HISTORIA DOKTRYN POLITYCZNYCH I PRAWNYCH

PROF. DR HAB. ZBIGNIEW RAU - 2009/2010

1. MYŚL POLITYCZNA STAROŻYTNEJ GRECJI

FORMY USTROJOWE:

Początkowo monarchia. Jednak wojownicy wracali wzbogaceni z wypraw wojennych, przywozili autorytet i majątek. Następował transfer władzy od monarchy do arystokracji. Dużo więcej było bogatych kupców, żeglarzy, nie mających dostępu do władzy, majątku. Ludzie, którzy nie mają takiego dostępu, emigrują, aby zarabiać pieniądze, przywożą także nowe idee. Nie mogą ani pogodzić się ze strukturą władzy, dochodzi do buntu, zamieszek czy innych zachowań obalających polityczny estabilishment. Następuje kolejny transfer władzy. Ten nowy układ polityczny cechuje brak stabilności, a nawet chaos. Często pojawia się jednostka pochodzenia arystokratycznego, która składa ofertę: "Przekażcie mi władzę, a zrealizuję wasze interesy". Taką jednostkę nazwano TYRANEM. Nie mógł liczyć na długie poparcie, musiał rządzić przemocą.

Ok V w. grecka cywilizacja stanęła wobec tyranii. Stworzono więc dwa alternatywne systemy:

a) arystokratyczny ustrój Sparty,

b) demokratyczny ustrój Aten

ZASADY DEMOKRACJI ATEŃSKIEJ I ICH ARYSTOKRATYCZNA KRYTYKA (V W.P.N.E):

Ustrój ten nie doczekał się filozoficznej obrony- natomiast przeciwko niemu występowali wszyscy. Dlaczego?- zwolennicy demokracji uprawiali politykę, a przeciwnicy chwytali za pióro. Zasady:

1.wolność słowa- istota wolności, na zgromadzeniu ludowym, każdemu przysługuje prawo do zabierania głosu.

2.równość praw(isonomia)- równość głosu i udziału we władzy, traktowaniu obywateli i starcie na drodze do bogactwa; równy dostęp do urzędów miało zapewniać losowanie(najczęściej byli to jednak wykształceni i bogaci, gdyż miało to zabezpieczać przed korupcją).

3.zasada praworządności- dobrowolne, ale konieczne podporządkowanie się prawu stworzonemu przez obywateli-prawo jest panem demokracji.

Dlaczego więc zasady te podlegały miażdżącej krytyce?

Platon- konserwatysta, zwolennik rządów filozofa-władcy (bo tylko filozof może przeniknąć świat idei). Uważał, że demokracja to ustrój najbardziej chwiejny, choć przysłonięty szczelnym parawanem, cechuje go: brak dyscypliny społecznej, respektu dla władzy, anarchia, brak kompetencji rządzących i demoralizacja wśród ludu.

Arystoteles- uważał, że demokracja to rządy biednych, którzy szukają korzyści dal siebie, a nie dla całego społeczeństwa, z niepohamowanej demokracji rodzi się tyrania.

MYŚL POLITYCZNA SOFISTÓW:

Byli to wędrowni nauczyciele, pobierali wysokie opłaty od swych uczniów, nauczali retoryki- sztuki przemawiania, przekonywali innych do swych racji- przy kwitnącym życiu politycznym mieli sporo klientów. Krytyka z jaką spotkali się sofiści wynikała z dwóch powodów:

a) uczyli do przekonywania skutecznego, a nie wskazywali czy to jest dobre, czy złe,

b) brali pieniądze za nauczanie swych uczniów

Dlatego też wielu Ateńczyków uważało, że powołaniem nauczyciela, który dysponuje pewną wiedzą, jest przekazywanie go młodemu pokoleniu- jest to bowiem dobro publiczne, które powinno być bezpłatne.

Sofiści wprowadzili do dyskursu politycznego elementy racjonalizmu.

PROTAGORAS wprowadził relatywizm- państwo jest strukturą naturalną, każdy z nas rodzi się w państwie jak w rodzinie, jest ono niezmienne, niezależne od naszej woli- nie jest to prawda- ludzie kiedyś żyli bez państwa, doszło do porozumienia ( teoria umowy społecznej ). Ludzie się różnią i mają inne potrzeby.

GORGIASZ- okazjonalizm moralny- wbrew tradycji greckiej powiada on, że istnieje wiele systemów moralnych. Innymi wartościami kieruje się kobieta, innymi mężczyzna, innymi żołnierz, a innymi cywil w trakcie pokoju.

ANTYFON i HIPPIASZ- dualizm prawa, wprowadzili podział prawa na:

a) prawo natury- jest niezmienne, obowiązuje wszystkich tak samo, gdy nie przestrzegamy prawa natury spotka nas sankcja boska,

b) prawo pozytywne- wprowadzone przez państwo, zagrożone sankcją ze strony władzy państwowej.

Traktuje się ich jako prekursorów LIBERALIZMU- przenieśli punkt ciężkości na jednostkę z władzy państwowej. Natomiast Platon i Arystoteles to prekursorzy KONSERWATYZMU.

2. MYŚL POLITYCZNA PLATONA

HISTORIA ŻYCIA PLATONA: Żył na przełomie V/IV w. p.n.e. Z pochodzenia arystokrata. Jego postawa musi zostać określona jako konserwatywna. Jego stosunek do demokracji ateńskiej był krytyczny, cechowała go bardzo głęboka niechęć, czasem zbliżona do nienawiści. Był uczniem Sokratesa, stanowiącego do dziś wzorzec samodzielnego myślenia. Sokrates występował przeciwko sofistom i ich sposobom kształcenia młodzieży ( skuteczności w przekonywaniu słuchaczy- a nie kierowania się dobrem czy złem ). Sokrates wskazywał, że powołaniem filozofa jest także wychowywanie młodzieży, aby uczyć jej rozumu i cnoty. Kiedy to nam się uda, uda nam się także doskonalić moralnie. Naczelną cnotą dla Sokratesa była uczciwość, zdobywanie pewnych sprawiedliwości moralnych. Sokrates przez to popadł w konflikt z władzami Aten, które oskarżyły go o deprawowanie młodzieży, przed sądem został skazany na śmierć. Dla Platona było to traumatyczne przeżycie, które zadecydowało o jego przyszłym stosunku do polityki i filozofii. Platon opisał w swych dialogach śmierć Sokratesa- mógł uniknąć kary poprzez przygotowaną ucieczkę. Sokrates jednakże odmówił, mimo iż przytłaczająca większość miast greckich byłaby zachwycona. Sokrates argumentował, iż całe życie służył państwu ateńskiemu, podporządkowując się jego prawu - służył, nauczając bezpłatnie młodzież. Nie może więc w konflikcie między prawem pozytywnym a nim prawa tego naruszyć.

Dla młodego Platona intelektualnie i emocjonalnie związanego ze swym nauczycielem to przeżycie na zawsze skłoniło go do zajęcia takiego stanowiska. Nie miał wątpliwości, że ci, którzy Sokratesa skazali stali od niego znacznie niżej. Myślał więc, co zrobić aby nie powtórzyło się to, co stało się w przeszłości. Muszą więc nami rządzić ludzie, którzy wyróżniają się ponad przeciętność. Wtedy mogą nastąpić ROZUM i CNOTA. Inaczej zapanuje chaos. Jak zapewnić rządy rozumu i cnoty?. Z racji tego, że był dość młody, łatwo było mu formułować łatwe odpowiedzi:

a) uczynić filozofa ( kwintesencję działalności ludzkiej ) królem- "filozof na tronie"

b) ze sprawującego już władzę uczynić filozofa- skoro jest mędrcem, to czas, żeby dał temu powód- było to łatwiejsze.

Wybrał się więc do Syrakuz i przekonał tamtejszego władcę, iż jest on nie tylko władcą, ale i filozofem. Zażądał dowodów, iż jest on rzeczywiście filozofem- miał sprawować władzę tak, jak podpowiadał Platon. Poddani natychmiast rzucili się do buntu- władca zaczął więc szukać kozła ofiarnego- skazał Platona na śmierć. Bunt wygasł, a Platon jeszcze żył- król Platona ułaskawił i sprzedał w niewolę, a przyjaciele go wykupili i przywieźli do Aten. Od tej pory Platon do polityki postanowił się nie mieszać i zajął się filozofią- nie tylko pisaniem, ale i nauczaniem. Powołał Akademię Platońską, gdzie studiowała elita greckiej młodzieży.

METODA PLATOŃSKA- wyobraźmy sobie jaskinię, za otworem do której świecie słońce, w środku jaskini tyłem do wejścia siedzą ludzie i obserwują na ścianie pieczary własne cienie. Nasza ludzka kondycja to życie w warunkach takiej sytuacji. To co istnieje naprawdę to świat idei i są one absolutne, doskonałe, niezmierzone, istnieją naprawdę. Te idee tworzą świat rzeczywisty. Są to:

1) PRAWDA,

2) DOBRO,

3) PIĘKNO,

4) SPRAWIEDLIWOŚĆ

Do tego świata my ludzie nie należymy- żyjemy w świecie pozorów.

Np. wyobraźmy sobie ideę prawdy- istnieje absolutna idea prawdy, a my ludzie, każdy z nas możemy prawdy tylko dociekać. Większość z nas może obcować z tym, co uznajemy za prawdę.

Idea piękna- każdy z nas posiada jakąś wrażliwość na piękno. Są tacy, którzy obcują z prawem więcej niż przeciętni. Niektórzy obcują z nim w sposób prawie doskonały- wydaje się, że tworzą oni piękno doskonałe ( np. Mona Lisa Leonarda da Vinci ). Ale czy to prawda- czy poznali oni ów absolut?

Dobro- wielu z nas uważa, że jesteśmy dobrymi, bo czynimy dobro innym, ale czy u schyłku naszego życia możemy powiedzieć, że poznaliśmy naszym postępowaniem ideę dobra?

Sprawiedliwość- w różnych sytuacjach staramy się postępować sprawiedliwie- ten, kto tak czyni, może zasłużyć na miano człowieka prawego. Ale czy nawet sędzia może powiedzieć, że zgłębił ideę sprawiedliwości?

Dlatego żyjemy w świecie pozorów. Poznanie jest bardzo niedoskonałe. Taka jest ludzka natura- nie jesteśmy w stanie wyrwać się ze świata pozorów.

Nasze wyobrażenia nie są jednak równe. Ci, którzy przewyższają innych swoją doskonałością ( filozofowie ) są w stanie lepiej tę rzeczywistość poznać. Będziemy co prawda żyć i tak w świecie pozorów, ale zapanują rządy rozumu i cnoty, może choć trochę zbliżymy się do świata doskonałego.

Dlaczego więc mamy zbliżać się do doskonałości, skoro i tak jej nie osiągniemy?

Kiedyś rządzili ludzie odważni- była to TIMOKRACJA- ci, którzy w czasie wojny na polu bitwy dowiedli swej sławy. Wrócili do domu po wojnie, obdarzenie majątkiem i autorytetem. Był to dobry ustrój. Ale ludzie ci mieli pewną wadę- lubili korzystać ze sławy w mniej chwalebny sposób, delektowali się łupami, które wyznaczały miarę ich bogactwa- jak korzystając z władzy powiększać swój majątek bez wojny. Timokracja przekształciła się w ustrój gorszy- OLIGARCHIĘ ( rządy bogatych ), której cechą jest chciwość tych, którzy sprawują władzę, bo nie są ukontemplowani tym co mają. Bogaci znajdują się w mniejszości. Bogatych cechuje chciwość, biednych- zawiść. Biedni chcą bogatych pozbawić władzy i majątku. W ten sposób dochodzi do jeszcze gorszego ustroju- DEMOKRACJI- władza nie cieszy się żadnym autorytetem- czym wyróżniają się rządzący?- nie są ani zamożniejsi ani mądrzejsi. Jeśli tacy ludzie rządzą, to nikt ich nie szanuje, tym samym nie ma żadnej dyscypliny. Jest to ustrój chaosu, bo oligarchowie co prawda stracili władzę, ale nie stracili majątku- mamy do czynienia ze spiskami i knowaniami. Pojawia się ustrój najgorszy- TYRANIA. Tyran kieruje państwem, nie ma się jednak na kim oprzeć. By utrzymać się u władzy, musi rządzić przy pomocy strachu, musi stosować przemoc. Każdy następny ustrój jest gorszy od poprzedniego.

Czyż nie jest więc najwyższy czas aby oddać władzę filozofom? Rządzą przecież nami ludzie, którzy nie są do tego powołani.

WIZJA PAŃSTWA DOSKONAŁEGO - Ma być odbiciem świata idei, w którym rządzi idealny rządca- filozof, bo tylko on może przenikać tajemnice świata idei i zbliżyć państwo do idealnego wzorca, tworząc organizację doskonałą, odpowiadającą ideom dobra, sprawiedliwości, piękna i prawdy.

Państwo ma być rygorystycznie zhierarchizowane (jak dusza, która składa się z 3 części): I- mędrcy-oni rządzą, II- wojownicy ”strażnicy”- bronią społeczeństwa przed wrogiem, III- ci, którzy zaspokajają potrzeby materialne ogółu. Żadna grupa nie osiągnie sama doskonałości, razem tworzą harmonijną całość, ale granice między grupami są nieprzekraczalne( obowiązuje hierarchia wiedzy).

Stosunki mężczyzn z kobietami są losowe, dzieci są wychowywane przez państwo, nie znają rodziców-ma to wyzwolić od pokus rodzinnych, osobistych i majątkowych, zachować dystans do polityki oraz pozwolić właściwie rządzić. Filozofowie sprawują władzę kierując się zasadami rozumu, są nieskrępowani sztywnym systemem norm prawnych. Nie mogli posiadać niczego na własność.

Platońska wizja państwa miała zapewnić:

a) harmonię,

b) stabilizację polityczną

Jednak jest to pozbawienie każdego jego indywidualnej osobowości przez poświęcanie całej energii dobru publicznemu. Nic dziwnego, że nie znalazł nikogo, kto by jego poglądy podzielał.

Pod koniec życia Platon rozgoryczony stworzył mniej radykalną wizję. Każdy mógł już zakładać rodzinę i każdy mógł być podmiotem własności, ale wszyscy mieli jej mieć tyle samo. Państwo miało zapewnić obywatelowi organizację życia prywatnego. Każdy miał mieszkać w swoim kraju, bo emigracja byłaby szkodliwa- można przywieźć nowe idee. Państwo miało także rejestrować to, co obywatele mówią i myślą. Każdy obywatel miał informować władze o czym mówi i myśli jego sąsiad.

Państwo takie posiada niekwestionowane zalety. Mankamentem jest całkowite podporządkowanie dobru publicznemu.

3. MYŚL POLITYCZNA ARYSTOTELESA

HISTORIA ŻYCIA - Arystoteles był uczniem Platona. Pochodził ze Stagiry, z kolonii jońskiej na pograniczu Macedonii. Karierę rozpoczął jako nadworny lekarz Filipa II, później udał się do Aten, studiował w Akademii Platońskiej, później wrócił na dwór Filipa II, jako nauczyciel i wychowawca syna królewskiego Aleksandra Wielkiego. Kiedy jego wychowanek zdobył władzę, wrócił do Aten, nie udało mu się objąć Akademii, założył więc własną szkołę- liceum. Zajął się dydaktyką, a także logiką, ekonomią itd. Rezultatem rozważań jest traktat należący do klasyki naszej dyscypliny.

