RUCH WĘDRÓWKOWY LUDNOŚCI

Spis treści

1. Kryteria podziału i typy migracji 3

2. Napływ, odpływ i migracje netto 4

3. Elementy polityki migracyjnej 6

4. Literatura 9

- 3 -

1. Kryteria podziału i typy migracji

Migracja jest pojęciem różnie definiowanym przez znawców tematu. W literaturze można spotkać odmienne definicje tego pojęcia, ale zawsze podkreślony jest element ruchu ludności. Tradycyjnie do analizy zjawisk migracyjnych stosuje się trzy podstawowe kategorie: liczebność, miejsce zamieszkania oraz narodowość (obywatelstwo), oddając pierwszeństwo charakterystykom demograficznym.

Istnieje wiele kryteriów podziału i typów migracji. Jeżeli podziału migracji dokonamy ze względu na obszar (terytorium), to wyróżnić można:

- migrację wewnętrzną - czyli wszelkie ruchy ludności wewnątrz ustalonego obszaru,

- migrację zewnętrzną - czyli przepływ ludności poza granicę ustalonego obszaru,

- migrację zagraniczną - czyli migrację zewnętrzną, jeżeli badanie dotyczy terytorium całego kraju.

Innym kryterium podziału migracji może być czas jej trwania. Wyróżnić tu możemy następu-jące typy migracji:

- migrację okresową - czyli taki ruch ludności, który zmienia stan ludności obecnej na danym obszarze, nie zmieniając zaś liczby ludności zamieszkałej na tym obszarze, np. wyjazd do bursy szkolnej podczas roku szkolnego,

- migrację sezonową - czyli taką, w której osoba migrująca przenosi się ze stałego miejsca zamieszkania, a następnie powraca; różnica między migracją okresową polega na tym, że wędrówki te powtarzają się w identycznych porach roku, np. wyjazd na zbiór ziemiopłodów,

- migrację wahadłową - charakteryzującą się dużą systematycznością, dość krótkim okresem trwania np. wycieczki turystyczne, wyjazd do miejsca pracy lub nauk.

Kolejnym kryterium podziału migracji mogą być przyczyny powstania migracji. Wyróżnić tu można:

- migrację dobrowolną - kiedy osoba migrująca zmienia miejsce zamieszkania z własnej woli,

- migrację przymusową - spowodowaną przyczynami niezależnymi od osoby migrującej np. migracja spowodowana uchodźstwem, przesiedleniem, deportacją.

Ze względu na sposób organizacji migrację podzielić można na indywidualną i grupową. Migracje grupowe obejmują rodziny i grupy rodzin.

Przytoczone powyżej przykłady kryteriów podziału i typów migracji mimo, że nie są jedy-nymi, pozawalają jednak dojść do wniosku, iż podstawowe znaczenie podziałów i typów migracji mają:

- obszar i zasięg,

- czas,

- przyczyny,

- sposób organizacji.

Na marginesie dodać można, że według definicji rekomendowanych przez Organizację Naro-dów Zjednoczonych i Unię Europejską migracje zagraniczne ludności podzielić można na:

- migracje krótkookresowe - jeżeli przebywanie poza granicami kraju miejsca zamieszkania trwa poniżej jednego roku,

- migracje długookresowe - jeżeli przebywanie poza granicami kraju miejsca zamieszkania trwa jeden rok i dłużej, a więc również wyjazdy za granicę (przyjazdy z zagranicy) na pobyt stały.

- 4 -

2. Napływ, odpływ i migracje netto

W celu obliczeń natężenia ruchu migracyjnego używa się określonych mierników, do których zalicza się:

- wielkość migracji brutto - która jest sumą ludności napływowej na dany teren i ludności odpły-wowej z tego terenu w określonym czasie,

- wielkość migracji netto - nazywana też migracją czystą lub saldem migracji, jest to różnica między napływem ludności na dany teren w określonym czasie i jej odpływem w tym czasie.

