Ks. Henryk Seweryniak

METODYKA PISANIA PRAC

magisterskich i dyplomowych z teologii

Płocki Instytut Wydawniczy 1997

Spis treści

Przygotowanie do druku:

Płocki Instytut Wydawniczy 09-400 Płock Pl. Narutowicza 3 tel. [phone]

Druk:

Drukarnia J. J. Maciejewscy - Przasnysz, ul. Gdańska

ISBN 83-87403-30-X

Wstęp ................................................................................................ 5

1. Seminaria naukowe .................................................................. 7

2. Podstawowe wiadomości na temat pracy

magisterskiej i dyplomowej ..................................................... 10

3. Kryteria naukowości ................................................................. 13

4. Droga do wyboru tematu ........................................................ 15

5. Charakterystyka i formułowanie tematu ................................. 17

6. Strona tytutowa ........................................................................ 22

7. Struktura - plan - spis treści .................................................... 24

8. Skróty ........................................................................................ 27

9. Podział bibliografii ................................................................... 29

10. Korzystanie z biblioteki ........................................................... 32

11. Poszukiwania bibliograficzne .................................................. 34

12. Dokumentacja pracy (wypisy, wyciągi, fiszki) ........................ 38

13. Cytaty i sposoby cytowania ..................................................... 43

14. Przypisy i ich rodzaje ............................................................... 45

15. Technika sporządzania przypisów ........................................... 48

16. Wstęp ........................................................................................ 51

17. Metody ...................................................................................... 54

18. Sztuka tworzenia treści pracy .................................................. 57

19. Rzemiosło pisarskie .................................................................. 61

20. Konstrukcja zakończenia ......................................................... 70

21. Maszynopis .............................................................................. 71

22. Sposób przedkładania pracy magisterskiej ............................. 72

23. Artykuły i recenzje .................................................................... 74

Uwagi końcowe ................................................................................ 77

Wstęp

W Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie ustaliła się tradycja, że pro­fesorowie teologii fundamentalnej (apologetyki) podejmują również kwestie metodologiczne i metodyczne całej teologii. Tak czynili m.in. W. Kwiatkowski i J. Myśków. Tradycja ta współbrzmi z tendencjami panującymi we współ­czesnej fundamentalistyce.'

Prezentowany tekst ma postać poradnika z metodyki pisania prac dyplo­mowych dla słuchaczy kolegiów teologicznych, kleryków i studentów teologii.

Metodyka jest przekazem praktycznego stosowania metod naukowych w obrębie danej dyscypliny i ćwiczeniem w ich wdrażaniu. Metodyka pisa­nia pracy naukowej polega na wprowadzeniu piszącego w zastosowanie wzorców, zasad ogólnych i szczegółowych zaleceń dotyczących podjęcia przez niego właściwego tematu, systematyzacji materiału badawczego, ana­lizy i syntezy wątków merytorycznych, kompozycji treści oraz ich pisemnej prezentacji. Wdrożenie to dokonuje tym się w trakcie tzw. proseminarium, gdzie przekazuje się zasady analogiczne do ujętych w naszym poradniku, oraz w trakcie spotkań na seminarium, które student wybrał i na którym pi­sze swoją pracę.

Metodyka, obok funkcji pomocniczej w pisaniu pracy, ma duże znaczenie praktyczne - pomaga studentowi w opanowaniu metod systematycznej pra­cy naukowej oraz sztuki pisania i redagowania np. referatów, protokołów, sprawozdań, artykułów i recenzji. Wszystkie te czynności odgrywają niemałą rolę także w życiu codziennym chrześcijanina, w praktyce pedagogicznej oraz w rozmaitych formach zaangażowania kościelnego.

Por. Kongregacja do Spraw Wychowania Katolickiego, O teologicznym wykształceniu przyszłych kapłanów, 22 lutego 1976 r. Odpowiednie fragmenty tego dokumentu i komentarz do nich można znaleźć w: H. Waldenfels, O Bogu, Jezusie Chrystusie i Kościele dzisiaj, Katowice 1993, s. 19-20.

Program poradnika, chociaż rozpoczyna się od rozdziału poświęconego seminarium naukowemu - niejako naturalnemu środowisku rodzenia się pra­cy, jest oparty na układzie jej części oraz związanymi z opracowywaniem tych części działaniami badawczymi i redakcyjnymi.

1. Seminaria naukowe

Seminarium (łac. seminarium, -ii- szkółka drzewek, roślin), to typ zajęć dydaktycznych dla studentów starszych lat, umożliwiający dokładniejsze stu­dia danej dyscypliny wiedzy w celu stworzenia pracy dyplomowej czy rozpra­wy doktorskiej lub realizacji pewnego projektu badawczego. Chociaż więc w praktyce seminarium naukowe kojarzy się z zespołem studentów piszących pod kierunkiem doświadczonego pracownika naukowego lub zespołu pra­cowników pracę dyplomową, nie należy zapominać, że podstawowym owo­cem tego typu zajęć ma być specjalizacja uczestników w zakresie wybranej dyscypliny. Dlatego na stronie tytułowej pracy dyplomowej pisze się: „Praca dyplomowa z [tu następuje nazwa dyscypliny]".

Typy seminariów naukowych

Rozróżnia się co najmniej dwa rodzaje seminariów naukowych. Pierwszy polega na dyskutowaniu w małej grupie, pod kierunkiem profesora lub ze­społu profesorów, problemów naukowych.² Ten problemowy, a nie tylko po-wtórzeniowy czy pogłębiający charakter seminarium odróżnia je od ćwiczeń. Podejmuje się na nim często zagadnienia, które leżą u podłoża całej serii prac magisterskich pisanych pod kierunkiem danego profesora lub służą pogłębie­niu znajomości danej dyscypliny. W roku akademickim 1981/1982 prof. G. O'Collins prowadził na Uniwersytecie Gregoriańskim w Rzymie całoroczne seminarium poświęcone jednej tylko książce: „Problemy i perspektywy teolo­gii fundamentalnej".³ Opierając się na wskazówkach profesora O'Collinsa, studenci pod kątem wskazanego przez niego problemu opracowywali na piśmie paragraf lub rozdział tego zasadniczego dla rozwoju współczesnej

² Zob. G. Lorizio, N. Galantino (Edd.), Metodologia teologica, Milano 1994. ' R. Latourelle, G. O' Collins (Edd.), Probierni e prospettive di teologia fondamentale, Bre-scia 1980.

fundamentalstyki dzieła. Tak przygotowani odbywali półtoragodzinne kon­wersatorium. Profesor animował dyskusję, zbierał prace, a następnie spraw­dzał je i po tygodniu oddawał - opatrzone własnymi uwagami. Końcowe po­siedzenia były poświęcone syntezie i wnioskom wynikającym z lektury dzieła. Drugi rodzaj seminarium to seminarium skoncentrowane na pisaniu prac, a więc ustalaniu ich tematów, zatwierdzaniu planów, kwerendzie bibliogra­ficznej, przypominaniu kwestii metodologicznych, prezentacji fragmentów, dyskusji nad nimi itp. Ze względu na niewielką liczbę godzin przeznaczonych na seminaria naukowe i zbyt małą liczbę profesorów, zazwyczaj przeważa u nas ten drugi rodzaj. Seminarium tego typu stwarza okazję do zapoznania się z podstawowymi zasadami pracy naukowej i do ich praktycznego zastoso­wania, a więc stawiania problemów, uczenia się metod pracy naukowej, korzy­stania z literatury, opanowania technik opracowywania tekstu i redagowania materiału. Przy tej sposobności realizuje się pośrednio cele pierwszego typu seminarium: wchodzenie w szczegółową problematykę danej dyscypliny.

Promotor i seminarzyści

Prowadzenie seminarium wymaga sporego doświadczenia i jest poważ­nym, ale też zaszczytnym obowiązkiem profesora. Na seminarium nie jest on już wykładowcą, lecz „mistrzem", promotorem (łac. promoveo, -erę -poruszać coś lub kogoś, wynosić wyżej) - tym, który posiadając w nieprze­ciętnym stopniu wiedzę oraz spore doświadczenie w danej dziedzinie, umie rozwijać je u innych, fascynuje jako wzór osobowy, inspiruje, budzi w studen­tach pasję szukania prawdy, nadaje kierunek badaniom i dyskretnie kontrolu­je, a na końcu cieszy się wraz z nimi owocami wspólnej pracy.⁴

Ważna jest oczywiście także postawa uczestników seminarium. Powinni być oni świadomi, że praca na seminarium wymaga systematyczności, zdolno­ści do współdziałania i autokorekty oraz odwagi w prezentacji własnych po­glądów i pomysłów. Istotną rolę odgrywa też zainteresowanie, uwaga, cier­pliwość i dyskrecja - seminarzyści są słuchaczami lektury fragmentów prac swoich koleżanek i kolegów, przekazują własne refleksje i spostrzeżenia na ten temat, uczestniczą w wymianie poglądów promotora z osobą prezentującą, ucząc się przy tym naśladowania jej dokonań pozytywnych i unikania błędów.

Seminarium charakteryzuje rodzinna atmosfera. Oznacza to przede wszystkim, że wszyscy jego uczestnicy starają się o tworzenie klimatu wza­jemnego zaufania. Studenci muszą więc zapomnieć na seminarium o niektó­rych tzw. integralnych elementach życia studenckiego, jak przygotowywanie się do zajęć w ostatniej chwili, liczenie na zaangażowanie innych (np. „wiecz­nych dyskutantów"), ściąganie itp. „Mistrz" z kolei nie może stwarzać barier poprzez podbudowywanie autorytetu pozą, podkreślanie swojej wiedzy, tytu­łów i osiągnięć oraz niesprawiedliwość w osądach. Ma natomiast obowiązek jak ojciec stawiać wymagania, uwzględniając przy tym możliwości studen­tów, ich sytuację osobistą i rodzinną oraz predyspozycje. Jak wiadomo, aby Johna nauczyć matematyki, trzeba przede wszystkim znać Johna, a później matematykę (G.K. Chesterton). Nie oznacza to, że nie należy przy tej spo­sobności pomagać Johnowi w rugowaniu opieszałości intelektualnej. Z kolei John ma prawo do poszukiwań, stawiania pytań, ciągłego uczenia się i auto­korekty.

⁴ Por. Z. Chlewiński, Problemy kształcenia w seminariach duchownych, „Znak" XLVIII (1996) nr 11, s. 67-73.

2. Podstawowe wiadomości na temat pracy magisterskiej i dyplomowej

Praca magisterska jest rzetelnym i zgodnym z zasadami danej dyscypliny oraz metodyki naukowej opracowaniem danego problemu (zagadnienia) w celu uzyskania dyplomu magistra. W świetle „Ustawy o Szkolnictwie Wyż­szym" z 12 września 1990 r. „magister" to tytuł zawodowy.⁵ W ustawie czy­tamy: „Uczelnia ma prawo nadawania absolwentom tytułów zawodowych magistra, lekarza, inżyniera, magistra inżyniera i innych (...)" (Art. 4.4). We­dług tej samej ustawy praca magisterska jest objęta planem dydaktycznym studiów i stanowi nieodzowny warunek uzyskania dyplomu magistra. Praca magisterska jest zatem (jedynym) typem pracy promocyjnej dającej autorowi, obok szlifu naukowego, także uprawnienia zawodowe.

Ostatnio wprowadza się pracę dyplomową jako obowiązkowy element programu trzyletnich studiów zawodowych.⁶ Tak jest m.in. w przypadku Ko­legiów Teologicznych. Dlatego obu nazw: praca magisterska i praca dyplo­mowa używamy w poradniku w dwu różnych znaczeniach. Ich praktyczny sens oddaje następujące stwierdzenie: obrona pracy dyplomowej wieńczy cykl studiów w Kolegium Teologicznym, pracy magisterskiej - w Akademii Teologii Katolickiej, w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, w Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, na Papieskim Wydziale Teologicznym w Poznaniu itp.

Temat, tytuł, problem, zagadnienie

Jak zaznaczyłem, temat pacy dyplomowej i magisterskiej podejmuje się i opracowuje w ramach seminarium naukowego z określonej dziedziny i zawsze

^s W przeciwieństwie do tytułu naukowego profesora oraz stopni naukowych doktora i dok­tora habilitowanego.

⁶ Nazywa sieją pracą licencjacką. Określenie to nie przyjęło się w Kolegiach Teologicznych, gdyż od dawna występuje ono w akademickim nazewnictwie teologicznym - praca licencjacką wieńczy studia tzw. II cyklu teologii.

pod kierunkiem promotora. Praca tego typu jest zatem pracą wlasną, ale o ograniczonym stopniu samodzielności.

1. Temat pracy jest to ogólnie określony problem lub zagadnienie, które­go rozwiązania lub opracowania podejmuje się autor. W nauce problem jest kwestią, pytaniem do rozwiązania, zagadnienie zaś prezentuje się i omawia. W pracach naukowych pojawia się jeszcze termin problematyka. Jest to ze­spół pytań pochodnych, wiążących się z głównym problemem pracy.

2. Temat ujmuje się w tytuł. Tytuł to zwięzłe, jasne, logiczne oraz zgodne z regułami języka polskiego i zasadami danej nauki sformułowanie tematu.

3. Tematem rozprawy doktorskiej musi być problem naukowy. W pracy dyplomowej, magisterskiej nie musi. Ale także w tego rodzaju pracach nale­ży we wstępie określić podstawowe zadanie, które stawia sobie piszący. Czę­sto można je nazwać problemem. A więc we wstępie zazwyczaj pojawi się sformułowanie: „Problemem niniejszej pracy jest...", „w pracy będzie poszu­kiwać się rozwiązania następującego problemu:...".

4. Rozwiązywanie danego problemu badawczego ułatwia też postawienie tezy, a więc głównego twierdzenia, którego prawdziwość piszący będzie chciał wykazać czy też udowodnić na podstawie przyjętych przesłanek. Pro­motor ma obowiązek zapytać studenta podejmującego dany temat: „Jaką za­sadniczą tezę Pan/Pani stawia? Czego Pan/Pani chce dowieść? Co wyka­zać?" Jeśli się tego nie uczyni na początku, w niemałe zakłopotanie może wprawić magistranta recenzent zadający te same pytania w trakcie obrony.

Elementy i zakres pracy

1. Praca dyplomowa i magisterska składa się ze strony tytułowej, spisu treści (plan), (wykazu skrótów), spisu bibliografii, wstępu, rozdziałów po­dzielonych na paragrafy oraz z zakończenia (i aneksów).⁷ Każdy z tych ele­mentów określają odpowiednie przepisy, wzorce lub zwyczaje, które student ma obowiązek znać i od których wolno odstępować tylko w szczególnych przypadkach, zawsze po konsultacji z promotorem.

2. Praca magisterska powinna się składać co najmniej z trzech rozdziałów. Praca dyplomowa może składać się z dwóch lub więcej rozdziałów. W tego typu pracach nie powinno jednak ich być zbyt dużo, np. więcej niż pięć.

W nawiasy ujęto działy, które nie są obowiązkowymi elementami pracy.

10

3. Praca dyplomowa powinna liczyć 20-50 stronic maszynopisu, praca magisterska: 60 - 100 stronic.

4. Radzi się tak pisać pracę dyplomową, aby później stała się częścią pra­cy magisterskiej lub inspiracją do jej tworzenia.

5. Nieodzownym warunkiem opracowania naukowego jest obecność przypisów. Powinny znajdować się one na dole stronicy. W pracy dyplomo­wej mogą zostać zamieszczone po zakończeniu (ale lepiej na dole stronicy).

6. Do pracy wolno dołączyć aneksy, tabele, ankiety - zawsze zgodnie z wy­mogami danej dyscypliny i wskazaniami promotora.

3. Kryteria naukowości

Chrześcijanin ma być świadkiem swojej wiary w życiu rodzinnym, zawo­dowym, społecznym. Może pełnić rozmaite funkcje lub na rozmaitych dro­gach życiowych realizować swoje powołanie, np. jako prezbiter, katecheta, kaznodzieja czy dziennikarz katolicki. Ale gdy wchodzi w tok studiów teolo­gicznych, powinien uświadomić sobie, że wkracza w obręb nauki czy szeregu nauk. Pisząc więc pracę, nie pisze kazania, wspomnień, opowiadania, felieto­nu czy zbioru dywagacji na tematy wiary⁸, ale tekst, który powinien spełniać pewne zasadnicze kryteria naukowości. Rozróżnia się zazwyczaj kryteria me­rytoryczne i formalne.

Strona merytoryczna pracy

Na stronę merytoryczną (rzeczową) pracy składa się: temat, przedmiot, wstęp, konstrukcja całości oraz jej poszczególnych jednostek, sposób usto­sunkowania się do literatury, prezentacja treści, sposób rozwiązania posta­wionego problemu oraz zakończenie.