METODA ARYSTOTELESA - Arystoteles bardzo cenił sobie Platona, a jeszcze bardziej cenił prawdę. Różnice w ich poglądach wynikały przede wszystkim z różnic w temperamencie. Platon był przede wszystkim filozofem. Przedmiotem jego własnej wersji były idee. Ten styl myślenia był Arystotelesowi obcy. W głębi swej duszy był on lekarzem, a nie filozofem, jego metoda powinna być metodą empiryczną. By coś ustalić trzeba gromadzić fakty. Trzeba je porównywać i znaleźć cechy wspólne, a z nich wyprowadzić prawa ogólne- są to zabiegi typowe dla empiryków. Z cech wspólnych należałoby wyprowadzić prawa ogólne. Np. liście drzew, które rosną w dolince gdzie jest żyzna gleba, są ładne i czyste, a liście drzew, które rosną w górach, gdzie jest dużo słońca i mało wody, są brzydkie. W podobny sposób można rozumować w innych dyscyplinach- trzeba gromadzić fakty.

Arystoteles przebadał 158 ustrojów państw greckich. Gromadził fakty, szukał podobieństw i wyprowadził z nich prawa ogólne. Istotne fragmenty znajdziemy w jego dziele "Politica"- zachował się jednak tylko opis ustroju Aten.

KONCEPCJA PAŃSTWA- odrzucał wizje idealnej polis Platona; państwo należy do tworów natury, jest syntezą mniejszych wspólnot, rodzinnych i wiejskich, jest jednak od niech doskonalsze, bo jest samowystarczalne. Celem jego jest zapewnienie wszechstronnego rozwoju materialnych i duchowych potrzeb człowieka. Jest organizacją suwerenna, wszechogarniającą, wyznaczoną przez porządek naturalny. Jeśli chodzi o formę rządów to najlepsza będzie politea, monarchia lub arystokracja.

Arystoteles wychodził z założenia, że człowiek jest istotą społeczną, dlatego, że nie możemy go znaleźć żyjącego samotnie ( społeczna natura człowieka ). Dlaczego? - ponieważ człowiek żyje z innymi w naturalnych wspólnotach. Ponieważ nasza przynależność jest naturalna, my tych wspólnot sobie nie wybieramy. Wspólnota jest naturalna, ponieważ zaspokaja w naturalny sposób nasze naturalne potrzeby.

Każdego z nas łączą z innymi pewne więzy w rodzinie. Nasze naturalne potrzeby zostają w rodzinie w pewien sposób zaspokojone. Jakie to potrzeby? Np. potrzeby noworodka- zaspokajane są przez rodziców. Gdyby nie były zaspokajane, nie przeżyłby on kilku dni. Później powstaje potrzeba komunikacji, dalej interakcji. Potrzeby erotyczne również są zaspokajane w rodzinie- takiej, którą tworzymy sobie sami. Gdy jesteśmy starsi- potrzeba posiadania wnuków, rozmowy z nimi, potrzeby sentymentalne. Są jednak takie naturalne potrzeby, których nie można zrealizować w rodzinie. Np. pomyślność ekonomiczna. Np. jestem szewcem- jeśli będę szył dla społeczności lokalnej, to zarobię pieniądze. Czy np. potrzeba związana z pełnieniem funkcji publicznych. Rodzina nie jest w stanie tych potrzeb zaspokoić. Co z tego, że żona mówi, iż mąż jest wspaniały, skoro mąż od 5 lat jest bezrobotny?

Mamy więc oprócz rodziny naturalną wspólnotę- społeczność lokalna, wiejska, która zaspokaja nasze potrzeby. Nie wybieramy jej- rodzimy się w niej.

Tak jak należymy do tych dwóch wspólnot naturalnych, należymy do jeszcze jednej- takiej, która zaspokaja wszystkie nasze potrzeby- jest nią państwo- państwa sami nie wybieramy. Nasze potrzeby są następujące:

a) ZWIĄZANE Z BEZPIECZEŃSTWEM

b) ZWIĄZANE Z POMYŚLNOŚCIĄ MATERIALNĄ ( DOBROBYTEM)

c) ZWIĄZANE Z ROZWOJEM DUCHOWYM

Wtedy cieszymy się DOBRYM ŻYCIEM ( ważne pojęcie dla Arystotelesa ). Tu widzimy jak Arystoteles nie zgadzał się z tym, co mówiono wtedy. Państwo jest zjawiskiem naturalnym, nie wybieramy go, spędzamy w nim całe nasze życie. Tak jak zjawiskiem naturalnym jest wszechświat. Poza państwem mogą żyć tylko degeneraci, nikczemnicy oraz bogowie, bo oni radzą sobie sami. Ta wizja jest wciąż szalenie atrakcyjna dla konserwatystów, którzy zawsze będą patrzyli z estymą na Arystotelesa. Liberał chętnie spojrzy na sofistów- dla niego punktem wyjścia będzie konkretny człowiek.

Jeżeli naturalnie należymy do państwa, to relacje są takie jak między organizmem ludzkim a np. palcem. To kim człowiek jest, wynika z całości charakteru państwa- państwo jest koniecznym punktem wyjścia, a człowiek jest jego częścią. Jaki jest sens istnienia człowieka bez państwa- żaden. Cóż byłby wart palce, gdyby został odcięty?

WIZJA SPOŁECZEŃSTWA- w państwie- wspólnocie naturalnej - żyją ludzie. Dzielą się na dwie grupy:

a) ZNAKOMITYCH- cechuje ich bogactwo, wykształcenie i cnota

b) LUD- brak bogactwa, brak wykształcenia, brak cnoty.

Znakomici to ci, którzy nie muszą utrzymywać się z pracy własnych rąk, pracuje dla nich lud, zatem mają dość czasu na refleksję, mogą zatem się kształcić. To wykształcenie prowadzi ich do moralnego doskonalenia. Mogą kierować się tym, co dobre i postępować tak, by złe postępowanie nie było słuszne. Lud nie ma na to czasu.

Jest jednak tak, że znakomici to bogaci, ale gorzej jest z wykształceniem i cnotą, chociaż mają potencjał. Bogactwo szalenie ich demoralizuje, bo są to ludzie szalenie zamożni. Cechuje ich chciwość i żądza pieniędzy.

W takim razie może byśmy z sympatią spojrzeli na lud? Lud jest jednak również zdemoralizowany- przez brak pieniędzy. Mają bardzo małą część jest szalenie zawistny, skłonny do buntu, bieda demoralizuje tak samo jak bogactwo.

W tej sytuacji możemy zapomnieć o hierarchii i stabilizacji. Jednak jest pewna droga wyjściowa z tego stanu rzeczy. Jest bowiem stan średni. Bowiem stan średni to ludzie na tyle zamożni, by inaczej niż lud nie zazdrościć i nie na tyle zamożni, żeby prześladowała ich obsesja bogactwa. W największym stopniu są w stanie utożsamiać się z dobrem publicznym. Muszą za to państwo przejąć odpowiedzialność. Jeśli takich ludzi będzie wystarczająco dużo, wtedy możliwe będzie utrzymanie stabilności i hierarchii.

Kwestia niewolnictwa- niewolnictwo jest zjawiskiem naturalnym, wynika z potrzeb cywilizacyjnych, jej wymogi wskazują na jego istnienie. Wskazuje, że z natury niewolnicy są krzepcy fizycznie, ale brak im zdolności intelektualnych, a na podstawie obserwacji jest on w stanie tego dowieść. Z natury niewolnicy są barbarzyńcami.

TYPOLOGIA USTROJÓW POLITYCZNYCH- gdybyśmy zapytali Greka, czy potrafi wskazać jakieś ustroje polityczne to odpowiedziałby, że: monarchię ( gdy mamy jednego władcę ), arystokrację ( gdy mamy kilku ) oraz demokrację ( gdy rządzą wszyscy ).

Arystoteles jednak nie ograniczył się do tego i postawił problem: w jakim celu władza jest sprawowana? Są więc trzy ustroje dobre i trzy ustroje złe:

Monarchia ( dobra )- władca rządzi dla dobra ogółu, dobra publicznego. Kiedy zacznie sprawować rządy dla swego własnego dobra, monarchia ulega degeneracji, zostaje zastąpiona ustrojem złym ( tyranią ). Rządy sprawuje władca w celu promocji własnej prywaty.

Arystokracja ( dobra )- nieliczni sprawują władzę dla dobra publicznego. Kiedy nieliczni zaczną sprawować władzę realizując własne interesy, wtedy arystokracja degeneruje się i powstaje ustrój zły- oligarchia- nieliczni sprawują władzę dla dobra własnego.

Demokracja- zły ustrój- władza sprawowana jest przez większość dla dobra większości- dobro publiczne jest gwałcone na rzecz prywatnego.

Gdzież więc są dobre ustroje jak monarchia i arystokracja? To, co dominuje, to oligarchia albo demokracja. Dobro publiczne jest zredukowane, króluje prywata.

Wskazał więc na trzeci dobry ustrój państwa własnego autorstwa- POLITEA. Jak skonstruować taki ustrój?- aby nie był pozbawiony łączności z rzeczywistością.

Terapia Arystotelesa- zastanawiał się, jak ratować dobro publiczne? Należy wziąć trochę z demokracji, arystokracji. Powstać ma z tego politea, opierająca się na stanie średnim- jest on naturalnie predysponowany aby byli w nim dobrzy obywatele. Dobro publiczne ma wówczas pierwszeństwo przed dobrem prywatnym.

PRAWO NATURY- to powszechne i niezmienne reguły, które rządzą wszechświatem, a więc także i naszym światem i światem życia społecznego. Ich treść jest możliwa do poznania, kiedy przyglądamy się temu światu. Postanowienia prawa natury są obecnie w każdym z nas, wszystko, czemu się przyjrzymy wskazuje na ład i harmonię wszechświata.

Czy można poznać postanowienia prawa natury? Niektórzy z nas poznają je w sposób bardziej dokładny niż inni. Te postanowienia mają być przestrzegane w prawach stanowionych, jeśli więc prawo natury będzie przestrzegane, zapanuje w państwie taki sam ład i harmonia jak we wszechświecie - będziemy się cieszyć dobrym życiem.

4. HELLENISTYCZNA MYŚL POLITYCZNA

CYNICY - ( Krates, Diogenes). Jest to najstarsza szkoła hellenistyczna, złożona w IV w. p.n.e. przez Antystenesa (przeciwnik Arystotelesa). Cynicy uważali, iż należy żyć własnym życiem, kształtować swą osobowość bez oglądania się na formy proponowane przez państwo. Największą wartością w życiu człowieka jest szczęście, które polega na cnocie, a ta zaś na życiu zgodnym z naturą, a natura jest identyfikowana z przyrodą. Jest to życie, w którym podążamy za tym, co nazwano: zew natury, impuls naturalny.

Dobre życie to przezwyciężenie konwencji. Najbardziej charakterystyczne konwencje:

- własność,

- służba wojskowa,

- praca,

- podległość administracji,

- instytucja państwa.

Głosili minimalizm życiowy, kult prostoty i ascezy, gdyż rozkosze cywilizacji przeszkadzają. Ideałem był dla nich Diogenes (mieszkał w beczce). Byli oni przeciwnikami państwa( byli obywatelami świata; kosmopolityzm). Państwo jest złem, bo jest tworem nienaturalnym, mającym swój porządek w działalności ludzkiej. Ponadto cechowała ich swoboda obyczajów, odwrócenie się od polityki w skrajnym indywidualizmie i anarchizmie.

EPIKUREJCZYCY- żyć cnotliwie- życie takie to życie pełne rozkoszy. Do czego się to sprowadza? To takie, w którym cieszymy się przyjemnościami, unikamy przykrości. Ale czy każda rozkosz jest dobra, czy im więcej przyjemności, tym nasze życie bardziej cnotliwe? Każda rozkosz jest dobra, ale nie każda przyjemność jest równa rozkoszy, aczkolwiek każda jest warta przeżycie. Niemniej istnieje pewna hierarchia, patrząc od najmniej ważnych:

- zmysłowe,

- intelektualne,

- estetyczne,

- przyjaźń

Wyprowadza się z tego pewne reguły życia publicznego. Epikur nie zgadza się z wizją cnotliwego życia cyników- atakuje naturalistyczny prymitywizm- jakiej to rozkoszy mógł zaznać Diogenes mieszkając w beczce? Nie można oddalać zdobyczy cywilizacyjnych. Należy korzystać z własności, nie można jednak poświęcić jej wszystkiego, bo wtedy takie życie nie ma nic wspólnego z rozkoszą.

Państwo zapewnia ład i porządek- więc trudno sobie wyobrazić rozkosz bez tego. Nic wspólnego nie ma z rozkoszą polityka. Dla Epikura stosunek do państwa jest taki jak do własności- jest ważne, ale nie należy w całości mu się oddawać. Jest jeden wyjątek- sytuacja gdy państwo jest zagrożone- wtedy należy mu się poświęcić, walczyć o nie, bo bez państwa nie ma rozkoszy.

Epikurejczycy są prekursorami utylitaryzmu.

STOICY - Nurty poprzednie nie odegrały wielkiej roli w kształtowaniu myśli hellenistycznej. Inaczej ze szkołą stoicką. Jej założycielami byli Zenon z Kiten i Chryzyp z Cylicji. Oddziaływanie stoicyzmu szybko wyszło poza obszar kultury hellenistycznej- np. u schyłku Republiki w Rzymie- Cyceron, w Cesarstwie- Seneka, Epiktet czy Marek Aureliusz, któremu udało się zrealizować platoński ideał "filozofa na tronie". Stoicyzmowi wiele zawdzięcza chrześcijaństwo.

Punktem wyjścia był wszechświat. Rządzi nim rozum ( LOGOS ). Zapewnia on ład i harmonię. Wystarczy rozejrzeć się dookoła by ją zobaczyć. Istota tego ładu i harmonii sprowadza się do tego, że każda część posiada swe miejsce. Te części to:

- rośliny,

- zwierzęta,

- ludzie,

- bogowie

Dla stoików świat jest rozumnym ładem i harmonią, rozum przenika każdą jego część, świat jest rządzony przez rozum; kosmos jest ojczyzną bogów i ludzi, a tym, co ich ze sobą łączy to rozum. Utożsamiali wolność z mądrością - tylko człowiek mądry jest wolny. Pochwalali oni prawo natury, jako zgodne z naturą człowieka i świata.

Wszystko przyjmowali ze `stoickim spokojem'. Nazywali go apatią - dystans do wszystkiego, co nas otacza. Nie możemy poddać się emocjom, jeśli będziemy się kierować rozumem, to stłumimy emocje, zanim one do nas dojdą- wtedy osiągniemy stan stoickiego mędrca- kogoś, kto kieruje się wyłącznie rozumem.

Wyobraźmy sobie psa, który jest przykuty do wozu ciągniętego przez woły. W pewnym momencie pies próbuje uciec- kieruje się tylko emocjami, ale nic to nie zmienia. Gdyby na jego miejscu był stoicki mędrzec, to stwierdziłby, że tak nie ma sensu się zachowywać- lepiej delektować się tym co jest, okiełznać wszystkie emocje.

Byli kosmopolitami. Mimo to uznawali oni państwo, ale w ich państwie nomos (prawo) musi być zgodne z logos (rozum) i physis; państwo ma być tworem rozumnym, tylko wtedy mogą oni współpracować państwem.

5. MYŚL POLITYCZNO- PRAWNA STAROŻYTNEGO RZYMU

IDEOLOGIA REPUBLIKI RZYMSKIEJ - W przeciwieństwie do Greków Rzymianie nie celowali w wyrafinowanej teoretycznej refleksji. Byli praktykami polityki, ściślej praktykami rzemiosła wojennego. Sukcesy militarne odciągały ich od teoretycznej refleksji.

Przyczynami sukcesów Rzymian było:

• Podporządkowanie jednostki państwu.

• Spokój społeczny.