Ze względu na to, że oba te mierniki mają małą wartość poznawczą, gdyż nie uwzględniają ludności zamieszkałej na danym terenie w badanym okresie czasu, stosuje się do obliczeń współczynniki migracji. Zazwyczaj stosuje się trzy współczynniki natężenia ruchu wędrówkowego:

- współczynnik napływu wędrówkowego (migracji), informujący o tym, ile procent (promili) ludności tego obszaru jest ludnością napływową i jest to stosunek napływu wędrówkowego w okresie czasu, do średniej liczby ludności w tym okresie,

- współczynnik odpływu wędrówkowego (emigracji), informujący o tym, ile procent (promili) ludności tego obszaru wyemigrowało, oblicza się go w ten sposób, że dzieli się odpływ wędrów-kowy w danym okresie czasu przez średnią liczbę ludności w tym okresie,

- współczynnik ruchliwości ludności (mobilności), informujący o tym, ile procent (promili) ludności zmieniło dotychczasowe miejsce zamieszkania, a oblicza się go dzieląc migrację brutto w danym okresie czasu przez średnią liczbę ludności w tym okresie.

Zmiana granic państwa polskiego po II wojnie światowej spowodowała konieczność masowych przemieszczeń ludności. Na ruchliwość przestrzenną ludności wpływ wywarły także przemiany polityczne i społeczno-gospodarcze. W szczególności rozwój przemysłu w miastach i tendencje do kolektywizacji stanowiły główną przyczynę przemieszczeń ludności wiejskiej do miast, powodując nasilenie procesów urbanizacyjnych.

Analiza migracji wewnętrznej ludności w Polsce pozwala stwierdzić, że w ostatnim dziesięcioleciu nastąpiło gwałtowne zatrzymanie migracji ludności ze wsi do miast. O ile w 1995 roku saldo migracji w miastach wynosiło + 28,6 tyś. osób, o tyle w 1999 roku niespełna 2,8 tyś. osób in plus, co przedstawia poniższy wykres.

Migracje zagraniczne ludności na pobyt stały w ostatnim dziesięcioleciu sukcesywnie spadały, by ustabilizować się w latach 1998 i 1999 na poziomie odpowiednio 13 i 14 tyś. osób, na korzyść emigracji. Ciekawym spostrzeżeniem jest fakt, że najwięcej emigrujących osób było w przedziale wieku 30-44 i 18-24 lat, w przeważającej mierze z wykształceniem średnim.

- 5 -

Sieć osadnicza gminy w której mieszkam - Krzyż Wlkp. - składa się z 11 sołectw, w skład których wchodzi 17 miejscowości, z tego 11 wsi oraz 6 pozostałych miejscowości. Proces migracji zewnętrznych na tym terenie w ostatnim dwudziestoleciu przedstawia poniższy wykres.

W nowo powstałym województwie wielkopolskim w 1999 roku saldo migracji zewnętrznych wynosiło -64 osoby, a w pierwszej połowie br. -70 osób.

Duże znaczenie na odpływ ludności z mojej miejscowości ma sytuacja gospodarcza regionu, a wszczególności fakt, że jest to region o wysokim poziomie bezrobocia. Również znaczna liczba młodych osób po ukończeniu nauki na studiach, nie widząc dla siebie perspektyw na przyszłość, decyduje się na opuszczenie swojej miejscowości.

- 6 -

3. Elementy polityki migracyjnej

Nasilające się procesy migracyjne ukazują, że ruchy migracyjne rozszerzają się współcześnie na cały świat. Międzynarodowe ruchy migracyjne stają się problemem o wciąż rosnącym znaczeniu i są wynikiem wielu współdziałających ze sobą czynników, takich jak pogarszające się stosunki gospodarcze, rosnąca bieda, konflikty etniczne, kryzysy polityczne, rozpad jednych państw, powstawanie drugich, pogłębiająca się degradacja środowiska naturalnego. Współcześnie migracje wewnętrzne ustąpiły w znacznym stopniu migracjom zagranicznym.