Kryteria merytoryczne

1. Zasadny, w miarę oryginalny, zgodny z daną specjalizacją temat;

2. Odpowiednio sformułowane zagadnienie/ problem ->• cel;

3. Właściwie dobrane, rozróżnione i wykorzystane źródła i opracowania;

4. Odpowiednia do treści konstrukcja, plan;

5. Wstęp zawierający wszystkie wymagane informacje dotyczące meritum pracy;

6. Opracowanie treści w świetle zasad logiki (wnioskowanie, dowodzenie, wyjaśnianie, sprawdzanie) i według przyjętych w danej dyscyplinie metod;

7. Właściwe zakończenie;

⁸ Zaznaczam, że traktuję tworzenie kazań czy pisanie felietonów za szlachetne, ważne i nie­łatwe w realizacji.

13

8. Oryginalność (praca własna);

9. Wyczerpanie tematu poprzez dotarcie do możliwych źródeł i rozwiąza­nie problemu przy aktualnym stanie nauki.

Strona formalna pracy

Strona formalna to: tytuł, język i styl, technika sporządzania przypisów, bibliografia, wykaz skrótów, spis treści i ewentualne aneksy.

Kryteria formalne

1. Zwięzły, jasny, jednoznaczny tytuł;

2. Przejrzysty, logiczny, proporcjonalny i wyczerpujący układ rozdziałów i paragrafów;

3. Piękny, oszczędny w słowa język; logiczne zdania; brak dialogów, eufe­mizmów, „pobożnych westchnień", przypuszczeń, peryfraz („wydaje się, że", „chyba"), banałów, błędów ortograficznych, stylistycznych, in­terpunkcyjnych i drukarskich („literówek").

4. Jasny, przejrzysty i przyjemny styl. A więc nie mętny, zawiły, nużący;

5. Właściwie sporządzone, jednolite przypisy;

6. Praca zwarta, napisana w „systemie akapitów";

7. Staranny zapis.

Warto pamiętać, że w formularzu „Ocena pracy dyplomowej", który wy­pełnia promotor i recenzent⁹, najwięcej miejsca przeznacza się na punkt: „Merytoryczna ocena pracy". Jeśli chodzi o formalną stronę pracy, ocenia się szczególnie „poprawność języka, opanowanie techniki pisania pracy, spis rze­czy, odsyłacze".

4. Droga do wyboru tematu

Na drodze do wyboru i określenia tematu wyróżniamy przygotowanie dalsze i przygotowanie bliższe.

Przygotowanie dalsze

Poszukując tematu pracy, należy zwrócić baczną uwagę na:

1. Dotychczas zdobyte wykształcenie;

2. Zawód;

3. Zainteresowania;

4. Znajomość języków obcych;

5. Świadomość tego, kim chce się być i czemu ma służyć praca;

6. Dojrzałość metodologiczną.

Ten etap drogi młodego naukowca kojarzy się najbardziej z rachunkiem sumienia. Domaga się bowiem spojrzenia w prawdzie na siebie, na swoje możliwości, na przebytą drogę życia oraz zdobytą wiedzę. Stale musi nam przy tym towarzyszyć Mickiewicz ze swymi „siłami na zamiary" i „zamiara­mi podług sił".¹⁰ Z jednej strony chciałoby się, a z drugiej - czy da się radę? W odpowiedzi na to pytanie pomocny będzie obraz własnych możliwości. Ponad nawet najlepszymi chęciami musi stać twardy realizm ograniczeń. Np. rzeczą interesującą byłoby podjęcie przez studenta tematu: „Zasada pomoc-niczości w orzeczeniach Narodowej Konferencji Biskupów Katolickich USA (NCCB) po wojnie". Jeśli jednak student nie zna języka angielskiego, nie ma mowy o tym, aby mógł podjąć ten temat - lwia część źródeł nie została bo­wiem przetłumaczona.

Nie należy jednak popadać w drugą skrajność, czyli nie doceniać wła­snych możliwości lub eliminować obszary zainteresowań pozornie dalekie od

W przypadku prac magisterskich.

Por. K. Martwicki, Dobór tematu pracy naukowej, (mps), Płock 1989.

15

14

teologii lub całkiem jej obce. Ktoś, kto np. jest znawcą muzyki rockowej, może napisać interesującą pracę z teologii na ten temat, np.: „Elementy areligijne i antyreligijne muzyki rockowej (1968-1988)". Ktoś inny, kto z jakichś niezro­zumiałych powodów ukrywa, że całkiem dobrze zna język rosyjski, mógłby „zabłysnąć" pracą o pierwiastkach religijnych w utworach Bułata Okudżawy czy o teologii prawosławia. Wreszcie ktoś, kto systematycznie czyta i zbiera „Claudię", może w pracy dyplomowej podjąć zagadnienie podejścia do ro­dziny na łamach tego pisma.

Przygotowanie bliższe

Na przygotowanie bliższe składają się następujące elementy:

1. Świadomy wybór specjalizacji;

2. Wybór mistrza i seminarium;

3. Ogólne postawienie tematu;

4. Osiągnięcie podstawowej wiedzy (encyklopedycznej i podręcznikowej) w zakresie tematu;

5. Konsultacje doświadczonych pracowników nauki;

6. Postawienie głównej tezy pracy;

7. Kwerenda, „oczytywanie się" i sporządzanie fiszek;

8. Konstrukcja planu roboczego.

Nie sposób w tym miejscu nie wspomnieć jeszcze raz o roli prowadzące­go seminarium. Powinien on sprawnie „zdiagnozować" możliwości adepta, pomóc mu odkryć ukryte zdolności, ukazać (ewentualnie) brak realizmu w „rzucaniu się" na dany temat, zainteresować jakimś innym - „bardziej re­alistycznym", wreszcie czuwać nad przebiegiem wyboru. Należy pamiętać, że przekonanie do autorytetu i kompetencji mistrza może niekiedy zaważyć na doborze tematu.

Kiedy student zdecyduje się już na opracowanie jakiegoś zagadnienia, po­winien postawić sobie kilka dodatkowych pytań: Czy naprawdę interesuje mnie ten temat? Czy „chodzi mi po głowie", pociąga? A może jest to tylko chwilowa fascynacja: coś właśnie przeczytałem, ktoś zajmująco mówił o tym w telewizji, ktoś mnie do tego namówił? Chodzi o to, aby zastanowić się nad trwałością swoich zainteresowań. W przeciwnym bowiem razie może okazać się, że to, co wydawało się oddechem, stanie się - po pewnym czasie i zwią­zanymi z nim frustracjami - „strykiem" (E. Stachura).

5. Charakterystyka i formułowanie tematu

Przypominam, że temat pracy jest to ogólnie określony problem lub spre­cyzowane zagadnienie, którego rozwiązania lub opracowania podejmuje się autor.

Charakterystyka tematu

Temat pracy powinien być:

1. Odpowiedni w stosunku do dezyderatów istniejących w danej dzie­dzinie wiedzy. Inaczej mówiąc, piszący powinien podjąć takie zagadnienie, które w danej nauce, na badanym jej odcinku, rzeczywiście stanowi problem domagający się rozstrzygnięcia."

2. Własny, odnoszący się do problematyki w miarę nowej. Zasada ogólna jest następująca: tematem pracy nie może być problem, który został w pełni rozwiązany, ani zagadnienie, które zostało wyczerpująco omówione. Doty­kamy tu trudnej sprawy oryginalności tematu. Oryginalność ta może być rozumiana dwojako: albo sam temat jest nowy (np. dotyczy jeszcze nie opra­cowanego autora, nowo odkrytych pism, jeszcze nie opracowanego czy nie rozwiązanego problemu), albo nowe jest rozwiązanie, gdyż dotychczasowe rozwiązania były bądź niewłaściwe, bądź kontrowersyjne. W tym jednak dru­gim przypadku wybór tematu muszą poprzedzić dokładne badania literatury przedmiotu. Ich celem powinno być wykazanie przyczyn nie rozwiązania da­nego problemu. Przyczyny te mogą być wielorakie: albo wcześniej przyjęto złe założenia, albo problem został źle postawiony, albo brak było wystarcza­jących danych do jego rozwiązania, albo przeszkodziły w rozwiązaniu czyn­niki zewnętrzne (polityczne, kościelne itp.).¹²

" J. Myśków, Elementy metodyki pracy naukowej, „Studia Theologica Varsaviensia" 21 (1983) nr l, s. 224. ¹² Por. tamże, s. 225.

16

17

Mówiąc o oryginalności tematu nie możemy pominąć istotnej kwestii etycznej: temat nie może być „skradziony", czyli być plagiatem (lać. pla-gium)." Z tego względu zwraca się uwagę na to, aby temat „nie powtarza! się", a więc nie był już podjęty przez kogoś innego, wcześniej lub w tym sa­mym czasie, na tej samej lub innej uczelni. Pytanie to musi sobie postawić sam promotor. Nadto powinien on zlecić studentowi przejrzenie katalogów prac doktorskich i magisterskich w bibliotekach KUL i ATK, gdzie rejestruje się dużą część podejmowanych w Polsce tematów.

Zaznaczam, że jeśli chodzi o prace dyplomowe i magisterskie, owo powta­rzanie jest w pewnych przypadkach dopuszczalne, np. gdy wynika z nieświa­domości (co można łatwo sprawdzić porównując obie prace) lub wyraźnie określonej chęci lepszego, bardziej dogłębnego opracowania tematu. Należy jednak o tym poinformować we wstępie i w spisie opracowań.¹⁴ W przypad­ku jednak, gdy student świadomie powtarza temat lub tylko nieznacznie go modyfikuje, a następnie ukrywa ten fakt w celu wykorzystania („kradzieży") treści pracy, mamy do czynienia z jednym z największych przestępstw nauko­wych, czyli właśnie z plagiatem.

3. Właściwie postawiony. Temat jest zazwyczaj właściwie postawiony, gdy piszący potrafi jednoznacznie określić problem, skonkretyzować główną tezę i jasno opisać cel pracy.

4. Konkretny, niezbyt abstrakcyjny. Temat abstrakcyjny to taki, który traktuje o sprawach dalekich nawet od nurtu najbardziej teoretycznych roz­ważań. „Wpływ aniołów na kształtowanie idei papiestwa" - to jeden z przy­kładów takiego tematu.

5. Wyraźnie ograniczony. Postulat ten dotyczy zarówno bazy źródłowej, która nie może być za szeroka, jak i zdolności studenta oraz zakresu tematu. Temat powinien być zatem dostępny pod względem literatury. Nie może też wykraczać poza możliwości piszącego.

Magistrant musi od początku powiedzieć sobie: „Dopiero rozpoczynam drogę naukową. Wielu rzeczy nie znam, nie wszystko zapewne przeczytałem. Nie mogę więc chcieć pisać np. na temat: «Modlitwa w dziełach Ojców Ko­ścioła^ bo wyszłoby mi z tego kilkunastotomowe opracowanie, ani na temat: «0sobowość młodzieży niepełnosprawnej z zaburzeniami wzroku, słuchu,

ruchu i mowy», bo jest to temat na habilitację, a do tego wymagający znacz­nej wiedzy psychologicznej".¹⁵

Znowu należy tu wspomnieć o „prawach i obowiązkach" promotora. Doświadczony promotor rzadko zgodzi się na pisanie pod jego kierunkiem pracy typu: „Wiarygodność historyczna Ostatniej Wieczerzy, procesu i męki Jezusa", a to z tego względu, że jest to temat zbyt szeroki. Zaakceptuje nato­miast pracę zatytułowaną: „Wiarygodność historyczna procesu Jezusa w świetle badań współczesnych teologów polskich (1965-1996)". Jej temat jest bowiem wyraźnie ograniczony zarówno pod względem zakresu, jak i ba­zy źródłowej.

Nie ulega jednak wątpliwości, że ograniczanie tematu stanowi prawdziwą crux promotorum. Pojawia się tu bowiem zawsze niebezpieczeństwo „obcię­cia (lub przynajmniej zbytniego „podcięcia") skrzydeł" studentowi, okrojenia podejmowanej przez niego tematyki czy zniekształcenia perspektyw badaw­czych.

6. Niezbyt negatywny czy polemiczny. Chodzi o to, żeby student, pisząc pracę naukową, uczył się obiektywizmu i wyważania argumentów. Polemi­ka temu nie sprzyja - wymaga ona zresztą sporego doświadczenia i wiedzy.¹⁶ Nie oznacza to, że - pisząc pracę magisterską - student nie może zapoznać się z solidną apologią wiary i argumentami ludzi obeznanych z jakąś „go­rącą problematyką". W tym sensie uzasadniony jest np. temat pracy: „Kry­tyka reinkarnacjonizmu w świetle pism polskich teologów i relgioznawców (1968-1997)".

Z punktem tym łączy się jeszcze jedna sprawa. U teologów występuje nie­kiedy tendencja do pasjonowania się własnymi przeżyciami duchowymi czy tematami, które niejako przysłaniają cały rozległy horyzont teologiczny. Zaliczam do nich dzisiaj tematy związane z cudownymi objawieniami, maso­nerią oraz osobami założycieli czy założycielek zgromadzeń zakonnych, z których pochodzą niektórzy magistranci. Oczywiście, nic nie stoi na prze­szkodzie, aby pisać także na te tematy. Chodzi tylko o to, aby ich podjęcie nie przeszkadzało w zachowaniu zdrowego i spokojnego spojrzenia na przed­miot badań.

" W „Digesta lustiniani"- porwanie osoby.

¹⁴ Nie można oczywiście podjąć w magisterium tematu doktoratu lub habilitacji.

¹⁵ Taka praca habilitacyjna zresztą istnieje. Por. J. Bielecki, Osobowość młodzieży niepełno­sprawnej z zaburzeniami wzroku, słuchu, ruchu i mowy, Warszawa 1990.

¹⁶ Por. uwagi na temat recenzji w ostatniej części poradnika.

19

18

Sformułowanie tematu

1. Zasadniczo dopiero poprawnie skonstruowany roboczy plan pracy stwarza podstawę do właściwego sformułowania tematu, czyli tytułu.

2. Sformułowanie tytułu powinno być krótkie, jasne i jednoznaczne. Nie może mieć formy pytania.

3. Tytuł powinien być ujęty poprawnie pod względem logicznym, grama­tycznym i stylistycznym. Często np. popełnia się błąd, używając w sformuło­waniu tematu terminów: „problem", „problematyka". Przecież praca ma cha­rakter naukowy, a nie ma pracy naukowej bez podjęcia pewnego problemu czy problematyki. Po co więc jeszcze informować o tym w tytule? Oczywiście, niekiedy wolno użyć tych terminów, np. chcąc zaznaczyć, że w opracowaniu tematu pozornie ściśle biblijnego chodzi o problematykę teologicznomoraln-ą, a nie np. egzegetyczną.

Jeśli chodzi o poprawność językową, to błędna jest np. forma „w oparciu o", często pojawiająca się w sformułowaniu tematów prac.

4. Tytuł pracy nie może być tytułem rozdziału lub paragrafu.

5. Tytuł może czasem wymagać podtytułu, który będzie go „dookreślał".

6. Występujących w tytule imion obcojęzycznych nie należy odmieniać „po polsku". Można natomiast podać je w brzmieniu polskim i wtedy, sto­sownie do potrzeby, odmieniać.

7. Jeśli tytuł został zapisany w kilku wierszach („linijkach"), to należy zwrócić uwagę, aby żaden wiersz nie kończył się spójnikiem.

Kompetencje Rady Wydziału

Na uczelniach kościelnych tematy prac magisterskich są zatwierdzane przez Radę Wydziału Teologii. Jest to ważna funkcja służebna Rady Wydzia­łu. Wchodzący w jej skład doświadczeni pracownicy naukowi udzielają po­parcia solidnym bądź nowatorskim poszukiwaniom badawczym, biorąc za nie w pewnym sensie odpowiedzialność; eliminują tematy już opracowane lub błędnie sformułowane; pomagają w dokonaniu korekty. Do kompetencji Rady Wydziału należy zatem modyfikacja przedłożonego sformułowania lub żądanie jej dokonania. Teoretycznie także modyfikacja ustalonego uprzednio określenia tematu wymaga ponownej aprobaty Rady Wydziału. W celu uzy­skania zatwierdzenia student składa podanie o następującej formie i treści:

Miejscowość, data

...................................... rokV

(Imię i nazwisko)

Akademia Teologii Katolickiej

w Warszawie

Punkt Konsultacyjny ................

Nr alb.........................

Rada Wydziału Teologicznego Akademii Teologii Katolickiej wWarszawie

Zwracam się z uprzejmą prośbą o zatwierdzenie tematu pracy magisterskiej pisanej na seminarium z ...................................

pod kierunkiem .............................................