Etos republikański powodował, że człowiek czuł się przede wszystkim związany z państwem. Obywatel rzymski uważał, że najbardziej definiuje go przynależność do państwa. Stąd oczekiwano, że obywatel zawsze będzie służył państwu czy to radą (arystokraci) czy odwagą (w czasie wojny). Ta więź zaowocowało rzymską instytucją, która sprowadzała się do autorytetu czyli czci i szacunku dla tych, którzy przez całe życie poświęcają się wspólnemu państwu. Był to podstawowy element istoty obywatelstwa rzymskiego.

Republika rzymska była ustrojowym fenomenem, w którym przez wieki władzę sprawowała arystokracja.

Pokój społeczny należy rozumieć jako zgodę stanów. W przypadku konfliktów społecznych Rzymianie nie pozwalali na ich eskalację. Cenili sobie kompromis.

Polibiusz (grecki zakładnik w Rzymie, historyk) znając greckie pojęcia filozofii politycznej przykładał je do rzymskich realiów, ale nie bardzo pasowały do siebie. Twierdził, że sukcesy Rzymian wynikają z genialnej formy ustrojowej ich państwa. W jednej formie ustrojowej są zawarte elementy trzech osobnych form ustrojowych:

• Monarchii - konsulowie

• Arystokracji - senat

• Demokracji - zgromadzenia ludowe

Stąd stabilność ustroju republiki rzymskiej. Składały się na to stabilność polityczna i harmonia społeczna.

Polibiusz nie dostrzegał jednak symptomów zbliżającego się kryzysu modelu republikańskiego. Coraz bardziej popularny stoicyzm kwestionował republikański dogmat o bezwzględnym posłuszeństwie jednostki wobec państwa.

Aktywność polityczna nie może powodować konfliktu sumienia, naruszać harmonii wewnętrznej.

W I w. p.n.e. wyraźne są już podziały społeczne na dwa główne obozy: optymatów (Sulla) i popularów (Cezar). Stąd liczne wojny domowe.

MAREK TULIUSZ CYCERO -( jego nazwisko znaczy "zielony groszek" ). Był stoikiem, świat był dla niego harmonią, ładem.

Człowiek w ujęciu Cycerona jest wytworem obejmującej go natury. Prowadziło to do stwierdzenia o dwoistości człowieka. Z jednej bowiem strony człowiek jest wytworem natury, charakteryzuje go ziemskie pochodzenie, z drugiej jest panem tej natury, dzięki swemu rozumowi panuje w przyrodzie. Władając rozszerza własny byt, wiedzę. Człowiek ma potrzebę życia we wspólnocie, nie jest samotnikiem - poglądy Arystotelesa.

Państwo nie jest przypadkową gromadą ludzi, jest wspólnotą zorganizowaną. Cechą państwa jest istnienie w nim władzy. Cele państwa ujmował Cyceron arystotelesowsko- jest nim szczęście obywateli. Czynnikiem tworzącym władzę jest prawo przedmiotowe- jest ono przesiąknięte sprawiedliwością. Państwo musi być sprawiedliwe, nie może istnieć bez sprawiedliwości. Sprawiedliwość postrzegana jest jako sprawiedliwość rozdzielona- istotą jest przyznanie jej każdemu obywatelowi udziału w rządzeniu państwem (ale Cycero nie był zwolennikiem republiki demokratycznej ). Każdy ma prawo do udziału we władzy, ale udział ten zależy od cnoty. Pochodną tej cnoty jest majątek i pozycja społeczna. Cycero był więc wielbicielem arystokracji.

Postrzegając kryzys republiki stanął przed problemem przemian ustrojowych. Doprowadziło to do problemu najlepszej formy ustroju. Najlepszym ustrojem jest model mieszany ( tak jak u Arystotelesa ). Należy dbać o istniejący model ustrojowy- tylko on wyraża stoicki uniwersalizm:

-należy utrzymać równowagę wewnętrzną, powinna jej towarzyszyć zgoda społeczna. Istotą tej zgody Cycerona miała być akceptacja przez cnotliwych obywateli powszechnego sojuszu jako środka ratującego państwo rzymskie przed upadkiem.

Żeby osiągnąć tę zgodę, musi dojść do porozumienia ludu z arystokracją. A jak nie będzie? To niech rządzi jeden. Powinien zostać ustanowiony rządcą rzeczypospolitej, który skupi wokół siebie najlepszych, zapewni poszanowanie hierarchii, a po uśmierzeniu konfliktu uratuje republikę. Powinien charakteryzować się następującymi przymiotami:

a) ma być filozofem i mężem stanu ( platońska wizja ),

b) ma być arystokratą,

c) ma dążyć do uratowania republiki.

CEZARYZM- przemiany, jakie dokonały się w Rzymie, jest to swoisty kres republikanizmu, czas, w którym dominują postawy monarchiczne. Cezaryzm to nie tyle ideologia, co system rządów. Istota może być sprowadzona do odpowiedzi na pytanie, dlaczego jednostka ma rządzić? W republice- bo zostało jej to delegowane. W cezaryzmie- bo rządzący rządzi, zdobył władzę, bo jest i był najlepszy. Sukcesy militarne i polityczne pozwoliły jednostce rządzić, staje się ona wszechwładna, jest czynnikiem jednoczącym państwo, a stąd już tylko krok do nadania prymatu boskości. Zjawisko to jest charakterystyczne nie tylko w dziejach Rzymu ( Napoleon, kraje muzułmańskie ). Możemy wyróżnić dwa okresy:

1. PRYNCYPAT

Z punktu widzenia myśli polityczno- prawnej jest to utrzymanie pozorów republikanizmu ( restauracja republiki )- Po 100 latach wojen domowych trafiało to na podatny grunt.

Oktawian August - określono go terminem princeps- pierwszy w senacie. Władza to realizowanie. Rzym nie wytworzył dziedziczenia władzy- była elekcyjna, bo lud był suwerenem, wydawał on ustawę, w której oddawał władzę kolejnemu princepsowi. Uważano, że princeps jest żywym prawem. Obok tej wizji pryncypat przyniósł też proces ubóstwiania princepsa. Zaczęto mu nadawać cechy boskości.

Po rządach Augusta- okres rządów Antoninów ( "dobrych cesarzy" )- pełna akceptacja zasad nowego ustroju, a dobrzy cesarze starali się być filozofami. Zwieńczył to MAREK AURELIUSZ realizując platoński ideał filozofa na tronie. Głosił, iż władza służy poddanym, zadaniem władzy jest opieka. Świat jest ładem, organizmem, wszystko się zmienia, każdy element służy realizacji jego funkcji ( istnienie jest celowe ). Człowiek jest istotą rozumną ( tak jak Bóg ), jest stworzony do życia w społeczeństwie ( idea solidarności ). Państwo jest uniwersalnym cesarstwem, wspólnotą wszystkich ludzi ( a nie obywateli ). To władza jest wszechobecna.

2. DOMINAT

koncepcja ta zaczęła kształtować się w II w. n.e. Nastąpiło całkowite odrzucenie pojęcia republiki i obywatela ( zastąpił go poddany ). Podstawowe cechy można sprawdzić do dwóch haseł:

- wszechwładza cesarza,

- całkowita uległość poddanych

Zanikał rzymski nacjonalizm, bo świat imperium rzymskiego to jedna wspólnota- ideał władzy w okresie dominatu to władza absolutna. Zanika podział na Rzymian i ich poddanych (edykt Karakalli- 212 r.- wszyscy są poddanymi).

Władza cesarska jest czynnikiem łączącym. Ta ideologia miała jednak słabość- źródło władzy cesarskiej. Podbijając obszary o różnej tradycji cesarze kumulowali te tradycje. Ostatecznie przyjęto chrześcijaństwo, bo była to religia monoteistyczna- żadna politeistyczna nie legitymizowała władzy w sposób wystarczający.

6. MYŚL POLITYCZNA WCZESNEGO CHRZEŚCIJAŃSTWA

PRZEBIEG:

1.NURT APOKALIPTYCZNY- pierwsi chrześcijanie byli przekonani o rychłym końcu świata. Jeśli jest bliski to nie należy umacniać państwa, które z istoty swej jest czymś złym. Wierny powinien czekać na nadejście końca świata.

Rodziło to skutki w sferze poglądów społecznych:

- bogactwo jest czymś złym, majątek odrywa człowieka od jego własnych, duchowych obowiązków,

- stosunek do niewolnictwa: skoro doczesna egzystencja człowieka jest tymczasowa, to niewolnictwo powinno polegać na porozumieniu niewolnika z panem.

- wierny będący obywatelem państwa nie może od niego uciec realnie, stąd też człowiek powinien minimalizować swe kontakty z państwem- powinien jedynie wypełniać swe obowiązki obywatelskie, by nie mieć z tego powodu żadnych kłopotów

3.II i III WIEK- Spodziewana apokalipsa nie nastąpiła. Państwo rzymskie nie upadło, a Kościół rozrósł się liczebnie. Państwo nie prześladowało co do zasady chrześcijan. W chrystianizmie doszło do rozdwojenia dróg:

1. tradycyjna- potępienie państwa, głosił ciągłe oczekiwanie na koniec świata, sprawy ziemskie są nieważne, należy unikać kontaktu z państwem

2. umiarkowana- należy aprobować państwo jako instytucję, państwo to nie tylko karci przestępców, ale także jest narzędziem karcenia fałszywych chrześcijan. Ma ono zapewniać jedność Kościoła. Postawa zbiegła się z charakterystyczną cechą roli władcy, głoszoną przez princepsów w II w. Wynikało to z dwustronnego złagodzenia stanowisk ( stoickie Cesarstwo, mniej radykalny Kościół ).

Stosunek chrześcijan do prawa:

Chrystianizm to przede wszystkim wyróżnienie dwóch porządków prawnych, oddzielali je od siebie:

a) prawo boskie ( jest prawem nieomylnym, jedynym, niezmiennym )- jego źródła to Pismo Święte i głos sumienia.

b) prawo ludzkie ( ziemskie )- jest zmienne, a przez to niepewne.

Istotne jest pytanie o relacje między tymi dwoma porządkami prawnymi. To nie są porządki równe sobie: Sam Bóg jest kreatorem, a pochodzące od niego prawo jest wyższe od ziemskiego. Hierarchia tych dwóch praw stała się podstawą odpowiedzi na pytanie o obowiązywanie prawa ziemskiego. Prawo ludzkie obowiązuje tylko wtedy, gdy jest zgodne z prawem boskim. A co, jeśli jest sprzeczne? Takie prawo wiernego chrześcijanina nie wiążę. Chrześcijanin nie może mu ulegać. Nie może zmienić tego prawa, bo pochodzi od władcy, a władza pochodzi od Boga. Nie wolno się buntować, nie wolno się też podporządkować. Można zostać tylko męczennikiem.

Wykształciła się grupa myślicieli zwanych SZKOŁĄ ALEKSANDRYJSKA:

a. TERTULIAN ( II/III w. )- Państwo rzymskie to nowy Babilon. Uważał, że wszelka władza jest zawsze wroga sprawie Bożej ( eskapizm ).

W tym okresie pojawiło się zjawisko DEIFIKACJI (ubóstwienia) cesarza.

Jakie jest stosunek do cesarza? Chrześcijanin powinien modlić się za cesarza, ale nigdy do cesarza. Stosunek ten był wynikiem dwóch postaw:

- nie jest możliwa chrystianizacja Cesarstwa- cesarz nie będzie chrześcijaninem,

- podziwiał sprawność rzymskiej administracji.

Wprawdzie Cesarstwo jest pogańskie, ale treści Cesarstwa są chrześcijańskie. Wierni mogą uczestniczyć w życiu publicznym pogańskiego państwa ( odmienne od eskapizmu ):

- przekonanie, że chrześcijanin może być urzędnikiem państwowym- władza, którą będzie wykonywał, jest władzą daną przez Boga. Utrzymanie postawy izolacji jest już niemożliwe

- stosunek do służby w armii- chrześcijanie mają zakaz służby wojskowej i przelewania krwi. Jedyne narzędzie obrony to modlitwa.

b. ORYGENES- należy odróżnić pogańskie Cesarstwo od imperium diabelskiego ( imperium zła!). Podobnie jak Tertulian- Rzym to państwo pogańskie, cele chrześcijańskie. Z woli Bożej państwo rzymskie zjednoczyło świat śródziemnomorski. Przyczyna sukcesów rzymskich leży w woli Bożej. Idea jedności jest darem Bożym. Stanął przed nim problem chrześcijanina- obywatela. Chrześcijanin nie jest buntownikiem, jest pobożnym obywatelem, a nieposłuszeństwo może być podjęte przez chrześcijanina tylko wtedy, gdy państwa nakazuje coś sprzecznego z wolą Boga.

c. KLEMENS ALEKSANDRYJSKI- państwo posiada pewne zalety. Chwalił państwo rzymskie za doczesne instytucje, państwo ciągle jest pogańskie ( zwieńczenie poglądów szkoły ).

4. IV WIEK- chrystianizacja pogańskiego Cesarstwa Rzymskiego ( Cesarstwo potrzebowało czynnika jednoczącego, a takim było chrześcijaństwo ).

W 313 r. cesarz Konstantyn uznał chrześcijaństwo ze religię legalną.

Pod koniec IV w. cesarz Teodozjusz Wielki uznał chrześcijaństwo ze jedyną religię.

7. MYŚL POLITYCZNO- PRAWNA ŚW. AUGUSTYNA

Św. Aureliusz Augustyn (IV/V w. n.e.) - Jest filozofem chrześcijaństwa dobrym na trudne czasy. Najważniejsze dzieło Augustyna to traktat "O państwie bożym ( De civitate Dei ). Obok św. Tomasza był to najwybitniejszy filozof chrześcijaństwa.

1.WIZJA CZŁOWIEKA - Punktem wyjścia dla rozważań św. Augustyna jest filozofia katastrofizmu, jego wizja doczesności jest niezwykle pesymistyczna. Uważał, że większość ludzi jest zła ( pesymizm antropologiczny ). Kiedy człowiek poznaje otaczający go świat, stworzony przez Boga, poznaje też samego Boga. Człowiek jest wolny- postępuje wg woli:

a) wolność formalna- może wybierać między dobrem a złem,

b) wolność materialna- wewnętrzna skłonność człowieka do czynienia dobra. Wszelka możliwość doskonalenia społecznego człowieka opiera się o tę koncepcję. Zawsze prowadzi ona człowieka do Boga, a Bóg właśnie jest ostatecznym celem człowieka.

Możliwe są dwie postawy:

a) postawa pasywna- krytykuje ją. Odrzuca lenistwo.

b) postawa aktywna- zachwala ją.

Z wielką afirmacją wyraża się o pracy na roli- łączy aktywność z możliwą kontemplacją.

Do zbawienia jest konieczna postawa aktywna, połączona z kontemplacją i odpowiednimi cnotami:

- sprawiedliwość,

- roztropność,

- męstwo,

- wstrzemięźliwość

U podstaw tych cnót leży chrześcijańska miłość bliźniego.

- sprawiedliwość- sprawiedliwe rozstrzyganie spraw konfliktowych,

- roztropność- miłość w niesieniu pomocy bliźnim,

- męstwo- odwaga w przezwyciężaniu trudności,

- wstrzemięźliwość- zdolność ponoszenia wyrzeczeń.

Chrześcijańskie cnoty+ łaska boża = zbawienie.

Wskazuje, że znikoma mniejszość spośród nas zasługuje na łaskę bożą ( ludzie wolni moralnie praktykujący cnoty ). W stosunkach międzyludzkich dominuje zło. Miłość bliźniego cechuje mniejszość spośród nas. Św. Augustyn stoi na gruncie pesymizmu antropologicznego ( źli ludzie dominują na świecie ).