Założyć należy, że migracje w przeważającej mierze nie były i nie są zjawiskiem żywiołowym kierującym się w przypadkowym kierunku. Wyjąwszy może ofiary kataklizmów, ludzie nie opuszczają na ogół swoich domów, kierując się „byle gdzie”, lecz zmierzają w z góry określonym kierunku i do z góry określonego miejsca i kraju. Założenie to trafnie oddaje kategoria międzynarodowych szlaków migracyjnych. Podstawowymi czynnikami powodującymi powstanie szlaków migracyjnych są:

1) czynnik geograficzny, czyli sąsiedztwo sprzyjające penetracji względnie blisko położonych krajów, do których dostęp ułatwiają relatywnie niskie koszty podróży;

2) czynnik kulturowy, czyli bliskość kulturowa, przede wszystkim w sferze religijnej i językowej;

3) czynnik ekonomiczny, czyli istnienie różnic w poziomie rozwoju gospodarczego pomiędzy krajami, ściślej istnienie popytu na siłę roboczą na rynku krajowym, istnienie znacznych różnic płacowych, znacznych różnic standardów życia pomiędzy krajami wysyłającymi i przyjmującymi;

4) czynnik polityczny, czyli przyjmowanie imigrantów, np. uchodźców w ramach podpi- sanych konwencji humanitarnych, lub ograniczenie ich napływu z racji politycznych, np. dla dobra bezpieczeństwa państwa;

5) czynnik prawny, czyli określona polityka imigracyjna i odpowiadające jej przepisy imigra-cyjne, procedury administracyjne etc.

Wymienione i podstawowe - jak się wydaje - czynniki, tutaj wyróżnione analitycznie, zwykle działają łącznie. Bez wątpienia tworzenie się oraz przemiany szlaków to zjawisko wieloczynnikowe, trudno uchwytne i opierające się teoretycznym systematyzacjom i w ograniczonym tylko stopniu przewidywalne.

Z tych też powodów wiele państw na świecie do których napływa ludność migrująca, zmuszonych jest prawnie regulować te zjawiska. Dla przykładu, podstawowym prawem we Wspólnocie Europejskiej - do której być może za kilka lat dołączy i Polska - jest zagwarantowanie swobodnego przepływu osób, a stąd tworzenie przepisów prawnych, które dają każdemu obywatelowi Unii Europejskiej prawo do przemieszczania się i osiedlania w dowolnym kraju „piętnastki”.

Zgodnie z postanowieniami traktatu rzymskiego, do wiążących decyzji podejmowanych przez organ Wspólnoty Europejskiej, a dotyczących polityki migracyjnej należą:

1) rozporządzenie - które ma zasięg ogólny (odpowiednik ustawy); obowiązuje ono w cało-ści i jest bezpośrednio stosowane we wszystkich państwach członkowskich Wspólnoty, jakby było wydawane przez organy krajowe;

2) dyrektywa - czyli wytyczna, wiążąca państwo do którego jest skierowana, w zakresie rezultatów, celów, jakie powinny być osiągnięte, pozostawiając władzom państwowym swobodę wyboru form oraz środków jej realizacji;

3) decyzja - jest indywidalnym aktem administracyjnym, nie ma charakteru prawnego ogólnego, reguluje konkretną sprawę i obowiązuje ona w całości strony, do których jest skierowana.

Większość krajów na świecie ma uregulowane bariery prawne i instytucjonalne, określające i realizujące określoną politykę migracyjną. Dotyczą one zasad napływu ludności i emigracji.