Proponowany tytuł pracy brzmi: .............................................

Z wyrazami szacunku

(podpis)

20

21

6. Strona tytułowa

Strona tytułowa pracy magisterskiej

Strona tytułowa pracy dyplomowej

AKADEMIA TEOLOGII KATOLICKIEJ W WARSZAWIE KOLEGIUM TEOLOGICZNE DIECEZJI PŁOCKIEJ

AKADEMIA TEOLOGII KATOLICKIEJ W WARSZAWIE

Alfons Kociubździński

Alfons Kociubździński

WARUNKI l MOŻLIWOŚCI OBLEWANIA EGZAMINÓW

WARUNKI l MOŻLIWOŚCI OBLEWANIA EGZAMINÓW

Praca magisterska

napisana na Wydziale Teologicznym

pod kierunkiem

ks. drą hab. Ildefonsa Cimki

Praca dyplomowa z teologii wypoczynkowej napisana pod kierunkiem ks. drą hab. Ildefonsa Cimki

Ptock2012

Płock 2012

23

22

7. Struktura - plan - spis treści

Siowo „plan" ma wiele znaczeń, np.: „pomysł", „projekt", „program za­dań i prac", „porządek zajęć", „rozkład czynności przewidzianych do wyko­nania", „program ściśle określonych czynności w zakresie przygotowań i działań", wreszcie „układ czegoś". W tym ostatnim sensie mówi się o planie książki czy wykładu, a także pracy dyplomowej, magisterskiej, doktorskiej i habilitacyjnej.

Plan pracy dyplomowej to takie logiczne rozplanowanie treści, poprzez które porządkuje sieje w sposób jasny, wyczerpujący i elegancki. Innymi sło­wy, w planie chodzi o rozdzielenie opracowywanych i redagowanych treści na mniejsze, ale logicznie ze sobą powiązane części. Czyni się to w celu lepsze­go ujęcia i zrozumienia tych treści oraz ich właściwego przekazu na piśmie.

Kiedy można tworzyć plan?

Panują na ten temat różne opinie. Są profesorowie, którzy twierdzą, że wstępny, roboczy plan powinien być konstruowany jak najprędzej. Nieraz „dając temat", sugerują oni już szkic planu. Zdaniem innych, tworzenie pla­nu można rozpocząć dopiero po zebraniu wystarczającej ilości materiałów i sporządzeniu wypisów. Uważam, że najrozsądniejsza jest droga pośrednia: profesor często dysponuje zestawem tematów, do których posiada program badawczy, student zaś podczas zbierania materiału szkicuje już prowizoryczny, roboczy plan, który stopniowo powinien dojrzewać, aby na końcu stać się planem ostatecznym.

Mówimy na tym poziomie o planie roboczym, ponieważ może on na dal­szych etapach podlegać „obróbce", a w związku z tym i przekształceniom. Jedno jest pewne: im precyzyjniej profesor i student określili temat, im więcej materiału piszący zebrał i im lepiej go zna, tym dokładniejszy można stwo­rzyć plan roboczy.

24

Plan, podobnie jak temat, powinien zostać poddany pod dyskusję na se­minarium naukowym, zatwierdzony przez promotora (i uczestników) i w tej postaci przekazany na następnym spotkaniu wszystkim seminarzystom, żeby podczas przedstawiania dalszych części orientowali się oni w lokalizacji pre­zentowanych treści i mogli wnosić swój wkład w tworzenie pracy. Wynika z tego, że student powinien przychodzić na seminarium z teczką zawierającą podstawowe materiały do własnej pracy, notatnik oraz plany pozostałych uczestników.

Podstawowe cechy planu

Plan powinien być:

1. Odpowiadający tematowi, czyli adekwatny, a co się z tym łączy kom­pletny i zupełny - zawierający w sobie to i tylko to, co należy do podejmo­wanego problemu czy zagadnienia. Plan adekwatny i kompletny nie jest ani za wąski, ani za szeroki. Plan zbyt wąski pomija istotne elementy, które zapo­wiada temat. Plan za szeroki zawiera elementy, które nie należą do podjęte­go tematu.

2. Logiczny (jasny) - złożony z części wewnętrznie ze sobą powiązanych. Praca dyplomowa ma być „kompozycją" (compositio), a nie „zlepkiem" (iuxtapositio) poszczególnych części bez związku i bez różnicy kolejności.

3. Ułożony według jednej zasady podziału, czyli jednego, jasno uświado­mionego i ujawnionego kryterium konstrukcyjnego. Zastosowanie tej reguły jest gwarancją rozłączności planu.

4. Rozłączny - skonstruowany według logicznej zasady rozłączności. W świetle tej zasady żaden z elementów jednego podzbioru (rozdziału, para­grafu) nie należy do innego i odwrotnie.

5. Postępujący - struktura rozdziałów, paragrafów i mniejszych jednostek prowadzi do jasno sprecyzowanego celu - rozwiązania problemu, ukazania

zagadnienia.

6. Elegancki - prosty, symetryczny i proporcjonalny. Chodzi tu zarówno o proporcjonalność paragrafów w rozdziałach, jak i o proporcjonalność ob­jętości treściowej części równorzędnych. Zasadę tę łamie plan, w którym np. jeden rozdział ma dwa paragrafy i łącznie 20 stronic, inny zaś sześć paragra­fów i łącznie 30 stronic. Nie jest to jednak główne kryterium poprawności planu. Podając je, zwracam tylko uwagę, że w przypadku dysproporcji zbyt ja­skrawej należy zastanowić się, czy treści pracy nie da się rozplanować według

25

innego klucza. Jeżeli zaś inaczej nie można, to we wstępie należy poinformo­wać o tym fakcie, dając tym samym dowód, że dysproporcja nie jest wynikiem ignorancji piszącego.'⁷

Wypada wreszcie pamiętać, że prace teologiczne są pracami z zakresu hu­manistyki. Dlatego, nie łamiąc zasad logiki i jasności planu, warto zadbać o elegancję lliteracką zawartych w nim sformułowań.

8. Skróty

Wykaz skrótów nie jest obowiązującym punktem pracy. Jeśli w niej wystę­puje, to zaraz po planie, czyli spisie treści.

Rodzaje skrótów

Skróty mogą być własne lub znormalizowane. W teologii polskiej przyj­mujemy umownie, że skróty znormalizowane to te, które podaje „Encyklope­dia Katolicka" (Lublin 1985, t. l, ss. l* - 44* lub samoistny druk pt. „Ency­klopedia Katolicka. Wykaz skrótów", Lublin 1993, z wyjątkiem działu VI i VIII), oraz skróty powszechnie przyjęte w piśmiennictwie polskim. Niektóre należy stosować obowiązkowo, np. właśnie skróty powszechnie przyjęte czy skróty nazw ksiąg Pisma św. i dokumentów soborowych. Te ostatnie mogą odnosić się do ich nazw polskich (np. Konstytucja o Kościele = KK, lub ła­cińskich (konstytucja „Lumen Gentium" = LG). Można skracać tytuły cza­sopism¹⁸, a także książek i artykułów stanowiących źródła lub opracowania.

W wykazie skrótów umieszczamy tylko skróty własne. Nie ma przecież sensu podawanie w wykazie skrótów typu: „np." czy „s.". O skrótach znor­malizowanych możemy napisać we wstępie, np.: „W pracy został zastosowa­ny «Wykaz skrótów* z Encyklopedii Katolickiej, Lublłnl985,1.1, ss.l* - 44*". Dobrze jest również ten dział pracy nazwać: „Wykaz skrótów własnych".

Zasady tworzenia skrótów własnych

1. Zastosowanie skrótów własnych ułatwia sporządzenie przypisów. W takim przypadku skracamy tytuły najważniejszych źródeł, opracowań.

" Por. S. Grzechowiak, Wprowadzenie do pisania prac magisterskich z nauk teologicznych, Gniezno 1995, s. 52.

26

" Według systemu przyjętego w dziale IX. Skróty bibliograficzne „Wykazu skrótów" Encyklopedii Katolickiej.

27

2. Przyjmuje się dwa sposoby tworzenia skrótów własnych:

a. skrót składający się z jednego lub dwu wyrazów tytułu artykułu lub książki, np. Katechizm Kościoła ... - J. Ratzinger, Katechizm Kościoła Katolickiego a optymizm zbawionych, „Communio" 14 (1994) nr 4, ss.3-18;

b. można skrócić dwie, trzy pierwsze litery tytułu danego artykułu lub książki, np. „Katechizm Kościoła Katolickiego" skracamy KKK.

3. Wykaz skrótów porządkujemy alfabetycznie.

Skróty powszechnie przyjęte

Jak zaznaczyłem, w pracach dyplomowych należy stosować skróty po­wszechnie przyjęte w piśmiennictwie polskim: itd., itp., m.in., np. (często przed tym skrótem stawiamy przecinek), nr, tj., tzn., tzw., s., Ip. Skróty: św., kard., abp, bp, ks., dr, s. kładziemy tylko przed nazwiskiem lub imieniem da­nej osoby. Bez nazwiska (imienia), trzeba pisać: święty, kardynał itp.

Staramy się nie robić „dzikich skrótów". Nie stosujemy więc skrótów: wg., K-ł, Duch Św., Trójca Św. Wolno natomiast pisać: Pismo św., Msza św., Ojciec św. (stosuje się ten skrót tylko w odniesieniu do aktualnego papieża). Ale również w tych przypadkach formą właściwszą jest nie skracanie przymiotnika „święty".

9. Podział bibliografii

Bibliografia jest uporządkowanym według kryteriów danej nauki spisem książek, druków, czasopism, artykułów oraz dokumentów; spisem połączonym z najważniejszymi danymi o danej pozycji (autor, tytuł, miejsce i rok wydania itp.). Wykaz bibliografii stanowi obowiązkowy element prac dyplomowych, magisterskich, licencjackich, doktorskich i habilitacyjnych. Umieszcza się go na początku, po stronicy tytułowej, spisie treści i ewentualnym wykazie skró­tów. Autor wpisuje tu wszystkie publikacje, z których korzystał w trakcie pi­sania (z wyjątkiem najbardziej podstawowych podręczników, poradników czy encyklopedii ogólnych).

Podstawowy podział bibliografii

Wykaz bibliografii musi być odpowiednio uporządkowany. Zazwyczaj w pracach teologicznych stosuje się następujący podział:

I. PISMO ŚWIĘTE I DOKUMENTY URZĘDU NAUCZYCIELSKIEGO KOŚCIOŁA¹⁹

Znajdą się tu np. pozycje:

Pismo święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych, Poznań-Warszawa 1980. Breviarium Fidei, Poznań 1980.

Sobór Watykański II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznań 1986. Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań 1994. Kodeks Prawa Kanonicznego, Poznań 1984.

" Zasada ta nie dotyczy prac typowo egzegetycznych oraz większości prac z historii Kościo-ta, psychologii pastoralnej i socjologii pastoralnej. Nie należy tu też umieszczać dokumentu Urzędu Nauczycielskiego, który stanowi źródło pracy. Znajdzie się on bowiem w dziale: „Źró­dła" (lub: „Źródło")

29

28

Niekiedy dział ten określa się mianem „Źródła teologii" dlatego, że pod­stawowym i konstytutywnym źródłem argumentacji teologicznej jest Pismo święte oraz objaśnienia depozytu Objawienia zawarte w uchwałach soboro­wych, nauce Ojców Kościoła, orzeczeniach papieskich itp.²⁰ Teolog katolicki pracuje zawsze w świetle Pisma świętego i Tradycji. Dlatego dział ten porząd­kujemy według obiektywnej wagi źródeł teologicznych (loci theologici) oraz wyróżniamy od „źródeł pracy".

II. ŹRÓDŁA

Stanowią one materiał, na którego podstawie student tworzy pracę. Są to np. dzieła autora, o którym pisze, albo zasadnicze teksty, które poddaje „obróbce". Źródła można podzielić na podgrupy. Porządkujemy je chronolo­gicznie. Mogą, zwłaszcza w pracach historycznych, dzielić się na:

1. Źródła rękopiśmienne;

2. Źródła drukowane.

Pisząc np. studium na temat: „Apologia chrześcijaństwa w obliczu ruchu New Agę", możemy podzielić źródła na:

1. Pisma z kręgu New Agę;

2. Pisma chrześcijańskie.

III. OPRACOWANIA

Punkt ten można też nazwać: „Literatura przedmiotu" z tej racji, że do­kumentuje on stan badań przedmiotu, którego opracowania podjęliśmy się. Zapisuje się tu w porządku alfabetycznym pozycje, które w całości lub części odnoszą się wprost do opracowywanego tematu. Ich wykaz pozwala zorien­tować się, jaki jest stan badań nad danym zagadnieniem lub problemem. Brak tego punktu w wykazie literatury świadczy bądź o tym, że podjęty temat jest tematem „dziewiczym", bądź że student nie przeprowadził dokładnej kwerendy bibliograficznej.

IV LITERATURA POMOCNICZA

Są to materiały odnoszące się do tła teologicznego, kościelnego, kultural­nego, prawnokanonicznego, a nawet społeczno-politycznego podejmowanego

²⁰ Na temat loci theologici por.: Cz. S. Bartnik, Kościół Jezusa Chrystusa, Wrocław 1983, s. 357-359; S. C. Napiórkowski, Jak uprawiać teologię, Wrocław 1994, s. 37-58.

tematu. Umieszczamy tu wszystkie pozycje, które zostały uwzględnione w przy­pisach, a nie znalazły się w ani w wykazie źródeł, ani w wykazie opracowań.

Podział bibliografii w pracach z zakresu biblistyki

W pracach z biblistyki można zastosować następujący układ:

BIBLIOGRAFIA

I. ŹRÓDŁA

1. Teksty oryginalne Novum Testamentum Grece et Latine, wyd. E. Nestle, K. Aland i in.,

Stuttgart 1979.

The Greek New Testament, wyd. K, Aland, M. Black, C. M. Martini

i in., Stuttgart 1983.

2. Przekłady

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Biblia Poznańska 1987. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań-Warszawa 1971.

II. KOMENTARZE DO PISMA ŚWIĘTEGO Gryglewicz E, Ewangelia według św. Łukasza, Poznań 1984. Homerski J., Ewangelia według św. Mateusza, Poznań 1979.

III. LITERATURA PRZEDMIOTU IV LITERATURA POMOCNICZA

Uwagi dotyczące do literatury pracy

1. Opracowania i literaturę pomocniczą porządkujemy alfabetycznie we­dług nazwisk autorów.

2. Bibliografia musi być pełna na poziomie źródeł (nie wolno „dać się zła­pać"), możliwie bogata w opracowania i nie przesadzona, jeśli chodzi o lite­raturę pomocniczą.

3. Nawet jeśli źródła są popularne lub natury literackiej, opracowania po­winny mieć charakter naukowy.

31

30

10. Korzystanie z biblioteki

Punkt ten powinien mieć postać ćwiczeń przeprowadzonych w miejscowej bibliotece teologicznej przez jej pracownika. W trakcie ćwiczeń student zapo­znaje się z:

1. Głównymi dzialami biblioteki;

2. Typami katalogów i sposobami korzystania z nich (alfabetyczny, rze­czowy);

3. Sposobami korzystania z zasobów bibliotecznych (wypełnianie rewer­sów, wypożyczanie i zwrot książek oraz czasopism, informacja kompu­terowa, internet itp.);

4. Możliwościami pracy w pracowniach „ogólnych", a więc korzystania ze spisów zawartości czasopism, z encyklopedii, słowników itp. Słuchacze nie zawsze zdają sobie sprawę np. z tego, że słowo „literatura" nie od­nosi się wyłącznie do literatury pięknej, a „słownik" - do słowników ob­cojęzycznych;

5. Możliwościami korzystania z pracowni poświęconych danym dyscypli­nom, np. biblistyce, teologii pastoralnej;

6. Zasadami etycznymi obowiązującymi w bibliotece i podczas korzysta­nia z wypożyczonej pozycji.

Katalogi i pracownie

Na ogół w bibliotekach mamy do czynienia z dwoma typami katalogów: alfabetycznym i systematycznym (rzeczowym).

W katalogu alfabetycznym pozycje klasyfikuje się alfabetycznie według nazwisk autorów. Prace zbiorowe zamieszcza się albo według nazwiska re­daktora, albo pierwszego autora, albo tytułu dzieła. Pozycje anonimowe są sklasyfikowane według pierwszych słów ich tytułów.

W katalogu systematycznym (rzeczowym) pozycje klasyfikuje się na zasa­dzie ich przynależności do pewnej gałęzi wiedzy. Celem tego katalogu jest

poinformowanie czytelnika o tym, do jakich działów wiedzy należą książki znajdujące się w bibliotece (historia Kościoła, teologia biblijna, homiletyka, psychologia itp.).