2.WIZJA PAŃSTWA BOŻEGO I PAŃSTWA SZATANA - Zaprzecza, jakoby chylenie się cesarstwa rzymskiego ku upadkowi było zwiastunem końca świata. Państwa ziemskie przemijają. Władza dana została od Boga, ale Bóg stworzył państwa z powodu grzechu, gdyby nie upadek człowieka, państwa by nie było. Tylko Bóg zna przyszłość. Tylko państwo Boże trwać będzie wiecznie.

Istnieją dwa rodzaje państwa:

a) Państwo boże ( Civitas Dei )

- dobroć,

- miłość,

- przebaczenie

Państwo boże to niewidzialny kościół z Chrystusem na czele. Prawdziwą ojczyzną jego obywateli jest niebo. Na ziemi są tylko pielgrzymami.

b) Państwo szatana ( państwo ziemskie- Civitas terrena )

- zło,

- grzech,

- nienawiść

Jego obywatelami są wszyscy źli, grzeszni, którzy nie zaznali łaski. Nie jest tożsame z żadnym rzeczywistym państwem na ziemi.

Dzieje ludzkości to nieustanne zmagania państwa bożego z państwem szatana. Św. Augustyn jest przekonany, że państwo boże, na czele którego stoi Chrystus, ostatecznie zatryumfuje.

Jest to podział metaforyczny, nie odpowiadają mu żadne desygnaty polityczne. W każdym państwie odnajdziemy elementy zarówno państwo szatana jak i państwa bożego. W każdym rzeczywistym państwie współżyją ze sobą obywatela civitas Dei i civitas terrena. Przy czym tych drugich jest zawsze więcej.

Czym jest państwo? Państwo może sprowadzać się do trzech rzeczy:

a) organizacja polityczna- twór powołany do życia przez zespół obywateli,

b) wspólnota ludzka- która opiera się o wspólnie wyznaczone zasady,

c) udział obywateli w życiu publicznym- sprawowaniu władzy.

Państwo to organizacja ludzi, którzy uznają obowiązywanie wspólnych dla siebie praw i którzy odnoszą korzyść z tego, że żyją razem. U podstaw każdego państwa muszą znajdować się wspólnie akceptowane zasady sprawiedliwości ( zasady moralne ). W innym wypadku państwo jest jedynie bandą zbójców. Przypomina: Platona, Cycerona.

3. CELE PAŃSTWA - Zapewnienie pokoju i bezpieczeństwa- państwo musi podporządkować swej woli tych, którzy pokój i bezpieczeństwo próbują pogwałcić ( represja wobec przeważającej większości grzesznych ). Państwo sprowadza nikczemników na drogę dobra.

4. WIZJA PRAWA - Jeżeli państwo postępuje niesprawiedliwe, to należy to przyjmować z uległością, bo w ostatecznym rozrachunku okaże się to użyteczne. Jednak czy należy się państwu podporządkowywać wszędzie, zawsze, bezwarunkowo i nieograniczenie? Św. Augustyn odpowiada na wzór pierwszych chrześcijan. Dzieli prawo na:

a) boskie- ponadczasowe, zawsze doskonałe. Chrześcijanin musi go przestrzegać. Gdzie go szukać? W objawieniu- Pismo św.

b) natury- zaszczepione przez Boga w naszych sumieniach. Jest wspólne dla wszystkich ludów i narodów. Gdzie należy go szukać? W Starym Testamencie.

Prawo boskie i natury prowadzą do duchowego rozwoju człowieka. Sankcja za ich naruszenie zagraża naszemu życiu wiecznemu.

c) doczesne ( pozytywne )- nie jest ponadczasowe, ani doskonałe. Pochodzi od człowieka. Interesuje się jedynie sferą naszych zachowań, a więc życiem zewnętrznym. Nasze życie wewnętrzne pozostaje całkowicie poza sferą zainteresowania prawa doczesnego.

Sankcje za naruszenie tego prawa odczujemy w życiu doczesnym.

A więc co robić, jeśli państwo postępuje niesprawiedliwie?

W zasadzie posłuszeństwo wobec państwa traktuje się jako dopust boży.

Jeśli jednak polityka i prawo doczesne pozostaje w sprzeczności z prawem boskim i natury, takiemu państwu w tych kwestiach nie należy okazywać posłuszeństwa. Św. Augustyn nie rozwija dalej tego zagadnienia. Dopiero w średniowieczu na podstawie jego koncepcji zbudowano prawo oporu. Możliwy jest opór przeciw tyranowi, który gwałci prawo Boga.

5. STOSUNKI PAŃSTWO- KOŚCIÓŁ - Są to dwie różne instytucje i mają dwie różne funkcje do spełnienia.

Państwo:

- ma zapewnić pokój i bezpieczeństwo,

- zajmuje się pierwiastkiem materialnym- ciałem,

- zajmuje się życiem zewnętrznym,

- ma ograniczoną jurysdykcję

Kościół:

- ma prowadzić wiernych do Boga,

- przedmiotem jego zainteresowania jest dusza,

- zajmuje się życiem wewnętrznym- duchowym,

- Kościół jest tam, gdzie są wierni

Te dwie instytucje nie powinny wchodzić sobie wzajemnie w drogę. Jeśli państwo wchodzi w drogę Kościołowi, Kościołowi przybędzie męczenników. W jednej sprawie państwo winno wspierać wysiłki Kościoła- zwalczanie heretyków ( użyczając aparatu przymusu ).

6. KWESTIE SPOŁECZNE, NIEWOLNICTWO

Własność- w idealnym ujęciu własność prywatna - nie powinna mieć miejsca. Gminy cieszyły się własnością kolektywną. Św. Augustyn wskazywał, że własność prywatna daleka jest od realizacji głównego celu chrześcijanina, jakim jest rozwój duchowny, prowadzący w efekcie do zbawienia. Pragnienie posiadania więcej niż posiadamy- chciwość- to koncentracja wysiłków na gromadzeniu i zachowaniu własności.

Przyznaje jednak, że własność porządkuje stosunki międzyludzkie, jest podstawą ładu społecznego. W związku z tym zasługuje na ochronę państwa.

Niewolnictwo- z wielką pasją występuje św. Augustyn przeciw niemu. Atakuje Arystotelesa, że niewolnictwo nie mogło być zjawiskiem naturalnym ( co oznaczałoby, że pochodzi od Boga ). Uważa, że ma początek w grzechu lenistwa. Ale nie opowiadał się za natychmiastowym, jednorazowym i ostatecznym zniesieniem niewolnictwa. Postulował natomiast, by chrześcijańscy właściciele wyzwalali niewolników. Chrześcijanom niewolnikom zaś nakazywał znosić ten stan z pokorą.

8. KONCEPCJE WŁADZY W ŚREDNIOWIECZU

1.UNIWERSALIZM KULTURY ŚREDNIOWIECZA

a) w całej Europie obowiązują te same normy, gdyż wszędzie jest ta sama religia, a to właśnie religia wyznaczała normy,

b) wynika także z religijności ówczesnego społeczeństwa i wpływu religii na życie,

c) wspólna kultura, bo u jej podstaw leżał ten sam aparat pojęciowy, mający swe źródło w religii,

d) wspólny język- łacina.

2.TEORIA IMPERIALNA - głosi wyższość władzy cesarskiej nad papieską.

800- koronacja cesarza Karola Wielkiego- odnowienia idei cesarstwa rzymskiego.

862- król niemiecki- Otto koronacja cesarska- odtąd korona cesarska w rękach władców niemieckich.

Od XIII w.- Święte Cesarstwo Rzymskie,

od XV w- Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego.

- cesarz z mocy urzędu stoi na szczycie hierarchii świata chrześcijańskiego,

- cesarz stoi wyżej nawet od królów i książąt,

- władca wszystkich ludów chrześcijańskich, pogromca wszystkich pogan, obrońca kościoła, symbol jedności chrześcijan,

- równy cesarzowi bizantyńskiemu,

Uzasadnienie teorii imperialnej:

a) argumentacja religijna- cesarz jest namiestnikiem Boga na ziemi, jego władza pochodzi bezpośrednio od Boga, cesarz jest boskim pomazańcem, nikt nie miał prawa mu tej władzy odebrać ani osądzać jego czynów, sądzić go mógł tylko Bóg,

b) argumentacja historyczna- jest niezgodna z prawdą- utrzymuje, że władza cesarza dziedziczona jest po samych cesarzach rzymskich. Twierdzono, że cesarstwo jest kontynuacją władzy rzymskiej. Cesarz kontynuuje także misję cywilizacyjną cesarstwa rzymskiego. Ma także do spełnienia misję chrystianizacyjną wobec ludów niechrześcijańskich,

c) argumentacja prawna- zawdzięczamy ją prawnikom prawa rzymskiego, którzy określili pozycję cesarza w kodeksie justyniańskim. Cała władza cesarza pochodzi od ludu, ale lud sam dobrowolnie przekazał mu tę władzę, więc cesarz sprawuje władzę absolutną, nie ma nikogo, ko by go kontrolował.

Cesarz jest źródłem wszelkiej sprawiedliwości, najwyższym sędzią. Głównym konkurentem do tak pojmowanej władzy cesarskiej był papież.

3.PAPALIZM - cała władza należy do papieża. Nadrzędność papiestwa nad cesarstwem. Władza papieża ma charakter uniwersalny ( i świecki i duchowny ).

XIV w.- spór o inwestyturę. Szczyt tego sporu to konflikt Grzegorza VII z Henrykiem IV. Spór w gruncie rzeczy toczył się o wpływ na nominację biskupów. Dla władzy świeckiej nie było to obojętne ze względu na ogromny wpływ jaki wywierał kościół na społeczeństwo. W średniowieczu biskup był przede wszystkim wielkim panem feudalnym. Ten kto kontrolował biskupów miał władzę nad wielkimi panami feudalnymi, a to niebagatelna sprawa. Cesarz nie chciał by większość jego poddanych- wielkich feudałów ( niemieckich biskupów ) była mu niechętna. A tak mogłoby być, gdyby pochodzili z nominacji papieskiej.

Uzasadnienie koncepcji papalizmu:

a) wg myśli św. Augustyna- państwo to twór grzeszny, niedoskonały, jeśli ma funkcjonować sprawnie, być pożyteczne, to musi być poparte i usankcjonowane przez kościół. Papież to najwyższy sędzia podlegający tylko Bogu. Może sądzić cesarza i wezwać jego poddanych do nieposłuszeństwa ( tak stało się z Henrykiem IV ).

b) świat podobny jest do ludzkiego organizmu. Może mieć tylko jedną głowę i jest nią papież.

c) Analogia między duszą i ciałem podobna do analogii między państwem i kościołem. Kościół jako dusza wspólnoty chrześcijańskiej, a państwo to jej ciało. Dusza jest ważniejsza niż ciało, a kościół jest ważniejszy niż państwo. Jeśli mamy dwie instytucje, jedna z nich jest niedoskonała ( państwo ), a druga jest założona przez samego Chrystusa, to należy wybrać Kościół.

d) teoria dwóch mieczy- Św. Piotr ( pierwszy papież ) otrzymał od Boga dwa miecze. Jeden reprezentował władzę duchowną, drugi świecką ( przekazał go cesarzowi ). To papież przekazał cesarzowi miecz. Oznacza to, że może go także zabrać, jeżeli uzna że dany cesarz postępuje nieodpowiednio.

e) teoria darowizny Konstantyna- utrzymywano, że Konstantyn zapisał na łożu śmierci papieżowi władzę świecką,

f) teoria dualizmu prawa- prawo boskie zawsze stoi ponad prawem ludzkim ( pozytywnym ). Kościół ma prawo interpretowania prawa boskiego. Pozycja kościoła jest w związku z tym wyższa niż pozycja państwa. Nawet jeśli będziemy utożsamiać prawo natury z prawem boskim, pociągnie to za sobą takie same konsekwencje.

Doktryna papalizmu zatryumfowała w konfrontacji z ideą imperializmu, ale poniosła klęskę w konfrontacji z ideą monarchii narodowej.

4. DOKTRYNA MONARCHII NARODOWEJ - Król nikomu nie podlega.

Jest związana z ewolucją pozycji władców państw barbarzyńskich, potem państw narodowych. W państwie barbarzyńskim król był dowódcą na czas wojny. Po przyjęciu chrześcijaństwa władca uzyskał wsparcie religijne. Nowy władca chrześcijański miał do spełnienia określone obowiązku wobec kościoła, od niego bowiem uzyskał uzasadnienie władzy. Władca był obrońcą, wiary i kościoła. Z upływem czasu monarcha narodowy uzyskał rangę podstawowego czynnika integrującego państwa narodowe. Był symbolem odrębności i samodzielności takiego państwa. Sprzyjało temu przekonanie, że król jest cesarzem w swoim królestwie. A to oznacza, że król może tworzyć nowe urzędy, sprawować wymiar sprawiedliwości, prowadzić wojny, zawierać pokój, zakładać uniwersytety, nakładać podatki. Po otrzymaniu korony sprawował władzę niezależnie od cesarza, lecz nadal stał niżej od niego w hierarchii.

Monarchia narodowa w Europie była na wschodzie zwrócona przeciw cesarstwu, na zachodzie zaś przeciw papiestwu.

Jakie były przyczyny sukcesu monarchii narodowej?

Rosnąca potęga rycerstwa i mieszczaństwa we Francji. Króla popierało średnie rycerstwo i średnie mieszczaństwo. Te siły chciały jednocześnie uzyskać lepszą pozycję. Wymuszają na władcy nadanie im przywilejów stanowych. Jednocześnie powoduje to osłabienie pozycji monarchy, głównie król nie może nakładać podatków bez zgody stanów. We Francji doszło do powstania praw kardynalnych, które wyjęte są spod władzy monarchy. Król nie może ich zmienić, może jedynie je zaprzysiąc w przysiędze koronacyjnej.

9. MYŚL POLITYCZNO- PRAWNA ŚW. TOMASZA Z AKWINU

1.TOMIZM - adaptacja filozofii Arystotelesa do wymogów chrześcijaństwa. Jeden z filarów współczesnej katolickiej nauki społecznej ( NEOTOMIZM ). Tworzony przez Św. Tomasza w XIII wieku.

2.WIZJA ŁADU SPOŁECZNEGO - Wszechświat to piramida, u jego podstaw leży materia, składająca się z czterech żywiołów:

a) wody

b) ognia,

c) ziemi,

d) powietrza

Powyżej znajduje się świat roślin, zwierząt, świat człowieka, świat zwykłych aniołów, archaniołów i tak aż do Boga. To co łączy człowieka ze światem zwierząt to ciało, zaś to co łączy ze światem duchowym ( aniołowie i wyżej ) to dusza. Człowiek jest jednocześnie bytem materialnym i duchowym. Podobnie jak cały wszechświat, społeczeństwo jest instytucją naturalną. Każdy znajduje się w nim z natury. Społeczeństwo to zjednoczenie ludzi dla wspólnego, rozumnego, celowego działania.

Co jest celem społeczeństwa?

- dobro każdego człowieka ( cel wewnętrzny ).

- dobro całego rodzaju ludzkiego ( cel zewnętrzny ).

Dobro człowieka nie jest w społeczeństwie realizowane. A to dlatego, że społeczeństwo jest źle zorganizowane, nienaturalne- coś źle funkcjonuje w jego hierarchii. Hierarchia jest naturalną cechą społeczeństwa, bez hierarchii nie ma społeczeństwa.

W tej hierarchii na samej górze stoją wielcy właściciele ziemscy, ( optymaci ) żyją oni z pracy innych. Niżej znajdują się mniejsi właściciele ziemscy ( ludzie honoru ), także utrzymują się z pracy ludzi. Na samym dole znajdują się ludzie biedni- pracują dla innych.

