naświetleniem przepisów lub wytycznych, które powinny mieć zwarty i syntetyczny charakter. Ko­mentarze mogą być źródłem inspiracji w pracach promocyjnych i sta­nowią wspaniały materiał do różnego rodzaju przepisów. W wielu uczelniach realizowane są tzw. prace wspólne, pisane przez dwie lub więcej osób. Autorzy pragną uwypuklić niebezpieczeństwo czyhające przy pisaniu tego rodzaju prac. Trudno bowiem określić i wymie­rzyć udział każdego „wspólnika" i jego wkład w realizację tematu. Szczególnie recenzent będzie miał trudności w weryfikacji stanu wiedzy współautorów. Naszym zdaniem, wspólny temat obniża rangę pracy promocyjnej.

II. Cykl działania zorganizowanego przy pisaniu prac promocyjnych

Proces pisania każdej pracy powinien cechować pewien racjonalny tryb. Początkiem tego trybu jest zawsze ustalenie celu, a końcowym etapem jest ocena rezultatów naszego działania. Cel pracy i jego cha­rakterystyka zawarta jest we wstępie do pracy promocyjnej, a ocena uzyskanych wyników powinna znaleźć swoje odzwierciedlenie w za­kończeniu pracy.

Metodyka postępowania przy pisaniu prac promocyjnych ukształto­wana została w toku doświadczeń. Bazą, na której opiera się ta tema­tyka, jest cykl działania zorganizowanego Le Chateliera (etapy: I - wy­bór celu, pożądanego stanu rzeczy, przedmiotu badań; II - zbadanie środków i warunków niezbędnych do realizacji powziętego planu; III - przygotowanie środków i warunków; IV - wykonanie opracowa­nego planu; V - kontrola otrzymanych wyników). Cykl organizacyjny jest pochodną logicznego działania. Znajduje zastosowanie w działa­niach praktycznych i badaniach naukowych. Przyjmując tok rozumo­wania cyklu działania zorganizowanego w procesie pisania pracy, mo­żemy wyróżnić trzy fazy [3, s. 23 i n.]: określania (diagnozy), poszuki­wań i decyzji (realizacji).

1. Faza określania (diagnozy)

Faza określania, czyli diagnozy obejmuje dwa etapy: rozpoznanie i sformułowanie ogólnego problemu (I etap) oraz zdefiniowanie prob­lemu (tematu pracy) na podstawie wstępnego rozpoznania (II etap).

Ważność fazy rozpoznania wynika z jej części składowych, takich jak:

- ogólna charakterystyka tematu,

- sformułowanie celu pracy,

• ustalenie ograniczeń w realizacji tematu,

• ustalenie kryteriów do oceny poszczególnych części i całości pracy,

• ustalenie planu pracy i ram czasowych.

W tej fazie następuje sformułowanie tematu pracy. Może on mieć charakter zewnętrzny, tzn. ustalony przez promotora, może mieć cha­rakter wewnętrzny, tzn. może być zaproponowany przez autora, może wreszcie mieć charakter spontaniczny, tzn. wynikać z dyskusji seminaryjnych.

Warto zwrócić uwagę na ważność jasnego i zrozumiałego sformu­łowania tytułu, celu pracy oraz ram czasowych, co determinuje inne czynności autora. Formułując temat, trzeba podkreślić prawidłowe brzmienie tytułu. Oznacza to, że temat nie powinien dopuszczać róż­nych interpretacji zawartości pracy. Dlatego we wstępie każdej pracy należy poświęcić trochę miejsca objaśnieniu tytułu i określeniu zakresu pracy (zakres rzeczowy).

W tym miejscu należy wskazać na znaczącą rolę promotora w wy­pracowaniu koncepcji pracy. Zachodzi niekiedy konieczność skonsul­towania problemu z innym pracownikiem naukowym specjalizującym się w określonej tematyce.

Faza diagnozy (podobnie jak w leczeniu chorych) określa problem oraz kierunek dalszego postępowania, decyduje o środkach i metodach potrzebnych do napisania pracy. Czynności tej fazy mają charakter typowo preparacyjny.

2. Faza poszukiwań

W tej fazie istotne jest ustalenie możliwości realizacji tematu pracy na podstawie dostępnej literatury, danych empirycznych, badań itp. Na­leży również zastanowić się nad ustaleniem dróg prowadzących do roz­wiązania tematyki zawartej w opracowanym planie pracy. Chodzi mię­dzy innymi o dobór metod realizacji tematu, wynikających z analizy posiadanych informacji oraz ich syntezy przybierających formę koncepcji i rozwiązań problemu. Jest to faza, w której ogromną rolę od­grywają twórcze możliwości autora przyszłej pracy oraz współseminarzystów. Szeroko stosuje się w tej fazie techniki heurystyczne łamiące bariery schematycznego myślenia, wykorzystujące wiedzę i doświadcze­nie w formułowaniu oryginalnych koncepcji i dróg prowadzących do ich realizacji.

Przystępując do pisania jakiejkolwiek pracy, warto sobie przypom­nieć, że proces twórczego myślenia można podzielić na cztery zasad­nicze fazy:

• preparacji,

• inkubacji,

• olśnienia,

• weryfikacji.

W fazie preparacji zbieramy informacje i tworzymy koncepcję pra­cy. Inkubacja oznacza dojrzewanie pomysłów i procesy myślowe towa­rzyszące. Każda myśl związana z koncepcją pracy „dojrzewa", aby wy­brać ostateczną postać. Dojrzewanie myśli jest wyrazem podświado­mego myślenia o danym zagadnieniu. Olśnienie to „wpadanie" na po­mysł, nagłe odkrycie poszukiwanego rozwiązania, które stanowi pod­stawę koncepcyjnego rozwiązania tematu. Olśnienie nie jest tylko przy­wilejem uczonych. Występuje w twórczym myśleniu w każdej działal­ności ludzkiej. Jego wynik nie zawsze jest poprawny i użyteczny. Nie­mniej zaleca się rejestrowanie pomysłów, gdyż często zacierają się one w pamięci.

3. Faza decyzji (realizacji)

Naturalną koleją rzeczy jest weryfikacja pomysłów będących rezulta­tem inkubacji. Weryfikacja koncepcji polega na krytycznym myśleniu, myśleniu logicznym i analitycznym. Są to wstępne czynności fazy de­cyzji co do wyboru koncepcji według uprzednio przyjętych kryteriów i na podstawie rozpoznanych możliwości realizacji. W fazie realizacji ocenia się wszystkie koncepcje, porównuje się je, eliminuje, dokonuje syntezy i opracowuje alternatywy. Podjęcie decyzji co do wyboru kon­cepcji pracy należy do obowiązków autora i promotora. Wątpliwości rozjaśniają konsultacje oraz dyskusje seminaryjne. Po wyborze koncep­cji następują projektowanie oraz realizacja (wykonanie), czyli rozpo­czyna się proces pisania poszczególnych części pracy.

Nie należy rezygnować z zapamiętywania i rejestrowania koncepcji odrzuconych. Stanowią one swoisty bank pomysłów, który może być przydatny w dalszej realizacji pracy, albo też przydają się w dyskusji seminaryjnej nad pracami innych studentów (słuchaczy). Znajomość prezentowanej tu problematyki jest ważna dla piszącego. Dzięki niej może on świadomie kierować procesem powstawania koncepcji i pisa­nia pracy.

W realizacji każdej pracy (nie tylko promocyjnej) niezwykle ważna jest umiejętność przedstawiania procesu badania i osiąganych wyni­ków. Nie bez znaczenia jest również, możliwość wykazania się przez autora znajomością podstawowej literatury tematycznej, orientacją w wyuczonych przedmiotach, sumiennością i dociekliwością oraz roz­wagą w doborze materiałów źródłowych.

4. Semestralny podział procesu pisania pracy promocyjnej

Przedstawiony poniżej podział procesu pisania pracy promocyjnej na semestry oparty jest na doświadczeniach autorów zdobywanych w trak­cie prowadzenia seminariów magisterskich i dyplomowych. Jest to po­dział przykładowy, ale uwzględniający wymogi dydaktyczne. Podział ten będzie różny na studiach dziennych, zaocznych, podyplomowych itp. Zależność tego podziału jest funkcją czasu przeznaczonego na pi­sanie pracy (dwa, trzy lub cztery semestry). W podanym przykładzie cyklu zorganizowanego pisania pracy promocyjnej przyjęto podział trzysemestralny jako najczęściej spotykany.

Semestr I jest przeznaczony na zapoznanie uczestników semina­rium ze wskazówkami metodycznymi i technicznymi obowiązującymi przy pisaniu pracy. Równolegle dyskutowane są problemy mogące być przedmiotem przyszłych prac promocyjnych. W związku z tym semina­rzyści zapoznają się z literaturą przedmiotu, recenzjami poszczegól­nych fragmentów prac zwartych i wybranych pozycji literatury czasopiśmienniczej. W nabywaniu umiejętności pisania, w wyszukiwaniu i korzystaniu z literatury oraz w dyskusjach ważna jest aktywna rola promotora (kierownika seminarium). Rezultatem pierwszego semestru i podstawą jego zaliczenia są: - przedyskutowany temat pracy, - opracowanie uzasadnienia wyboru i sposobu realizacji tematu (np. krótka „filozofia pracy"),

- sporządzony rzeczowy i czasowy plan pracy,

- przygotowane notki bibliograficzne,

- sprawdzian z opanowania zasad pisania pracy (np. poprzez napisanie recenzji reprezentatywnej dla tematu książki -patrz rozdz. III i IV niniejszego opracowania).

W semestrze II powstaje wizja pracy oraz szczegółowy jej schemat.

Wyłaniają się hipotezy, sposoby ich udowadniania wzbogaca się zestaw literatury zwartej (monografie, podręczniki) i ciągłej (zeszyty naukowe, czasopisma). Seminarzyści referują pierwsze fragmenty swoich prac. Trwa dyskusja nad tworzeniem i doskonaleniem warsztatu pisarskiego. Omawiane są sposoby opracowania tabel, schematów, rysunków, załą­czników itp.

Szczególną uwagę poświęca się konstrukcji pracy, właściwym jej proporcjom, przypisom, cytatom, ewentualnym wzorom matematycz­nym, używanym poprawnie skrótom itp. (rozdz. IV i V niniejszego opracowania). Każdy dłuższy kontakt promotora z seminarzystą roz­poczyna się od krótkiego przedstawienia właściwej wizji pracy przez autora. Ten semestr bilansuje na przykład wyniki z praktyki w przed­siębiorstwie, które w formie opracowanych notatek stanowią tworzywo do dalszych opracowań. Rezultatem drugiego semestru i podstawą do zaliczenia są:

• opracowany jeden rozdział pracy,

• zweryfikowany i przedyskutowany materiał do następnych roz­działów,

• opracowane dalsze notki bibliograficzne,

• przekonująco przedstawiona wizja realizacji pracy,

• sprawdzian z opanowania materiału dotyczącego techniki pisania pracy i opracowań statystyczno-graficznych.

Program minimum semestru III to napisanie i zreferowanie co naj­mniej połowy pracy (materiał empiryczny, część literaturowa, metody) oraz przygotowanie szczegółowego planu rzeczowego i czasowego resz­ty rozprawy promocyjnej. Przedmiotem zajęć seminaryjnych są dyskus­je, konsultacje, kontrola prawidłowości zastosowanych metod, właści­we zastosowanie tabel statystycznych, metody graficzne prezentowania zjawisk itp. Podstawą zaliczenia zajęć jest napisana połowa pracy (z re­guły najmniej dwa rozdziały) oraz brudnopis pozostałej części rozpra­wy. Dokończenie oraz korekta pracy przez promotora może odbyć się w tym semestrze lub po zakończeniu zajęć i egzaminów tego semestru. Promotor zaliczając zajęcia seminaryjne, powinien posiadać przekona­nie, że praca w ciągu najbliższych tygodni będzie gotowa do przyjęcia, recenzji i obrony. Przekonanie to powinno być oparte na konkretnym materiale opracowanym przez słuchaczy, wynikach praktyk w przed­siębiorstwach oraz notatkach gotowych do pisania końcowych roz­działów. Należy jeszcze raz podkreślić, że jest to przykładowy rozkład zajęć, a sytuacja jest bardzo dobra, jeśli pod koniec tego semestru praca promocyjna jest całkowicie gotowa.

III. Metody badawcze

„Metody badawcze" to najogólniej mówiąc sposoby postępowania, reguły prowadzenia działań i samo działanie zmierzające do osiągnięcia celu badawczego. Pojęcie to nie ma jednak jednoznacznie okreś­lonego zakresu znaczeniowego. Często używa się je zamiennie z ter­minem „techniki badawcze". Zdaniem S. Nowaka metody badawcze w naukach empirycznych (które nas tu szczególnie interesują) „to prze­de wszystkim typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służące do uzyskania ma­ksymalnie (lub optymalnie) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania" [5, s. 22].

Wacław Pytkowski podzielił metody badawcze zgodnie z cyklem badawczym na:

• przetwarzanie materiałów,

• systematyzowanie wyników.

Przetwarzając materiały dąży się - zdaniem autora - do oce­ny i wyważenia znaczenia faktów i ich powiązań. Powstaje w ten sposób grunt „do systematyzowania wyników, które polega na wyważeniu i oce­nie już nie faktów, ale całego ich zbioru traktowanego jako całość [10, s. 111]. To logiczne następstwo: najpierw przetwarzanie materiałów, następnie systematyzowanie wyników, wyznacza konstrukcję niniejsze­go rozdziału, w którym przedstawiono najczęściej stosowane metody badawcze.

l. Metody przetwarzania materiałów

Jest wiele znanych metod przetwarzania materiałów. Do najważniejszych należą: analiza i synteza, wyłączanie i włączanie cech, indukcja i dedukcja oraz ujęcia ilościowe i jakościowe. Ich omawianie rozpoczniemy od analizy i syntezy - ze względu na ogólny charakter.