Dzisiaj coraz częściej spotyka się katalogi nie kartkowe, ale zmikrofilmo-wane lub skomputeryzowane. Umiejętność posługiwania się nimi należy do podstawowych umiejętności, które student powinien uzyskać w toku studiów.

Ważne jest również zapoznanie się piszącego z czytelniami lub pracow­niami bibliotecznymi. Ułatwi mu to „kwerendę orientacyjną" oraz pozwoli uniknąć błędu poszukiwania w magazynie bibliotecznym pozycji, którą sam łatwo znajdzie w czytelni.

W dobie telewizji i zalewu banalnymi czasopismami ważną rzeczą jest wszczepienie w studenta, zwłaszcza studenta teologii, miłości do książki i szacunku do biblioteki. Należy zachęcać zarówno do tworzenia własnej bi­blioteki domowej, jak i archiwum rodzinnego.

32

11. Poszukiwania bibliograficzne

Kwerenda bibliograficzna, czyli zbieranie literatury, jest kolejnym ważnym etapem przygotowania bliższego do pisania pracy. Co należy na tym etapie uczynić? Jak i z czego uzyskać podstawowe informacje na temat źródeł i opracowań?

„Kwerenda orientacyjna"

Dorobek interesującej nas nauki zawierają encyklopedie, słowniki, pod­ręczniki, artykuły i ewentualnie skrypty. Zanim zacznie się zbierać materiały szczegółowe do pracy, należy zapoznać się z opracowanymi w nich hasłami i tematami oraz towarzyszącymi im spisami bibliografii. Szukamy zatem w:

1. Encyklopediach - ogólnych, a przede wszystkim przedmiotowych, w których często zawarta jest podstawowa literatura. Najlepszym przykła­dem encyklopedii przedmiotowej jest w Polsce „Encyklopedia Katolicka" wy­dawana w Lublinie od 1973 r.

2. Słownikach (leksykonach) rozumianych tu jako tematyczne i przedmio­towe zbiory opracowanych haseł z danej dyscypliny. W teologii godne pole­cenia są słowniki: X. Leon-Dufour, Słownik Nowego Testamentu, Poznań 1986; J. M. Szymusiak, M. Starowieyski, Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa, Poznań 1971; Słownik teologiczny, t.1-2, Katowice 1989; Ka­tolicyzm A-Z, Poznań 1989; F. Kónig, H. Waldenfels (Red.), Leksykon religii, Warszawa 1997. Często podaje się w nich bibliografię. Jest to zazwyczaj wy­kaz bardzo syntetyczny, ale zawierający pozycje najbardziej istotne.

3. Konkordancjach, np. w Konkordancji do Biblii Tysiąclecia, Warszawa 1991, oraz zbiorach orzeczeń Kościoła: Breviarium Fidei. Wybór doktrynal­nych wypowiedzi Kościoła, Poznań 1988; Katechizm Kościoła katolickiego, Poznań 1994; W trosce o pełnię wiary. Dokumenty Kongregacji Nauki Wiary 1966-1994, Tarnów 1995.

4. Podręcznikach, najlepiej obszernych, rozumianych jako dzieło podsta­wowe, np.: S. Olejnik, W odpowiedzi na dar i powołanie Boże. Zarys teolo­gii moralnej, Warszawa 1979; H. Waldenfels, O Bogu, Jezusie Chrystusie i Kościele dzisiaj, Katowice 1993; Ku chrześcijaństwu jutra. Wprowadzenie do ekumenizmu, Lublin 1996.

5. Skryptach i źródłach, które wskaże prowadzący seminarium lub inna kompetentna osoba.

Systematyczne zbieranie literatury pracy

Dopiero po zapoznaniu się z odpowiednimi hasłami i towarzyszącymi im spisami bibliografii w encyklopediach, słownikach, podręcznikach itp., moż­na przystąpić do systematycznego zbierania literatury pracy.²¹ Możemy ją znaleźć w zbiorach bibliografii²²:

1. „Bibliografia Zawartości Czasopism" - w latach komunizmu propo­zycje teologiczne rejestrowano najczęściej w dziale „Religioznawstwo" lub „Filozofia", w ostatnich natomiast latach podaje się je w dziale „Religia", potraktowanym szeroko łącznie z religioznawstwem i teologią.

2. Bibliografia zawartości konkretnych czasopism: Bibliografia zawarto­ści „Zeszytów Naukowych KUL' za lata 1958-1977, Lublin 1979; „Chrześci­janin w Świecie" 1969-1977. Spis treści; „Ateneum Kapłańskie". Bibliografia 1957-1971, 1957-1971, Włocławek 1972 itp.

3. Bibliografie odnotowujące na bieżąco ukazujące się artykuły na tema­ty teologiczne i społeczno-religijne.

4. Spis roczników czasopism, szczególnie tych, co do których mamy pra­wo domyślać się, że zawierają publikacje na temat interesującej nas proble­matyki.

5. Zbiory bibliografii dołączone do danej publikacji;

6. Bibliografie opracowane specjalnie przy okazji danej publikacji. Np. publikacja: Jezus Chrystus. Historia i tajemnica [red. W. Granat, E. Kopeć], Lublin 1982, zawiera bibliografię na temat: Problematyka chrystologiczna w polskim piśmiennictwie teologicznym 1945-1980.

²¹ Nie oznacza to oczywiście, że już. na omówionym pierwszym etapie nie wolno zbierać napotkanych informacji bibliograficznych.

²² Por. S. Grzechowiak, dz. cyt., s. 29-32

35

34

Niezbędne jest też zapoznanie się z katalogami rzeczowymi, a także katalogami prac doktorskich i magisterskich w odpowiednich bibliotekach, zwłaszcza KUL i ATK.

Koniecznie należy przejrzeć bibliografię załącznikową w pracach dyplo­mowych (magisterskich, licencjackich, doktorskich i habilitacyjnych) podej­mujących temat pokrewny. Prace te są dostępne w bibliotece uczelni, gdzie dla uzyskania stopnia je przedstawiano. Wolno z nich korzystać po złożeniu do dyrekcji biblioteki podania sygnowanego przez promotora.

Warto przeglądać także przypisy i bibliografię załącznikową do rozma­itych artykułów związanych z podjętym tematem.

Zasady dotyczące poszukiwania i analizy literatury

Po dokonaniu wyboru tematu i etapie wstępnej orientacji w dyscyplinie oraz podjętej problematyce możemy przystąpić do tworzenia jak najpełniejsze­go zestawu źródeł, ustalenia status guaestionis, czyli literatury przedmiotu (Co już na ten temat napisano?), oraz fiszkowania i analizy źródeł. Należy czynić to w sposób dokładny, skrzętnie zachowując następujące zasady:

1. Korzystamy zawsze z pozycji najnowszej spośród dostępnych.

2. Od początku do końca tworzenia pracy trzeba być nastawionym na dal­sze szukanie i pilne śledzenie ukazujących się pozycji. Zbieranie literatury przerywa się jednak na wyraźne żądanie promotora.

3. Jest wskazane, żeby student zebraną do pracy literaturę przedstawił na seminarium. Uczestnicy seminarium, znając nawzajem tematy, których opra­cowania podjęli się, powinni służyć sobie koleżeńską pomocą w przypadku odkrycia artykułu czy rozprawy dotyczącej tematu innego uczestnika.

4. Ważna jest kwestia sposobu analizowania literatury. Czy np. rozpoczy­nać analizę od źródeł, czy od opracowań? Wydaje się, że rozpoczynanie od źródeł jest bardziej naturalne. Rozpoczynanie bowiem od opracowań wnosi niebezpieczeństwo „ustawienia" magistranta pod kątem pewnych interpreta­cji. Może się jednak okazać, iż analiza opracowań jest niezbędna do właści­wego zrozumienia źródeł."

Odwrócenie kolejności chronologicznej, zarówno w odniesieniu do anali­zowania źródeł, jak i opracowań (tzn. rozpoczęcie od pozycji najstarszych),

może się okazać przydatne lub wręcz konieczne dla zrozumienia rozwoju po­glądów w źródłach albo dla uchwycenia ewentualnej ewolucji ocen w opra­cowaniach.²⁴

5. Najbardziej pożyteczne jest dwukrotne czytanie literatury. W pierw­szym czytaniu, obejmującym całą publikację, trzeba zorientować się w jej tre­ści i uchwycić główne wątki. W drugim czytaniu student może skupić się na tych partiach publikacji, które uznaje za przydatne do pisanej pracy.

6. Teksty własne stanowią osobisty warsztat pracy magistranta, stąd może on w nie ingerować (najlepiej ołówkiem czy to na marginesie, czy w tek­ście). Dobrze jest zaznaczać interesujące fragmenty tekstu przy pomocy fla­mastrów. Natomiast gdy chodzi o teksty pożyczone, jakiekolwiek zaznacza­nie, nawet w sposób możliwy do usunięcia, np. ołówkiem, jest niedopuszczal­ne. W tym przypadku należy sporządzać uwagi na kartce, fotokopiować, pi­sać fiszki tematyczne.

²⁴ Tamże.

²³ Tamże, s. 35.

36

37

12. Dokumentacja pracy

Wypisy, wyciągi, fiszki

Podstawą napisania pracy naukowej jest nie tylko lektura źródeł i opra­cowań, ale również systematyzacja uzyskanych informacji. Dokumentacja pracy powinna mieć postać zbioru fiszek. Fiszki dzielimy na bibliograficzne i tematyczne.

Fiszki bibliograficzne

Są to fiszki w kształcie prostokąta o formacie znormalizowanym: 75 x 125 mm lub 1/8 formatu A-4.²⁵ Zapisuje się na nich minimum informacji biblio­graficznej, które wystarcza do jednoznacznego zidentyfikowania danej pozy­cji (książka, artykuł, fragment dzieła zbiorowego, recenzja). Są niezbędne do pełnej dokumentacji pracy, a zwłaszcza do sporządzania spisu bibliografii. Nic zawierają w zasadzie innych uwag, jak tylko imię, nazwisko autora, tytuł dzieła (lub artykułu), miejsce i rok wydania, liczba stronic. Obowiązuje przy tym zasada: jedna kartka dla jednej pozycji i zapis jednostronny. Drugą stro­nę można wykorzystać np. na uwagi, odnotowanie podziału pozycji, ważniej­szych pojęć itp. W prawym dolnym rogu zaznacza się wtedy: „verte" lub „./.".

1. Zapisu bibliograficznego dokonuje się w oryginalnym języku publikacji, nie tłumacząc ani imion autora, ani takich danych, jak miejsce wydania, kolej­ność wydania czy tom. A zatem wszystkie te oznaczenia podaje się w języku, w którym zostały napisane. W razie konieczności dopuszczalna jest translite­racja, np. z greki na alfabet łaciński.²⁶

2. W przypadku gdy książka posiada więcej autorów, to do trzech nazwisk zapisuje się wszystkich. Gdy autorów jest więcej niż trzech, zapisuje się pierwszego (lub pierwszych trzech), a potem dodaje: [i in.].²⁷

3. Jeżeli autorem jest urząd Stolicy Apostolskiej, konferencja episkopatu itp., wówczas jako autora podaje się pełną nazwę tego urzędu, nie zmienia­jąc w niej kolejności słów. Nie podaje się natomiast nazwiska podpisującej go osoby, np. prefekta kongregacji czy prymasa Polski.

4. W tekście pracy i w jej przypisach umieszcza się zawsze najpierw imię autora lub skrót imienia, a potem dopiero nazwisko. Na fiszkach i w biblio­grafii kolejność zapisu imienia i nazwiska jest odwrotna.

5. Tytuł książki odpisujemy z karty tytułowej (a nie z okładki lub z tzw. karty przedtytułowej). Długie tytuły, zwłaszcza druków starych, można od­powiednio skrócić wielokropkiem w nawiasie kwadratowym [...], uważając jednak, aby skrót nie wypaczył tytułu. Zapisujemy też podtytuł, ponieważ zwykle zawiera on informacje ważne dla zrozumienia tytułu.

6. Jeśli nie podano miejsca i roku wydania na karcie tytułowej lub w tzw. stopce na końcu książki, piszemy: [b.r.m.w.]. W przypadku kilku miejsc po­danych na karcie tytułowej, można je przepisać lub podać tylko pierwsze i do­pisać: [itd.].²⁸

7. Jeśli mamy taką możliwość, dobrze jest prowadzić systematyczny zapis bibliografii na dyskietce komputerowej.

Wzory:

Dziat

Nazwisko i imię (skrót)

Tytut

M. r. w., s. ... -.... .

Sygnatura bibliot.

Por. tamże, s. 17-19.

²⁵ Wymiarów tych, ze względów technicznych, nie zachowamy w podanych dalej wzorach.

²⁶ Por. S. Grzechowiak, dz. cyt., s. 29-32.

²⁷ Nawias kwadratowy „[]" służy zawsze do oznaczenia tego, co do obcego tekstu (także w informację bibliograficzną) wprowadza piszący (np. opuszczenie jakichś stów w cytacie, zazna­czenie, że podkreślenie w cytacie pochodzi od niego itp.).

39

38

Bartnicki R., Przesianie Ewangelii, Warszawa 1996.

Kongregacja Nauki Wiary, Instrukcja o powołaniu teologa w Kościele. Donum veritatis. W: W trosce o pełnię wiary. Dokumenty Kongregacji Nauki Wiary 1966-1994, Tarnów 1995, ss. 353-369.

Fiszki tematyczne

Klasyczny format tych fiszek to 10x15 cm (praktycznie 1/2 formatu A-4). Zapisujemy na nich ważne fragmenty artykułu, dzieła, które nie jest naszą własnością (cytując lub streszczając). Dzisiaj zadowalamy się często odbit­kami kserograficznymi danych fragmentów. Oczywiście, należy wtedy zawsze dopisać źródło pochodzenia. Trzeba jednak pamiętać, że nie kserokopie, ale właśnie Fiszki tematyczne są najlepszym sposobem utrwalania sobie wiedzy, która ma stać się tworzywem pracy, a także najlepszą pomocą przy konstru­owaniu poszczególnych rozdziałów.

Wzór:

Dział

Nazwisko i skrót imienia autora, dzieto, m. r. w.

s. ... Tekst

Hemperek R, Góralski W., Przytula F. [i in.], Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, t. 3, Lublin 1986.

Nosowski Z. (Red.),

Dzieci Soboru zadają pytania,

Warszawa 1996.

Uwagi

Łach J.,

Wstąpił na niebiosa...,

„Communio" VI (1986) nr l, ss. 11-19.

1. Praktyczne, zwłaszcza w tematycznym segregowaniu wypisów, może się okazać posługiwanie się odrębnymi kolorami papieru.

2. Nie należy sporządzać wypisów w zeszycie, bo uniemożliwia to ko­nieczne w dalszej pracy porządkowanie tekstów.

3. Należy trzymać się zasady jednostronnego zapisu kartki. Jeżeli tekst nie mieści się na niej, dalszy ciąg pisze się na kolejnych kartkach. Ułatwia to później „rozłożenie" większej ilości wypisów, uchwycenie ich zawartości tre­ściowej i zaplanowanie treści paragrafu czy rozdziału.

41

40

4. Należy zwracać szczególną uwagę na dokładność przepisywania (zwłaszcza w odniesieniu do interpunkcji tekstu przepisywanego). Wolno poprawić oczywisty błąd ortograficzny lub drukarski, a w archiwaliach starą pisownię.

5. Tekst dosłownie wypisywany rozpoczyna się cudzysłowem, przy czym jeżeli zaczyna się go nie od początku zdania, to po cudzysłowie stawia się wielokropek, w nawiasie kwadratowym: „[...]". Wypis zamyka się cudzysło­wem i stawia kropkę. Jeśli wypis nie kończy się ostatnim słowem zdania, sta­wia się po tym słowie wielokropek w nawiasie kwadratowym i dopiero potem zamyka cudzysłów: [...]". Wten sposób, jak już pisaliśmy, zaznacza się wszel­kie opuszczenia lub interpolacje. Każdy wypis (dotyczy to także parafraz i streszczeń) powinien mieć dokładną dokumentację bibliograficzną. W tym celu z lewej strony i u góry kartki radzi się zostawić margines około 2 cm sze­rokości. Na lewym marginesie zapisujemy numerację kolejnych stronic prze­pisywanego lub streszczanego tekstu.

6. Przy robieniu wypisów z „drugiej ręki" wyraźnie zaznacza się ten fakt: „cyt. za".²⁹ W przypadku streszczeń należy zwracać uwagę, aby nie znie­kształcić myśli źródła.