WŁASNOŚĆ- św. Tomasz opowiada się za utrzymaniem własności, ma ona być gwarancją porządku i pokoju w społeczeństwie, jednocześnie wedle tradycji chrześcijańskiej własność nie może służyć tylko właścicielowi ( powtarza za św. Pawłem i Augustynem ). Bogaty musi służyć biednym, by nie byli głodni, mieli gdzie mieszkać. Są to zobowiązania bogatych wobec biednych. Jeśli bogaci będą postępowali inaczej, nie będzie pokoju społecznego.

PRACA- jest instytucją naturalną. Nie można sobie wyobrazić społeczeństwa bez pracy i jej społecznego podziału. Społeczny podział pracy sprawia, że cele społeczne są realizowane. Koncepcja sprawiedliwej zapłaty- za rzetelną pracę należy się rzetelna zapłata. Taka zapłata pozwala utrzymać siebie i swoją rodzinę, oraz poczynić pewne oszczędności.

3.KONCEPCJE PAŃSTWA - Istnieje zasada władzy ( idea władzy ), która pochodzić ma od Boga. Bez władzy nie ma harmonijnej hierarchii społecznej. Obecność władzy oznacza, że jedni ludzie muszą podporządkować się drugim. Ci, którzy sprawują władzę nigdy nie powinni jej nadużywać. Jeśli władza sprawowana jest w państwie prawidłowo, to państwo takie charakteryzują trzy elementy:

- porządek,

- pokój,

- sprawiedliwość

Jaka forma ustrojowa najlepiej zapewnia te trzy elementy?

Monarchia, ale tylko wtedy, gdy rządzi w interesie ogółu, a nie dla dobra własnego. Jeśli władca nie rządzi dla dobra ogółu, a dla swego własnego, to wtedy mamy do czynienia z tyranem.

Co można zrobić z tyranem?

Poddani mogą wypowiedzieć mu posłuszeństwo i złożyć go z urzędu. Ale należy w tej mierze zachować powściągliwość, gdyż czasem lepiej dla dobra publicznego jest podporządkować się tyrańskim praktykom władzy niż obalić jego władzę, gdyż wtedy może dojść do wojny domowej.

Jakie jest miejsce kościoła w państwie?

Człowiek jest istotą cielesną i duchową. Jako osoba cielesna winien jest posłuszeństwo państwu, gdyż państwu podlega. Zaś jako osoba duchowna podlega Kościołowi i Bogu.

Cele doczesne są mniej upragnione niż cele wieczne. Kościół przyczynia się do realizacji celów wiecznych, państwo tylko do realizacji celów doczesnych.

Jeśli chodzi o stosunki między państwem a kościołem, to św. Tomasz wypowiada się nad wyższością kościoła nad państwem, wyższością papiestwa nad cesarstwem.

10. MYŚL POLITYCZNA RENESANSU

1.HUMANIZM - Humanizm epoki odrodzenia swoim antropocentryzmem przeciwstawiał się niektórym tendencjom średniowiecza (szczególnie teocentryzmowi), w związku z czym nawiązywał do idei starożytności. Hasłem humanizmu stała się maksyma Terencjusza: Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce. Popularne jest też stwierdzenie Protagorasa: Człowiek jest miarą wszechrzeczy.

Samo pojęcie humanizmu używane jest dopiero od nowożytności, wywodzi się jednak z rzymskiego pojęcia cultus atque humanitas analizowanego przez Cycerona, który stał się patronem duchowym humanistów.

Humanizm koncentruje uwagę na sprawach ludzkich, godności człowieka, jego wolności, propaguje rozwój fizyczny, psychiczny i intelektualny oraz harmonijne współżycie w społeczeństwie, podkreśla możliwości ludzkiego rozumu, oraz wartość wiedzy o świecie i możliwość jej zdobycia oraz rozwoju.

2. RENESANSOWA UTOPIA ( TOMASZ MORE ) - Powstaje pod wpływem Platona. Opisuje w niej jednak polityczne schorzenia Anglii, mimo iż nie czyni tego jawnie. Okres rodzenia się gospodarki towarowo- pieniężnej w Anglii miały wtedy miejsce intensywne grodzenia. Łączyło się to z koniunkturą, stara feudalna struktura upadała. Występowały tendencje absolutystyczne.

More zakłada, że pewien portugalski żeglarz - Rafał Hytlodeusz, towarzysz Vespucciego, odkrył na antypodach wyspę.

Mieszkańcy wyspy:

Są równi. Pracują sześć godzin dziennie. Jednakową się ubierają, jedzą razem. Nie znają instytucji własności prywatnej. Istnieje wspólnota majątkowa. Ich potrzeby materialne i duchowe zaspokaja państwo. Państwo wymusza też wysokie standardy moralne obywateli.

Ustrój polityczny:

Zarazem demokratyczny i hierarchiczny. Rodzina jest podstawową jednostką polityczną i państwową. Każde 30 rodzin corocznie wybiera urzędników- filarchów. Ci ze swego grona wybierają wyższych urzędników- protofilarchów. Zgromadzenie filarhów i protofilarhów wybiera księcia - dożywotnio. Jego zadaniem jest kierowanie polityką wewnętrzną. Celem polityki zagranicznej zaś jest eksport tak doskonałego ustroju. Utopianie poddają się sztuce, nauce, religii. Wszystko to dla rozwoju duchowego. Istniej tolerancja religijna. Nabożeństwa są ekumeniczne, duchowieństwa nie cechuje celibat.

Z dumą w XIX w. do utopii Mora nawiązywali socjaliści utopijni, ale i bolszewicy.

11. MYŚL POLITYCZNA MACHIAVELLEGO

Machiavelli - XV/XVI w., polityk Republiki Florenckiej. Po dojściu do władzy Medyceuszy zesłany na wygnanie. W tym czasie pisał: "Książę”, "Rozważania nad pierwszymi księgami Tytusa Liwiusza". Często przypisuje mu się tezę, iż polityczny cel uświęca środki. Klasyczny republikanizm to Cyceron, Rousseau, Machiavelli

1. POGLĄDY NA PAŃSTWO -był empirykiem, z zaobserwowanych faktów i zjawisk wyciągał wnioski. Jego zdaniem w życiu politycznym nie było miejsca dla Boga, moralności, sprawiedliwości. Istotne jest, jak w rzeczywistości funkcjonują systemy społeczne i polityczne, nie liczy się to, jak być powinno. W świecie można znaleźć harmonię. Jest w nim tyle dobra, co zła. Zło wędruje od państwa do państwa. Gdzie dominuje dobro- państwo tryumfuje. Gdy dominuje zło- państwo chyli się ku upadkowi. Machiavelli twierdzi, że ma to charakter cykliczny.

Na ludzki los wpływ mają wg niego dwa czynniki:

a) FORTUNA- deterministycznie pojmowany los, zespół wydarzeń od człowieka niezależnych,

b) VIRTU- energia, aktywność, przedsiębiorczość, zdolność do przewidywania i rozumowania, Virtu jest w stanie zagrodzić drogę fortunie.

Był przekonany, że geniusz, taki jak Cezar, będzie w stanie zagrozić fortunie w wymiarze makropolitycznym- ukształtować zgodnie ze swoją wolą otaczający go świat. Taki człowiek byłby w stanie przywrócić wielkość Włochom.

By tego dokonać, musi być ustrój właściwy do przezwyciężenia chaosu. „Książę” to krótki podręcznik sprawowania władzy w okresie chaosu. Podstawowym wymogiem jest, by władca zrozumiał czym jest polityka, a czym moralność. Zachowania moralne podlegają ocenie z punktu widzenia fundamentalnego kryterium dobra i zła. W polityce zaś to kryterium jest bezużyteczne. Zasadnicze znaczenie w polityce ma kryterium skuteczności i nieskuteczności. W polityce odniesie klęskę ten, kto będzie stosował kryterium moralne.

Władca musi poznać wiele tajników sprawowania władzy. W okresie chaosu nie można okazywać:

a) hojności

b) łagodności

Zostanie to odebrane jako słabość. W okresie chaosu władca musi odwoływać się do:

-terroru

Nigdy, przenigdy nie może jednak stosować terroru w interesie prywatnym ( przeciw osobistym wrogom ). Tylko przeciw wrogom państwa. Terror musi być stosowany lege artis ( zgodnie z zasadami sztuki ). W innym wypadku terror jest nieskuteczny.

Sztukę terroru trzeba dobrze poznać- czyni się to dzięki donosicielom, zdrajcom, szpiegom. Należy odwołać się do kłamstwa, zdrady, podstępu, oszustwa, by zmylić uwagę ofiary, potem trzeba działać w sposób nagły, niespodziewany, obezwładniający. Nie należy się ze stosowaniem terroru obnosić.

Pozostałym poddanym należy okazywać łaskę. Akty łaski trzeba celebrować. Powinno to być przedmiotem propagandy państwa:

a) terror b) łaska

Mają prowadzić do przekonania podwładnych, że władca jest niezbędnym elementem ich pomyślności. Władca nigdy nie może ulec postawie możnych- awanturnictwo, uzewnętrzniające prywatę, ani ludu, który kieruje się pomyślnością.

Machiavelli nie postrzegał wizji tego ustroju jako docelowego. Jest to jedynie zespół zaleceń dla władcy sprawującego władzę w okresie przezwyciężania chaosu. Gloryfikował natomiast ustrój republikański ( poprzednio widoczne to u Cycerona ). Wg niego ustrój ten zapewnia stabilność polityczną i swobodę obywateli.

XII.MYŚL POLITYCZNA JEANA BODINA

Jean Bodin ( 1530- 1596 ), prawnik.

Uznaje suwerenność za najważniejszą cechę państwa. Podstawą państwa jest rodzina ( tak jak u Arystotelesa ), państwo bez rodziny istnieć nie może. Ma ono odwzorowywać rodzinę. Państwo ma być nie tylko tworem szczęśliwym, ale także prawnym. Rząd sprawiedliwy to taki, który podlega prawu boskiemu i prawom kardynalnym.

SUWERENNOŚĆ- to absolutna i nieustająca władza. Suwerenność jest ciągła, niezbywalna, niepodzielna, niezależna, nieograniczona, bezwarunkowa.

Znamiona władzy suwerennej:

- tworzenie prawa przez suwerena,

- wypowiadanie wojny i zawieranie pokoju,

- rozpatrywanie spraw w ostatniej instancji,

- powoływanie urzędników i ich odwoływanie,

- nakładanie podatków,

- świadczenie łask i dyspensowanie od wymogów ustaw,

- podwyższanie i obniżenie wartości stopy monet.

Urzędnicy muszą postępować zgodnie z prawem.

Nawet własna wola nie może ograniczać suwerena, ale powinna odpowiadać ona prawu Bożemu. Jeżeli suweren narusza prawo boskie, to poddani nie mogą czynnie przeciw niemu występować, gdyż suweren odpowiada tylko przed Bogiem.

Bodin uważał, że Kościół powinien podlegać jurysdykcji państwa. Opowiadał się za ustrojem monarchicznym.

XIV. NOWOŻYTNA SZKOŁA PRAWA NATURY

Wiek XVII- poszukiwanie nowych rozwiązań w sferze postrzegania świata, inspirowane postępem nauk ścisłych i przyrodniczych ( Newton, Galileusz ). Dla nich matematyka była królową nauk, a nie teologia. Środowiska zainteresowane były wiedzą niepodważalną, pewną- stąd popularność matematyki.

Pewne aksjomaty są niepodważalne. Takich aksjomatów szukano i w prawie- aby podstawowe prawa natury były tak samo niewzruszalne jak aksjomaty matematyki. Poszukiwaniem niepodważalnych prawd i opartych na nich prawach zajmowali się przedstawiciele szkoły prawa natury:

1.HUGO GROCJUSZ- Holender, pochodził z kupieckich środowisk, uwikłany był w konflikty polityczne we własnym kraju, większość życia spędził we Francji. Najbardziej jego znane dzieła to:

- "O prawie wojny i pokoju"

- "O wolności mórz"

Pierwsza z nich stała się podstawą nowożytnego prawa międzynarodowego. Prawo natury trzeba odróżnić od religii, tylko wtedy bowiem będzie miało pewność aksjomatów matematycznych. Sam nie był ateistą, ale zakładał, iż jeśli źródeł prawa natury będziemy szukać w Piśmie Świętym, to może dojść do rozbieżności opinii w wyniku różnej interpretacji.

Nasze wyobrażenie o prawie natury trzeba też oddalić od naszych przekonań, czy istnieje Bóg- prawo natury jest od Boga niezależne. Jest ono autonomiczne, tylko wtedy będzie przedstawiać prawdy niepodważalne.

Trzeba obserwować naturę ludzką ( sam starał się to robić ), ma ona charakter społeczny, cechuje nas skłonność do życia razem z innymi, w sposób zorganizowany, ludzie zawsze żyją ze sobą w sposób zorganizowany i pokojowy.

Grocjusz sformułował cztery zasadnicze cechy prawa natury:

a) nakazuje szanować własność pozostałych,

b) nakazuje wynagradzać szkody,

c) nakazuje dotrzymywać umów,

d) nakazuje ponosić kary za popełnione przestępstwa,

Zawiera się w tym cały normatywny system, który zapewnia harmonijne życie. Prawo natury obowiązuje wszystkich, zawsze i wszędzie.

Forma ustrojowa państwa jest obojętna, natomiast są rzeczy ważniejsze. Władza pierwotnie należy do jednostki, co z nią zrobić, o tym decyduje lud. Może on przekazać swoją władzę monarsze. Możliwe są dwa rozwiązania:

a) albo lud przekazuje całą władzę- wówczas władza państwowa jest niczym nieograniczona, władza może oczekiwać całkowitego posłuszeństwa,

b) albo lud przekazuje tylko część władzy- wtedy władza jest ograniczona, władca nie może oczekiwać bezwarunkowego posłuszeństwa, jeśli nie dotrzymuje umów, można wypowiedzieć mu posłuszeństwo.

Grocjusz jest nie tylko ojcem nowożytnego prawa międzynarodowego, jest także ojcem nowożytnych prawa podmiotowych. Postrzegał prawo na dwa sposoby:

a) obiektywny- uniwersalny porządek, w którym każdy człowiek i każda rzecz ma swoje miejsce,

b) subiektywny- może oznaczać konkretne uprawnienie konkretnego człowieka

PRAWA PODMIOTOWE oznaczają pewną kwalifikację moralną przyznaną każdemu z nas do tego, byśmy zgodnie z zasadami sprawiedliwości coś posiadali bądź coś zdziałali. Tak rozumiane prawo podmiotowe Grocjusz podzielił na trzy części:

a) uprawnienia do nas samych ( wolności ),

b) uprawnienia do innych osób ( rodziców do dzieci ),

c) uprawnienia, które dają nam władzę wobec rzeczy ( własność ).

2.SAMUEL PUFFENDORF- swoje rozważania odnosił do prawa międzynarodowego. Pochodził ze środowiska luterańskiego duchowieństwa, był niemieckim dyplomatą, profesorem prawa, wykładał w Lundzie, objął katedrę prawa natury na słynnym Uniwersytecie w Heidelbergu. Uważany był za największy autorytet prawny swoich czasów

Prawo natury należy od religii oddzielić, bo inaczej nie ma mowy o aksjomatach. Jest prawem wspólnym dla wszystkich epok, zawiera uniwersalne zasady moralne, można je poznać dzięki posługiwaniu się rozumem. Źródeł prawa natury szukać należy w każdym z nas, musimy więc obserwować ludzi. Każdego z nas cechują dwa instynkty:

a) samozachowawczy,

b) do życia społecznego

Jeśli dotyczy to każdego z nas, to są cztery powody:

a) każdy człowiek najbardziej kocha samego siebie ( egoizm ),

b) bez pomocy innych każdy człowiek jest bezbronny i bezradny,

c) każdy człowiek szuka poparcia i pomocy innych,

d) każdego człowieka cechuje chęć szkodzenia innym.