1.1. Analiza i synteza

Analiza polega na podzieleniu przedmiotu badania na części składowe i badaniu każdej części osobno lub na znalezieniu składników zjawiska albo na myślowym rozkładzie za pomocą logicznej abstrakcji. W literaturze wyróżnia się trzy rodzaje analizy: elementarną, przyczy­nową i logiczną.

Pierwsza z nich (elementarna) polega na podzieleniu badanego zjawiska na elementy bez dociekania relacji między nimi. Jest to więc analiza opisowa i jako taka ma charakter pomocniczy.

Analiza przyczynowa koncentruje się na ustaleniu związków między składnikami badanego zjawiska. Zazwyczaj poprzedza ją analiza elementarna, która umożliwia stwierdzenie istnienia związków.

W analizie logicznej akcent spoczywa na stosunkach logicznych za­chodzących między elementami złożonego przedmiotu badań.

Synteza to składanie, zestawianie, ujmowanie czegoś jako całości. Nic znaczy to jednak, że synteza jest prostym odwróceniem analizy. Gdyby tak było, synteza nie pełniłaby roli samoistnej, a jedynie rolę sprawdzającą w stosunku do analizy. Tymczasem istota syntezy polega na tym, że „dochodzi ona przez długie i splątane drogi rozważań do nowych, całkiem nieoczekiwanych wyników" [10, s. 114]. Właściwie ca­ła dotychczasowa wiedza jest wielką syntezą, przeprowadzoną na róż­nych poziomach i obejmującą różne odcinki czasu.

1.2. Wyłączanie i włączanie cech

Wyłączanie cech, nazywane inaczej abstrahowaniem, oznacza postępowanie polegające na wyodrębnieniu pewnych składników z jakiegoś zbioru i pozostawienie innych jego elementów. Wyróżnia się wy­łączanie odosobniające, zwane też izolującym, i wyłączanie uogólnia­jące, inaczej generalizujące. Pierwsze z nich (odosobniające) występuje wówczas, gdy oddziela się jeden lub więcej składników, które poddaje się badaniu. Wyłączanie uogólniające polega na pomijaniu cech indy­widualnych pojęć (zjawisk) i wybieraniu cech wspólnych, które traktuje się jako cechy wspólne całej grupy.

Z abstrahowania wyłaniają się zasady i prawa. Stanowią one uogól­nienie powtarzających się zjawisk.

Wacław Pytkowski wyróżnia następujące sposoby wyłączania cech: izolację myślową, statystykę tabelaryczną, statystykę matematyczną, metodę kalkulacyjną, metodę doświadczalną i współczynniki.

Włączanie cech to postępowanie odwrotne do wyłączania. Ale nie stanowi ono prostego odwrócenia wyłączania, co oznacza, że włączać można inne cechy niż cechy wyłączane. Włączanie cech następuje przez zespalanie (odwrotność wyłączania odosobniającego) i specyfikację (odwrotność wyłączania uogólniającego).

1.3. Indukcja i dedukcja

Indukcja i dedukcja są funkcjami myślenia. Dedukcja (od ogółu do szczegółu) to wnioskowanie zgodne z kierunkiem wynikania logicznego (wyprowadzanie). Indukcja (od szczegółu do ogółu) to wyciąganie wniosku z przesłanek. Indukcja prowadzi od faktów do syntezy. Syn­teza natomiast jest przesłanką dedukcji, czyli wyprowadzenia logicznych wniosków z twierdzeń o charakterze aksjomatycznym (aksjomat -pewnik, twierdzenie nie wymagające dowodu).

Indukcja oznacza empiryczną metodę badania związaną ze spos­trzeżeniami i doświadczeniem prowadzącym do syntezy. Dedukcja jest natomiast metodą racjonalistyczną opierającą się na przyjęciu z góry tzw. pewników i rozwijaniu ich logicznych następstw.

W badaniach stosuje się obie metody we wzajemnym powiązaniu. Powiązanie to polega na tym, że za pomocą dedukcji formułuje się problemy i tezy, które następnie poddaje się weryfikacji metodami indukcji. Dedukcja przypisuje większe znaczenie twierdzeniom uzyskanym z logiki, traktując doświadczenie jako surowy, a nawet przypad­kowy materiał. Ale i podstawą badań indukcyjnych jest często syn-teza, która powstaje w naszej podświadomości jako wynik obserwacji rzeczywistości.

Metoda indukcyjna zmierza do uogólnienia. Jej istota nie polega jednak tylko na samym uogólnieniu poszczególnych zdarzeń i na ich wyjaśnieniu, ale na tworzeniu czegoś nowego w stosunku do faktów dostrzeżonych. W związku z tym w metodzie indukcyjnej pojawiają się pewne niebezpieczeństwa. Polegają one między innymi na:

- błędnym przyjmowaniu, że coś jest dane doświadczalnie, gdy fak­tycznie nic wynika z doświadczenia,

• fałszywym spostrzeganiu i interpretacji zjawisk,

• uleganiu złudzeniu co do oceny zjawisk.

Właśnie zawodność naszych zmysłów powoduje, że w metodach indukcyjnych dużą wagą należy przypisać pomiarom i dokładności co do czasu i warunków. Wiarygodność indukcji jest większa, gdy:

- nie ma danych niezgodnych z uogólnieniem,

- występuje obfitość danych stanowiących podstawą uogólnienia,

- występują dane niezgodne z uogólnieniami konkurencyjnymi,

- dane będące podstawą uogólnienia są różnorodne.

Dedukowanie jest przechodzeniem od jakieś racji do następstw. Może ono wystąpić w różnych formach mianowicie jako [10, s. 121]:

• przechodzenie od stosunków ogólnych między zjawiskami do da­nego przypadku jako potwierdzenia określonej prawidłowości,

• przechodzenie od pojęcia ogólnego do zawartego w nim pojęcia szczegółowego,

• przekształcenie danych wartości za pomocą zmienionego sposobu łączenia ich elementów,

• przekształcenie danych wartości za pomocą dowolnych zmian niektórych elementów przy zachowaniu niezmienności innych.

Wyniki rozumowania dedukcyjnego mają charakter konieczności logicznej: badacz wychodzi z racji w postaci pewników lub twierdzeń wcześniej udowodnionych, rozumowanie dedukcyjne jest kategorycz­ne, a uzyskane wnioski stanowią jedynie logiczną konsekwencję prze­słanek ogólnych i dotyczą bardziej poprawności rozumowania niż sa­mej prawdy.

Mówiąc o powiązaniu indukcji i dedukcji trzeba zaznaczyć, że in­dukcja jako metoda empiryczna jest związana ze spostrzeżeniami lub doświadczeniem. Spostrzeżenia służą do budowania wniosków w po­staci hipotez. Chcąc je umocnić bądź osłabić, korzysta się z nowych spostrzeżeń, dochodząc stopniowo do budowania najsilniejszych racji, które stają się często prawami. Właśnie z racji formułowanych przez indukcję, dedukcja tworzy swe wnioski, przechodząc od racji do na­stępstwa. Widać z tego, że dedukcja i racje, z których ona wynika, nie są elektem tylko czystej myśli, ale mają podstawę indukcyjną. Tak więc obie metody wzajemnie się dopełniają, gdyż „nie ma indukcji bez de­dukcji, lecz również najczystsza dedukcja (wytwór tzw. czystej myśli) czerpie nieświadomie swe tworzywo z wiedzy ludzkiej nagromadzonej indukcyjnie przez wieki" [10, s. 126]. Nie można zatem mówić o prze­wadze jednej metody nad drugą. Dotyczy to również badań prowadzo­nych w ramach prac dyplomowych i magisterskich, aczkolwiek częściej w nich sięga się po metody indukcyjne.

Charakteryzując indukcję i dedukcję, trzeba też wspomnieć o ana­logii. Jest ona czymś pośrednim między indukcją a dedukcją. Pole­ga na przenoszeniu twierdzeń dotyczących jednego zjawiska na inne zjawiska na podstawie zachodzącego między nimi podobieństwa. Jeśli więc dedukcja jest „dobieraniem następstwa do racji, a indukcja racji do następstwa, to analogia poszukuje wspólnej racji między przedmiotami czy pojęciami" [10, s. I27|. Rola analogii jest bardzo duża, choć ma znaczenie pośrednie, gdyż tylko ilustruje, a nie udowadnia. Dowodów dostarcza rzeczywistość. Ponadto ma ona tę wadę, że brak jej kryterium „dobroci".

1.4 Ujęcia ilościowe i jakościowe

W przypadku już scharakteryzowanych metod przetwarzania materiałów, ich łączne wyszczególnienie nie oznacza ani ich przeciwstawiania sobie, ani dominacji któregoś z ujęć. To samo dotyczy ujęć ilościowych i jakościowych. Nie wykluczają się one w procesie badawczym, ale uzupełniają i wzajemnie wspierają. To wspieranie wynika z właści­wości obu podejść. Ujęcia jakościowe jako bardziej subiektywne są Biało precyzyjne. Stosując podejścia ilościowe uściśla się ujęcia ja­kościowe i przez to stają się one bardziej obiektywne.

Ujęcia ilościowe w badaniach ekonomicznych opierają się na statystyce. Schemat badania statystycznego jest następujący:

1. cel badania,

2. koncepcja badania,

3. zdefiniowanie populacji generalnej,

4. wybór populacji próbnej,

5. metoda zbierania danych,

6. opracowanie danych,

7. opracowanie wyników,

8. interpretacja wyników, 9) ocena osiągnięć (określenie wyników w kategoriach użyteczności).

Należy podkreślić, że poprawne stosowanie metod ilościowych wy-maga rozumienia ich istoty, założeń i ograniczeń, niewystarczająca jest znajomość samych wzorów i schematów obliczeń.

Mówiąc o relacji między metodami ilościowymi i jakościowymi, na­leży mieć na uwadze spostrzeżenie W. Pytkowskiego, który napisał, że „nic tak wyraźnie nie przemawia, jak uzyskana liczba, gdy ją poprzedza głęboka znajomość opracowywanego tematu i gruntowne przemyślenie uzyskanych zestawień" [10, s. 140].

2. Metody systematyzowania wyników

Po uzyskaniu wyników, co osiąga się na poprzednich etapach badania, należy nadać im formę przydatną w praktyce i teorii. Służy temu systematyzowanie wyników. Poniżej omawia się wybrane metody stoso­wane w procesie systematyzowania.

2.1. Interpretowanie

Interpretowanie to wyjaśnianie wyników. Polega ono na ustalenie, dlaczego określony fakt miał miejsce i jakie jest jego znaczenie. Kwestią kluczową w tym postępowaniu jest znajomość praw naukowych dotyczących okoliczności badanego zjawiska: im jest ich więcej, tym łatwiej wyjaśnić jedne dostrzeżone fakty przez inne, już wcześniej od­kryte. Odróżnia się tłumaczenie od interpretacji. Z tłumaczeniem ma­my do czynienia wówczas, gdy uznajemy za prawdziwe następstwo, co oznacza dobór racji, które by to uzasadniały. W interpretacji zaś chodzi o wyjaśnienie racji uważanej za prawdziwą.

Aby interpretacja była poprawna, musi odpowiadać określonym warunkom. Zalicza się do nich:

• znajomość ogólnych teorii dotyczących danego zagadnienia,

• umiejętność uzasadniania własnej teorii,

• posiadanie suwerennych, niezależnych od badacza faktów,

• to, aby fakt wyjaśniany był logicznym wnioskiem z teorii i ze znanych faktów.

Same fakty bez interpretacji są martwe. Dopiero ona, nawiązując do całokształtu wiedzy, nadaje im barwę życia [10, s. 143].

Warto w tym miejscu przytoczyć schemat wyjaśniania, który przed­
stawia się następująco: spostrzeżenie obserwacje doświad­czenie teoria ---------------ogólne twierdzenie wyprowadzanie prognoz przełożenie prognoz na język codzienny oraz ich interpretacje.

Poprawność w pracy naukowej polega na zgodności interpretacji z prawami naukowymi i naukowymi metodami badań, interpretacja szczegółowa zaś na wyjaśnieniu tablic, wykresów, cyfr, wniosków, hi­potez itp.

2.2. Wnioskowanie

Wnioskowanie to proces myślowy polegający na tym, że przyjmuje się jako podstawę rozumowania pewne zdanie jako prawdziwe, dochodząc do przeświadczenia o prawdziwości innego zdania. Zdanie wyjściowe to przesłanka, zdanie końcowe - wniosek. Wyróżnia się dwa rodzaje wnioskowania:

• wnioskowanie dedukcyjne, gdy z poprzedniego zdania wynika na­stępne, czyli poprzednik implikuje następnik,

• wnioskowanie indukcyjne, gdy na podstawie wielu jednakowych przesłanek stwierdzających, iż poszczególne obiekty mają określoną cechę (przy braku stwierdzeń przeciwnych), dochodzi się do wniosku ogólnego, że każdy obiekt ma taką cechę. Inaczej - uogólnianie od przypadków zbadanych na pozostałe przypadki.

Proces wnioskowania jest rezultatem stosunku wynikania między zdaniami. Może wystąpić

- wnioskowanie dedukcyjne - gdy z przesłanek wynika logicznie wniosek,

- wnioskowanie redukcyjne - gdy z wniosku wynika przesłanka, - wnioskowanie przez analogię polegające na dobieraniu tezy no­wej przy założeniu, że wszystkie tezy są następstwami jakiegoś twierdzenia.