Jednym słowem: fiszki powinny być przenośne, odnawiane, pisane po jednej stronie i ubogacane własnymi uwagami. Nie wolno brać się za pisa­nie pracy bez sporządzenia odpowiedniej liczby fiszek.

13. Cytaty i sposoby cytowania

Cytat jest to dosłowne odtworzenie w tekście lub przypisie wyrażeń, zdań, fragmentów prac, które stanowią źródła bądź przyczynki do naszego tematu.

Rola cytatu

Cytujemy, aby:

1. wyrazić ważną definicję czy opinię w sensie dosłownym;

2. uzasadnić własną opinię;

3. przeciwstawić się czyjemuś zdaniu - trzeba je wówczas zacytować;

5. przedstawić charakterystyczne wywody, poglądy danego autora;

6. zaprezentować zdania wymagające dokładnych komentarzy.

Należy bronić się przed dwiema skrajnościami: bądź kompletnym bra­kiem cytatów w pracy, bądź też nadmiernym ich mnożeniem w celu albo „ob-. jętościowego rozszerzenia pracy", albo też ukazania swojej erudycji. Ten ostatni przypadek nazywa się „erudycyjną ostentacją".

Czego nie cytować?

1. Rzeczy oczywistych;

2. Zdań, które mają charakter ogólnych wprowadzeń;

3. Zdań ozdobników.

Należy cytować ostatnie wydanie danej książki. Można oczywiście cyto­wać inne, ale po to, aby np. pokazać ewolucję myśli danego autora.

Cudzysłów

1. Nie używamy znaku cudzysłowu przy cytatach z języków nie pisanych czcionką łacińską.

²⁵ Uwaga dotyczy także przypisów.

43

42

2. Stosujemy różne znaki, jeśli występuje cytat wewnętrzny: „Jak powiedział Adam Mickiewicz: 'kobito, puchu marny'..." lub « ................

3. Dłuższe cytaty wprowadzamy za pomocą tzw. prostokąta. Otwieramy je i zamykamy cudzysłowem.

4. Jeśli cudzysłów obejmuje cale zdanie pytające, stawia się go po pytaj-niku (bez kropki).

Przykład:

Chrystus zapytał: „Za kogo ludzie uważają Syna Człowieczego?"

Jeśli cudzysłów obejmuje fragment zdania, stoi po tym fragmencie; jeśli fragment cytowany kończy zdanie pytające, wówczas znak zapytania umiesz­cza się po cudzysłowie.

Przykład:

Jak należy rozumieć „hierarchię prawd"?

5. Kropka stoi zawsze po cudzysłowie. Stąd zakończenie cytatu zwieńczo­ne odnośnikiem wygląda w sposób następujący:

6. Ponieważ w tekstach naukowych słownictwo ma charakter ścisły, ujmu­je się w cudzysłów występujące w nich wyrazy o charakterze potocznym.

Przykład:

Dzieci miewają skłonność do „połykania" catych zgłosek.

Uwaga:

Opuszczenie w cytowanym tekście sygnalizuje się przy pomocy znaku: [...]; oczywiste błędy, pomyłki przy pomocy znaków: [sic!] lub [!].

³⁰ Przykład przypisu.

44

14. Przypisy i ich rodzaje

Pracy magisterską pisze się na podstawie materiałów źródłowych. Przypisy są znakiem, że odwołujemy się do źródeł, opracowań i literatury pomocniczej - dokumentują to, pozwalając uniknąć pomówienia o plagiat, i pokazują, że autor opanował metodę pracy naukowej. Ogólnie rzecz biorąc, przypisy peł­nią w pracy rolę udokumentowania, uzasadnienia lub wyjaśnienia tego, co znajduje się w tekście właściwym. Są odpowiednim miejscem na dane biblio­graficzne, uzasadnione polemiki i dygresje oraz na zamieszczenie treści mo­gących uzupełnić i wyjaśnić tekst. Ich obecność jest uważana za nieodzowny warunek pracy naukowej.

Podstawowe reguły dotyczące przypisów

1. „Reguła salomonowa": w przypisach nie powinno znaleźć się nic, co należy do tekstu właściwego, i nic, co nie dotyczy pracy.

2. Umieszczamy je na dole stronicy (czasem, za zgodą promotora, na końcu pracy lub w oddzielnym tomie).

3. Przypisom odpowiadają ściśle numery odsyłaczy.

4. Odsyłacze od l do nn dotyczą jednego rozdziału pracy. Jeżeli przypisy znajdą się we wstępie lub zakończeniu (wyjątkowo), również tam prowadzi­my je od l do nn.

5. Nie odsyłamy w zasadzie do właśnie pisanego tekstu (inne napisane

przez siebie książki lub artykuły wolno cytować).

6. Przypisy oddzielamy od tekstu głównego linią długości 4 cm. Odsyłacz podnosimy w tekście o l „skok".

7. Numer przypisu (bez kropki) pozostaje na tym samym poziomie co

pierwsza linia przypisu.

8. Przypisy zapisuje się tzw. interlinią 1.

9. Kilka artykułów lub dzieł cytowanych w obrębie jednego przypisu od­dzielamy średnikiem.

45

10. Przypis rozpoczyna się zawsze z dużej litery i kończy zawsze kropką. Przykład:

18 Tamże.

11. Tytuły dzieł i artykułów podajemy bez cudzysłowów.

12. W przypisach i w bibliografii nie podajemy: ks., o., bp, kard., dr, prof., SJ, OMI. Zachowujemy natomiast „św.".

13. Cytując z Patrologii Migne'a, podajemy księgę, numer rozdziału, pod­sekcję, kolumnę i litery marginalne. Używamy skrótów PG (Patrologiae Cur-sus Completus. Series Greca) i PL (Patrologiae Cursus Completus. Series Latina). Np. Sulpicius Severus, Dialogus 2,13,5 PL 20, 210 CD.

14. Przytaczając archiwalia, na pierwszym miejscu podajemy znak dane­go archiwum³¹, a później znak zespołu, z którego korzystamy, sygnaturę i kar­tę. Np. AAW, AKW, syg. 856, k.7. Jeśli dwu ostatnich danych brak, pisze się: „bez syg. i pag.".

15. Jeśli w przytaczanym dziele z jakichś przyczyn pominięto rok wyda­nia, pisze się: b.r.w.; miejsce - b.m.w.; wszystkie te dane - b.r.m.w.

16. W naszym zapisie nie podajemy nazwisk tłumaczy ani nazw wydaw­nictw.

1 V. Messori, Opinie o Jezusie, Kraków 1994, s. 23.

2 Tamże.

3 Por. tamże, s. 24.

2. Przypis odsyłający (źródłowy rozszerzony). Jest stosowany wtedy,

gdy:

a myśl danego autora parafrazujemy lub też pobieżnie streszczamy; b. odsyłamy do innego autora, który naszymi poglądami me zgadza się

(w celu porównania lub polemiki);

c odsyłamy do innej pozycji, której lektura pozwoli nam i czytelników, ' lepiej zrozumieć, pogłębić prezentowane treści w tekście własc.wym. W przypadku: a) przypis powinien poprzedzać znak Por.; w przypadku b) Por.; w przypadku c) Zob. albo Zob. także.

4 Por. tamże.

5 Por. tamże; zob. tenże, Raport o stanie wiary, Poznań 1987, s. 42.

3 Przypis uzupełniający (wyjaśniający, dygresyjny). W tym przypisie umieszczamy dygresje, uwagi dotyczące prezentowanych treści, śmiałe hipo­tezy, na które nie ma jednak miejsca w tekście właściwym.

Rodzaje przypisów

W pracy magisterskiej występują trzy rodzaje przypisów. Wszystkie trzy powinny zostać uwzględnione w pracy. Nawet do jednego odnośnika można zastosować kilka rodzajów przypisów (przypis mieszany). Takie łączenie jest znakiem dojrzałości metodologicznej piszącego.

1. Przypis dokumentujący (źródłowy zwykły). Stosuje się go wtedy, gdy w tekście głównym pracy został zacytowany lub bardzo dokładnie streszczo­ny fragment jakiejś pracy, książki, artykułu. Aby nie popełnić plagiatu, w tek­ście właściwym stawiamy znak cudzysłowu, a w przypisie umieszczamy dane pozwalające zidentyfikować miejsce i dzieło, z którego korzystamy. Przypiso­wi temu nie mogą towarzyszyć znaki typu Por., Zob.

" Znaki te można znaleźć w: Encyklopedia Katolicka. Wykaz skrótów, dz. cyt., (IX Skróty bibliograficzne).

47

46

15. Technika sporządzania przypisów

Przypis dokumentujący

Dzielo samoistne (książka jednego autora)

1 W. Góralski, Lud Boży, Częstochowa 1996, s. 150-155.

Praca w dziele zbiorowym

2 A. Rojewski, Liturgia w wykładzie arcybiskupa Antoniego Juliana Nowo­wiejskiego. W: A. Suski, W. Góralski, T. Żebrowski (Red.), Arcybiskup Antoni Ju­lian Nowowiejski (1908-1941). W pięćdziesiątą rocznicę męczeńskiej śmierci, Rock 1991, s. 289.

Artykuł

3 Cz. Rychlicki, Chrystologia Waltera Kaspera - próba syntezy, „Ateneum Ka­płańskie" 103 (1984) z. 1, s. 181.

Lub z zastosowaniem skrótu tytufu czasopisma:

4 T. Rutowski, Przyczynowość na terenie fizyki, filozofii przyrody, metafizyki i teorii informacji, RF 32 (1984) z. 3, s. 49.

Recenzja

5 T. Rutowski (Rec.), Ks. Stanisław Kowalczyk, Drogi ku Bogu, Wrocław 1983, „Studia Płockie" 14 (1986) s. 318.

Praca nie opublikowana drukiem

6 L. Btaszczak, Geneza chrześcijaństwa w pismach klasyków marksizmu (mps), Płock-Lublin 1989.

^u Obok podanej tu normy „przecinkowo-kropkowej" w literaturze naukowej występują inne normy. Należy tu zwrócić szczególnie uwagę na tzw. normę polską (PN), preferowaną w wielu środowiskach naukowych.

Pismo święte

7Wj3,14;Ps50,1;Mk3, 13-19; Dz 13, 16.26; 1 Kor 15, 3-5.7.

Dokumenty Urzędu Nauczycielskiego Kościola

8 DV nr 2; GS nr 40.

9 Kań. 356 § 1 KPK.

10 Jan Paweł II, Ut unum sint, Watykan 1995, nr 95; por KKK nr 363.

Encyklopedie

10 L. Seweryniak, Gostynin. W: EK, t. 5, koi. 1326.

Przypis odsyłający

11 Por. J. Kraszewski, Katechizować, ale jak?, Płock 1995, s. 62-65; zob. R. Jaworski, Spotkać się, Płock 1993, s. 5-8; tenże, Chrześcijańska psychoterapia, „Studia Płockie" 12 (1984) s. 215.

Przypis uzupelniający

12 Istotnie, nikt nie byt świadkiem Zmartwychwstania. Jak pokażemy dalej, ma to swoją głęboką wymowę teologiczną. Ale nawet z punktu widzenia histo­rycznego, podkreśla l. Mroczkowski, nie jest ważne, „że Zmartwychwstanie Chrystusa nigdy nie było relacjonowane bezpośrednio. Jest faktem historycz­nym, że dwadzieścia lat po zdarzeniu wielkanocnym utrwaliła się tradycja, we­dług której Chrystus "zmartwychwstał trzeciego dnia, zgodnie z Pismem; i że ukazał się Kefasowi, a potem Dwunastu (...)»" (l. Mroczkowski, Osoba i ciele­sność. Moralne aspekty teologii ciała, Płock 1994, s. 251).

Lub:

(...)»". l. Mroczkowski, Osoba i cielesność. Moralne aspekty teologii ciała, Płock 1994,s. 251.

Ciąg przypisów

13 Por. M. Grzybowski, „Zostawił dobrą pamięć". Stanisław Zgliczyński 1900-1940, Płock 1993, s. 1 - 4; tenże, Ksiądz Władysław Makowski 1885 -1945, Płock 1995, s. 7.

14 Tenże, Ksiądz Władysław Makowski..., dz. cyt., s. 22.

15 Por. W. Góralski, Skład osobowy kapituły płockiej w okresie rządów die­cezją arcybiskupa Antoniego Juliana Nowowiejskiego. W: A. Suski, W. Góralski, T. Żebrowski (Red.), Arcybiskup Antoni Julian Nowowiejski (1908-1941). W pięć­dziesiątą rocznicę męczeńskiej śmierci, Płock 1991, s. 210.

16 Tamże.

49

48

Wzór układu bibliografii

Bartnik Cz. S., Chrzest Kościoła, CT 47 (1977) f. 2, ss. 21-32. Kościół Jezusa Chrystusa, Wrocław 1983.

Hładowski W., Zarys apologetyki, Warszawa 1980.

Kamykowski Ł., Dlaczego Chrystus? Dlaczego Kościół?, Kraków 1992.

Kasper W., Rzeczywistość wiary, Warszawa 1989. Jezus Chrystus, Warszawa 1992.

Kongregacja Nauki Wiary, Communionis notio. List do Biskupów Kościoła katolickie­go o niektórych aspektach Kościoła pojętego jako komunia. W: W trosce o peł­nię wiary. Dokumenty Kongregacji Nauki wiary 1966-1994, Tarnów 1995, ss. 390-401.

Kulisz J., Wprowadzenie do teologii fundamentalnej, Kraków 1995.

Myśków J., Zagadnienia apologetyczne, Warszawa 1986.

Nagy S., Chrystus w Kościele, Wrocław 1983.

Rusecki M. (Red.), Być chrześcijaninem dziś, Lublin 1992. Wiarygodność chrześcijaństwa, 1.1, Lublin 1994.

Waldenfels H., O Bogu, Jezusie Chrystusie i Kościele dzisiaj, Katowice 1993.

Węctawski I, Sieć, Kraków 1997.

Wywiady, obserwacje

W pracach teologiczno-historycznych i etnograficznych często posługuje­my się metodą wywiadu, badań terenowych lub obserwacji. Np. w wykazie źródeł pracy dotyczącej zwyczajów adwentowych na danym terenie należy umieścić punkt:

Badania terenowe

Przeprowadzono 15 wywiadów z 10 informatorami we wsi Budy Kozickie, 10 wy­wiadów z 5 informatorami we wsi Kozice; 5 wywiadów z 4 informatorami we wsi Baby Górne.

Jeżeli w pracy historycznej odwołano się do wywiadów, w wykazie źródeł należy uwzględnić punkt:

Wywiady

Wywiad z Z. Lasocką przeprowadzony dn. 10 X 1997 r. Wywiad z J.K. przeprowadzony dn. 10 X11997 r.

W obu tych przypadkach przypisy formułuje się następująco:

1 Według inf. H.S. z Bud Kozickich; G.J. z Bab Górnych.

2 Por. wywiad z J.K. przeprowadzony dn. 10 X11997 r.

3 Obserwacja własna.

16. Wstęp

„Wstęp" (inaczej: „słowo wstępne", „słowo wprowadzające", „wprowa­dzenie") to zespół treści, przez które autor wyjaśnia założenia, główny pro­blem i cel pracy, a także sposób, w jaki zostanie napisana.

Od tak rozumianego wstępu należy wyraźnie odróżniać przedmowę. Przedmowa bowiem zawiera treści nie tyle merytoryczne, ile przede wszyst­kim osobiste („Od autora", „Przedsłowie"). Autor ujawnia w niej np. osobi­ste powody zetknięcia się z podejmowaną w pracy problematyką, zamieszcza podziękowania należne osobom trzecim i ewentualne uwagi na temat prezen­towanego wydania książki. Przedmowa nie jest elementem obowiązkowym i w pracy dyplomowej oraz magisterskiej należy jej raczej unikać. Natomiast wstęp stanowi integralną i konieczną część pracy.

Elementy formalne wstępu

1. Nakreślenie tlą tematu (historycznego, pojęciowego, społecznego, filo­zoficznego itp.).

2. Pokazanie aktualności i wagi tematu. Chodzi w tym miejscu o uza­sadnienie tematu, przedłożenie głównych racji pisania takiej właśnie pracy. Czasem utożsamia się to z ujawnieniem potrzeby czy nawet pożytku opraco­wywania podjętej tematyki, czyli z wskazaniem racji praktycznych (kateche­tycznych, pastoralnych itp.).

3. Ukazanie związku z dyscypliną. Piszący powinien wykazać się świado­mością metodologiczną i odpowiedzieć na pytanie, dlaczego tworzy opraco­wanie z zakresu np. prawa kanonicznego, a nie teologii pastoralnej czy historii Kościoła. Jest to ważne zwłaszcza wtedy, gdy podejmuje się jeden aspekt (psychologiczny, socjologiczny czy teologicznopastoralny) rozległego tema­tu, np. subkultur młodzieżowych czy sekt.