- 7 -

Stosowanie określonej polityki migracyjnej w dużym stopniu zależy od sytuacji społecznej, gospodarczej, politycznej danego kraju. Na przykład, bardzo wymowne są dane obrazujące udział imigrantów w przyroście naturalnym wielu krajów przyjmujących. Dla Stanów Zjednoczonych wskaźnik ten wynosi 25%, dla Niemiec, Włoch, Grecji jest to praktycznie jedyne źródło przyrostu naturalnego. Jest to zjawisko szeroko obserwowane w całej Europie Zachodniej, dla której wskaźnik udziału imigrantów w przyroście ludności wynosi 60%. Sytuacja ta zrodziła z kolei wiele problemów natury prawno-administracyjnej, społecznej i kulturowej. Dla tzw. krajów osiedleńczych jak USA, Kanada, Australia problemem jest poszukiwanie powiązania różnorodności etnokulturowej z jednością narodowo-państwową. Dla Niemiec jest to groźba nawrotu rasizmu. Dla Wielkiej Brytanii natomiast rodzi się pytanie, jak wcielić (zintegrować) i zasymilować w większości azjatyckich imigrantów. Szwajcarzy, u których jedną trzecią siły roboczej stanowi imigracja, szukają formuły pozwalającej na „ maksimum tolerancji i maksimum separacji”.

W prawie wszystkich wieloetnicznych państwach coraz wyraźniej zarysowuje się niewydolność podejmowanych rozwiązań, zarówno w sferze prawnej (kwestia stosunków między kategoriami: obywatelstwo, narodowość, członek społeczeństwa), jak i w sferze kulturowej, z religijną włącznie (we Francji islam jest drugą religią w kraju!).

Istotnym elementem strukturalnym współczesnej migracji międzynarodowej są migracje zarobkowe. W wielu przypadkach, migracje zarobkowe są ważnym źródłem dewiz i środkiem zapobieżenia nędzy w kraju lub regionie wysyłającym. Według danych Banku Światowego w 1980 roku, wszystkie przekazy pieniężne pracowników-imigrantów do krajów rozwijających się wyniosły netto prawie 37 mld $. Emigracja zarobkowa zmniejsza bezrobocie w krajach emigracyjnych. Obecnie ogółem na świecie zatrudnia się legalnie około 20-25 mln migrujących pracowników z rozmaitych krajów i tendencja ta zapewne będzie się nadal utrzymywać. Często „migrodolary” (pieniądze zarobione za granicą), przesłane do kraju rodzinnego w formie transferów są inwestowane i przyczyniają się do wzrostu gospodarczego.

Znaczące są również efekty migracji w dziedzinie gospodarczej. Wzrost „drenażu mózgów” spowodował emigrację bardzo dużej liczby naukowców, fachowców wysokiej klasy do Stanów Zjednoczonych, Kanady, Wielkiej Brytanii, a także do Francji, Arabii Saudyjskiej, krajów nad zatoką Perską oraz do Australii. Następuje transfer wiedzy i technologii, który przyczynił się do szybszego wzrostu gospodarczego krajów przyjmujących migrantów. W 1990 r. W Stanach Zjednoczonych 20% naukowców było obcokrajowcami, a 20% członków Akademii Nauk Związku Radzieckiego przebywało na zagranicznych kontraktach. Emigracja związana z „drenażem mózgów” dotyczy głównie krajów Europy Środkowej i Wschodniej, Ameryki Łacińskiej, Afryki, Azji.

Jak widać, wymienione wyżej problemy związane z migracją ludności nie są i nie będą problemami łatwymi do rozwiązania zarówno dla krajów biednych jak i bogatych. Innym, bardzo ważnym problemem są konflikty międzynarodowe i wewnątrzkrajowe, które prowadzą do wzrostu liczby uciekinierów starających się o azyl w państwach ościennych, a następnie starających się o emigrację do najbardziej rozwiniętych krajów świata. Nielegalne przekraczanie granic i deportacje schwytanych migrantów stały się bardzo powszechnym zjawiskiem, można rzec - plagą krajów rozwiniętych.