Wnioskowanie jest zatem rozumowaniem polegającym na wysunięciu nowej prawdy z wielu poznanych (czy też danych) prawd.

We wnioskowaniu ważne są dwa rodzaje informacji: - przesłanki, które badacz ma przed rozpoczęciem rozumowania, - wnioski, które wynikają z dostępnych wiadomości.

2.3. Dowodzenie

Dowodzenie oznacza czynność myślową polegającą na tym, że traktując pewne zdania za wątpliwe poszukuje się dlań racji wśród zdań poprzednio uważanych za prawdziwe, aby następnie z ich prawdziwości wnosić o prawdziwości zdania dowodzonego. Dowodzenie jest wnioskowaniem o charakterze dedukcyjnym, w którym badacz stwierdza interesujące go następstwo. Inaczej mówiąc - polega na dobieraniu racji i wnioskowaniu na ich podstawie.

Dowód uznaje się za słuszny, jeśli został zweryfikowany. W celu dokonania weryfikacji gromadzi się fakty przewidziane i zaobserwowa­ne, a sam proces weryfikacji polega na porównywaniu przewidywań z faktami. Ostatecznie pozwala to uznać teorię za wiarygodną lub nie­wiarygodną.

2.4. Definiowanie

Definiowanie w pracach naukowych jest czynnością bardzo ważną, ale i równocześnie bardzo trudną. Polega ono na formułowaniu użytych wyrazów, ich zakresu i treści, w celu ułatwienia myślenia i porozumiewania się. Powstaje pytanie, jaka jest trafna definicja. Ogólnie można powiedzieć, że taka, która ujmuje dane pojęcie czy też dany przedmiot tak, aby możliwe było wyraźne odróżnienie tego, co się określa, od innych pojęć czy przedmiotów.

Szczegółowiej rzecz ujmując, warunki poprawności definicji są na-stępujące: - człon definiujący powinien być zrozumiały,

- człon definiujący nie może zawierać wyrazu definiowanego, - definicja powinna być adekwatna, tj. taka, w której zarówno człon definiujący, jak i definiowany mają identyczne zakresy.

Trudność definiowania powoduje, że w pracach naukowych definicje nie zawsze mają charakter ostateczny, ale jedynie „pomocniczy". Mówi się wówczas o definicji „roboczej".

2.5. Hipoteza

Hipoteza oznacza przypuszczenie, że badane zjawisko może kształ­tować się w określony sposób. Formułowanie lego przypuszczenia opiera się na dotychczasowym stanie wiedzy. Dlatego tak ważną rolę odgrywają studia literaturowe. Im rozpoznanie literatury tematu jest głębsze, tym większa jest możliwość sformułowania bardziej wiarygod­nych hipotez.

W procesie badawczym hipoteza „tworzy obraz rzeczy, zanim upewni się o wyglądzie". Stąd wynika duża rola hipotez. Bez nich rozwój nauki nie byłby możliwy. Wysuwanie hipotez jest wyrazem pla­nowego charakteru badań empirycznych, umożliwiającego porządko­wanie znanych faktów wokół określonych idei lub koncepcji. Hipoteza kierunkuje badania. Jest podstawą doboru zdarzeń do obserwacji i me­tod badania, pozwala zrozumieć cel badania oraz wpływ każdego ele­mentu. Wymusza kontynuację badań dla uzyskania dowodu. Unaocz­nia wzajemne relacje między obserwowanymi zdarzeniami poprzez po­wiązanie ich w łańcuch przyczynowo-skutkowy. Ale trzeba wyraźnie powiedzieć, że hipoteza nie jest dowodem, lecz zadaniem [10, s. 155], które wymaga rozwiązania; hipoteza musi być sprawdzona. Przy oka­zji warto ostrzec przez tzw. potwierdzeniem założonych hipotez [10, s. 156]. Wyniki nie potwierdzają hipotez, gdyż opierają się na przy­puszczeniu. Mogą przeczyć hipotezie lub nie.

Ważnym zadaniem jest poszukiwanie hipotez dotyczących przyczynowości. W tym celu można korzystać z metod:

• zgodności, polegającej na ustaleniu czynnika, który był zawsze, gdy występowało określone zdarzenie,

• różnicy, polegającej na ustaleniu czynnika, który jeśli jest w zbio­rze czynników, to zdarzenie wystąpiło i na odwrót - brak tego czynnika powoduje, że nie było danego zdarzenia,

-jednoczesnej zmienności, polegającej na ustaleniu czynnika, któ­rego zmienność natężenia wywołuje równoległą zmienność skutku.

W pracach dyplomowych, w których w większym zakresie stosu­je się metody indukcyjne, wychodzi się albo od hipotez generalnych i z nich wyprowadza się wnioski szczegółowe, które następnie spraw­dza się w doświadczeniu, albo gdy w danej nauce brak twierdzeń ogól­nych, konstruuje się hipotezy szczegółowe, a potem wyprowadza uogól­nienia.

Hipoteza jako twierdzenie o charakterze prawdopodobnym wyma­ga zawsze sprawdzenia. Sprawdzenie wiarygodności hipotez jest klu­czową kwestią w badaniach empirycznych.

IV. Proces pisania pracy promocyjnej

1. Temat pracy

W ramach tego zagadnienia interesujące - dla piszącego pracę pro­mocyjną - są odpowiedzi na następujące pytania:

- jaki jest jego zakres swobody w formułowaniu tematu (rola kan­dydata i promotora w formułowaniu tematu),

- jaki powinien być temat (zakres przedmiotowy, np. wąski czy sze­roki),

- jak sformułować temat (temat a problem pracy).

Z doświadczenia autorów wynika, że najlepiej jest tak dla dyplomanta, jak i dla promotora, gdy temat powstaje na drodze uzgodnienia, „zderzenia" propozycji obu stron. Propozycja promotora jest zazwyczaj określona najpierw ogólnie, „hasłowo", a następnie szczegółowiej przez podanie (scharakteryzowanie) problemów badawczych wchodzących w zakres specjalności seminarium. Wykaz specjalności zatwier­dzany jest przez władze Uczelni. Słuchacz mając te informacje, może formułować temat konkretny. Dobrze, gdy występuje z kilkoma pro­pozycjami tematów pokrewnych, różniących się zakresem (przedmiotem, zakresem rzeczowym, czasowym czy przestrzennym), a następnie podczas dyskusji z promotorem i uczestnikami seminarium następuje wybór tematu do realizacji.

Możliwe i w praktyce stosowane jest też i takie rozwiązanie, że promotor określa z góry wspólny temat dla wszystkich uczestników seminarium. Sytuacja taka występuje na ogół wówczas, gdy temat seminarium jest powiązany z planem badawczym katedry. Promotoro­wi zależy wówczas na wypracowaniu wspólnej metodyki badania zja­wisk (rozwiązań) objętych tematem i jej sprawdzeniu w różnych obiektach. Korzyścią tego rozwiązania jest możliwość zorientowania się, jak kształtuje się badane zjawisko w różnych okolicznościach. Jednolitość tematu daje też i dodatkowa korzyść, mianowicie taką, ze większy nacisk może być położony na wspólne wypracowanie sposobu badania zjawiska. Wynika to zarówno z tego, że dany temat interesuje każdego uczestnika (jest wspólny), jak i z tego, że zwykle jest tematem szcze­gólnie bliskim prowadzącemu zajęcia.

Co się tyczy charakteru tematu z punktu widzenia zakresu proble­mowego, to - podobnie jak M. Święcicki - autorzy opowiadają się za wyborem wąskich, jak najbardziej konkretnych tematów prac magi­sterskich i dyplomowych [14, s. 4]. Tematy szerokie, o nieostro zakreś­lonych ramach, są zbyt trudne.

W przypadku studiów dla pracujących pożądane jest (daje dobre rezultaty) wiązanie tematów z miejscami pacy (przedsiębiorstwem, służbą, funkcją czy środowiskiem). Ułatwia to słuchaczowi zbieranie materiałów do pracy, a oszczędności w tym zakresie umożliwiają prze­znaczenie większego pensum czasu na studia literaturowe, głęb­sze przemyślenia i staranniejsze opracowanie tekstu.

Przy okazji warto też zauważyć, iż w przypadku gdy słuchacz ma swobodę wyboru tematu, powinien proponować temat, który go fakty­cznie interesuje. Nie ma nic gorszego, jak rozwiązywanie tematu, który słuchacza nie pociąga.

Temat powinien być sformułowany w taki sposób, aby prowadził do sprawdzenia określonej hipotezy. Hipotezą jest próba interpretacji nieznanego lub niezupełnie znanego zjawiska. W pracach promocyj­nych na przykład z zakresu nauk ekonomicznych (w tym organizacyj­nych) polega ona na ustaleniu określonej prawidłowości albo spraw­dzeniu jej zachodzenia w odniesieniu do przedmiotu, obiektu, obszaru czy czasu, dla którego nie była jeszcze sprawdzona. W efekcie uzysku­je się informację, czy dana prawidłowość zachodzi i w jakim stopniu, a w przypadku występowania odchyleń - określa się przyczyny i skutki tych odchyleń.

Oprócz zadania badawczego, polegającego na sprawdzeniu hipote­zy, mogą też występować prace promocyjne (dyplomowe, magister­skie), w których zadaniem słuchacza jest uporządkowanie zjawisk zna­nych. Wartość i sens takiej pracy polega na zebraniu w jednym miej­scu (określonej pracy) rozproszonych informacji i uporządkowaniu ich według przyjętych kryteriów czy też pod określonym kątem. Przykła­dem mogą być prace historyczne nad wkładem różnych przedstawicieli danej dyscypliny w jej rozwój.

Zadanie badawcze określone w temacie pracy jest więc w jakimś stopniu (stopień ten jest różny, zależnie od poziomu pracy) luką, nie­wiedzą. Jako niewiedza jest pytaniem, na które badacz chce odpowie­dzieć. „Problemy pracy - pisze Z. Zakrzewski - dają się ująć w postaci zdań pytających. Przeważnie nic wystarcza jedno pojedyncze pytanie, lecz trzeba ułożyć więcej zdań, wyrażających chęć wyjaśnienia różnych aspektów sprawy, co łącznie nazywa się »ustawieniem proble­mu«" 116, s. 14].

„Ustawienie problemu" (według Zakrzewskiego) czy „ postawienie problemu" (według Pietera) polega na „bliższym wyjaśnieniu pytania lub pytań, na które zamierza się odpowiedzieć; na umiejscowieniu danego zagadnienia w zespole problemów najbliższych i pokrewnych; na wykazaniu, czy i jak dalece dany temat jest w nauce zbadany, na społecznej motywacji wagi problemu itp." [16, s. 23].

Samo sformułowanie tematu powinno być bardzo staranne: krótkie, bez zbędnych słów, ale zarazem problemowe.

2. Czynności preparacyjne

Temat pracy określa kierunek rozważań i tezę ogólną. Kolejnym krokiem w postępowaniu badawczym jest sformułowanie problemów, które muszą być rozwiązane, aby kolejno wysuwane wnioski złożyły się na całość umożliwiającą wyciągnięcie wniosku końcowego, to znaczy udzie­lenie odpowiedzi na pytanie zawarte w tytule pracy. Również w przypadku pracy porządkującej trzeba zdać sobie sprawę z tego, co jest do uporządkowania i według jakich kryteriów należy to przeprowadzić.

Powyższe czynności nazywa się ustalaniem problematyki. Widocz­nym efektem tych zabiegów jest wizja pracy, jej poszczególnych etapów i ostatecznego stanu rzeczy.

Warunkiem koniecznym sporządzenia wizji pracy jest równoczesne pisanie i czytanie. Z początku studiujemy ogólne (zasadnicze) pozycje literatury i jednocześnie staramy się naszkicować wizję rozumowania, które zamierza się w pracy przeprowadzić. Poszerzenie studiów litera­tury wzbogaca tę wizję, pozwala dostrzec nowe aspekty zagadnienia dotyczące zarówno samego kształtowania się zjawiska, jak i jego przyczyn, warunków oraz skutków. Istotne jest, żeby wszystkie nowe myśli zapisywać i włączyć je w logiczny ciąg zdarzeń.

Należy wyraźnie stwierdzić, iż bez znajomości literatury, bez oczy­tania, które umożliwia zdanie sobie sprawy ze stanu wiedzy w okreś­lonym problemie, nie jest możliwe sformułowanie problematyki pracy. Znajomość literatury uświadamia słuchaczowi, co już ustalono, jakie są problemy otwarte, a jakie rozbieżne itd.

U piszącego pracę może zrodzić się wątpliwość co do potrzeby jednoczesnego czytania i pisania. Na początku drogi może on sądzić, iż lepiej byłoby najpierw przeczytać literaturę (oczytać się), a następnie przystąpić do tworzenia wizji. M. Święcicki wymienia ważkie argumenty przeciw takiemu postępowaniu. Po pierwsze, bez wizji (planu) nie można klasyfikować sporządzanych w trakcie lektury notatek. Po drugie, bez wizji (planu) istnieje niebezpieczeństwo rozpraszania się, in­teresowania się tylko poboczami. Po trzecie, lektura bez pisania nie sprzyja głębszemu zainteresowaniu tematem, może być nudna, prowadzi do zagubienia się (uwikłania w temacie), nie spostrzegania celu. ostatecznego i drogi, jaka do niego prowadzi [14, s. 6 - 7]. Autorzy opracowania całkowicie podzielają ten pogląd i na podstawie własnego doświadczenia chcą przestrzec przed oddzieleniem czytania od pisania. Niejednokrotnie spotykają się z sytuacją, gdy dyplomant jest „zagubio­ny", nie umie wytyczyć drogi, a gdy pada pytanie o przestudiowaną literaturę, słuchacz wymienia tylko nieliczne pozycje podręcznikowe czy ewentualnie monograficzne. Należy więc uczulić studentów na rze­telne studiowanie literatury zagadnienia.