Z tego faktu wyprowadza normy:

a) każdy z nas jest uprawniony do ochrony życia, zdrowia i mienia

b) nikt nie ma prawa do naruszania harmonii życia społecznego

Genezy państwa należy szukać w umowie społecznej. Umowa składa się z trzech aktów:

a) umowa zrzeszania się jednostek w społeczeństwie,

b) akt nadania społeczeństwu ustroju konstytucyjnego,

c) przekazanie przez to konstytucyjnie zorganizowane społeczeństwo władzy. Monarcha zobowiązuje się zapewnić bezpieczeństwo. Ma to charakter bezwarunkowy, a społeczeństwo wyrzeka się prawa stawiania oporu. Cała władza zostaje przekazana monarsze.

3.BENEDYKT SPINOZA- pochodził z żydowskiej rodziny osiadłej w Anglii, szybko został wydalony z gminy żydowskiej za nieprawomyślność. Wskazywało to na istotę natury jego osobowości, najbardziej cenił wolność myśli, w ortodoksyjnej gminie żydowskiej nie mógł znaleźć sobie miejsca. Gdy zaproponowano mu objęcie Katedry Etyki na Uniwersytecie w Heidelbergu, Spinoza odmówił. Uważał, że ogranicza to wolność myśli, ostatecznie został szlifierzem szkieł optycznych. W wolnych chwilach filozofował.

Moralność dzielił na:

a) biblijną ( religijną )- bardzo ją cenił, ale dla elit nie ma dużo do zaoferowania,

b) racjonalistyczną- oparta na rozumowaniu

Zanim ludzie zawarli umowę społeczną by powołać państwo, żyli w stanie natury. Każdy cieszył się swoimi naturalnymi uprawnieniami, tylko nie miał kto ich chronić- tylko sam człowiek. Ale ponieważ człowiek jest istotą racjonalną, rozum podpowiada mu, aby powołał państwo dla wzajemnego pożytku- aby cieszyć się wolnością.

Państwo ma gwarantować życie zgodne z postanowieniami rozumu. W państwie możemy kierować się rozumem, a nie jest łatwo robić to w stanie natury. Kiedy człowiek kieruje się rozumem, jest on wolny.

Grocjusz ( najczęściej ) i Puffendorf ( zawsze )- ludzie przekazują władzy wszystkie swe uprawnienia. Dla Spinozy- filozofa, a nie prawnika- nigdy państwo nie może dysponować nieograniczoną władzą, bo nie można przekazać państwu niezależnego myślenia. Państwo nie może więc kontrolować naszych myśli- nie ma władzy autentycznie absolutnej. A ci, którzy są niezadowoleni z państwa- jaka byłaby nasza kondycja bez państwa? Żyjąc razem w państwie odnosimy bardzo dużą korzyść cywilizacyjną.

Jaka forma rządów jest najbardziej odpowiednia? Grocjusz powiedział, że jest to nieistotne, Spinoza wskazał na demokrację opartą na cenzusie majątkowym, zapewnia bowiem równość w państwie. Pod rządami demokratycznymi jesteśmy równi, państwo zapewnia nam maksimum wolności.

Jeśli państwo jest instytucją, która zapewnia nam korzyści, to możemy powiedzieć, że Spinoza jest prekursorem liberalizmu.

15. THOMAS HOBBES, JOHN LOCKE

Hobbes był starszy o dwa pokolenia, jego poglądy nie pasowały do epoki. Locke był ojcem liberalizmu politycznego, ideowym ojcem rewolucji angielskiej. Wiek XVII- wiek racjonalizmu ( i obaj są racjonalistami ). Rozum decyduje o poznaniu. Obaj reprezentowali szkołę prawa natury.

1.HOBBES (1588-1679), filozof, teoretyk polityki, autor wielu traktatów m.in. „Lewiatana”. Był prześladowany przez zwolenników republiki - schronił się we Francji, gdzie poznał „nowe” nauki badawcze (racjonalizm, pesymistyczna ocena ludzkiej natury). Powrócił do Anglii dopiero po zdławieniu ruchu ludowego, kiedy burżuazja umocniła swe pozycje, a Cromwell przygotowywał grunt pod dyktaturę wojskową. Swoje najistotniejsze, a zarazem kontrowersyjne poglądy przedstawił w „Lewiatanie”

• poglądy Hobbesa:

1. Natura ludzka. Stan natury:

- punktem wyjścia dla Hobbesa, było to, iż człowiekiem rządzą namiętności

- pesymizm antropologiczny- w człowieku dostrzegał przede wszystkim wady, człowiek z natury jest zły

- człowiek jest z natury egoistą (nie chce pogodzić się z równością)

- początkowo, pisał Hobbes, zgodne ze stanem ludzkiej natury było życie samotne, biedne, zwierzęce i krótkie (bez przerwy nad ludźmi unosiła się groźba konfliktu zbrojnego)

- jego zdaniem człowiek (kiedyś i dziś) żyje nieustannie w groźbie o własne życie i mienie (np. zamyka na noc swój dom)

- uważał, że rozum odróżnia człowieka od zwierząt (przejawem rozumu tkwiącego w każdym człowieku jest instynkt samozachowawczy - nakazuje on człowiekowi dążyć do pokoju, „nie wchodzić innym w drogę”, dotrzymywać umów, tłumić odruchy zemsty)

- twierdził, że prawo natury nie mogło się rozwinąć tak długo, jak długo nie było władzy, która wymuszałaby jego respektowanie, za pomocą sankcji (w stanie natury nie było pokoju, bo nie było władzy, która stanęłaby na jego straży)

b) Powstanie państwa:

- umowa społeczna (czynny akt woli), jego zdaniem, przezwyciężyła miotające człowiekiem namiętności (była ona inna niż u Grocjusza i Spinozy - była to umowa każdego z każdym)

- jest aktem jednorazowym, ludzie tworzą i społeczeństwo i państwo, jest nieodwracalna

- Hobbes uważał, że ludzie umówili się co do przekazania prawa rządzenia nad sobą pewnej jednostce lub ciału zbiorowemu pod warunkiem, że wszyscy postąpią tak samo - tak powstało państwo, jak Lewiatan wchłaniające w siebie poszczególne jednostki

- wraz z powstaniem państwa ustała naturalna wolność ludzi (pojawiło się życie społeczne, prawo, własność, nowe reguły ochrony życia i gospodarki)

c) pochwała absolutyzmu:

- Hobbes uważał, że państwo jest absolutnym władcą jednostek (logiczne następstwo umowy społecznej)

- suweren nie był w umowie społecznej jedną ze stron, z nikim się nie umawiał, otrzymał pełnię władzy w „darze” od ludzi - poddani (umawiające się jednostki) nie mogą zmienić warunków umowy (zrzekli się przecież wolności)

- Hobbes za niesprawiedliwe uznawał wszelkie próby pozbawienia suwerena władzy (narusza to przecież warunki umowy, a co za tym idzie wszelkie zmiany form rządzenia nie wchodzą w grę)

- poddani nie mogą negować poczynań suwerena, bowiem źródłem jego władzy jest zgodna wola jednostek i każdy ma swój udział w działaniu suwerena

- suweren nie może być zależny od społeczeństwa (w państwie nie ma dwóch sił - suwerena i społeczeństwa)

- władca z nikim nie dzieli suwerenności, jego prawa są niepodzielne

- tylko suweren może reprezentować swoich poddanych (negacja parlamentaryzmu - reprezentacyjnej formy rządów)

- władza suwerena rozciąga się również na Kościół i jego urzędników (religia ma pełnić funkcje utylitarne)

- negował potrzebę istnienia partii politycznych

- Hobbes argumentował, że absolutyzm jest wyrazem woli ludu i wynika z przesłanek racjonalistycznych (Hobbes konkludował, że pomimo całej surowości absolutyzm i tak był lepszy od anarchii, jest zaprzeczeniem pierwotnego bezładu)

- nie twierdził, że absolutyzm powinien ograniczać się wyłącznie do władzy królewskiej, może dotyczyć zgromadzeń lub całego ludu (byłoby to jednak trudne do urzeczywistnienia)

- aprobował politykę Cromwella, który po ugruntowaniu wojskowej dyktatury nie ukrywał skłonności promonarchicznych

- Hobbes, jako utylitarysta, widział w absolutyzmie realne korzyści dla jednostek, np.:

1) absolutne państwo ma realizować ład i bezpieczeństwo

2) ma ono być stróżem własności i gwarantem gospodarczego obrotu

3) silne państwo hamuje wszelkiego rodzaju gwałty, zamieszki, wojny domowe, religijne, zapewnia jednostkom możliwość zaspokojenia elementarnych potrzeb i ambicji

- władca absolutny, jego zdaniem, nigdy nie będzie tyranem (swoją wiedzę i władze spożytkuje w dobrych celach)

- twierdził, że naród winien posłuszeństwo, dobremu władcy (kończy się ono w momencie, w którym władca przestaje być zdolny do realizacji swych podstawowych celów - zapewnienia bezpieczeństwa poddanym)

Dzieło Hobbesa spotkało się z ostrą krytyką i to ze wszystkich możliwych stron. Dopiero z tej krytyki w późniejszym okresie wyłonią się koncepcje zwycięskie, m.in. liberalna doktryna Johna Locke'a.

2. LOCKE (1632-1704), wybitny filozof, pisarz polityczny, autor licznych dzieł („List o tolerancji”, „Dwa traktaty o rządzie”), uznawany za „klasycznego wykładowcę liberalizmu politycznego”.

• poglądy Locke'a:

1. stan natury. Prawo natury:

- uważa, iż człowiek z natury jest dobry - optymizm antropologiczny

- empiryzm, racjonalizm i utylitaryzm - to jego podstawowe „narzędzia” badawcze rzeczywistości

- uważał, że władzę królewską określa umowa z obywatelami, jako wyraz regulacji prawnonaturalnej

- podobnie, jak Hobbes, analizował przedpaństwowy stan naturalny (jednakże jego obraz był inny niż u Hobbesa - Locke twierdził, że nie był to okres wojny, nędzy i strachu, lecz przeciwnie epoka ludzkiej szczęśliwości, gdzie wszyscy byli wolni i równi)

- Locke uważał, że ludzie w stanie natury nie byli jeszcze zdemoralizowani; pierwotny człowiek był istotą rozumną i chętnie podporządkowywał się prawu natury

- przyrodzone prawa człowieka, wg Locke'a, to:

(a) prawo do życia

(b) prawo do zachowania swej własności

(c) prawo do wolności

(d) prawo do obrony przed krzywdą innych

- w stanie natury istniał odwieczny system moralny, który chronił jednostkę przed złem, jednakże ów stan był niepewny, anachroniczny, dlatego zdaniem Locke'a, ludzie zdecydowali się na utworzenie rządu - ustanowienie organizacji państwowej

b) teoria umowy społecznej:

- Locke miał zupełnie inny pogląd na umowę społeczną niż Hobbes

- podobnie jak u Hobbesa, umowa społeczna jest powszechna, zawarta przez wszystkich ludzi, nieodwołalna, a treścią umowy było wyzbycie się naturalnych praw

- u Locke'a umowa społeczna składała się z dwóch aktów:

(a) najpierw umawiają się jednostki, powołując społeczeństwo

(b) a następnie dochodzi do umowy między społeczeństwem a władzą, co w konsekwencji doprowadza do powstania państwa

- zerwanie umowy z władzą nie niweczy, jak u Hobbesa, samego społeczeństwa. Stąd wg Locke'a obalenie państwa nie jest nieszczęściem, bo mamy do czynienia z istniejącym społeczeństwem.

- wybory parlamentarne uważał za kolejną umowę społeczną

c) liberalne państwo:

- umowa społeczna, zdaniem Locke'a, powinna przynosić społeczeństwu wymierne korzyści - utylitaryzm (np. władza państwowa ma za zadanie umacniać naturalne i niezbywalne prawa jednostki)

- państwo przejęło od społeczeństwa jedynie jedno uprawnienie - możliwość karania „gwałcicieli” praw naturalnych (w ten sposób państwo zyskało prawo do stanowienia praw pozytywnych oraz ich egzekwowania - możliwość przymusu)

- suwerenem jest społeczeństwo, które jest starsze od państwa

- państwo, zdaniem Locke'a, powinno jednostkom pozostawić swobodę działalności gospodarczej, politycznej i kulturalnej (państwo - „nocny stróż”), które zarazem winno chronić

- Locke sformułował podstawową ideę liberalizmu, a mianowicie zasadę indywidualizmu i tezy o prymacie praw naturalnych jednostki

- jego zdaniem, państwo jako stróż, nie może wtrącać się do sfery produkcji i wymiany, do życia religijnego, kulturalnego i społecznego (wszelkie partie, stowarzyszenia, korporacje, spółki mają prawo do pełnej autonomii)

- należał on do żarliwych obrońców własności prywatnej

- Locke głosił ideę szacunku dla władzy państwowej, dobrze wypełniającej swoje cele (opór traktował jako zło ostateczne)

- wzorem dobrego rządu była dla niego umiarkowana monarchia, w której władza byłaby podzielna [głosił trójpodział władzy - władza ustawodawcza, wykonawcza (rządzenie i sądownictwo) oraz federacyjna, obejmująca politykę zagraniczną]

- Locke twierdził, że najważniejsze jest by nie łączyć w jednym organie władzy ustawodawczej i wykonawczej (taka bowiem zależność mogłaby prowadzić do absolutyzmu)

- władzą najwyższą jest władza ustawodawcza (nie ma ona jednak suwerenności w stosunku do jednostki), będąca reprezentacją jak najszerszego grona obywateli (Locke popierał jednak cenzus majątkowy)

- równość wobec praw naturalnych, zdaniem Locke'a, nie oznacza równości wobec prawa pozytywnego

- Locke swoimi poglądami bronił interesów dwóch czołowych sił społeczeństwa angielskiego - burżuazji i feudalnej szlachty

XVI. MYŚL POLITYCZNA OŚWIECENIA

1.OŚWIECENIE- epoka, która w przeważający sposób ukształtowała nasze dzisiejsze polityczne myślenie. Jest to początek myśli liberalnej, można też upatrywać początków myśli konserwatywnej. Epoka ta trwała około 100 lat, rozpoczęła się w Anglii, sztandarową postacią był John Locke, ale większość to przedstawiciele myśli kontynentalnej. Byli oni zafascynowania Anglią jako ojczyzną wzorcowego modelu politycznego.

Charakterystyczne cechy myśli Oświecenia:

a) uniwersalizm- skoro natura ludzka jest wszędzie taka sama, to zasady moralne, które z natury ludzkiej wyprowadzamy, są wszędzie podobne. Można w oparciu o te zasady konstruować niezależnie od czasu, miejsca, ustroje polityczne. Były od tego wyjątki ( Monteskiusz- patrz niż. ).

b) racjonalizm- odrzucenie wiary w Boga jako istotnego elementu myśli politycznej. Była to epoka deizmu bądź w skrajnej postaci ateizmu. Wyjątki: np. John Locke, nie brano więc pod uwagę kwestii zbawienia. Ważne jest stworzenie szczęśliwego życia na ziemi.

c) masowość życia intelektualnego- założenia filozoficzne były dotychczas własnością elit intelektualnych. Książki były publikowane w niewielkim nakładzie. W XVIII w. sytuacja radykalnie się zmieniła- odbiorcą stały się coraz szersze warstwy społeczne. Epoka Oświecenia to epoka, w której niesamowicie rozwinęła się działalność publicystyczna, biblioteki

d) bardzo głęboka wiara w rozum ludzki, który miał być nie do pogodzenia z prawdami wiary chrześcijańskiej, wiara w postęp, potępienie wszystkiego, co stare, związane z religią.

e) odrzucenie społeczeństwa stanowego i systemu przywilejów stanowych

f) w wielu państwach aby uzasadnić swą władzę monarchowie sięgali do myśli Oświecenia ( oświecony absolutyzm ). Z drugiej strony Oświecenie doprowadziło do dwóch wielkich rewolucji:

- rewolucji amerykańskiej

- Rewolucji Francuskiej

2.WOLTER- najwybitniejszy pisarz tej epoki, pisał dużo, najwybitniejsze dzieło: "Listy o Anglikach". Zafascynowany ustrojem angielskim, myślą Locke'a, przejął od nich "etykę utylitaryzmu". To, co jest etycznie dobre, jest korzystne- to, co zapewnia nam szczęście.