Działalność wielu organizacji, zajmujących się problemem migracji ludności, prowadzi do pewnych międzynarodowych akcji w zakresie reulacji prawnych i ukierunkowanej migracji. Dotyczy to jednak legalnych migracji, podczas gdy stale wzrasta migracja nielegalna, niekontrolowana. Migracja ta przyczynia się do rozwoju wielu negatywnych zjawisk, w tym rozwoju „szarej strefy”, „pracy na czarno” jako nieodłącznego marginesu życia gospodarczego krajów, a także wzrostu przestępczości, która przybiera charakter coraz bardziej międzynarodowy i zorganizowany, splataląc się pasożytniczo z procesami migracyjnymi, z bardzo negatywnymi skutkami dla ogółu migrantów.

- 8 -

Omawiając elementy polityki migracyjnej należy wspomnieć, że problemami migracji ludności w skali międzynarodowej zajmują się dzisiaj cztery wielkie organizacje związane z ONZ, są to:

1. UNHCR - United Nations High Commissioner for Refugees;

2. UNFPA - United Nations Population Found;

3. ILO - International Labour Organisation;

4. IOM - International Organisation for Migration.

Na zakończenie chciałbym przedstawić te czynniki powodujące migracje, które wydają się być najważniejsze, a które mają znaczny wpływ na prowadzenie określonej polityki migracyjnej przez poszczególne państwa:

- gwałtownie narastającą współzależność państw, regionów, narodów, ale też związany z tym wzrost napięć na obszarach stykowych - konflikty o ziemię, surowce, wodę, o historyczne zaszłości,

- globalizacja ekonomiki, jej oderwanie od ram narodowo-państwowych (rozkład układów społecznych, upadek tradycyjnych zajęć i sfer produkcji, zmiany w sferze świadomości etc.),

- zmiana struktury etniczno-rasowej masy migracyjnej, narastająca w niej dominacja ludności azjatyckiej, afrykańskiej, latynoskiej'

- zrastanie się różnych potoków migracyjnych - ekonomicznych, uchodźczych, azylanckich, kulturowych w jedno wewnętrznie zróżnicowane , wielokierunkowo ewoluujące zjawisko społeczne,

- globalizacja i uniwersalizacja migracji, zacieranie się podziału na państwa emigracyjne i imigracyjne;

- narastający udział imigrantów w naturalnym przyroście krajów przyjmujących przy pesymistycznych prognozach demograficznych dla ich ludności rodzimej,

- pojawienie się problemu integracji migrantów jako czynnika o pierwszorzędnym znaczeniu dla zachowania wewnętrznej równowagi i „harmonii” społecznej, umiędzynarodowianie problemów migracyjnych, poszukiwanie formuł dla skutecznego absorbowania społeczności imigrackich, zarówno w skali poszczególnych państw, jak i w skali międzynarodowej,

- kształtowanie się, w następstwie masowości imigrantów i ich lokowania się w przeważa-jącej mierze w dolnych sferach drabiny społecznej, nowej kategorii społecznej-etnoklasy, czego następstwem są między innymi takie zjawiska, jak bunt, zwłaszcza w środowiskach młodzieżowych, przeciw marginalizacji społecznej i kulturowej, nawet przy formalnoprawnej równoprawności, czy też ksenofobijne nacjonalizmy, do ekspulsjonizmu włącznie,

- tworzenie się „nowych mniejszości narodowych”, ze wszystkimi tego konsekwencjami, zwłaszcza w sferze akceptacji - tak lub nie - „obcych”.

- 9 -

4. Literatura

Cieślak M. (red.). „Demografia”. Metody analizy i prognozowania, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 1992.

Zdrojewski E.Z., „Podstawy demografii”, WSI, 1995.

Holzer J.Z., „Demografia”, PWE, Warszawa 1994.

Zamojski J.E. (red.), „Migracje 1945 - 1995”, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 1999.

„Mały rocznik statystyczny Polski” , GUS, Warszawa 2000.

---