Wizja pracy będąca efektem lektury może i powinna być sporzą­dzona w dwóch postaciach:

• planu treści,

• szkicu (zarysu) toku wywodów.

Plan treści jest konstrukcją, szkieletem formalnym wywodów. Skła­da się on z wielu tez i argumentów (obserwacji, danych liczbowych itd.), służących do ich uzasadnienia. Po zakończeniu pracy staje się on „spisem treści". Oczywiście plan jest „płynny" podlega zmianom aż do zakończenia pracy.

Plan jako szkielet formalny pracy jest spisem problemów, jakie au­tor zamierza zawrzeć w pracy. Nie pokazuje jednak wagi (znaczenia) twierdzeń. Temu celowi służy szkic toku wywodów, będący zarysem rozumowania, które ma być w pracy przeprowadzone. Ukazuje on tezy w ich wzajemnym powiązaniu: związki współrzędności lub wynikania. Twierdzenia mniej ważne jedynie się sygnalizuje, natomiast twierdze­nia kluczowe rozwija, aby widoczny był przewidywany lok rozumowa­nia, zasadnicze argumenty i ich kolejność.

W szkicu należy też zaznaczyć (zawrzeć informacje), z jakich źródeł będą pochodzić przesłanki dla poszczególnych twierdzeń, na przykład literatura zagadnienia, badania własne, dane statystyczne. Pożądana objętość szkicu wynosi od 2 do 4 stron. Plan pracy i szkic toku wywodów powinny być przedmiotem dyskusji seminaryjnej i podlegać zatwierdzeniu przez promotora. Jest to ważne dla studenta, gdyż ma on pewność, że zmierza w dobrym kierunku, który jest przez promotora akceptowany. Dzięki temu może przystąpić do dalszych etapów pracy. Z kolei promotorowi daje to orientację o postępie studentów i ich możliwościach intelektualnych w rozwiązywaniu problemów.

3 Materiały źródłowe

Prace promocyjne oparte są na dwóch rodzajach źródeł: - materiałach wtórnych (literaturze),

- materiałach pierwotnych (badania własne, „źródłowe", informacje "surowe" pochodzące z badanego obiektu).

3.1. Literatura

Jak już była o tym mowa, literatura może pełnić różną rolę jako źródło danych w pracy promocyjnej. Zależy to od charakteru pracy. W opracowaniach porządkujących czy teoretycznych jest ona zasadni-czym lub wyłącznym źródłem informacji. Z kolei w pracy zmierzającej do sprawdzenia określonych tez literatura stanowi tylko punkt wyjścia. Umożliwia sformułowanie problemu, określenie jego zakresu, dobór metod badawczych. Oczywiście jest ona też wykorzystywana w końcowej fazie pracy, w której stanowi podstawę sprawdzenia hipotez empirycznych [15, s. 48]. Literatura dzieli się na:

- zwartą,

- ciągłą.

Pierwsza obejmuje podręczniki, monografie i inne opracowania. Drugą stanowią artykuły publikowane w czasopismach fachowych czy zeszytach naukowych. Sposób zbierania i wykorzystania literatury jest scharakteryzowany szczegółowiej w cytowanej bibliografii (por. np. poz. [15]). W tym opracowaniu warto zwrócić uwagę na kilka zaleceń ogólnych, mianowicie: rozpoczynać od pozycji zwartych, ogólniejszych, a następnie uwzględnić pozycje szczegółowe, artykułowe; sięgać do pozycji nowych, bieżących i dopiero - w miarę potrzeby -do opracowań wcześniejszych. Te pierwsze zawierają na ogół krytyczną ocenę dotychczasowego dorobku. Pozwala to uniknąć powtarzania, co w efekcie zmniejsza czasochłonność gromadzenia literatury.

Za autorami pracy „Wstęp do badań ekonomiczno-społecznych" warto dodać jeszcze dwie wskazówki ułatwiające dobór i selekcję literatury. Chodzi o:

• celowe podejście do literatury, co oznacza potrzebę dokładnego określenia tego, czego się w danej pozycji szuka (metodyka, wyniki podobnych badań),

• oryginalność informacji, tzn. nowatorstwo w stosunku do znanych rozwiązań [15, s. 53].

3.2. Notatki

Notatki, tzw. liszki, stanowią ważną część prac przygotowawczych.

Powinny być sporządzane tak, aby w trakcie pisania pracy można było wygodnie z nich korzystać. Często też ze względu na niemożliwość powtórnego pozyskania określonych pozycji muszą je zastąpić. Wymaga to z jednej strony dokładności, staranności notowania, a z drugiej strony - ekonomicznego działania (oszczędności czasu i wysiłku).

Technik sporządzania notatek jest wiele. Istotne jest zastosowanie jednolitego wzorca notowania. Oto zasady jednego z nich [14, s. 17]:

1. należy notować na kartkach jednolitego formatu,

2. należy notować jednostronnie,

1. kartka powinna mieć lewy, wąski margines na zapis numeru stro­ny dzieła, z którego notatka pochodzi,

2. w lewym górnym rogu umieszczamy symbol hasła pozycji biblio­graficznej, w prawym - oznaczenie fragmentu pracy (rozdziału, para­grafu, punktu), do którego notatka się odnosi,

3. uwagi i spostrzeżenia można zamieszczać na odwrocie lub osob­nych kartkach.

Przykład fiszki

J. Zieleniewski, Organizacja zespołów... R. V, pkt 2

(tekst notowany dosłownie)

s. 18 „Przez pojęcie organizacji rozumie się..."

(streszczenie wywodów autora)

s. 20 Autor rozpatruje pojęcie organizacji w trzech znacze­niach...

(uwagi czytelnika)

s. 20 Pojęcie organizacji Zieleniewski opiera na koncepcji T. Kotarbińskiego.

Wymienione w punkcie 4) symbole mają następujące znaczenie. Symbol pozycji bibliograficznej jest stosowany po to, aby zaoszczędzić czas notowania. Zwykle stosuje się skróty nazwiska i imienia autora, a gdy wykorzystujemy więcej niż jedną pozycję danego autora, skrót tytułu opracowania. Posługiwanie się skrótami wymaga zestawienia literatury (spisu literatury) wraz z pełnym opisem poszczególnych pozycji.

Z kolei oznaczenie fragmentu pracy wynika z zatwierdzonego planu opracowania. Myśli, streszczenia do poszczególnych fragmentów pracy umieszczamy na odrębnych kartkach z właściwymi symbolami. Segre­gujemy je do osobnych kopert. Po przeczytaniu wszystkich pozycji literaturowych w danej kopercie zostaje zgromadzony cały materiał dla określonego fragmentu pracy. Należy też zwrócić uwagę, aby dokładnie zapisywać strony opracowań, z których sporządza się notatki z myślą o udokumentowaniu tego faktu (przypisy). Dokładność w tym zakresie zabezpiecza przed koniecznością ponownego sięgania do danej pozycji literatury, co czasem (trudność w dostępie) naraża autora na duży wysiłek i zbędne zabiegi.

Zapisy robione w notatkach mogą przybrać trzy formy: 1) Zapis dosłowny w cudzysłowie. Ze względu na jego pracochłonność można go polecić tylko w stosunku do szczególnie ważnych myśli i ustaleń zawartych w lekturze. 2) Zapis streszczający.

3) Spostrzeżenia, uwagi własne słuchacza. Jest to bardzo ważna a niedoceniana forma notatek. Ukazuje aktywną postawę słuchacza wobec tekstu, który jest i powinien być przez niego nieustannie ocenia­ny pod kątem wysuwanych przez siebie tez. Należy zapisywać sytuacje gdy poglądy autora pracy wydają się czytającemu trafne, co może rodzić liczne skojarzenia, wzbogacić czytelnika; gdy zaś wydają się nie-trafne, należy dać temu wyraz w polemice. Ważne jest, aby tego rodzaju uwagi powstawały wraz z lekturą, co nie tylko zabezpiecza przed zapomnieniem, ale pozwala widzieć określone sprawy „wyraźnie" i z całą jaskrawością.

3.3. Materiały empiryczne

Drugim, obok literatury, rodzajem materiałów wykorzystywanych w pracach promocyjnych są materiały empiryczne. Można je podzielić na [16, s. 11]:

- materiały „gotowe", obejmujące dokumentację, sprawozdawczość i inne informacje,

- materiały pochodzące z badań własnych autora pracy.

W grupie materiałów „gotowych" można ze względu na pochodzenie materiałów wyróżnić dwie podgrupy. Pierwszą stanowią statystyki publikowane w rocznikach statystycznych i innych zbiorczych opracowaniach. Są one wydawane przez urzędy statystyczne. Do podgrupy drugiej należą dokumenty znajdujące się w przedsiębiorstwach i instytucjach. Zbiór ten jest zróżnicowany i można go podzielić na dokumenty instytucjonalne i dokumenty indywidualne. Dokumenty insty­tucjonalne obejmują [15, s. 58]:

• dane i dokumentację znajdującą się w księgowości i innych komórkach organizacyjnych,

• sprawozdania, raporty, sporządzone według ustalonych wzorców i zasad dla potrzeb własnych i jednostek zewnętrznych,

• materiały statystyczne,

• dokumenty prawne, zarządzenia.

Z kolei do dokumentów indywidualnych należą:

• dokumenty osobiste (np. życiorysy, pamiątki),

• dokumenty okolicznościowe, jak: notatki, protokoły, meldunki, relacje itd.,

• opracowania naukowe.

Różnorodność materiałów „gotowych" pociąga za sobą zróżnico­wanie sposobów ich gromadzenia. Zawsze jednak należy pamiętać, aby korzystając z dokumentów jako źródeł próbować ustalić:

- jakie wnioski są dopuszczalne na podstawie danych, z których się korzysta,

• w jakim stopniu dane te są godne zaufania, czy są znane sposoby ich opracowania,

• w czym mogą tkwić przyczyny ewentualnych deformacji rzeczy­wistości społeczno-ekonomicznej, której te dane dotyczą,

• czy dane są aktualne, czy może są nowsze, dokładniejsze,

• czy dane są kompletne.

Powyższe wymagania można sprowadzić do trzech zasadniczych cech: wiarygodności, odpowiedzialności i zupełności.

Drugim źródłem materiałów do pracy mogą być badania własne autora pracy. Zależnie od problemu, jego zakresu, metod badania itd. występują różne sposoby gromadzenia danych. W naukach ekonomi­cznych na przykład najczęściej korzysta się z obserwacji, wywiadów, ankiet.

Obserwacja jest celowym, tzn. ukierunkowanym i zamierzonym oraz systematycznym postrzeganiem badanego przedmiotu, procesu lub zjawiska. Powinna się odznaczać następującymi cechami:

- celowością, co oznacza, że uwaga obserwatora koncentruje się tylko na zjawiskach interesujących go z punktu widzenia tematu badań, - adekwatnością, która polega na tym, że obserwator nie rejestruje wszystkich spostrzeżeń, które docierają do niego od przedmiotu po-znania, lecz dokonuje ich selekcji, tzn. poszukuje interesujących go cech przedmiotu, wykorzystując do tego całą posiadaną wiedzę i doświadczenie,

- planowością, co znaczy, iż stosowana jest według planu odpowiadającego celowi obserwacji,

- dokładnością oznaczającą, że obiekt obserwacji jest jasno zdefiniowany i tak dobrany, by wyniki były porównywalne,

- ciągłością i systematycznością, oznaczającą, że obserwacja nie może być postrzeganiem przypadkowym, dokonującym się jednorazowo w jednym akcie poznawczym, ale powinna trwać ciągle i być pro-wadzona według określonego systemu pozwalającego postrzegać obiekt wielokrotnie i w różnorakich warunkach jego istnienia, - wykonalnością. Obserwację ze względu na sposób jej przeprowadzenia można po­dzielić na:

- bezpośrednią i pośrednią,

- kontrolowaną lub skategoryzowaną i niekontrolowaną lub swobodną,

- uczestniczącą lub zewnętrzną,

- jawną i ukrytą.

Wybór określonej formy zależy od problemu i warunków, w jakich przebiega badanie.

Wybierając obserwację jako źródło danych trzeba przestrzegać na-stępujących zaleceń:

- dokładnie należy określić cel i jednostkę obserwacji, - przygotować narzędzia badawcze (wyposażenie techniczne, organizacyjne, zapewnić dostęp do badanego obiektu, środowiska),.

- określić sposób „utrwalania" zebranych danych (zapis obserwacji w formie luźnej, kwestionariuszy, karty itd.),

- zapewnić weryfikację obserwacji już w trakcie procesu obserwo­wania,

- sporządzić sprawozdanie z przeprowadzanej obserwacji. W badaniach ekonomicznych (społecznych w ogóle) często chodzi o poznanie opinii ludzi na określone tematy, ich postaw i zachowań w określonych sytuacjach. Informacje te można pozyskać za pomocą wywiadu i ankiety.

Ankieta to najkrócej mówiąc zbiór pytań. Dlatego często określa się ją jako „technikę pytań i odpowiedzi". Zbiór pytań przybiera formę kwestionariusza. Warunkiem skuteczności badania ankietowego jest zapewnienie jej poufności, prosto sformułowane pytania i mała ich liczba [10, s. 84]. O wartości wyników dla badacza decyduje odpowiednio dobrana jednolita populacja. Wywiad ma te same cechy co ankieta, różni się od niej formą; jest po prostu kontrolowaną rozmową.