Gdy idzie o rozważania polityczne, doktrynę Woltera charakteryzował podział wolności na dwie kategorie:

a) wolność cywilna ( wyznania, poruszanie się, wolność słowa, druku, prowadzenia działalności gospodarczej ),

b) wolność polityczna ( wpływania na bieg spraw politycznych, uczestnictwa w sprawowaniu władzy ).

Wolność cywilna jest absolutnie niezbędna, skoro tak jest, to wolność można pogodzić z absolutyzmem. Wystarczy, że absolutny monarcha będzie sprawował władzę zapewniając wolność cywilną.

• poglądy Woltera:

- zgadzał się z monteskiuszowską filozofią dziejów, koncepcją wolności jako podległości prawu, sprzeciwiał się również despocji

- inaczej jednak niż Monteskiusz Wolter widział samą inaugurację procesu przemian - uważał, że oświecony władca, przyjaciel filozofii sam będzie promotorem likwidacji absolutyzmu (sam ma zrezygnować z władzy absolutnej na rzecz umiarkowanej)

- państwo burżuazyjne (monarchia umiarkowana), jego zdaniem, miało kultywować zasadzie mieszczańskiego utylitaryzmu (władza należy do tych, którzy posiadają - cenzus majątkowy)

- Wolter głosił, że wolność jest sprzężona nie z równością, lecz z własnością (równość występuje jedynie w stosunku do praw naturalnych)

- obalał ideę kompromisu arystokratyczno-mieszczańskiego

- domagał się jedności prawa, krytykował pasożytnictwo kleru i szlachty, ucisk chłopa i interwencjonizm państwa w sfery gospodarcze

OŚWIECONY ABSOLUTYZM- oddziaływała na niego koncepcja Woltera. Był on przyjacielem wielu oświeconych monarchów, szczególnie Fryderyka II czy Józefa II. Z pewnością z intelektualną fascynacją przyglądali się oni myśli politycznej Oświecenia. Jeśli państwo miało odzwierciedlać idee oświeceniowe, to musiało zrezygnować z ideałów absolutyzmu. Należało wskazać na inne pochodzenie władzy niż boskie. Władza musiała pochodzić od ludu ( zbliżone do umowy społecznej ). Nie "państwo to ja" tylko "władza pochodzi od ludu"- a ja ją mam dlatego, bo dysponuję znakomitymi kwalifikacjami. Monarcha oświecony nazywał siebie "pierwszym sługą państwa".

przeszło 200 lat po działalności Woltera odwołano się do niego - czy miał rację, iż można pogodzić wolność cywilną z brakiem wolności politycznej? Bo taka była sytuacja w Chile za Augusto Pinocheta.

- europejscy i amerykańscy liberałowie twierdzili, że nie,

- inni ( zwłaszcza Friedman ) twierdzili, że tak.

W 1989 wielu liberałów zachodnich radziło Polakom przyjęcie wariantu chilijskiego. Taka myśl odżyła np. w Rosji za rządów Borysa Jelcyna.

3.MONTESKIUSZ- z pochodzenia arystokrata francuski, prawnik, wszechstronnie wykształcony, zafascynowany doświadczeniem Anglii, spędził tam 4 lata. Nie był typowym przedstawicielem epoki Oświecenia, bo odrzucał uniwersalizm, nie uważał, żeby natura ludzka bądź ludzie byli tacy sami.

Monteskiusz- empiryk- ufa temu, co widzi, a nie temu, co podpowiada mu nie mająca odniesienia do rzeczywistości refleksja.

Co ma wpływ na ducha praw:

- położenie geograficzne kraju, powierzchnia, ukształtowanie terenu,

- sposób życia mieszkańców,

- religia,

- poziom życia,

- temperament ( rezerwa- Północ, spontaniczność- Południe ).

Czy można gdzieś znaleźć dwa państwa pod tym względem identyczne? Nie- trzeba więc odrzucić oświeceniowy uniwersalizm. Jeśli takie czynniki składają się na ducha praw, to kształtują one ustrój polityczny. Nie ma dwóch identycznych ustrojów politycznych.

Stoi na gruncie RELATYWIZMU. Wyrosło to z:

- HISTORYCYZMU- historyczna suwerenność zjawisk, nie ma kraju czy państwa o tej samej historii

- RACJONALIZMU- rozum ludzki jest predestynowany do tworzenia ustrojów państwowych

Człowiek musi zanalizować ducha praw- wtedy będzie wiedział, który ustrój jest najbardziej odpowiedni. Musi zastanowić się, jakie prawa będą najbardziej odpowiadały duchowi praw. W jakich warunkach wolność jednostki ma się najlepiej? Jeśli prawo, nie zważając na ducha praw, regulować będzie nasze postępowanie, to nasza wolność ulegnie pogwałceniu.

Systematyka ustrojów państwowych

Monteskiusz dokonał systematyki i oceny znanych mu ustrojów politycznych (kryteriami systematyki były: natura rządu - istota państwa, zasada rządu - działania państwa). Według niego istnieją trzy rodzaje ustroju politycznego:

1) ustrój republikański: uważał, że demokracja to struktura nierealna; zasadami tego ustroju są rzadkie cechy: cnoty i skromności, zakłada równość praw (nierealne dla Monteskiusza). Widział więcej walorów w republice arystokratycznej, której zasadą jest umiarkowanie, niestety ta forma państwa jest realna tylko w przypadku małych krajów, wymaga nadto wyższego poziomu moralnego od elit.

2) ustrój monarchiczny: istotą tego ustroju, wg niego bardziej realnego, są rządy zgodne z prawem, a jej zasadą jest honor. Monarchia, uznana przez Monteskiusza za najlepszy ustrój, daje gwarancję zwróconą przeciwko despotyzmowi, jest ona synonimem umiarkowania, miarą wolności i praworządności.

3) ustrój despotyczny: najbardziej znienawidzony przez Monteskiusza, oparty na arbitralnych rządach jednostki, zasadą działania państwa jest strach. Ustrój ten lekceważy prawo i wychowanie, prowadzi do destrukcji życia społecznego i indywidualnego. Pod despotycznymi rządami nie ma miejsca na polityczną wolność.

Podział władzy

Monteskiusz uważał, że w każdym państwie istnieją trzy pola aktywności, którym odpowiadają trzy władze, wzajemnie rozdzielone:

1) władza prawodawcza: powinna być powierzona parlamentowi, jako przedstawicielstwu społeczeństwa (reprezentacyjność), miał on odciążać lud w stanowieniu prawa. Zewnętrznym hamulcem dla parlamentu miało być przyznanie monarsze prawa zwoływania i odraczania posiedzeń parlamentu. Monteskiusz domagał się parlamentu dwuizbowego:

- izba niższa - „ludowa”: miała być wybierana przez wszystkich w wyborach cenzusowych

- izba wyższa: miała być dziedziczna i reprezentować arystokrację

2) władza wykonawcza: miała ona należeć do monarchy, który wykonywałby prawa przy pomocy mianowanych przez siebie ministrów, król zatwierdzałby również ustawy parlamentu. Hamulcem dla króla byłoby odsunięcie go od prawodawstwa, a nawet od inicjatywy ustawodawczej (miałby jedynie prawo veta). Król byłby nieodpowiedzialny przed parlamentem (odpowiadaliby desygnowani ministrowie).

3) władza sądowa: miałyby ją sprawować wybierane na krótkie kadencje niezawisłe trybunały. Władza ta byłaby hamowana przez związanie sędziów ustawą i wymogiem rotacji kadr wymiaru sprawiedliwości. Egzekucja wyroków sądowych należałaby do władzy wykonawczej.

Te trzy władze miały być rozdzielone i stopione ze sobą (wszystkie one miały realizować w państwie ten sam cel: wolność polityczną) - istota tych stosunków polegałaby na wzajemnym uzupełnianiu się, kontrolowaniu i hamowaniu

XVII. MYŚL POLITYCZNO JANA JAKUBA ROUSSEAU

Cierpiał na manię prześladowczą ( był przekonany, że społeczeństwo go odrzuca ). Jego wizja społeczeństwa była pesymistyczna.

Dał temu wyraz już w swej konkursowej pracy- "Rozprawa o sztukach i naukach". Napisał ją w 1750. Zagadnienie konkursowe brzmiał- czy odrodzenie sztuk i nauk przyczyniło się do poprawy obyczajów? Otrzymał I nagrodę, którą była publikacja pracy konkursowej. Akademia ogłaszając konkurs oczekiwała chóralnego przytaknięcia, tymczasem Rousseau, mimo iż konkurs wygrał, dał odpowiedź negatywną na postawione pytanie. Zgorszył tym większość czytelników.

WIZJA CZŁOWIEKA - człowiek jest z natury dobry, ale zdemoralizowała go cywilizacja.

METODA: ahistoryczna i aprioryczna. Musimy odrzucić wszystko to, co o człowieku powiada nam historia. Trzeba posłużyć się rozumem, by wydedukować, jakim mógł być człowiek, zanim spaczyła go historia.

WIZJA STANU NATURY- to stan przedpaństwowy, przedhistoryczny. Jest to stan powszechnej szczęśliwości. Ludzie żyli w jaskiniach, samodzielnie zaspokajali własne potrzeby, nie obcowali z nikim, nie znali języka, nie ulegali namiętnością, nie musieli posługiwać się rozumem. Takiego człowieka określał Rousseau mianem "szlachetny dzikus". Człowiek taki nie był ani dobry ani zły, ani mądry ani głupi. Jest to stan wolności i pokoju. Człowiek cieszy się tym stanem, gdyż nie zna rodziny, własności, władzy.

Czemu więc człowiek chciał wyjść ze stanu natury? Wcale nie chciał, stało się tak wbrew jego woli i wiedzy, z powodu klęsk żywiołowych. Ludzie musieli połączyć swe wysiłki dla zapobiegania tym kataklizmom- zaczęli żyć wspólnie.

Życie rodzinne spowodowało, że człowiek poznał namiętności- miłość i nienawiść. Powstała własność prywatna- spowodowało to podział społeczeństwa na biednych i bogatych. To zaś spowodowało właśnie konflikty i wojny. Ludzie zawarli ze sobą pakt dla obrony biednych przed bogatymi. Nie było jednak nikogo, kto miałby to robić. Kolejnym aktem przekazano władzę w ręce konkretnych osób, które miały bronić biednych przed bogatymi. Nic to jednak nie zmieniło, sytuacja biednych się nie poprawiła, tyle, że teraz powstałą władza despotyczna.

USTRÓJ IDEALNY

Opinie Rousseau:

Demokracja nie jest najlepszym ustrojem. Tam, gdzie wszyscy stanowią prawo, uwaga ogółu koncentruje się na szczegółach. Poza tym występuje postulat równości majątkowej, a to niemożliwe.

Monarchia- też nie, bo najtrudniej jest pogodzić ten ustrój z suwerennością ludu. Poza tym jest niestabilnym ustrojem ze względu na bezkrólewie i niskie kwalifikację moralną, otaczają się doradcami.

Najlepsza jest arystokracja, jednak arystokrata nie dziedziczy swej pozycji i tytułu, a jest to człowiek, który przewyższa innych, oddany dobru publicznemu. Takim ludziom powinno się przekazywać władzę.

Wszyscy jesteśmy zdemoralizowani przez cywilizację- jednak cywilizacja jest procesem nieodwracalnym. Co więc należy zrobić? Można skonstruować wzorcowy ustrój polityczny i społeczny, który nie będzie miał nic wspólnego z współczesną mu rzeczywistością.

Ustrój ten nie będzie oparty o fakty i zjawiska społeczne, a tylko i wyłącznie o zasady rozumu. W tym ustroju ludzie będą w stanie żyć razem bez demoralizacji przez cywilizację.

Jak powołać taki ustrój? Doprowadzić do zawarcia UMOWY SPOŁECZNEJ. Cała wspólnota, w wyniku tej umowy powstała, będzie chronić życie i mienie każdego człowieka. A każdy człowiek będzie słuchał tylko samego siebie ( wolność jak przed zawarciem umowy ). Człowiek musi zrezygnować ze swej NATURALNEJ WOLNOŚCI, wyznaczonej przez SIŁĘ, a w zamian uzyska WOLNOŚĆ OBYWATELSKĄ, wyznaczaną przez PRAWO. Każdy człowiek w akcie umowy społecznej oddaje się wspólnocie. Wszyscy po zawarciu umowy są w takiej samej sytuacji. Nikomu więc nie zależy na tym, by sytuację uczynić uciążliwą dla pozostałych.

Wolność obywatelska nie może istnieć bez równości. Ale może mieć to miejsce wyłącznie w państwie. Jednostka wolna wyłącznie w państwie i tylko dzięki państwu. Ludzie są wolni, bo podlegają swojej woli. Suwerenność ludu (lud to ci, którzy weszli w umowę ) jest:

- NIEZBYWALNA- lud nie może obdarzyć nikogo swoją władzą ( nie może stanowić praw nad sobą ), bliska była mu instytucja demokracji bezpośredniej

- NIEPODZIELNA- odrzuca koncepcję podziału władzy, cały lud sprawuje całą władzę, wszystko w państwie kierowane jest wolą ludu.

Jak lud ma sprawować władzę? Poprzez wyrażenie woli powszechnej, zbiorowej.

WOLA ZBIOROWA to nie suma woli każdego z nas, nie jest to też wola większości. Jest to pojęcie bardzo abstrakcyjne, które ma oznaczać wspólny interes powszechny ( bez niego nie może istnieć wspólnota ). Nie jest zawsze łatwo ustalić, co jest treścią woli zbiorowej, czasem nie wie tego nawet suweren ( lud ).

Prawodawca ma ujawnić ludowi, co jest dla niego dobre.

Woli zbiorowej nie może towarzyszyć sytuacja, w której grupy nacisku są w stanie doprowadzić do przedstawienia własnego interesu jako dobra wspólnego (partykularyzm). Majątek poddanych winien być porównywalny, by uniemożliwić przekupstwo. Państwo powinno utrudniać zdobywanej własności większej niż przeciętna. Własność wg Rousseau jest instytucją prawa pozytywnego.

Wskazuje jeszcze, że państwo powinno wychowywać swoich obywateli w duchu obywatelskim.

Rousseau jest myślicielem krytykowanym przez liberałów. Najlepsi jego uczniowie to jakobini.

Demokracja nie jest też najlepszym ustrojem. Tam, gdzie wszyscy stanowią prawo, uwaga ogółu koncentruje się na szczegółach. Poza tym występuje postulat równości majątkowej, a to niemożliwe.

Monarchia- też nie, bo najtrudniej jest pogodzić ten ustrój z suwerennością ludu. Poza tym jest niestabilnym ustrojem ze względu na bezkrólewie i niskie kwalifikację moralną, otaczają się doradcami.

Najlepsza jest arystokracja, jednak arystokrata nie dziedziczy swej pozycji i tytułu, a jest to człowiek, który przewyższa innych, oddany dobru publicznemu. Takim ludziom powinno się przekazywać władzę.