4. Postawienie problemu. Problem pracy najlepiej jest postawić w formie zasadniczego pytania, na jakie ma ona dać odpowiedź, ponieważ właśnie py­tanie pozwala najdokładniej wyrazić i określić problem. Przy tej sposobności

51

50

można też postawić gtówną tezę pracy, zakreślić cel i podać problematykę ba­dawczą (pytania szczegółowe, które łączą się z podjętym tematem).

5. Wyjaśnienie treści i zakresu pojęć występujących w tytule.

6. Ewentualny szkic życiorysu autora, o którym student pisze, którego poglądy omawia itp. Życiorys może się znaleźć: a. we wstępie właściwym; b. w jednym z przypisów do wstępu; c. w pierwszym rozdziale; d. w całej pracy.

7. Prezentacja stanu badań. Należy pokazać, co już zrobiono w zakresie wybranego tematu, podejmowanego problemu czy zagadnienia. Z tego bo­wiem wynika jego aktualność i zasadność zajmowania się nim.

8. Ogólne omówienie źródeł, które posłużą do przygotowania pracy. Oczywiście, nie chodzi o podawanie w tym miejscu bibliografii załącznikowej, ale o syntetyczne przedstawienie spożytkowanej literatury. W pracach histo­rycznych należy w tym miejscy dokonać krytyki źródeł (charakter źródła, bez­stronność świadków itp.). Ujawnia się też trudności, które zachodziły przy poszukiwaniu i opracowywaniu literatury. Mogą one dotyczyć np. szczupło­ści źródeł, problemów z przekładem itp. Nie mogą jednak być tak duże, żeby praca miała ucierpieć w sposób istotny. Zresztą to promotor powinien decy­dować, czy dostępna literatura wystarczy do podjęcia pracy.³² Dodam jeszcze, że jeżeli praca jest pisana na podstawie badań ankietowych, wówczas we wstępie mówi się o nich tylko ogólnie, ponieważ w takim przypadku wymaga się zwykle odrębnego rozdziału.

9. Opis metod, którymi autor pracy posłużył się przy jej przygotowaniu. W ten sposób daje on dowód świadomości metodologicznej. Należy tu uni­kać zarówno nagminnych błędów (W pracy posłużono się metodą analityczno-syntetyczną), jak i schematyzmu. Funkcję opisu metody może spełnić dobrze sporządzony opis poszczególnych działań badawczych.³⁴ Zazwyczaj jednak recenzenci prac dyplomowych i magisterskich domagają się jednoznacznego zdania sprawy z zastosowanych metod.³⁵

10. Krótki zapis struktury pracy. Polega on przede wszystkim na ujaw­nieniu zasad konstrukcji planu, jego uzasadnieniu oraz wskazaniu, co będą zawierać poszczególne części (rozdziały i paragrafy). Należy pamiętać, że ten punkt wstępu ma pokazać sposób konstruowania planu, a nie efekt tej czyn­ności. Sporządzając zapis, dobrze jest stosować zamiennie stronę czynną i bierną: „W rozdziale pierwszym zaprezentujemy [...]. Rozdział drugi zosta­nie poświęcony [...]". Błędne jest natomiast sformułowanie typu: „Rozdział pierwszy mówi o [...]". Rozdział nie mówi. Mówi autor. W dodatku pisze...

Redakcja wstępu

1. Wielu doświadczonych promotorów zaleca pisanie wstępu dopiero po napisaniu głównego korpusu pracy. Nie należy jednak tego rozwiązania uwa­żać za idealne. Sądzę, że każdy zabierający się do pisania pracy powinien przedstawić na początku szkic proponowanych tu 10 „elementów formal­nych", po napisaniu pierwszego rozdziału znacznie ów szkic rozwinąć, a na końcu „wyszlifować".

2. Uważa się, że wstęp powinien stanowić 1/8, 1/10 całej pracy. Także w tej sprawie należy unikać schematyzmu. W każdym razie wstęp zbyt krót­ki, np. jednostronicowy, może świadczyć o tym, że piszący nie widzi jasno tła, aktualności i celu podejmowanej pracy.

3. Wstęp nie wymaga zasadniczo dokumentacji w przypisach. Zazwyczaj pojawiają się one jednak w tej części pracy. Nie powinno ich być zbyt dużo.

4. Zwykle wstęp stanowi odrębną część pracy, poprzedzającą jej pierwszy rozdział. Bywa jednak, że praca rozpoczyna się bezpośrednio od pierwszego rozdziału, który wtedy wyraźnie określa się jako „rozdział wstępny". Jego za­daniem jest naszkicowanie kontekstu, tła (np. historycznego, literackiego, so­cjologicznego, filozoficznego) podejmowanego problemu. Ale oczywiście także w tego typu rozdziale muszą się znaleźć wszystkie omówione „elemen­ty formalne" wstępu. Uważam, że w pracach dyplomowych i magisterskich należy unikać takich rozwiązań.

³³ S. Grzechowiak, dz. cyt., s. 76.

³⁴ Piszę o tym w następnym punkcie poradnika.

³⁵ Ale i to wymaganie jest podważane. Np. O. S. C. Napiórkowski pisze: „Przystępując do opracowania szczegółowych tematów teologicznych, nie należy proponować jakiejś nazwy sto­sowanej przez siebie metody. Takie nazwy nie istnieją. Należy po prostu opisać wybraną metodę. Odnosi się to również do prac seminaryjnych i dyplomowych" (dz. cyt., s. 72).

52

53

17. Metody

W naukach humanistycznych występuje cale bogactwo metod, przy któ­rych pomocy osiąga się zamierzone cele badawcze. Student jest wdrażany w nie w toku ćwiczeń, proseminariów i seminariów.

Najważniejsze metody stosowane w teologii systematycznej

1. Metoda krytycznej interpretacji źródeł (analizy, krytyki źródeł). Pierw­szym etapem zastosowania tej metody jest stwierdzenie autentyczności i pierwotnego sensu źródła, następnym zaś jego interpretacja, wyjaśnie­nie. W pracach biblijnych określa się tę metodę mianem metody egze-getycznej

2. Metoda porównawcza;

3. Metoda syntezy wyników badań.

Opis działań badawczych

Jak wspomniałem, funkcję opisu metody może w pewnych przypadkach spełnić właściwie sporządzony opis poszczególnych działań badawczych. Działania te zależą od źródeł, celu i przedmiotu badań. Łatwo to zauważyć na przykładach tematów³⁶:

1. „Nauka św. Pawła o charyzmatach w Pierwszym Liście do Koryntian";

2. „Rozwój nauki o charyzmatach od V do XV wieku";

3. „Kwalifikacja teologiczna nauki Vaticanum II o charyzmatach";

4. „Problem ortodoksyjności nauki o charyzmatach w wybranych współcze­snych grupach charyzmatycznych";

5. „Współczesne przebudzenie charyzmatyczne jako szansa duszpasterstwa".

" Przykłady te oraz ich omówienie zaczerpnąłem z książki „Jak uprawiać teologię?" S. C. Napiórkowskiego (dz. cyt., s. 70-71).

Ad. 1. Wystarczy przeprowadzić solidną egzegezę odpowiednich frag­mentów Pierwszego Listu do Koryntian, wyciągnąć wnioski i dokonać ich syntezy.

Ad. 2. Należy sięgnąć do metody historycznej i krytycznej interpretacji źródeł, aby doktrynę o charyzmatach w wiekach V-XV odczytać we właści­wym kontekście historycznym, ideologicznym, polityczno-ekonomicznym, społecznym i teologicznym. Trzeba przestudiować pisma magisterium (sobo­ry, synody, orzeczenia papieskie), Ojców Kościoła, scholastyków, kaznodzie­jów, zwracając uwagę na ewolucję nauki o charyzmatach.

Ad. 3. Należy zaprezentować zasady, według których dokonuje się kwali­fikacji tez teologicznych i zastosować te zasady do nauki Soboru Watykań­skiego II o charyzmatach.

Ad. 4. W tym przypadku należy najpierw ustalić naukę o charyzmatach zakładaną lub głoszoną we współczesnych wybranych grupach charyzma­tycznych. Materiały programowe lub formacyjne tych grup trzeba uzupełnić wywiadami, ankietami lub testami. Teolog sięgnie więc tu po metody przyjęte w socjologii i psychologii. Równocześnie posłuży się metodą porównawczą -porówna poglądy twórców i członków grup charyzmatycznych z ortodoksyj­ną nauką katolicką.

Ad. 5. Na pierwszym etapie należy tu scharakteryzować zjawisko przebu­dzenia charyzmatycznego w aspekcie duchowym, historycznym i pastoral­nym. Następnie piszący musi posiąść dobrą orientację w teorii i praktyce duszpasterstwa. Nieodzowny okaże się bezpośredni kontakt z duszpasterza­mi, pastoralistami i członkami grup charyzmatycznych.

Metody specyficzne w obrębie teologii

Są nauki, również teologiczne, które posługują się specyficznymi metoda­mi. Np. psychologia pastoralna stosuje obserwację, wywiad, eksperyment psychologiczny, ankietę, kwestionariusz, test. W związku z tym student piszą­cy pracę z zakresu psychologii pastoralnej na pierwszym etapie musi doko­nać charakterystyki danych zmiennych i prezentacji dotychczasowych badań nad interesującym go zjawiskiem. Na drugim etapie przedstawia metodolo­gię badań własnych, np. zastosowane metody badawcze zastosowane (test Cattella, test ACL), techniki badawcze, charakterystykę terenu badań i grupy badawczej. Na końcu, w jednym lub kilku rozdziałach, dokonuje analizy wy­ników badań.

55

54

Z kolei socjologia pastoralna odwołuje się często do metody badań tere­nowych. Jeśli chodzi o historię Kościoła, to problematykę tę omawiają: H. E. Wyczawski, Technika pisania pracy magisterskiej, Wrocław 1991; M. M. Grzybowski, D. Górzyńska-Bociek, Wskazówki dla piszących pracę magister­ską, Płock 1995. Wszystkim osobom piszącym prace z zakresu historii diece­zji, parafii czy poszczególnych duszpasterstw polecam te pozycje. Zrazem przypominam, że także prace historyczne, pisane w Kolegium Teologicznym lub na Wydziale Teologicznym, są pracami z zakresu teologii. Teologiczny charakter tych prac należy wydobyć, odpowiednio określając przedmiot i do­bierając literaturę. Warto też uzupełnić wiadomości czerpane z wymienio­nych pozycji zamieszczonymi tu uwagami, zwłaszcza tymi, które dotyczą wstępu, wywiadów i obserwacji własnych oraz ich zapisu, podziału bibliogra­fii i rzemiosła pisarskiego.

18. Sztuka tworzenia treści pracy

W tej części poradnika chcę odpowiedzieć na jedno z najtrudniejszych pytań metodyki: Co robić, żeby dobrze napisać pracę pod względem meryto­rycznym?

Warunki wstępne

1. Żyć treściami, o których chcemy pisać, a więc ciągle oczytywać się, rozmawiać na temat swojego tematu, zbierać wszystkie możliwe informacje na fiszkach bibliograficznych i rzeczowych, stale je uzupełniać.

2. Ostrzyć narzędzia, czyli pisać w ogóle, np. notatki z wykładów, stresz­czenia, prace proseminaryjne, referaty, listy, pamiętnik itp.

3. Zachować pokorę, czyli przekonanie, że to, co piszę, jest tylko malym przyczynkiem do nauki; że jest to praca „czeladnicza"; że nie mam obowiąz­ku odpowiadać na pytania ludzkości i tworzyć „dzieła życia". Mam solidnie i rzeczowo, zgodnie z zasadami danej dyscypliny, opracować wąskie zagad­nienie.

4. Zabrać się do pisania. Uwaga ta może wydać się banalna, ale niektórzy studenci, nie mając odpowiednich dyspozycji (zdolności skupienia, umiejęt­ności pisarskich, a przede wszystkim tzw. przysiadu), pod pozorem dyspono­wania jeszcze dużą ilością czasu, ale też braku oczytania, niedoskonałości planu itp., ciągle odkładają pisanie na później. Doping i wyznaczenie termi­nu przez promotora jest w tym przypadku jego „ojcowskim" („matczynym") obowiązkiem.

Rozpoczęcie redagowania pracy

1. Do redagowania tekstu pracy wolno przystąpić dopiero po ustaleniu i zaakceptowaniu jej roboczego planu. Ten plan trzeba jednak teraz - przy­najmniej w obrębie rozdziału, od którego chcemy rozpocząć - zdecydowanie

57

„uszczegółowić". Chodzi o to, że zanim przeleje się na papier zgromadzony materiał (wypisy dosłowne, parafrazowane i streszczenia, a także zapisy wła­snych przemyśleń), należy najpierw jego treść (dotyczącą planowanego frag­mentu, np. paragrafu), logicznie uporządkować. W tym celu układamy fisz-ki i inne materiały według porządku, w którym chcemy pisać, a następnie zapisujemy poszczególne „kroki". Student powinien mieć możliwość pre­zentacji „kroków badawczych" na seminarium naukowym i dopiero po tej prezentacji zabrać się do pisania.

2. Należy pjsać staranne i wyraźne. Oczywiście, najlepiej posługiwać się od razu komputerem, gdyż ułatwia to i wgląd w pracę, i jej korektę.

3. Pisanie zasadniczo rozpoczyna się od pierwszego rozdziału. Trzeba tak czynić np. w pracach, których części są niemal genetycznie ze sobą powiąza­ne (np. R. I Źródła poglądów NN, R. II Istota poglądów, R. III Ocena), lub w pracach historycznych, w których kolejność rozdziałów dyktuje chronolo­gia opisywanych zdarzeń. Na ogół jest jednak obojętne, od którego rozdzia­łu zacznie się pisać. Najlepiej rozpoczynać redakcję od tej części pracy, która najbardziej pociąga piszącego i do której został już najbardziej kompletnie zebrany materiał. Sprawę tę należy uzgodnić z promotorem.

Tworzenie korpusu pracy

Aby dobrze pod względem treściowym napisać np. rozdział pracy, należy:

1. Nauczyć się analizować źródła, którymi dysponujemy (układ, treści za­sadnicze i treści wtórne, geneza i zależności poglądów, główne pojęcia, słow­nictwo). Zdradą tekstu, który interpretujemy, jest interpretacja pobieżna albo naciągana. Trzeba zbadać jego strukturę, zasadniczy problem, cel, pro­blematykę i zależności. Ważna jest także zdolność zauważania i opisywania kolejnych problemów pojawiających się w toku narracji.

2. Przygotowanych treści nauczyć się tak, jak czyni się to do zdania egza­minu. Jest to bowiem niezbędny warunek jasnego przekazania ich na piśmie oraz uniezależnienia się w tym przekazie od stylu materiałów.

3. Umiejętnie streszczać. Pisząc o danym autorze, należy wyraźnie za­znaczać jego opinie i poglądy. Zazwyczaj czynimy to w przypisach, ale od czasu do czasu dobrze jest podkreślić to w toku pracy przy pomocy zwrotów, wtrąceń:

„Wedtug T. Żychniewicza, ........"// „Kościół, według Jana Pawta II, jest..." // „We­dle S. Olejnika,..."// „Zdaniem Anny Kamieńskiej, z metafory tej można..."// „Ko­ściół, stwierdza Adam Mickiewicz, jest..."//

Wtrącenia:

„..., pisze X, ..."// „....., podkreśla X, ......"// „....., zaznacza X, ...."// ...... , stwier­dza X,.......", „........, konkluduje X,.....", „jak utrzymuje NN", „jak sądzi XY", „jak

dowodzi Z" itp.

Nie piszemy: „mówi".

4. Cytować w tekście głównym i w przypisach, zachowując wszystkie po­dane zasady dotyczące cytatów. Trzeba pamiętać, że zwłaszcza w pracach poświęconych autorom, którzy swoją myśl psychologiczną, pedagogiczną, fi­lozoficzną czy teologiczną oddawali przy pomocy znakomitych obrazowań, metafor i stylu literackiego, wypada oddać tę specyfikę sprawnie dobierając cytaty.

5. Przedstawiaj genezę poglądów i ich zależność, np. do jakiej szkoły nasz autor należy, skąd czerpał poglądy. Pozwoli to także wychwycić genezę ewentualnych błędów. Bywa tak, że początkujący autorzy powtarzają pewne definicje, uwagi na temat źródeł itp. z dzieł autorów bardziej renomowanych. Czyniąc to, powtarzają też często błędy, które tamci popełnili. Zasada kon­troli obowiązuje na każdym poziomie wiedzy.