Przy formułowaniu pytań kwestionariusza ankiety lub wywiadu na-leży przestrzegać następujących zaleceń [10, s. 85]:

• ankieta nie może nudzić i być zbyt długa, gdyż grozi nieuzyskaniem odpowiedzi,

• z tego samego powodu nie może być zbyt złożona,

- pytania w ankiecie „tak-nie" lub pytania zamknięte o ograniczonej liczbie alternatyw ograniczają wyniki do wyróżnionych możliwości,

• nie może zawierać pytań sugerujących treść odpowiedzi,

• powinna być poświęcona w miarę jednorodnemu problemowi,

• pytania powinny być uporządkowane i pozwalać na samokontrolę informacji,

- ankieta powinna zainteresować respondenta.

3.4. Opracowywanie materiałów

Mając zebrane materiały, w dalszej kolejności należy je opracować.

Według Pytkowskiego czynność ta obejmuje porządkowanie, selekcję i eliminację, klasyfikację i segregację oraz grupowanie. Porządkowanie polega na segregowaniu faktów do określonych grup, na podstawie cech uznanych za istotne (cech typowych). Selekcja polega na eliminowaniu faktów nieprzydatnych do naszych badań. Eliminacja zaś sprowadza się do usunięcia faktów uznanych przez badacza za nieistotne. Należy zwrócić uwagę na niebezpieczeń­stwo błędnych decyzji. Niebezpieczeństwo takie istnieje, a zapobiec mu może tylko korzystanie z metod analitycznych, logiki i statystyki. Klasyfikacja oznacza podział jakiegoś zbioru przedmiotów lub zjawisk na podzbiory według cech wspólnych.

Poprawna klasyfikacja oznacza się następującymi cechami [10, s. 107]:

• suma zakresów poszczególnych klas, według których dzielimy zbiór, mieści się w zakresie pojęcia dzielonego,

• klasy powinny obejmować fakty mające cechy wykluczające się (populacja jednoraka),

- klasy powinny obejmować fakty mające cechy współistnienia (po­pulacja wieloraka).

Z kolei segregacja oznacza wyodrębnienie faktów Z punktu widze­nia cech odrębnych.

Grupowanie - to czynności zmierzające do znalezienia typu, który byłby reprezentantem całości. Jest to czynność złożona, a jak zauważa Pytkowski „[...] nie dość przemyślane posługiwanie się przeciętnością, typowością czy reprezentatywnością prowadzi często do zbytniego uproszczenia objawów, a stąd już tylko krok do formalizmu" [10, s. 110].

4. Technika pisania

4.1. Konstrukcja pracy

Konstrukcja pracy to szkielet, ramy, które mają umożliwić i ułatwić wyprowadzenie wywodów. Jej wyrazem jest plan pracy.

Jakie są cechy poprawnej konstrukcji? Należą do nich [14, s. 9]: - prostota i przejrzystość, co oznacza, że praca ma wyraźnie określony kierunek i drogę dojścia do celu, w odpowiednich momentach są przedstawiane właściwe argumenty i nie ma rozważań zbędnych,

- zwięzłość (zwartość układu), co zabezpiecza przed powtórzeniami,

- harmonia, wyrażająca się w zachowaniu właściwych proporcji między poszczególnymi częściami (np. rozdziałami) pracy.

Konstrukcja prac magisterskich i dyplomowych jest zwykle dwu lub trzystopniowa. Treść pracy dzieli się na rozdziały i podrozdziały. Czasem, choć raczej rzadko, podrozdziały dzieli się na mniejsze części. Rozdziały zazwyczaj oznacza się cyframi rzymskimi, a ich wewnętrzne fragmenty w sposób dowolny (cyfry arabskie, litery itd.).

Układ rozdziałów musi być oparty na zasadzie wynikania, co decyduje o kolejności rozdziałów i innych części równorzędnych. Drugą zasadą konstrukcyjną jest hierarchiczny układ fragmentów nierówno-rzędnych. Oznacza to, inaczej mówiąc, iż konstrukcja rozdziałów odzwierciedla zasadniczy tok wywodu, a wewnętrzna konstrukcja rozdzia­łów (podział na podrozdziały) - szczegółowy tok (szczegółową argumentację). Te zasady obowiązują także w konstruowaniu mniejszych fragmentów (podrozdziałów), łącznie z punktem. Punkt obejmuje daną kwestię. Jest ona podstawowym elementem toku wywodu. Dla jego jasności i zwartości istotne jest, aby kwestię rozwiązać (wyczerpać w danym miejscu). Jeśli trzeba się do niej odwołać w dalszej części pracy, robi się to za pomocą przypisów odsyłających. Podobnie w da­nym miejscu można nawiązać do rozważanych kwestii, wykorzystując do tego przypisy. Ważnymi częściami pracy są: wstęp i zakończenie. Wstęp do pracy, nazywany też „wprowadzeniem", „uwagami wprowadzającymi", ma charakter metodyczny. Powinien poinformować czytelnika o celu pracy i sposobie jego osiągnięcia. Zazwyczaj obejmuje:

1. cel pracy,

2. przedmiot pracy, jej zakresy (rzeczowy, czasowy i przestrzenny) oraz hipotezy, które autor zamierza sprawdzić,

3. charakterystykę, i ocenę wykorzystanych źródeł; jeśli praca opar-ta jest na empirii, niezbędny jest opis badania wraz z aparatem badaw­czym oraz problemy występujące w toku badania,

4. konstrukcję pracy.
   Należy podkreślić, iż wstęp do pracy, jako rozdział metodyczny,

powinien podlegać szczególnej trosce autora, również dlatego, że jest czytany bacznie przez recenzenta.

Gdy chodzi o zakończenie pracy, trzeba powiedzieć, iż w pracach niższego stopnia (zwłaszcza dyplomowych) nie zawsze musi być ono wyodrębnione. Jeśli jest, to powinno zawierać kwestie, które w pracy zostały dowiedzione. Znaczy to, że punktem wyjścia zakończenia jest cel pracy, który po porównaniu z wynikami określa, co faktycznie udowodniono. Zakończenie nie może natomiast być spisem szczegółowych wniosków zawartych w pracy, ani tym bardziej streszczeniem jej wywodów. Zakończenie można też nazwać „uwagami końcowymi", „podsumowaniem" lub „wnioskami".

4.1.1. Kolejność pisania pracy

Nie ma w tym zakresie żadnych recept poza tym, że wstęp do pracy pisze się na końcu, nawet po napisaniu jej zakończenia. Nie oznacza to, że sprawy, które zawiera wstęp, nie powinny być wcześniej sformułowane, przeciwnie - muszą być określone jako część składowa i pod-stawa planu pracy oraz szkicu toku wywodu. Chcemy tylko podkreślić, iż z ostateczną redakcją wstępu trzeba poczekać do zakończenia pracy. Merytoryczną część pracy, poszczególne jej rozdziały można pisać w dowolnej kolejności. Z obserwacji wynika, iż słuchacze cenią sobie sytuację, gdy szybko napiszą wstępny, zwykle literaturowy fragment pracy. Taką kolejność uzasadniają też potrzebą nabywania wprawy pisarskiej, a fragment literaturowy jest zwykle dla nich łatwiejszy. W literaturze podkreśla się zalety innego podejścia do tej sprawy. M. Święcicki radzi rozpocząć od „takiego fragmentu (niekoniecznie całego rozdziału), który najbardziej wymaga wykazania umiejętności prawidło­wego rozumowania" [14, s. 21]. Zaleca się przy tym, aby tę próbę traktowano tak, jakby miała to być ostateczna wersja określonego frag­mentu. Po konsultacji z promotorem student będzie miał ułatwioną pracę nad dalszymi jej częściami.

4.1.2. Struktura

Tok rozumowania powinien być problemowy. Większe części pracy wywodów (np. rozdziały) należy rozpocząć od ekspozycji zagadnień w nim poru­szanych. Spełnia on rolę swoistego spisu treści danego fragmentu, włą­czonego w jego treść. Dalej, kolejność wywodu powinna być następująca: przedstawienie stanu faktycznego (opis sytuacyjny, opis stosunków, opis rozwiązania organizacyjnego itd.), analiza tego stanu (argumentacja) i na jej podstawie wnioski. Co do wniosków, to trzeba pamiętać, aby były one adekwatne do przesłanek - tak co do treści, jak i ich zakresu. Sposób sformułowania musi wskazywać na stopień pewności wniosków. Wnioski jedynie prawdopodobne są „dopuszczalne" pod dwoma warunkami: po pierwsze, że w danej sytuacji nie można dojść do twierdzenia dokładniejszego lub lepiej udokumentowanego, po wtóre zaś, że autor należycie poinformował o stopniu możliwego błędu [14, s. 23].

4.2. Przypisy

Ważną częścią pracy promocyjnej są przypisy. Stanowią one wyraz opracowania literatury i właściwego wykorzystania materiałów pierwotnych przez autora pracy. Wyróżnia się kilka rodzajów przypisów:

1) Przypis źródłowy zwykły informuje o pochodzeniu przytaczanych danych, sądów, klasyfikacji itd. Bez tego rodzaju przypisów praca nie może być przyjęta, ponieważ świadczy, że jej autor nie poznał literatury i nie zasięgnął informacji z możliwych do sprawdzenia źródeł.

¹ K. Zimniewicz, Podstawy zarządzania, PWN, Warszawa-Poznań

1993, s. 15.

² H. Zegar, Zarządzanie przez cele, Przegląd Organizacji 1992, nr 3.

³ K. Zimniewicz, Podstawy, s. 20.

⁴ Tamże, s. 25.

⁵ Ustawa o przedsiębiorstwach z dnia 25 września 1981 (Dz.U. 1981, nr 24, poz. 122).

2) Przypis źródłowy rozszerzony obejmuje samo źródło i cytat lub rozwinięcie powołanych poglądów. Występuje on wówczas, gdy powołane poglądy są „luźniej" związane z zasadniczym tokiem wywodów, co w przypadku ich zamieszczenia w treści „rozrywałoby" wywód.

¹ J. Zieleniewski, Organizacja i zarządzanie, PWE, Warszawa 1967, s. 45. „Całość to przedmiot, w którym bierze się pod uwagę relację zawierania się części w całości". Takie poglądy można spotkać w opracowaniach przedstawicieli nurtu prakseołogicznego w organizacji i zarządzaniu.

3) Przypis polemiczny zawiera polemikę z cytowanymi poglądami.

¹ Trudno zgodzić się z poglądami tego autora, gdyż w badaniach innych autorów (np. Z. Zbichorski, Metody graficzne w zarządzaniu, PWE , Warszawa 1981, s. 42), zjawiska te oceniane są zgoła odmiennie.

4) Przypis dygresyjny służy do zamieszczania uwag i spostrzeżeń nasuwających się piszącemu na marginesie rozważań głównych.

¹ Podobne zjawiska znane są w innych dyscyplinach naukowych (np. chemii, biologii), a także opisywane są w literaturze (B. Prus, Faraon).

5. Przypis odsyłający ma za zadanie odesłanie czytelnika do poprzednich lub następnych partii pracy.

¹ Patrz wyżej, rozdz. IV, s. 59, albo: „kwestię tę omawia się w rozdz. VII, s. 129".

Przypisy zamieszcza się na dole stron. Powinny być ponumerowane kolejno na każdej stronie albo w sposób ciągły w rozdziałach.

Przypis powołujący określoną pozycję literatury powinien zawierać opis bibliograficzny tej pozycji, tzn. imię (lub jego skrót) i nazwisko autora, tytuł pracy, wydawnictwo, miejsce i datę wydania oraz stronę, na której powoływana informacja jest zawarta. W przypadku ponownego cytowania danej pozycji stosuje się skróty. Istotne jest, aby były one wykonane jednolicie w całej pracy. Dotyczy to także numeracji przypisów i sposobu ich numeracji oraz zaznaczania w tekście. Zapis przypisu może być też skrótowy z powołaniem się na numer w spisie literatury.

4.3 Skróty

Poniżej przedstawia się podstawowe zasady stosowania skrótów.

1. Skróty ogólnie przyjęte i nie budzące wątpliwości (omówione niżej) mogą być stosowane w każdym tekście.

2. Skróty nie przyjęte ogólnie lub mogące budzić wątpliwości oraz skróty specjalne, wprowadzone do danego tekstu przez autora, stosuje się jedynie po ich wyjaśnieniu w wykazie skrótów; w szczególnych przypadkach można skrót objaśnić w tekście, podając go - gdy występuje po raz pierwszy - w nawiasach, bezpośrednio po zastosowaniu danego wyrażenia w pełnym brzmieniu, na przykład jednostka gospodarki uspołecznionej (j.g.u.).

3. Stosowanie skrótów w danym tekście powinno być konsekwentne, tzn. w podobnych przypadkach można albo wszędzie wprowadzać skróty, albo nie wprowadzać ich nigdzie. Nie należy na przykład pisać raz „w 1991 r.", a drugi raz „w 1991 roku"; albo raz „itp.", a drugi raz „i tym podobne".

4. Zdanie nie powinno zaczynać się skrótem. Skrót rozpoczynający zdanie należy albo przesunąć, zmieniając szyk wyrazów, albo rozwinąć, nawet jeśli w obrębie danego tekstu jest on wszędzie stosowany („Np. początek zdania" zmienia się na: „Na przykład początek zdania").

5) Dwóch skrótów obok siebie nie należy umieszczać.

6) Przyjętymi skrótami zwrotów są: por. (porównaj), pt. (pod tytułem), tzn. (to znaczy), tzw. (tak zwany), np. (na przykład), tj. (to jest), jw. (jak wyżej), jn. (jak niżej), itd. (i tak dalej), itp. (i tym podobne), i in (i inne), i nast. (i następne), m.in. (między innymi), ok. (około), zob. (zobacz), bm. (bieżącego miesiąca), br. (bieżącego roku), ub. m. (ubiegłego miesiąca), ub. r. (ubiegłego roku).

7) Poza powyższymi skrótami w przypisach i w wyrażeniach ujętych w nawiasy można stosować skróty: wg (według), lecz nie w/g, tłum. (tłumaczenie), przyp. (przypis), przyp. red. pol. (przypis redakcji pol­skiej), przyp. aut. (przypis autora), przyp. tłum. (przypis tłumacza).

8) Do skrótów przyjętych w opisach bibliograficznych należą: nlb (nieliczbowane), b.m. i r. (bez miejsca i roku), loc. cit. (loco citato), op. cit. (opere citato), ibid. (ibidem).

9) Nie stosuje się natomiast skrótów wyrażeń: p. (patrz), ob. (obacz), pn. (pod nazwą), tp. (tym podobne), a mian. (a mianowicie), cz. (czyli), 1. (lub), ww. ani w/w (wyżej wymieniony), ca (circa), b. (bardzo).

10) Skrótami stosowanymi przy nazwiskach są np: ob. (obywatel), prof. (profesor), dr (doktor) mgr (magister), inż. (inżynier), insp. (inpektor), dyr. (dyrektor), red. (redaktor), gen. (generał), płk (pułkownik ), mjr (major), por. (porucznik), ppor. (podporucznik). Kropkę po tych skrótach umieszcza się tylko w razie odrzucenia końca skracanego

wyrazu (np. prof.), natomiast nie daje się jej, gdy końcowa litera zostaje (np. dr).

11) Skrótów wymienionych w p.10 nie należy podwajać, np.: ob.ob. (obywatele), prof.prof. (profesorowie); należy też unikać ich odmiany, np. stosowania form dra (doktora), z drem (z doktorem).

12) Przy liczbach oznaczonych cyframi arabskimi lub rzymskimi dopuszczalne są skróty: nr (numer), t. (tom), cz. (część), z. (zeszyt), rozdz. (rozdział), ust. (ustęp), p. (punkt), s. (stronica), fig. (figura), ryc. (rycina), rys. (rysunek), tabl. (tablica), tab. (tabela), w. (wiek), r. (rok), n.e. (naszej ery), p.n.e. (przed naszą erą).

13) W wyrażeniach, w których użyte sa skróty wymienione w p. 12, należy liczby umieszczać po skrócie (np.: rys. 5, a nie 5 rys.). Wyjątek stanowi oznaczenie roku lub wieku, które może poprzedzać liczbę lub występować po niej.

14) Jednostki miar i wag występujące po liczbach oznacza się skrótami: mm (milimetr), cm (centymetr), dcm (decymetr), m (metr), km (kilometr), ha (hektar), a (ar), l (litr), kg (kilogram), dag (dekagram), g (gram) itd.

15. Jednostki miar powierzchni i objętości oznaczamy przez stosowanie frakcji ² lub ³, a nie za pomocą skrótów: kw. (kwadratowy) lub sześc, (sześcienny). Pisze się zatem: 1 km² , a nie 1 km kw.; 2 m³ , a nie: 2 m sześć. itd.

16. Nazwy jednostek pieniężnych można skracać: zł (złoty), gr (grosz), rub. (rubel), doi. (dolar), f. st. (funt szterling), fr. (frank), mk. (marka) itd.

17. Przyjętymi skrótami liczebników rozwiniętych słownie są: tys. (tysiąc), mln (milion), mld (miliard).

18. Skróty wymienione w p. 14 - 17 można stosować jedynie po liczbach napisanych cyframi. Przy słownym podawaniu liczebników skróty te należy rozwijać (np. dwa miliony, trzy grosze, pięć metrów kwadratowych).

19. Skrótami oznaczeń geograficznych są: pd (południowy, południe), pn. (północny, północ), wsch. (wschodni, wschód), zach. (zachodni, zach.).

20. Nazwy ogólnie znanych instytucji można podawać, stosując skróty literowe, jak np. PKO (Powszechna Kasa Oszczędności), PWE (Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne). W skrótach literowych nazw instytucji nie umieszcza się kropek.

21. Znak % może być użyty tylko po liczbie napisanej cyframi, znak par. tylko przed liczbą napisaną cyframi. Można podwajać znak par. przy cytowaniu kilku paragrafów (np. §§ 5-7, §§ 1, 3, 6).

22. Nie należy tworzyć skrótów przez podawanie pierwszych i ostatnich liter skracanych wyrazów, jak np. s-ka (spółka) f-ma (firma) sp-nia (spółdzielnia), z-ca (zastępca), ani skrótów takich jak: v-prezes (wiceprezes), v-dyrektor (wicedyrektor) itp.

23. W obcojęzycznych pracach oraz w obcojęzycznych cytatach i streszczeniach należy stosować skróty (i sposób interpunkcji) właściwe dla danego języka.

V. Opracowanie rozprawy promocyjnej

1. Wymagania ogólne

Z reguły praca promocyjna przybiera postać maszynopisu oprawianego w sztywne lub półsztywne (zalecane) okładki. Maszynopis powinien być wyraźny i czytelny.

Coraz częściej prace promocyjne opracowywane są za pomocą komputera. Daje to wielostronne korzyści. W trakcie opracowywania są możliwości korygowania tekstu, włączania i wyłączania poszczególnych zdań, a nawet całych akapitów. Komputer ułatwia redagowanie treści, a także poprawia prezentację problemów wyraźnym drukiem. W szczególności godne polecenia są graficzne metody prezentacji zjawisk wraz z ich interpretacją (w Aneksie podano przykłady).

Praca promocyjna opracowana na komputerze podnosi jej estetykę i ułatwia przyswajalność jej treści. Należy pamiętać, że oprawiona praca jest odzwierciedleniem wysiłków autora w zmaterializowanej formie. Z zewnętrzną formą pracy czytający styka się w pierwszej kolejności i odnotowuje w myślach spontaniczne spostrzeżenia, przywoływane na pamięć w późniejszych rozmyślaniach dotyczących już zasadniczych koncepcji. Wygląd oprawionego maszynopisu obciąża w całej rozciągłości autora pracy. W przyszłości będzie on wszystkie inne swoje opracowania traktował w sposób podobny. Stąd też należy podkreślić, że zewnętrzny wygląd pracy promocyjnej jest bardzo istotny. W drugiej chronologicznej kolejności czytelnik „odbiera" opracowanie redakcyjne. Tok oceny pracy przez recenzenta (lub innego czytelnika) przebiega najczęściej według następującej kolejności: zewnętrzna forma pracy, opracowanie redakcyjne, tabele, ilustracje, załączniki, aneks, wykresy, rysunki, schematy, bibliografia, przypisy itp. Potem dopiero uwaga zatrzymuje się na problemach merytorycznych, słuszności prezentowanych koncepcji, stoso­wanych metodach, sformułowanych wnioskach itd. W tej też kolejności przedstawione zostały uwagi dotyczące opracowania redakcyjnego prac promocyjnych. Najczęściej przyjmuje się, że na stronie maszynopisu jest 30 wierszy, pełen wiersz to 60 znaków, a marginesy mają: lewy -3,5 cm, górny - 2,5 cm, dolny - 1,5 cm.

2. Opracowanie tabel, materiałów ilustracyjnych, załączników, aneksu

"Nazwą tabeli określa się zestawienie cyfrowe, słowno-cyfrowe lub słowne ujęte w ramki, nazwą zaś tablica - całokolumnowe zestawie­nie informacji" [12, s. 22]. W naukach ekonomicznych określenia tabela lub tablica przyjęto w tym samym znaczeniu zestawień cyfrowych i słowno-cyfrowych. Zwraca się tylko uwagę na przestrzeganie jedno­litej zasady w całej pracy (albo zdecydować się na słowo tabela, albo tablica). Zamieszczenie tabeli w pracy powinno każdorazowo być uza­sadnione potrzebą wynikającą z toku rozumowania. Tabela (lub tabli­ca) jest cyfrowym lub słowno-cyfrowym uzasadnieniem wysuniętej tezy, potwierdza sformułowany wniosek lub ilustruje obraz rozwoju kon­kretnych zjawisk.

Dość powszechnie występującym błędem jest opisowe powtórzenie zawartości tabel (tego terminu używa się w tym opracowaniu). Tym­czasem opis powinien zawierać wnioski, jakie wynikają z tabeli, a więc to, co w tabeli trudno dostrzec.

Wszystkie tabele zamieszczone w pracy powinny mieć jednolitą bu­dowę. Oznacza to, że każda tabela powinna mieć:

• jednolitą nazwę i numerację (np. tabela 1, tabela 2, cyfry arab­skie) umieszczoną w tym samym miejscu (np. górny prawy róg),

• tytuł tabeli (np. środek nad tabelą), podany zwięźle i jasno,

• boczek (lewa, boczna kolumna),

• główka (górny wiersz stanowiący nagłówek pozostałej części ta­beli),

• kolumny i wiersze z nagłówkami w zależności od potrzeb,

• źródło, na podstawie którego tabele opracowano.

Formę i strukturę tabeli oraz przykładową tabelę ilustruje wzór 6.

Nie powinno przenosić się tabeli na stronę następną. Jeśli taka konieczność występuje, to nad przeniesioną częścią należy powtórzyć numer tabeli (bez tytułu), w nawiasie cd., oraz numery kolumn.

Powszechnie stosowane znaki umowne w tabelach są następujące:

- (kreska) - zjawisko nie występuje,

0 (zero) - zjawisko istnieje w stopniu tak małym, że nie da się wyrazić przyjętymi w tabeli wielkościami cyfrowymi,

• (kropka) - zupełny brak informacji albo brak informacji wia­rygodnych,

X (znak) - wypełnienie rubryki ze względu na układ tabeli jest niemożliwe lub niecelowe.

Lata w tabeli (również tekście) pisze się zawsze w całości, np. 1990 r., a nie 90 r., 1988 - 1990, a nie 1988 - 90. W główce dodaje się literkę r z kropką (r.), a w pozostałych częściach tabeli literki tej się nie stawia. Jeżeli całkowicie dzielimy daną wielkość, piszemy „w tym", a jeżeli z danej wielkości wybieramy tylko jej część, używamy słowa „z tego".

Kwartały z reguły oznaczamy cyframi rzymskimi, miesiące pełnymi nazwami lub cyframi rzymskimi.

Jeśli w pracy występuje powyżej dziesięć tabel, to należy na końcu pracy zamieścić spis tabel. Tabele przybierają postać załączników i za­mieszczone są na końcu pracy, jeśli ściśle nie korespondują z tekstem pracy lub zamieszczone w tekście zaciemniałyby tok rozumowania.

Załączniki należy ponumerować oddzielnie, sporządzić ich spis, przestrzegając ogólnie przyjętych zasad sporządzania tabel. Załączni­kami mogą być również wzory druków, rysunki, schematy, wyliczenia, fotografie itp.

Aneks jest wyodrębnioną częścią pracy. Zamieszczany zawsze na końcu stanowi źródło informacji pierwotnej i bywa niekiedy ciekawą częścią rozprawy promocyjnej. Aneks nie stanowi zwartego tekstu za­łączników, niemniej powinien być jako wyodrębniona część pracy przedmiotem troski autora.

3. Wykresy, schematy, rysunki, fotografie

„Metody graficzne obejmują całokształt sposobów wyrażania myśli i odwzorowywania rzeczywistości za pomocą obrazów, symboli znaków mających umowne znaczenie i przedstawionych najczęściej na płaskiej powierzchni" [17, s. 11]. Wykres jest graficznym odwzorowaniem zależności pomiędzy dowolnymi wielkościami. Wykres powinny cechować: zwięzłość, wyrazistość, jasność i prostota. Wykresy najczęściej sto­suje się do [17, s. 11|:

• uzyskania przeglądu różnych wielkości i ich porównania między sobą,

• zobrazowania różnych ciągów wskaźników statystycznych,

• przedstawienia przebiegu wykonania produkcji,

• zobrazowania stopnia wykorzystania środków produkcji,

• ukazania sposobów zarządzania przedsiębiorstwem,

• przedstawienia planów i ich realizacji. Każdy wykres zawiera następujące elementy:

• tytuł wykresu,

• obraz graficzny,

• objaśnienia wykresu,

• kolejny numer,

• źródło, na podstawie którego został opracowany.

Tytuł wykresu powinien w sposób krótki i zrozumiały oznaczać jego treść. W przypadkach koniecznych stosuje się podtytuł lub uzupełnia się treść wykresu w legendzie.

Obraz graficzny (linię, symbole itp.) powinien stanowić central­ny element, wykresu, któremu wszystko musi być podporządkowane. Obraz graficzny powinien być: plastyczny, komunikatywny i atrakcyj­ny. Jak już powiedziano, duże możliwości w tym zakresie dają kompu­tery.

Format wykresu w pracach promocyjnych powinien być dostosowa­ny do tekstu, w którym będzie zamieszczany. Obowiązują przy sporzą­dzaniu wykresu co najmniej dwie zasady:

- im wykres prostszy, tym może być mniejszy,

- ważniejsze wykresy wykonuje się w większej skali.

Zalecanym formatem w pracach promocyjnych jest format A-4.