6. Ukazywać rozwój, ewolucję myśli. Wiadomo, że zmiany uwarunkowań historycznych, społeczno-ekonomicznych, horyzontów poznawczych itp. mają niemały wpływ na poglądy.

7. Porównywać ze sobą różne szkoły, poglądy danego autora, np. z jego wcześniejszymi opiniami, z innymi przedstawicielami danego kręgu itp.

8. Stawiać swojemu autorowi (źródłom) i sobie pytania. W pracy nauko­wej „nie klękamy przed autorem", o którym piszemy, chociaż „nie poklepu­jemy go też po ramieniu". Chodzi o to, żeby uczyć się wyrażać spokojnie, w sposób uzasadniony, również własne poglądy.

9. Podsumowywać na końcu każdego rozdziału (maksymalnie pół stroni­cy) oraz w zakończeniu pracy, tu jednak ze szczególnym zwróceniem uwagi na wnioski wynikające z badań.

59

58

Kilka zasad praktycznych

1. Zasada „komórek i tkanek" pracy. Każdy rozdział składa się z wstę­pu i podsumowania, paragrafów, akapitów i prostych, jasnych zdań. O ile studenci pamiętają o podziale na paragrafy, to zazwyczaj „łamią system akapitów", komplikują zdania, a wstępów i podsumowań starają się unikać. Każda praca, jak zdrowy organizm, musi składać się ze zdrowych komórek, tkanek...

2. Zasada nożyczek i kleju. Napisany materiał należy przeczytać po kil­ku dniach. Okaże się wtedy, że część tekstu trzeba odrzucić, a inne fragmen­ty przestawić. Nożyczki i klej ułatwiają te operacje podobnie jak połączenie funkcji „Ctrl" z „Delete" w komputerze.

3. Zasada drzewa i liści. Dobrze wyobrazić sobie powstającą pracę jak wielkie drzewo z korzeniami, konarem, gałęźmi i liśćmi. Po napisaniu para­grafu czy rozdziału trzeba odrzucić to, co zbędne, z taką samą rozrzutnością, z jaką drzewo jesienią zrzuca liście...

4. Zasada wierności. Z pracą jest tak jak z ukochaną (-ym). Gdy się już ją lepiej pozna, pokona pierwszy próg, czasem przychodzi kryzys lub chęć szukania dalej. Należy więc pamiętać, że tak jak w życiu kolejny temat wcale nie będzie ani ciekawszy, ani łatwiejszy.

19. Rzemiosło pisarskie

Pierwszą redakcję pracy, podobnie jak każdą następną, sporządza się ko­niecznie na kartach papieru formatu A4. Pisać należy tylko po jednej stronie, zostawiając stosunkowo duży margines (od 1/4 aż do* 1/3 szerokości karty -5,5 do 7 cm), nieodzowny do nanoszenia poprawek i uzupełnień przez piszą­cego, a także ewentualnych uwag przez promotora. Z tej samej racji kartę należy zapisywać niezbyt gęsto (choć i nie za szeroko), najlepiej w odstępach około l cm między liniami.

Styl

1. Należy posługiwać się umiejętnie stylem naukowym, który różni się od potocznego i kancelaryjno-urzędowego. Cechuje go: a. logiczność wywodów; b. zwięzłość;

c. fachowość terminologii; d. precyzja określeń; e. swoboda prezentacji.

2. Treść powinna być sformułowana ściśle, jasno, logicznie, co postuluje oszczędność słów. Jej przeciwieństwem jest rozwlekłość i powtarzanie się. Należy konstruować zdania krótkie i jasne. Układ zdania przedstawia się na­stępująco:

okolicznik czasu (W 1410 r.), okolicznik miejsca (pod Grunwaldem),

podmiot (Krzyżacy), orzeczenie (ponieśli) dopełnienie bliższe (klęskę)

i dopelnienie dalsze (ze strony sprzymierzonych wojsk polsko-litewskich).

Tylko posługiwanie się językiem o składnikach jednoznacznych i zgodnie

z jego strukturami gwarantuje ścisłość formułowania myśli oraz jasność

w ich interpretacji.

3. Praca powinna być rzeczowa. Należy przez to rozumieć:

61

60

a. pozbawienie formułowanych treści elementów osobistych i subiektyw­nych;

b. unikanie rozpraszających uwagę dygresji, elementów mało lub zgoła nie związanych z istotnym wątkiem;

c. zwarte przedkładanie uzasadnień oraz wyraźne określenie stopnia pew­ności formułowanych stwierdzeń. Wtręty typu ,jakby", „niejako" można umieszczać tylko wówczas, kiedy istnieją po temu poważne i zasadne racje. Słowem, obowiązuje zasada trzymania się tematu.

4. W toku pre/entacji wypada unikać wyrażeń oceniających w rodzaju: „jak słusznie zauważa NN [...]", „bezczelny", „kłamliwie" itp.

5. Z zagadnieniem stylu łączy się problem od-autorskiego sposobu for­mułowania treści. Chodzi o to, w której osobie autor pracy ma ją pisać, ja­ka ma być forma gramatyczna orzeczeń odnoszących się do jego osoby. Praktyka była i jest w tym względzie rozmaita. Spotyka się formułowanie tek­stu w pierwszej osobie liczby mnogiej, gdy autor pisze np.: „Dlatego sądzimy itd.". Ten typ formułowania przeplata się często z formułowaniem bezosobo­wym, np.: „Jak stwierdzono itd.", albo w trzeciej osobie liczby pojedynczej: „Autor prezentowanej pracy jest zdania itd.". Tego rodzaju styl formułowa­nia pracy jest podkreśleniem jej obiektywności naukowej i przynależności au­tora do grona collegium scientificum. Coraz częściej jednak pisze się prace w pierwszej osobie liczby pojedynczej: „Z tych racji uważam itd.". W wielu dyscyplinach i kręgach naukowych przyjmuje się dzisiaj, że takie właśnie for­mułowanie wypowiedzi, a więc w pierwszej osobie liczby pojedynczej, jest najbardziej naturalne. Kwestię tę trzeba uzgodnić z promotorem.

6. Należy unikać „łopatologicznego" wprowadzania cytatów.

7. Historię lepiej opisywać w czasie przeszłym, chociaż język polski do­puszcza inne możliwości.

Interpunkcja

Wyrazem właściwej struktury pracy jest prawidłowa interpunkcja. Krop­ka powinna być stosowana równie często jak przecinek. Stawiamy ją również po liczebnikach porządkowych pisanych cyframi arabskimi, np. „W końcu lat 90..........". Nie stawiamy natomiast po tytule pracy, rozdziału czy paragrafu.

Niemałe trudności przysparza piszącym przecinek. Trzeba pamiętać, że:

1. Oddziela on zdanie nadrzędne od podrzędnego i odwrotnie.

Przykład:

Aby dokument soborowy byt ważny, musi zostać zatwierdzony przez papieża.

2. Przecinki wydzielają zdanie wplecione. Piszący często zapominają o obowiązku zamknięcia przecinkiem takiego zdania. Stawia się go nawet przed spójnikiem „i".

Przykład:

Św. Paweł udat się do Efezu, gdzie zamierzał spędzić zimę, i zacząt przyjmować

licznych wysłanników.

3. Przecinek występuje obowiązkowo po wtrąceniach lub wstawkach.

Przykład:

„Krótko mówiąc, była to niewłaściwa interpretacja dobra wspólnego..."; „K. Rah-

ner, wbrew pozorom,......"; „Słowem, M. A. Krąpiec....".

Dłuższe wstawki wprowadza się przy pomocy dwóch myślników.

4. Przecinek stawia się zazwyczaj przed spójnikami pisanymi małą literą:

Przykład:

„..., lecz...", „... , więc...", „..., ale...", „..., chociaż...", „..., jednak...", „..., a...".

Nie stawiamy przecinka przed „a" w funkcji przeciwstawno-porównaw-czej.

Przykład:

„między wschodem a zachodem";

„pomiędzy E. Schillebeeckxem a H. Ursem von Balthasarem nie ma w tym względzie większych różnic".

5. Nie ma przecinka przed „i" (także przed „itd.", „itp."), „czy", „oraz",

„bądź", „albo". Jeśli występują spójniki podwójne, np. „Czy......... czy.......",

wówczas przed drugim „czy" stawiamy przecinek. Podobnie: „i...., i...",

„ani..., ani....", „bądź...., bądź.....".

6. Nie oddziela się przecinkami wyrażeń wprowadzanych wyrazem „jako", gdy oznacza on: „w charakterze, „w roli", „pod danym względem".

Przykłady:

Umbertus udat się do Konstantynopola jako poseł.

Komisja stwierdziła, że lokal ten jako kościół byłby nieszczególny, ale jako kapli­ca jest zupełnie odpowiedni.

7. Przed dopowiedzeniami: „na przykład", „mianowicie", „zwłaszcza", „przede wszystkim" umieszcza się przecinek, jeśli uwydatniają one jakiś ele­ment zapowiedziany w poprzednim członie zdania.

63

Przykłady:

Taka definicja Objawienia występuje w wielu starszych podręcznikach, na przy­kład w „Dogmatyce katolickiej" W. Granata.

Wielkanoc przypada za 10 dni, mianowicie 5 kwietnia.

Szczególnie ważne jest zwrócenie uwagi na dokumenty Soboru Watykańskiego II, zwłaszcza na konstytucje.

Najwięcej „powołań" mamy w Polsce na południu, przede wszystkim w tarnow-skiem.

Uwaga: przecinka nie stosuje się, gdy nie ma zapowiedzi danego elementu.

Przykład:

Taka definicja Objawienia występuje na przykład w „Dogmatyce katolickiej" W.

Granata.

8. Przecinek umieszcza się przed zdaniami mającymi charakter uzupeł­nień dopowiedzeniowych. Uzupełnienia te rozpoczynają się najczęściej od połączeń: „lub czy", „lub lepiej", „lub nawet", „albo raczej", „ani też", „ani nawet", „czy może" itp.

Przykład:

Macko czekał cierpliwie przez kilka dni, czy nie dojdzie go jaka wieść ze Zgorze-

lic, lub czy opat się nie udobrucha (H. Sienkiewicz).

9. W połączeniach typu: „tak aby", „tak że", „dlatego że", „tym bardziej że", „dopiero gdy", „w chwili gdy", „z chwilą gdy", „wtedy gdy", „potem gdy", „tak jak", „taki jaki", „taki jak", „taki sam jak", „ten sam co", „to co" itp., a więc w takich, wewnątrz których zazwyczaj pojawia się przecinek, nie­kiedy ulega on tzw. cofnięciu. Przykłady:

Paweł spotkał Piotra dopiero w Jerozolimie, tam gdzie ten przez jakiś czas prze­bywał.

Jordan nie stanowił w żadnej epoce nieprzebytej zapory dla człowieka, podob­nie jak nie był nią nigdy dla wielu zwierząt.

W noc św. Bartłomieja stała się rzecz straszna, ta której się najbardziej obawiano.

Poglądy Pelagiusza są niejasne, tak że nawet wytrawnym teologom trudno się w nich zorientować.

10. Cofanie przecinka występuje także wtedy, gdy zdanie podrzędne łączą z nadrzędnym wyrażenia typu: „mimo że", „zwłaszcza że", „chyba że", „tyl­ko że", „właśnie gdy", „tym bardziej że" itp.

Przykłady:

Po stronie krzyżowców zabrakło wiary w zwycięstwo i siły moralnej, podczas gdy

64

muzułmanie potrafili te cnoty zachować.

Teihard de Chardin pyta o miejsce Chrystusa w wielkim procesie ewolucji, zwłaszcza gdy zastanawia się nad głębszymi strukturami kosmosu, które impli­kują, jego zdaniem, pewne osobowe centrum.

11. W wypadku gdy wyrażenia typu: „w wypadku gdy", „z chwilą gdy", „w czasach gdy",, „dopiero gdy", „w miarę jak" itp. stoją na początku zda­nia, nie rozdziela się ich przecinkami.³⁷ Jeśli natomiast stoją na pograniczu zdań, należy to zrobić.

12. Oddziela się przecinkiem wyrażenia: „słowem", „innymi słowami", „nawiasem mówiąc", gdy stoją przed wypowiedzeniem. Wyrazy modalne: „oczywiście", „rzeczywiście", „zresztą" oddziela się przecinkiem coraz rza­dziej.

Znaki logiczno-emocjonalne

Ze znaków logiczno-emocjonalnych na szczególną uwagę zasługuje dwu­kropek.

1. Dwukropek jest konieczny zwłaszcza wtedy, gdy wylicza się elementy zaznaczone uprzednio w formie ogólnej. Przykład: Chrystus najczęściej odwiedzał trzy miasta: Nazaret, Kafarnaum i Jerozolimę.

2. Jeśli wyliczenie następuje bez uprzedniego zaznaczenia w formie ogól­nej, dwukropek jest zbędny. Przykład:

Chrystus odwiedzał Nazaret, Kafarnaum i Jerozolimę.

3. Nie stosuje się dwukropka przy wymienianiu dwu szczegółów za pomo­cą dwu wyrazów połączonych spójnikiem „i". Przykłady:

Teologowie Metz i Kong kierowali pracami pisma „Concilium". Regulamin studiów przewiduje sesję zimową i letnią.

W pracach naukowych nie powinien pojawiać się wykr/yknik. Bardzo ważny natomiast jest średnik (;). Stawiamy go między innymi przy tzw. krót­kich wyliczankach.

" Przykładem zastosowania reguły jest to właśnie zdanie.

65

Najczęstsze błędy stylistyczne i słownikowe

1. Z tekstu pracy wyłączamy w miarę możliwości zwroty obcojęzyczne. Nie należy zatem posługiwać się słowami obcego pochodzenia, jeżeli istnieje rodzime słowo o tej samej treści. Z tego punktu widzenia błędne jest np. uży­wanie terminów: „priorytet", „prymat" w miejsce rodzimego: „pierwszeń­stwo".³⁸

2. Należy sięgać do wyrażeń bliskoznacznych, zastępując nimi zwłaszcza słowa „wytrychy", np. „funkcjonować", „zabezpieczać" itp. W poszukiwa­niach innych słów o tej samej treści polecam: S. Skorupko, Słownik wyrazów bliskoznacznych, Warszawa 19593; A. Dąbrowska, E. Geller, R. Turczyn, Słownik synonimów, Warszawa 1993; W. Cienkowski, Praktyczny słownik wy­razów bliskoznacznych, Warszawa 1993.

3. Należy zwracać uwagę na błąd „rozbiegania metafor".

Przykłady:

„Źródła tych poglądów są zakorzenione..."

[źródła zakorzenione?];

„Człowiek Azji patrzy na Chrystusa przez pryzmat zakorzenionej w nim od wie­ków specyficznej mentalności związanej z kręgiem życia i śmierci"

[„pryzmat", „zakorzeniona mentalność", „krąg życia i śmierci" - metafo­ry rozbiegają się...].

4. Praca naukowa nie znosi banału.

Przykład:

„świat współczesny",

„pomieszczenia szkolne powinny być odpowiednio wyposażone". "

Lepiej jest napisać, o jaki świat chodzi, jakie powinno być wyposażenie klasy itp.

5. Należy eliminować „zbitki" słów należące do tej samej rodziny wyra­zów. Teraz, Czytelniku, zwróć uwagę na poprzednie zdanie. Jest ono przykła­dem nie zastosowania tej reguły („należy - należące").

Inny przykład:

„W społeczności współczesnej często nie obowiązują dotychczas obowiązujące

normy moralne".

6. Bronimy się też przed pleonazmami. określeniami o zachodzących na siebie znaczeniach (treściach znaczeniowych): „cofać się do tyłu" (jeśli cofać się, to do tyłu), „najbardziej optymalny" (jeśli optymalny, to już najbardziej), „potencjalna możliwość", „nadal kontynuować", „wzajemnie współdziałać", „konkretne wydarzenie", „fakt autentyczny", „wracać z powrotem", „słuszna racja", „moment czasu", „okres czasu" (a więc nie: „W tym okresie czasu...", lecz: „W tym okresie..." lub „W tym czasie...") , „miesiąc styczeń" (ma być: „styczeń"), „w mieście Płocku" (powinno być: „w Płocku"), „po odprawionej Mszy świętej" (lepiej: „po Mszy świętej").

7. Należy unikać eufemizmów, np.: „dość ciekawy", „chyba", „jakiś", „niektórzy krytykują" [kto krytykuje?], oraz tzw. wyrażeń wiążących. Przykład:

„należy pamiętać, iż...", „nie należy zapominać, że...", „wymaga podkreślenia to, że...".³⁹

8. Zbędne zaimki „psują" styl pracy.

Przykład:

Autor ukazuje nam ten problem („nam" - niepotrzebne)

„Autor w swoim artykule..." („swoim" - zazwyczaj niepotrzebne).