Objaśnienia wykresu mogą być podane w postaci legendy lub od­dzielnych wyjaśnień tekstowych i liczbowych. Szczegółowe zasady wykonywania wykresów przedstawione są w literaturze [14, s. 14 i n.].

Do wykresów zaliczane są schematy klasyfikacyjne i organizacyjne. Schematy klasyfikacyjne pokazują logiczne uporządkowanie pojęć, po­zwalając na prawidłowe grupowanie przedmiotów lub podział całości na zespoły i podzespoły. Schematy organizacyjne - to graficzne pre­zentowanie struktur organizacyjnych przedsiębiorstw, określanie zależ­ności i stopnia podporządkowania oraz powiązań i odpowiedzialności poszczególnych kierowników i komórek organizacyjnych. Każdy sche­mat powinien mieć: tytuł, źródło, objaśnienia. W pracach promocyj­nych na tych samych zasadach co wykresy i schematy umieszczane są rysunki i fotografie. Obok wymogów formalnych (tytuł, numer, źródło itp.) rysunki i fotografie muszą być jednoznaczne, wyraźne i komunikatywne. Należy pamiętać, że dobre i prawidłowe opracowanie graficzne pracy jest wielką jej zaletą, a niestaranne i niezgodne z przyjętymi zasadami obniża jej poziom.

4. Formalna strona pracy

Przedmiotem oceny pracy promocyjnej, jak już wspomniano, jest również jej formalna strona. Uwagi promotora w tym zakresie powinny być bezwzględnie respektowane. W załącznikach przedstawiono wzór strony tytułowej, spisu treści i bibliografii. W tym miejscu należy pod­kreślić konieczność korekty maszynopisu przez autora. Jest to czyn­ność równie ważna co zapominana. Poprawność języka, dobry styl, przestrzeganie zasad gramatycznych i właściwa interpunkcja to pożą­dane cechy każdej pracy. Brak tych cech jest w wielu przypadkach przyczyną obniżenia poziomu pracy.

Pamięci autorów wszystkich prac należy polecić zasadę: za wszystko, co z pracą jest związane, odpowiada jednoosobowo autor. Nikt i nic nie jest w stanie zdjąć z niego tej odpowiedzialności.

Tekst każdego opracowania powinien charakteryzować się znorma­lizowaną jednolitością.

Należy więc zaznaczyć, że opis bibliograficzny dokumentów piś­mienniczych jest przedmiotem Polskiej Normy, która ustala główne za­sady opisu bibliograficznego m.in. w recenzjach przy opisywaniu doku­mentu recenzowanego, w notatkach bibliograficznych podawanych w przypisach oraz w informacjach bibliograficznych podawanych w tek­ście publikacji.

Przez opis bibliograficzny rozumie się zespół informacji niezbęd­nych do identyfikacji opisywanego dokumentu oraz informacji uzupeł­niających, które mogą być dodawane dla bliższego scharakteryzowania dokumentu.

W Polskiej Normie (PN-73-N-1152 - opracowanej przez Minister­stwo Kultury i Sztuki a ustanowionej przez Polski Komitet Normali­zacji i Miar 7 lipca 1973 r. - Dz. Norm i Miar nr 29/1973 poz. 87) występują też takie określenia jak:

- wydawnictwo ciągłe to takie, które ukazuje się w kolejnych zeszytach lub łamach opatrzonych wspólnym tytułem w porządku numerycz­nym lub chronologicznym o nie przewidywanym z góry zakończeniu,

• czasopisma to wydawnictwo ciągłe ukazujące się na ogól regular­nie, o zamierzonej z góry częstotliwości, każdy zeszyt zawiera prace różnych autorów,

• praca zbiorowa (dzieło zbiorowe) to wydawnictwo zwarte zawie­rające odrębne prace (rozdziały) różnych autorów objęte wspólnym ty­tułem.

Szczegółowy opis wspomnianej normy zwraca uwagę na jednolitość metody opisu (dobór elementów, stosowanie skrótów itp.), co wyraża się w konsekwentnym przestrzeganiu zasad w obrębie jednego wydaw­nictwa (w naszym przypadku pracy promocyjnej). Jeżeli np. skrót jest niezrozumiały (zbyt specjalistyczny, o znaczeniu lokalnym itp.), należy podać pełne rozwiązanie słowne.

Polska Norma reguluje jeszcze wiele bardziej szczegółowych kwes­tii. Podkreślić wypada, że wskazówki dla piszących prace promocyjne zawarte w tym opracowaniu są zgodne z wymogami normalizacji.

VI. Inne problemy związane z opracowaniem prac promocyjnych

1. Rola promotora (opiekuna naukowego)

Prace promocyjne przygotowywane są pod fachowym kierownictwem promotora, który najczęściej jest równocześnie prowadzącym semina­rium. Przyjęta jest zasada, że promotorem pracy magisterskiej może być profesor lub doktor habilitowany, natomiast promotorem pracy dyplomowej może być adiunkt lub wykładowca. Według tej zasady dobierani są też recenzenci prac.

Według literatury [13, s. 4] kierownictwo pracą „polega na tym, że promotor wyznacza albo przynajmniej akceptuje proponowany przez studenta temat, zatwierdza plan pracy, określa termin jej wykonania i wreszcie - że pierwszy podejmuje decyzje o jej przyjęciu". W czasie seminariów i konsultacji promotor ocenia poszczególne części pracy oraz udziela wskazówek merytorycznych i technicznych. Indywidual­ność promotora odgrywa w kierowaniu pracą ogromną rolę. Promoto­rowi należy podporządkować całe postępowanie przy pisaniu pracy. Podporządkowanie się magistrantów (dyplomantów) promotorowi nie może oznaczać braku uprawnienia do dyskusji z promotorem. Student powinien umieć przekonać promotora do swojej koncepcji. Promotor natomiast powinien przyjąć trafne argumenty piszącego i nie ograniczać się tylko do nakazów. Podkreślając wyraźnie ten problem, warto zwrócić uwagę również na pewne słabości zajęć seminaryjnych w przy­padku rozbieżności tematycznej prac poszczególnych uczestników se­minarium. W takich przypadkach konieczna jest opieka indywidualna w drodze dodatkowych konsultacji. Oznacza to, że zasady formułowa­ne w literaturze są tylko materiałem pomocniczym, a decydujące słowo należy zawsze do promotora.

Kierowanie pracami promocyjnymi przynosi z reguły tyle nieprze­widzianych problemów, że zdanie promotora jest nieodzowne. Najbar­dziej aktywna rola promotora występuje w początkowej i końcowej fazie pisania pracy. Ciągły kontakt piszącego z promotorem jest pod­stawowym warunkiem powstania dobrej pracy.

Inicjatywa konsultacji poza zajęciami seminaryjnymi należy do pi­szącego. Jeśli autor pragnie zasięgnąć rady promotora co do fragmentu pracy lub jej części, powinien obowiązkowo przedstawić odpowiednie materiały wcześniej, przed zaplanowaną konsultacją. Znawcy proble­mu [13, s. 28] słusznie twierdzą, że wskazówki metodologiczne przed­stawione przez promotora są wiążące dla piszącego. Natomiast w kwestiach merytorycznych piszący może zajmować stanowisko odmienne od reprezentowanego przez promotora. Wtenczas jednak argumenty piszącego wymagają uzasadnienia i konsultacji z promotorem. Wyklu­cza się jednak sytuacje skrajne, takie że piszący z gruntu nie zgadza się z koncepcjami promotora, a stanowisko swoje argumentuje nie­przekonująco - lub też druga skrajność, praca jest nieprzemyślanym zestawem myśli promotora zawartych w jego publikacjach.

Należy pamiętać, że prace promocyjne nie są pracami w pełni sa­modzielnymi. Odpowiedzialność za ich poziom ponosi również promo­tor. Stąd też promotor musi być znawcą problemu, którego dotyczy praca. Promotor też podejmuje decyzję, że pracę przyjmuje i kieruje ją na drogę dalszego postępowania.

2. Seminaria i konsultacje

Uczestnictwo w seminariach prowadzonych przez promotora jest dla piszącego obowiązkowe. Dłuższa nieobecność na seminariach dyskwa­lifikuje piszącego. Zajęcia seminaryjne są bowiem niepowtarzalną for­mą przekazania wszystkich wymogów, jakim powinna odpowiadać pra­ca. Na zajęciach seminaryjnych powstają koncepcje, które są rozważa­ne i weryfikowane. Ćwiczebny charakter tych zajęć nie może być za­stąpiony żadną inną formą. Seminaria pobudzają do czynnego myś­lenia, są cennym uzupełnieniem wykładów, utrwalają wiedzę i przygotowują do samodzielnej pracy. Panuje dość powszechne przekonanie, że jedynie aktywny seminarzysta może napisać dobrą pracę. Seminaria są miejscem, w którym promotor może przekazać swoje wymagania i wszystkie wskazówki metodyczne.

Konsultacje w odróżnieniu od seminariów nie są obowiązkowe. Są one cennym i niezbędnym uzupełnieniem zajęć seminaryjnych. Potrzeba konsultacji, najczęściej indywidualnych, występuje w środkowej, a szczególnie w końcowej fazie pisania pracy. Konsultacje odbywa­ją się w godzinach dyżurów kierownika seminarium lub w oddzielnie umówionym terminie. Spotkania indywidualne są okazją do wszech­stronnego omówienia nurtujących studenta problemów i wyjaśnienia wszelkich wątpliwości. Inicjatywa kontaktów konsultacyjnych należy do piszącego.

3. Obrona pracy (egzamin końcowy)

Napisaną w maszynopisie lub na komputerze prace, z decyzją promo­tora o jej przyjęciu składa się w uzgodnionym terminie w trzech eg­zemplarzach. Promotor po zapoznaniu się z czystopisem pisze recenzje pracy i składa ją w dziekanacie. Przyjmuje się, że powinno to nastąpić w pierwszych dwóch miesiącach po ostatniej sesji egzaminacyjnej, po­zostawiając trzeci miesiąc na przygotowanie do egzaminu końcowe­go. Promotor może wyznaczyć inne terminy złożenia pracy. Po upły­wie trzech miesięcy od zakończenia ostatniej sesji egzaminacyjnej, na wszelkiego rodzaju czynności związane z pisaniem pracy i jej obroną wymagana jest zgoda dziekana. Po złożeniu pracy dziekan wyznacza recenzenta. W przypadku negatywnej recenzji dziekan może zasięgnąć opinii dodatkowego recenzenta. Niezłożenie pracy w ustalonym termi­nie powoduje niedopuszczenie do jej obrony. W wyjątkowych przypad­kach na wniosek promotora dziekan może zezwolić studentowi na po­prawienie pracy i egzamin w dodatkowym terminie.

Egzamin końcowy odbywa się przed komisją w następującym skła­dzie: dziekan jako przewodniczący, promotor i recenzent jako człon­kowie. Egzamin jest ustny. Na egzaminie student powinien wykazać się znajomością całości materiału kierunkowego, a w szczególności za­gadnień związanych z napisaną pracą. Rada Wydziału może ustalić inny tryb i zakres egzaminu końcowego. Na ogólną ocenę egzaminu końcowego składa się średnia arytmetyczna stopni otrzymanych egza­minów w czasie studiów, oceny za napisaną pracę i oceny egzaminu końcowego.

Pomyślnie zdany egzamin końcowy jest jedyną podstawą ukończe­nia studiów. Tylko na tej podstawie wydaje się dyplom ukończenia studiów wyższych (lub podyplomowych) oraz związane z tym tytuły.

Bibliografia

[ 1] Kruszewski Z., Kształcenie w szkole wyższej. Podręcznik umiejętności dydaktycznych, PWN, Warszawa 1988.

[2] Martyniak Z., Organizatoryka. PWE. Warszawa 1987.

[3] Mikołajczyk Z., Techniki organizatorskie, PWN, Warszawa 1977.

[4] Mreła H., Nauczanie pracy, WP, Warszawa 1969.

[5] Nowak S., Metodologia badań społecznych, PWN, Warszawa 1989.

[6] Orczyk J., Zarys metodyki pracy umysłowej, PWN, Warszawa 1978.

[7] Osmelak J., Jak uczyć się samodzielnie, IW CRZZ, Warszawa 1980.

[8] Pieter J.., Z zagadnień pracy naukowej, Ossolineum, Wrocław 1974.

[9] Pietrasiński Z., Sztuka uczenia się, PWN, Warszawa 1962.

[10] Pytkowski W., Organizacja badań i ocena prac naukowych, PWN. War­szawa 1981.

[11] Rudniański S., Technologia pracy umysłowej, PWN, Warszawa 1978.

[12] Sobis H., Wskazówki techniczne dla piszących prace dyplomowe, magi­sterskie, AE, Wrocław 1983.

[13] Święcicki M., Wskazówki dla studentów wyższych studiów ekonomi­cznych piszących prace dyplomowe i magisterskie, WSE, Poznań 1966.

[14] Święcicki M., Jak pisać pracę dyplomową na studiach dla pracujących,

WSE, Poznań 1969.

[15] Wstęp do badań ekonomiczno-społecznych. Poradnik do seminariów,

AE, Poznań 1984.

[16] Zakrzewski Z., O pracy doktorskiej w naukach ekonomicznych, wyd. 2

rozszerzone, WSE, Poznań 1973.

[17] Zbichorski Z., Metody graficzne w zarządzaniu i organizacji produkcji, WNT, Warszawa 1987.

*

[I8] Regulamin studiów Akademii Ekonomicznej w Poznaniu 1993.

[19] Ustawa o tytule naukowym i stopniach naukowych z 27 Września 1990 r. (Dz.U. nr 65, poz. 386).

[20] Zasady typowego opracowania edytorskiego, PWN, Warszawa 1962.

Aneks

Wzór 1

Przykładowa strona tytułowa pracy

AKADEMIA EKONOMICZNA W POZNANIU

JAN NOWAK

NORMOWANIE CZASU PRACY JAKO ELEMENT ORGANIZACJI PRODUKCJI

na przykładzie

Zakładów Metalurgicznych „POMET" w Poznaniu

Praca magisterska

Promotor: prof. dr hab. J. Wal

WYDZIAŁ PLANOWANIA I ZARZĄDZANIA

INSTYTUT ORGANIZACJI I ZARZĄDZANIA

ZAKŁAD TECHNIK ORGANIZATORSKICH

Poznań 1995

Wzór 2 Przykładowy spis treści (numeryczny)

SPIS TREŚCI

WPROWADZENIE 1

Rozdział 1

EKONOMICZNA I ORGANIZACYJNA CHARAKTERYSTYKA PRZED-
SIĘBIORSTWA 5

1. Charakterystyka rozwoju i działalności produkcyjnej 5

2. Wskaźniki wielkości produkcji i wydajności pracy 9

3. Struktura zatrudnienia 15

1. Wielkość zatrudnienia 15

2. Dynamika w latach 1980 -1989 19

3. Płynność zatrudnienia 23

1.4. Zakres działania komórki normowania 25

Rozdział 2

TEORIA I PRAKTYKA NORMOWANIA CZASU PRACY 27

1. Typy i formy organizacji produkcji 27

2. Stopień znormowania prac 29

3. Funkcja norm pracy 32

1. Funkcja organizacyjna 33

2. Funkcja planistyczna 35

ZAKOŃCZENIE 48

BIBLIOGRAFIA 51

WYKAZ SCHEMATÓW I WYKRESÓW 53

ANEKS 55

Wzór 3

Przykładowy spis treści {alfanumeryczny)

SPIS TREŚCI

WPROWADZENIE 1

Rozdział I

ZARZĄDZANIE JAKO PROCES PODEJMOWANIA DECYZJI 3

1. Pojęcie zarządzania - przegląd definicji 3

2. Racjonalność decyzji 6

1. Pojęcie racjonalności 9

2. Rodzaje racjonalności 9

3. Ograniczenia racjonalności 12

3. Praktyczne aspekty racjonalności decyzyjnej 13

Rozdział II

RACJONALNOŚĆ METODOLOGICZNA I RZECZOWA W DECYZJACH PODEJMOWANYCH PRZEZ RADĘ PRACOWNICZĄ WSK MIELEC W LATACH 1984-1988 17

1. Charakterystyka przedsiębiorstwa i samorządu pracowniczego 21

2. Metoda badań 25

3. Omówienie badań 26

1. Przygotowanie badań 26

2. Sposób przeprowadzenia 32

3. Wyniki 37

ZAKOŃCZENIE 46

SPIS TABEL 49

BIBLIOGRAFIA 50

ZAŁĄCZNIKI 53

Wzór 4

Przykładowy wzór układu bibliograficznego

BIBLIOGRAFIA

L.ITERATURA PRZEDMIOTU

Kotarbiński T., Traktat o dobrej robocie, PWN, Warszawa 1970

Niekło J., Modelowanie decyzji, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Poznań 1968 Powszechna Encyklopedia Zarządzania, PWE, Warszawa 1981

Zimniewicz K., Teoria decyzji, w: Organizacja przedsiębiorstw, red. Z. Feliczak, wyd. 2, PWN, Warszawa 1986

ARTYKUŁY

Szeller B., Projektowanie prac w przemyśle lekkim, Przegląd Organizacji 1966, nr 2

Zawada K., Zachowanie się jednostki w zespole, Zarządzanie 1980, nr 6

Zastań N., Techniki liczenia zapasów, Firma 1993, nr 10

Zyś W., O usprawnianiu pracy, Ekonomika i Organizacja 1989, nr 3

AKTY NORMATYWNE

Ustawa o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego, Dz.U. z 1981 r., nr 24, poz. 123.

Rozporządzenie Ministra Przemysłu Lekkiego nr 8 z 5 lipca 1987 r. w sprawie inwentaryzacji składników majątkowych, Dz.Urz. z 1987 r., nr 32

INNE

D. Rozwałka, Samorząd w przedsiębiorstwie, praca dyplomowa - maszynopis, Akademia Eko­nomiczna w Poznaniu, Poznań 1983

G. Tiwer, Metody oceny mistrza, Materiały na konferencję naukową TNOiK (materiał powie­lany), Poznań, lipiec 1979

Wzór 5

Tabela 1

Forma i struktura tabeli

	Główka tabeli
Bok tabeli

rubryki z danymi Źródło: Opracowanie własne na podstawie...

Tabela 2

Produkcja towarowa Zakładów Mięsnych w Brzegu, w latach 1965 -1985 (w tonach)

		Produkcja towarowa w latach
Wyszczególnienie
	1965	1975	1980	1985
Półtusze wieprzowe	10 800	16 900	23 500	25 100
Wędliny	4 500	.6 100	7 300	8 400
z tego:
kiełbasy	3 800	5200	6 100	6 300

Źródło: Sprawozdanie GUS P-l za lata 1965, 1975, 1980 i 1985.

Wzór 6

Rys. 1. Struktura wykształcenia pracowników przedsiębiorstwa X

Źródło: Opracowanie własne na podstawie dokumentów przedsiębiorstwa

Wzór 7

Rys. 1. Kształtowanie się zysku netto w latach 1990 - 1992 w przedsiębiorstwie X

Źródło: Opracowanie własne na podstawie dokumentów przedsiębiorstwa

Wzór 8

Rys. 1. Struktura własności banku X

Źródło: opracowanie własne

Wzór 9

Wzór 10

Rys. 1. Rentowność w sektorze przedsiębiorstw i sektorze bankowym w latach 1989 -1992

Źródło: Raport Związku Banków Polskich o stanie bankowości w Polsce

Wzór 11

Rys. 1. Wysokość depozytów i kredytów w latach 1989 -1992 w banku X

Źródło: Opracowanie własne na podstawie dokumentacji bankowej

Załącznik 1

Najczęściej używane znaki korektorskie

Załącznik 3

Wyciąg z regulaminu studiów

Akademii Ekonomicznej w Poznaniu

dotyczący pisania i obrony prac magisterskich i dyplomowych

V. TRYB KOŃCZENIA STUDIÓW

§38

1. Pracę magisterską student wykonuje pod kierunkiem profesora, doktora habilitowanego lub upoważnionego przez radę wydziału doktora.

2. Pracę dyplomową student wykonuje pod kierunkiem profesora, doktora habilitowanego lub doktora.

§39

1. Temat pracy magisterskiej lub dyplomowej ustala prowadzący seminarium, biorąc pod uwagę zainteresowania naukowe studenta, tematykę badawczą katedry oraz potrzeby prak­tyki gospodarczej.

2. Temat pracy magisterskiej lub dyplomowej powinien być ustalony nie później niż dwa semestry przed terminem ukończenia studiów.

3. Za pracę magisterską może być uznana praca powstała w ramach studenckich kół nauko­wych.

4. W uzasadnionych przypadkach za pracę magisterską może być uznana praca powstała podczas stażów odbywanych w innych uczelniach krajowych i zagranicznych.

§40

1. Oceny pracy magisterskiej lub dyplomowej dokonuje kierujący pracą oraz powołany przez dziekana recenzent.

2. Do recenzentów stosują się postanowienia § 38.

3. Pisemne recenzje winny być udostępnione autorowi pracy co najmniej 3 dni przed egzami­nem magisterskim.

§41

1. Student studiów dziennych obowiązany jest złożyć pracę magisterską nie później, niż do dnia:

- 31 stycznia, na studiach kończących się semestrem zimowym, -30 czerwca, na studiach kończących się semestrem letnim.

2. Student studiów zaocznych obowiązany jest złożyć pracę magisterską lub dyplomową nie później niż w ciągu trzech miesięcy od daty zakończenia ostatniego semestru studiów.

3. Dziekan na wniosek kierującego pracą lub na wniosek studenta, może przesunąć termin złożenia pracy magisterskiej o trzy miesiące.

4. Student, który zaliczył wszystkie przewidziane w planie studiów przedmioty, lecz nie złożył pracy magisterskiej lub dyplomowej w terminach wskazanych w ust. 3, zostaje skreślony z listy studentów, nie tracąc prawa do złożenia pracy magisterskiej oraz zdawania egzaminu magisterskiego w ciągu roku od daty skreślenia.

§42

Warunkiem dopuszczenia do egzaminu magisterskiego lub dyplomowego jest:

1. uzyskanie zaliczenia wszystkich przedmiotów i praktyk oraz zdanie wszystkich egzami­nów przewidzianych w planie studiów,

2. uzyskanie co najmniej dostatecznej średniej ocen, o których mowa w § 40 ust. 1.

§43

1. Egzamin magisterski lub dyplomowy odbywa się przed komisją powołaną przez dziekana.

2. W skład komisji wchodzi przewodniczący komisji, kierujący pracą i jej recenzent.

3. Przewodniczącym komisji jest dziekan lub delegowana przez niego osoba.

1. W przypadku dłuższej nieobecności kierującego pracą magisterską lub dyplomową, dziekan wyznacza osobę, która przejmie jego obowiązki.

§44

1. Termin egzaminu magisterskiego lub dyplomowego ustala dziekan, zawiadamiając pozo­stałych członków komisji i studenta, nie później niż na trzy dni przed egzaminem.

2. Egzamin magisterski lub dyplomowy winien odbyć się w terminie nie przekraczającym jednego miesiąca od daty złożenia pracy.

§45

1. Egzamin magisterski lub dyplomowy jest egzaminem ustnym.

2. Zakres, tryb i zasady przeprowadzania egzaminu magisterskiego i dyplomowego określa rada wydziału.

3. Przy ocenie wyników egzaminu magisterskiego lub dyplomowego stosuje się postanowienia § 32 niniejszego regulaminu.

§46

1. Osobom, które uzyskały z egzaminu magisterskiego lub dyplomowego ocenę niedostateczną lub nie usprawiedliwiły nieprzystąpienie do tego egzaminu w ustalonym terminie, dziekan wyznacza drugi termin egzaminu jako ostateczny.

2. Powtórny egzamin nic może odbyć się wcześniej niż przed upływem 1 miesiąca i nie później niż po upływie 3 miesięcy od daty pierwszego egzaminu.

3. W przypadku niezdania egzaminu magisterskiego lub dyplomowego w drugim terminie, dziekan wydaje decyzję o skreślenie z listy studentów.

4. Osoby, o których mowa w ust. 1 tracą prawa studenta.

§47

Ukończenie studiów następuje po złożeniu egzaminu magisterskiego lub dyplomowego z wy­nikiem co najmniej dostatecznym. Absolwent otrzymuje dyplom ukończenia studiów wyższych.

§48

1. Ostateczny wynik studiów jest sumą:

1. 1/2 średniej arytmetycznej wszystkich ocen z egzaminów i zaliczeń przedmiotów nie kończących się egzaminem, uzyskanych w ciągu całego okresu studiów, z uwzględnie­niem ocen niedostatecznych,

2. 1/4 oceny pracy magisterskiej lub dyplomowej,

3. 1/4 oceny egzaminu magisterskiego lub dyplomowego.

2. W dyplomie ukończenia studiów wyższych wpisuje się ostateczny wynik studiów wyrównany
do pełnej oceny, według zasady:

do 3,75 dostateczny

3,76 - 4,5 dobry

4,51 - 5,5 bardzo dobry

powyżej 5,5 celujący

3. Wyrównanie do pełnej oceny dotyczy tylko wpisu do dyplomu.

4. Komisja egzaminacyjna może podwyższyć o jeden stopień ocenę, o której mowa w ust. 1, jeżeli student z pracy magisterskiej lub dyplomowej oraz egzaminu otrzymał oceny co najmniej bardzo dobre oraz w ciągu ostatnich dwóch lat studiów uzyskał średnią ocen nie niższą niż 4,0.

5. W dyplomach ukończenia studiów wyższych absolwentów przyjętych na studia w roku akademickim 1990/1991 i wcześniej, stosuje się postanowienia § 56 ust. 2 niniejszego regu­laminu.

§49

Student przed otrzymaniem dyplomu musi uregulować wszystkie zobowiązania wobec Uczelni.

Oczywiście zasięg tematyczny różnych prac promocyjnych jest zróżnicowany.

Analiza przyczynowo-skutkowa różni się znacznie od analizy zależności i funk­cyjnej. Pierwsza jest jak gdyby „jednokierunkowa", druga „dwukierunkowa". Warto w tym miejscu wspomnieć o różnicy między związkiem przyczynowo-skutkowym a zja­wiskiem zbieżności. Ryzykowne jest na przykład wyznaczenie określonych kwestji między dwiema wielkościami jako dowodu na zależność przyczynowo-skutkową.

W tym miejscu należy zasygnalizować możliwość pisania prac o charakterze lite­raturowo poznawczym. Mają one na celu udowodnienie przez studenta jego orientacji we współczesnym stanie wiedzy teoretycznej na jakimś wybranym odcinku. Niesie to za sobą pewne niebezpieczeństwo, chociażby przepisywanie z książek tekstu itp. Prace o charakterze monograficznym lub biograficznym powinny mieć prawo obywatelstwa, zwłaszcza przy magistracie. Często pozwalają one na odkrycie nieznanych kart działalności wybitnych uczonych lub na wzbogacenie wiedzy na trudny temat.

Liczba rozdziałów dowolna

Liczba rozdziałów dowolna.

---