Unikamy też zwrotów typu: „powyższy" tekst, „omawiany autor", „nasz autor".

9. Tytuły, funkcje lepiej umieszczać we wtrąceniu, po imieniu i nazwisku, nie zaś przed. Przykład: „B. Pascal, wybitny fizyk i teolog francuski, podkreślał....".

10. Błędne są wyrażenia i zwroty (po myślniku podaję formę właściwą):

- w oparciu o

- miał do wyboru dwie alternatywy

- eksperyment, jaki przeprowadzono

- w porównaniu do

- pisząc tę książkę, nasunęła mu się myśl

- autor dywaguje

- dla potrzeb teologii

- dlatego, bo

- jego wielkość obniżyła się

- konieczny dla zrozumienia

- opierając się na;

- miał do wyboru dwie możliwości;

- eksperyment, który przeprowadzono;

- w porównaniu z;

- kiedy pisał tę książkę, nasunęła mu sięmyśl;

- autor omawia, rozważa;

- na potrzeby teologii;

- dlatego, że;

- jego wielkość zmniejszyła się;

- konieczny do zrozumienia;

" Są one na miejscu w pracy typu poradnikowego.

Uwaga ta nie dotyczy oczywiście prymatu papieskiego.

66

67

- mianować kogoś biskupem;

- ma duże znaczenie;

- mimo to;

- napotkać przeszkody;

- odnośnie do problemu;

- pełni funkcję

- podał w wątpliwość;

- przedsięwziął odpowiednie środki;

- poczynił kroki;

- punkt wyjścia rozważań stanowi;

- przekonujący, przekonywający;

- podsumowując, rekapitulując;

- tekst odgrywa rolę;

- wypełniamy lukę;

- warunki do rozwoju;

- gdziekolwiek by nie byt, robił dużo krzyku o nic;

- gdziekolwiek nie spojrzeć;

- dlatego, że;

- autor rozpoczyna książkę;

- urzędnikowi polecono, aby;

- warunki poprawiły się;

- przede wszystkim;

- główny, podstawowy temat;

- wspólny obu pracom;

- wydaje się oczywiste, naturalne;

- brakuje;

- w książce jest napisane;

- w protokole obrad

- z wyjątkiem;

-..., Apostołowie zaś spali;

- za miesiąc

- mianować kogoś na biskupa

- ma ważne znaczenie

- mimo tego

- napotykać na przeszkody

- odnośnie problemu

- petni rolę

- poddał w wątpliwość

- podjąt odpowiednie środki

- podjął kroki

- punkt wyjścia do rozważań stanowi

- przekonywujący

- reasumując

- tekst pełni rolę

- uzupełniamy lukę

- warunki dla rozwoju

- gdzie by nie był, robił dużo krzyku o nic

- gdzie nie spojrzeć

- dlatego, gdyż

- autor rozpoczyna swoją książkę

- urzędnikowi zostało polecone

- warunki uległy poprawie

- w pierwszym rzędzie

- wiodący temat

- wspólny dla obu prac

- wydaje się oczywistym,naturalnym

- występuje brak

- w książce pisze

- w protokóle z obrad

- za wyjątkiem

- ..., zaś Apostołowie spali

- za miesiąc czasu

Podczas pisania pracy należy mieć stale pod ręką podręcznik zasad pol­skiej pisowni oraz interpunkcji i obszerny słownik ortograficzny, np.: J. Pod-racki, Słownik interpunkcyjny języka polskiego z zasadami przestankowania, Warszawa 1993; I. Arctowa Razem czy osobno? Zasady pisowni łącznej i rozdzielnej razem ze słownikiem, Warszawa 1968; S. Jodłowski, W. Taszycki, Zasady pisowni polskiej i interpunkcji ze słownikiem ortograficznym, Wro­cław i in. 1986.

Autokorekta

Po napisaniu paragrafu lub rozdziału, a już zawsze przed oddaniem da­nej partii pracy promotorowi do sprawdzenia, należy dokonać tzw. autoko-rekty. Dotyczy ona oceny treści i zewnętrznej postaci fragmentu pracy. Wręcz nie wypada nie dokonać wtedy także tzw. kosmetyki, czyli usunąć „literówek" itp. Brak tej operacji szczególnie denerwuje promotorów.

Autokorekty nie należy przeprowadzać zaraz po napisaniu tekstu, lecz najlepiej po kilku dniach. Praca musi się bowiem „odleżeć". Nabieramy wtedy do niej dystansu, dzięki czemu łatwiej dostrzegamy błędy treściowe i konstrukcyjne.

68

20. Konstrukcja zakończenia

Zakończenie jest syntezą pracy sporządzoną na bazie uprzednio udowod­nionych przesłanek. Jego cel stanowi nade wszystko odpowiedź na pytanie, czy i na ile zostai rozwiązany problem pracy. Dlatego trzeba w tym miejscu podsumować wyniki osiągnięte w poszczególnych rozdziałach oraz sformu­łować konkluzje końcowe. Podkreślam: nie sposób dochodzenia do nich, ale same konkluzje.

Zatem dobre zakończenie to zakończenie:

1. Prezentujące w jasny sposób wnioski wynikające z poszczególnych eta­pów badań (rozdziałów) i wniosek końcowy.

2. Adekwatne - nie może w nim znaleźć się nic nowego w stosunku do treści rozdziałów. Należy zwrócić szczególną uwagę na zgodność za­kończenia z zapisem struktury pracy we wstępie.

3. Kompletne, czyli takie, które nie podsumowuje treści pracy wyrywko­wo, fragmentarycznie. W tym sensie powinno być ono wyczerpujące, chociaż zwięzłe.

W zakończeniu wskazuje się niekiedy, co praca wnosi nowego do upra­wianej dziedziny. Można zasygnalizować też jej braki. W obu tych punktach dobrze jest jednak zachować pewną powściągliwość. Należy natomiast nakre­ślić perspektywy i kierunki dalszych badań. Czasem sygnalizuje się także zastosowania praktyczne pracy. Można to też udokumentować w odpowied­nich przypisach. Zasadniczo jednak ta część pracy nie jest tekstem, który za­wiera przytoczenia źródłowe.

Trzeba wreszcie uważać, aby wywody zakończenia były jasne, gdyż recen­zent na nim koncentruje swoją uwagę. Co do objętości, to decydujące zna­czenie powinna mieć rzeczywista potrzeba syntetycznej prezentacji wniosków badań.

21. Maszynopis

Układ stronicy

a. Margines górny wynosi 4 cm (wewnątrz tych 4 cm - numer stronicy);

b. lewy margines - 3,5 cm;

c. prawy margines - 2 cm;

d. dolny margines - 3,5 cm.

Tytuł rozdziału, wstęp i zakończenie rozpoczyna się zawsze od nowej stronicy.⁴⁰ W takim przypadku nie pisze się numeru stronicy (ale ją się liczy).

Jak pisać stronicę, na której rozpocznie się rozdział I?

Do wspomnianych 4 cm od góry doliczamy 5 cm i piszemy drukowanymi literami ROZDZIAŁ I, niżej zaś tytuł tego rozdziału również drukowanymi literami. Uderzamy 3 „skoki" maszyny albo 2 „Enter" i zaczynamy pisanie tekstu od akapitu (na maszynie 5 „pustych" uderzeń, w komputerze „Tab").

Rozpoczynamy krótkim wstępem do rozdziału. Rozdział zazwyczaj składa się z paragrafów. W celu wprowadzenia paragrafu uderzamy l raz „Enter" i piszemy numer paragrafu oraz jego tytuł normalną czcionką. Dalej uderzamy l raz „Enter" i piszemy tekst.

Uwaga:

Po kropce, przecinku, dwukropku zawsze jest „puste uderzenie" i dopiero następny wyraz, spójnik itp.

Na stronicy powinno być maksymalnie 28 wierszy tekstu (najmniej 23 wiersze).

* Ale nie nowy paragraf.

71

70

Imię i nazwisko Dokładny adres Rok VI Nr alb...............

Miejscowość, data

22. Sposób przedkładania pracy magisterskiej

73

1. Zatwierdzenie tematu pracy magisterskiej. Jak napisałem, na piątym roku pisze się podanie do Rady Wydziału o zatwierdzenie tematu. Wzór po­dania został zamieszczony na s. 21.

2. Złożenie pracy. Po uzgodnieniu z promotorem, student składa pracę i odpowiednie dokumenty osobiście w sekretariacie Dziekanatu Wydziału Teologicznego, najpóźniej do 30 września danego roku. Dopełniając tych for­malności, należy:

a. Złożyć podanie (wzór podania na s. 73)

b. Złożyć dwa egzemplarze pracy napisanej obustronnie i oprawionej w cienkie okładki. Pozostałe trzy egzemplarze (napisane po jednej stro­nie) należy przekazać promotorowi, recenzentowi oraz do sekretariatu Punktu Konsultacyjnego.

c. Złożyć pięć zdjęć o wymiarach 45x65 mm, uiścić odpowiednie opłaty i przekazać zaświadczenie Dyrekcji Punktu Konsultacyjnego o dopusz­czeniu do obrony pracy magisterskiej.

3. Obrona. Magistranta obowiązuje: a. dokładna znajomość treści pracy; b. pięć tez ze specjalizacji. Tezy przygotowuje promotor.

4. Zasady przedkładania i obrony prac dyplomowych określa Dyrekcja Kolegium Teologicznego w porozumieniu z Pełnomocnikiem Rektora do Spraw Studiów Zaocznych.

Dziekan

Wydziału Teologicznego

Akademii Teologii Katolickiej

wWarszawie

Zwracam się z uprzejmą prośbą o przyjęcie pracy magisterskiej z ................................ napisanej pod kierunkiem ..........................

Praca nosi tytuł:....................................................

Promotor

Proszę o wyznaczenie recenzenta i daty obrony.

(podpis)

Z poważaniem

(podpis)

23. Artykuły i recenzje

Po napisaniu magisterium warto kontynuować pracę twórczą, pisząc artykuły i recenzje do czasopism popularnych, popularno-naukowych lub na­ukowych. Nawet w czasopismach popularnych, obok reportażu, wywiadu, opowiadania, fotostory itp., pojawia się niekiedy artykuł popularno-naukowy, recenzja, omówienie lub twórczy artykuł naukowy. Jak uczyć się pisania ta­kich tekstów? Jakie obowiązują w nich reguły? Oto kilka najbardziej podsta­wowych uwag na ten temat.

Kryteria artykułu naukowego

Artykuły naukowe muszą spełniać kryteria naukowości, podobne do opi­sanych na początku poradnika:

1. Zasadny, w miarę oryginalny, zgodny z daną specjalizacją temat. Rów­nież we wstępie do artykułu zazwyczaj pojawi się sformułowanie: „Pro­blemem niniejszego artykułu jest...", „będzie poszukiwać się rozwiąza­nia następującego problemu:.....", „zaprezentujemy zagadnienie...";

2. Odpowiednio sformułowane zagadnienie czy problem;

3. Właściwie dobrana i wykorzystana bibliografia;

4. Logiczna konstrukcja, plan;

5. Wyczerpanie tematu - rozwiązanie problemu przy aktualnym stanie nauki;

6. Piękny, zwięzły język, a także brak błędów ortograficznych, stylistycz­nych, interpunkcyjnych i drukarskich (na to redakcje szczególnie są „uczulone");

7. Jasny, przejrzysty i przyjemny styl;

8. Właściwie sporządzone, jednolite przypisy (zgodne z regułami przyję­tymi przez redakcję);

9. Przestrzeganie „systemu akapitów";

10. Staranny zapis.

Artykuły popularno-naukowe

Pisze się je według podobnych kryteriów merytorycznych i formalnych co artykuły naukowe. Prace tego typu odróżniają się jednak lekkością stylu, ory­ginalnością ujęć, połączeniem rzeczowości naukowej z elementami artystycz­nymi. Nie muszą odznaczać się fachowością terminologii, precyzją określeń, oszczędnością słów. Nie ma w nich również zastosowania punkt dotyczący źródeł i (konsekwentnie) przypisów.

Recenzje

Słowo „recenzja" pochodzi od łac. recenseo, -re, -ui, -itum i oznacza: przeliczać, przebiegać, przeglądać, rozważać. Jest to krótka prezentacja dzie­ła, połączona z jego krytyczną oceną. Recenzje dzielimy na wydawnicze (przed- i po-), kwalifikacyjne (do stopni naukowych) i superrecenzje. Tutaj interesuje nas recenzja powydawnicza.

Recenzja powinna zawierać:

1. Zapis bibliograficzny pozycji;

2. Opis tła;

3. Informację o autorze;

4. Określenie celu publikacji oraz adresata;

5. Zasygnalizowanie metody;

6. Jasną prezentację struktury i treści;

7. Ocenę krytyczną (oryginalności tematu, ujęcia, treści, układu materia­łu, metody, języka, stylu, cech wydawniczych);

8. Podkreślenie możliwości zastosowania publikacji i ukazanie perspek­tyw, które otworzyła.

Warunki dobrej recenzji:

1. Kompetentna - dawniej recenzje pisali tylko wybitni specjaliści (tak jest nadal w przypadku recenzji kwalifikacyjnych). Recenzent powinien dokładnie zapoznać się z recenzowaną pozycją (por. „wpadki" krytyków teatralnych). Ale wolno mu skoncentrować się na najważniejszych problemach lub przyjąć ściśle określony punkt widzenia.

2. Obiektywna - gdy napisałem na początku, że recenzja ma zawierać krytykę, to nie używałem tego słowa w jego popularnym znaczeniu. Ocena krytyczna to ocena wyważona, obiektywna, rzetelna. Recenzja nie powinna

75

być zatem ani kłamliwa, ani jednostronna. Nie należy też pozostawać na po­ziomie samych pochwal lub samych zarzutów, „naginać" cytatów itp.

3. Niezależna - nie chodzi o to, aby „koniecznie" nie zgadzać się lub zga­dzać z autorem, ale aby wykazać, czyjego opinie są słuszne.

4. Jasna - aby czytelnik mógł wyrobić sobie jasny sąd o pozycji.

5. Uprzejma - recenzent powinien zachować szacunek w słowie i tonie wobec autora, o którym pisze. Postulat ten nie zabrania negatywnej krytyki czy inteligentnej ironii. Obowiązuje jednak następująca zasada: w wątpliwo­ściach recenzent powinien być uprzejmy.

Uwagi dodatkowe

1. Uważa się, że recenzja powinna w 20% składać się z uwag na temat tła dzieła i autora, w 50% - z prezentacji układu i treści pozycji, w 30% - z oceny.

2. Sztuki recenzowania trzeba się uczyć, głównie przez... czytanie dobrych recenzji.

3. Recenzent podpisuje się pod tekstem.

Uwagi końcowe

1. W pracach dyplomowych, magisterskich zwraca się uwagę na stronę formalna pracy, a zwłaszcza na sposób sporządzania przypisów. Jeszcze raz podkreślam, że istnieje kilka norm dokonywania przytoczeń źródłowych. Ważna jest konsekwencja w stosowaniu przyjętego zapisu w całej pracy, gdyż konsekwencja, dokładność, staranność i jednolitość stanowią najwięk­sze zalety pracy naukowej na tym poziomie.

2. Na seminarium naukowe z danej dyscypliny należy zawsze przynosić „Poradnik" i notatki z proseminarium. .

3. Istnieją dobre opracowania z metodyki: M. Święcicki, Jak studiować? Jak pisać pracę magisterską?, Warszawa 1969; J. Myśków, Elementy metody­ki pracy naukowej, „Studia Theologica Varsaviensia" 21 (1983) nr l, ss. 221 - 258; J. Orczyk, Zarys metodyki pracy umysłowej, Warszawa 1984; H. E. Wyczawski, Technika pisania pracy magisterskiej, Wrocław 1991; E. Niedziel-ska, Mały poradnik autora i recenzenta pracy akademickiej, Wrocław 1993; ks. S. Grzechowiak, Wprowadzenie do pisania prac magisterskich z nauk teo­logicznych, Gniezno 1995. Wykorzystano je przy opracowywaniu niniejszego poradnika.

4. Ostateczne decyzje w kwestiach metodycznych podejmuje promotor.

77

76

78

Na wszystkich etapach studiów teologicznych, a szczegól­nie przygotowywania i pisania pracy dyplomowej, należy pa­miętać o zdaniu św. Bonawentury:

„Niech nikt nie wierzy, że wystarczy mu:

czytanie bez ducha, badanie bez pobożności, dociekanie bez podziwu, rozważanie bez radości, pilność bez czci, wiedza bez miłości, pojętność bez pokory, zapał bez łaski Bożej, zgłębianie bez mądrości wlanej przez Boga".

---