XVIII. MYŚL POLITYCZNA REWOLUCJI FRANCUSKIEJ

2.FRANCJA

Nie ma jednej doktryny Rewolucji Francuskiej. Była to na pewno najbardziej spektakularna rewolucja Europy. Wszystkich rewolucjonistów łączyło jednak to, że występowali przeciw klasycznemu absolutyzmowi, który wskazuje na boskie pochodzenie monarchy.

W wydarzeniach rewolucyjnych możemy wyróżnić dwa okresy:

a) do 1792- większy wpływ Monteskiusza i Locke'a

"ZASADY ROKU 1789"- tak nazywa się tę doktrynę:

- antyabsolutystyczna,

- stan trzeci to "naród francuski".

Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela ( 1789 )- odpowiednik amerykańskiej Deklaracji Niepodległości- "wyznanie wiary" rewolucjonistów, myśl Locke'a, Monteskiusza, Rousseau:

- wolność,

- równość ( Locke, Rousseau- tak, Monteskiusz- nie ),

- nietykalność własność- jest "święta i nienaruszalna" ( Locke ),

- suwerenność ludu ( Rousseau ),

- prawo to wyraz woli powszechnej ( Rousseau ),

- trójpodział władzy ( Monteskiusz- tak, Rousseau- nie )

Założenia te legły u podstaw francuskiej Konstytucji ( 03.09.1791 ). Idea monarchii ograniczonej, demokracja parlamentarna, 20% społeczeństwa ma prawa wyborcze. Ustrój ten bardzo przypomina system angielskim, tyle że utworzony jednym aktem prawnym.

Praktyka polityczna nie trwała długo.

2) po 1792- większy wpływ Rousseau- Francja staje się republiką- obóz rewolucjonistów zradykalizował się w wyniku wpływu drobnomieszczaństwa reprezentowanego przez Jakobinów ( Maksymilian Robespierre ).

Jakobini opracowali własną Konstytucję 1793- oparta była na zupełnie innych zasadach niż poprzednia:

- nie ma wolności i świętej, nienaruszalnej własności

- równość, bezpieczeństwo, prawo oporu przeciw uciskowi,

- interes grupowy nie może zdystansować interesu publicznego,

- jeden obywatel nie może być w stanie przekupić drugiego,

- ten, kto nie jest w stanie zapracować na swoje utrzymanie w wyniku choroby, sytuacji osobistej, ma do państwo roszczenie o zapewnienie minimum egzystencji ( typowo lewicowy postulat ),

- religia obywatelska ( nie ma nic wspólnego z chrześcijaństwem, Rousseau- związanie obywatela z państwem ),

- kult narodu ( naród polityczny ), własny kalendarz, kult cnót obywatelskich,

- jednostka ma być gotowa do poświęcenia się na rzecz dobra publicznego,

- pojęcie rewolucyjnej racji stanu- co jest dobre a co złe dla narodu francuskiego.

W praktyce Jakobini stosowali terror przeciw wszystkim- wrogom rewolucji, wrogom zewnętrznym i wewnętrznym, używając go jako narzędzia rozrywki politycznej.

XIX. ROMANTYZM POLITYCZNY W NIEMCZECH

W Niemczech rewolucja francuska wzbudziła ogromne przerażenie i niesmak, zwłaszcza w kręgach elit rządzących. Stąd zrozumiałe były tendencje reakcyjne - kontrrewolucyjne. Niemieccy notable zdawali sobie sprawę z powagi sytuacji, zwłaszcza z fermentu, jaki pozostawiła po sobie rewolucja. Wszczepiła ona w serca wielu ludzi, całej Europy, chęć ogromnych zmian, była synonimem postępu - zrozumiała jest więc reakcja europejskich konserwatystów.

• cechy niemieckiego romantyzmu politycznego:

- legitymizm był główną odpowiedzią niemieckich reakcjonistów na rewolucyjną rzeczywistość (legitymizm był realizowany metodami policyjnymi)

- wprowadzono ogólną cenzurę

- romantyzm polityczny żerował na zacofaniu ekonomicznym i politycznym w Niemczech

- wykorzystywał konserwatywne nastawienie niemieckiego społeczeństwa (kultywowano nacjonalizm - a stąd prosta droga do kultu tradycji feudalnych, absolutyzmu, przywilejów stanowych, katolicyzmu narodowego, średniowiecznego uniwersalizmu)

- jeden z przedstawicieli tego nurtu - W. Rehberg, przeciwstawiał się racjonalizmowi i relatywizmowi umowy społecznej, ponad to głosił, że: równość ludzi nie istnieje, wolność wyznania, słowa to utopia, która zagraża państwu, a prawa człowieka nie są podstawą państwa

- najwybitniejszymi przedstawicielami romantyzmu politycznego byli: bracia Schlegelowie, Novalis, Görres, Armin oraz najbardziej popularny - Adam Müller

- kultywowali oni germańskiej przeszłości oraz chrześcijaństwu

- głoszono hasło, że im bardziej konserwatywny jest naród, im bardziej trzyma się starych instytucji i obyczajów, tym bardziej jest narodowy

- jedynie państwo stanowe jest prawdziwie narodowe

- pochwalano suwerenność każdego państwa, czyli niczym nieskrępowaną możliwość tworzenia prawa i obyczajów

- w ideologicznym sprzeciwie wobec rewolucji powoływano się na religię katolicką („rewolucja fran. to kara boża zesłana na klasy wyższe za ich oświecony ateizm”)

- w romantyzmie politycznym rola państwa była pierwszorzędna, stawało ono ponad społeczeństwo

- wyraźnie pokazywano kontrast między ludem złym - rewolucyjnym, a dobrym - lojalnym wobec władzy

- aprobata absolutnej władzy monarszej nie powinna więc dziwić (wszelkie próby zmiany status quo to „nienaturalne” rozerwanie ciągu historii)

Doktryna niemieckiego romantyzmu politycznego wywarła znaczny wpływ na rozwój nowożytnej myśli politycznej w Niemczech. Wpłynęła na konserwatywne ideologie nacjonalizmu, zwłaszcza rasizmu i faszyzmu.

XX. REAKCJA NA REWOLUCJĘ FRANCUSKĄ- KONSERWATYZM

Schyłek XVIII/początek XIX w. to okres, w którym dominowały tendencje do krytyki Rewolucji Francuskiej. W Wielkiej Brytanii krytyki tej dokonał Edmund Burke, we Francji Joseph de Maistre, w Niemczech- Hegel.

1.DOKTRYNA REAKCYJNA - doktryna nawołująca do przywrócenia starego porządku społeczno-politycznego. Przedstawiciele takich doktryn podkreślają wartość stosunków społecznych i politycznych, uznawanych w danym momencie za przestarzałe. Doktryną reakcyjną jest np. ultramontanizm Josepha de Maistre'a

Pojęcie to było także używane niekiedy w celach propagandowych, kiedy doktryny reakcyjne przeciwstawiano doktrynom postępowym. W propagandzie komunistycznej za doktryny reakcyjne uznawano wszystkie doktryny prawicowe.

2.EDMUND BURKE - publicysta angielski, związany z ugrupowaniem wigów, zasłynął dzięki pełnej pasji obronie prawa Amerykanów do wolności. Ale z drugiej strony występował niezwykle zdecydowanie przeciwko Rewolucji Francuskiej. "Rozważania o Rewolucji Francuskiej" to fundamentalne dzieło konserwatyzmu.

a) odrzucenie uniwersalizmu Oświecenia.

Odrzucał uniwersalizm wskazując, że podstawową kategorią politycznego myślenia nie jest, jak wskazywało Oświecenie jednostka ludzka, a NARÓD. Każdy naród różni się od pozostałych. Stanowi historyczną i kulturową wspólnotę, która jest ograniczoną całością. Uniwersalizm należy odrzucić, bowiem nie ma dwóch takich samych narodów. Naród to związek przeszłych, teraźniejszych i przeszłych pokoleń.

Przykład Burke'a: stoimy na ulicy i obserwujemy przechodzącą przed nami procesję/pochód. Wyobraźmy sobie teraz, że jesteśmy uczestnikami takiego zdarzenia. Wszystko, co jesteśmy w stanie dostrzec, to dwa do trzech szeregów z przodu i z tyłu, a to nie zmienia faktu, że jesteśmy częścią całości. Szereg jest jak pokolenie. Niewiele wiemy o przeszłych i przeszłych pokoleniach. A jednak pokolenia, które nic o sobie nie wiedzą, coś ze sobą łączy. Uwarunkowaniem wspólnoty narodowej jest przesąd. Przesąd konstytuuje wg Burke'a tożsamość narodową. Jest to szacunek dla pewnych autorytetów, pewnego rodzaju zachowań, nie podlega on racjonalnej dyskusji ( choć mógłby jej podlegać ). W Polsce przesądem w takim rozumieniu jest niepodległość. Wszystkie te czynniki składają się na starożytny porządek narodu, do którego każdy z nas jest przyrodzony.

b) odrzucenie racjonalizmu Oświecenia.

Odrzucał racjonalizm, gdyż wg niego siłą sprawczą stojącą za rozwojem każdego narodu jest Bóg. Naród prowadzony przez Boga doznaje tryumfów i kataklizmów. Dla narodu francuskiego takim kataklizmem była rewolucja, która oznaczała przerwanie tradycji narodowej.

Rewolucja Francuska zakładała, że z dnia na dzień można stworzyć nowy ustrój polityczny, społeczeństwo niezależne od jego tradycji - wystarczy wyobrazić sobie pewien system wartości i na nim budować nowe społeczeństwo i nowy naród.

Tak nie jest, ludzie mają przeszłość, tożsamość, tradycję, przesądy. Wszelkie próby oderwania się od doświadczeń narodowych stanowią gwałt zadawany organizacyjnej całości, jaką jest naród. Rewolucjoniści francuscy doprowadzili do katastrofy też dlatego, że przyjęli racjonalizm. Uważali, że zasady moralne i polityczne są możliwe do objęcia przez rozum ludzki. Jest to fatalna w skutkach arogancja intelektualna.

Ład społeczny i polityczny posiada elementy tajemnicy, których nie da się zgłębić ludzkim rozumem. Nie możemy przewidzieć wszystkich efektów naszych arbitralnych działań. Ta tajemnica znana jest tylko Bogu, który jest Stwórcą człowieka, ładu społecznego. Człowiek nie powinien zastępować Boga w dziele tworzenia ładu społecznego.

Burke nie był przeciwnikiem zmian i rozwoju. Był ich zwolennikiem, ale zakładał, że muszą one być zgodne z tradycją i historycznym doświadczeniem, muszą mieć charakter EWOLUCYJNY, a NIE REWOLUCYJNY, wtedy będą miały charakter naturalny.

Burke twierdził, że zmiany ewolucyjne nie naruszają harmonii, ładu społeczeństwa. Wtedy właśnie najlepiej chroniona jest wolność obywatelska.

3.JOSEPH DE MAISTRE- francuski arystokrata. Krytyka rewolucji była w jego wykonaniu niezwykle radykalna.

Przede wszystkim był to myśliciel katolicki. Doktryna była oparta na założeniu wszechobecności Boga. Bóg jest sprawcą procesu dziejowego, ładu politycznego i społecznego. Ład ten określony jest przez prawo natury, które ma również swój początek w woli Boga. Bóg nie ograniczył się do stworzenia świata. Stale ingeruje on w stosunki polityczne i społeczne. Pełni rolę faktycznego suwerena.

Na początku XIX wieku zakłada on, że wszelka władza pochodzi od Boga. Dodaje, że wszelka władza świecka ma być podporządkowana władzy duchownej. Za św. Augustynem, wskazuje, że władza świecka musi być silna- tylko wtedy jest bowiem spełnić funkcję powierzoną przez Boga.

Społeczeństwo wg de Maistre'a ma charakter ograniczony, strukturę hierarchiczną. Każdy z nas ma w nim swoje miejsce. Każdy z nas jest częścią tej całości, zależny jest od kogo innego. To nie jednostki tworzą społeczeństwo, a społeczeństwo jednostki. Nie można żyć poza społeczeństwem.

Odrzuca on założenia Deklaracji, że ludzie są z natury wolni i równi. Nie jest tak, bowiem przychodzimy na świat w konkretnym społeczeństwie, gdzie istnieje konkretna władza, której podlegamy. Rodzimy się więc w społeczeństwie, w którym istnieje hierarchia, nie możemy być zatem równi z natury.

Odrzuca on także koncepcję umowy społecznej Rousseau. Twierdzi, że nigdy nie było stanu natury, władza nie powstała w wyniku umowy, umowa taka nigdy nie została zawarta.

Odrzuca także trójpodział władzy Monteskiusza. Władza reprezentuje jedno, hierarchicznie zróżnicowane społeczeństwo, do tego społeczeństwo się odnosi. Nie możemy jej dzielić.

Dlaczego doszło do Rewolucji francuskiej? Dla niego jest to problem natury teologicznej- dlaczego Bóg do niej dopuścił, skoro kierował narodem? Jak Bóg mógł dopuścić do takiego zła? Była to kara za grzechy. Rewolucja byłą biczem bożym dla narodu francuskiego, ale i środkiem regeneracji dla narodu francuskiego.

4.HEGEL: Najwybitniejszy po Platonie przedstawiciel idealizmu obiektywnego.

• poglądy Hegla:

1) zasady jego filozofii:

- całe jego pisarstwo było silnie inspirowane przez rozwój społeczny i polityczno-ustrojowy Niemiec początków XIX wieku

- jego filozofia była klasyczną postacią idealizmu racjonalistycznego i dialektycznego (świat jest wytworem ducha i odwrotnie duch poprzedza świat materialny)

- świat wyłonił się za sprawą rozumu, toteż prawa (rządzące rozwojem i historią świata) muszą być rozumne i logiczne

- Hegel twierdził, że wszystko co dzieje się w świecie naprawdę stanowi stadium rozwijającej się myśli (to był racjonalizm filozofii heglowskiej)

- system heglowskiego idealizmu składał się z trzech zasadniczych części:

(a) nauka logiki: Hegel konkludował, że duch jest pierwotny, poprzedza świat przyrody

(b) filozofia przyrody: Hegel udowadniał, że przyroda jest wtórna, pochodna do idei absolutnej

(c) filozofia ducha: Hegel przedstawił zasady swej teorii życia społecznego

- tylko człowiek, tworząc historię, może realizować wolność w swych instytucjach

- Hegel był twórca nowożytnej dialektyki

- dużą rolę przypisywał trzem zasadom rozwoju:

(a) zasada przechodzenia ilości w jakość

(b) zasada sprzeczności jako źródło rozwoju

(c) zasada negacji

- heglowska dialektyka przyczyniła się do zdynamizowania pojęcia historii, umożliwiła zerwanie z romantycznym kultem „starego”, otwierała drogi dla postulatów przeobrażania instytucji społecznych, ustroju politycznego i porządku prawnego

- Hegel odrzucał tradycję niemieckiego romantyzmu jako irracjonalną, doceniał za to wagę realiów społecznych i politycznych

2) filozofia dziejów:

- Hegel był autorem swoistej koncepcji filozofii dziejów

- historia ludzkości, twierdził, jest historią państw (państwo to wolność, więc historia to wolność)

- najważniejsze, uważał Hegel, jest aby ludzie uświadomili sobie wolność

- rozwój uświadomionej wolności przebiegał etapowo:

(a) w orientalnych despotiach świadomość wolności miał tylko jeden człowiek - despota

(b) w Grecji i Rzymie ta świadomość była już udziałem większej grupy ludzi (choć nie wszystkich)

(c) dopiero chrześcijaństwo przyniosło wszystkim uświadomioną wolność

- do tak pojmowanej wolności, zdaniem Hegla, dąży ludzki rozum, wykorzystując rozmaite środki

- ludzie to istoty społeczne i polityczne, mówił Hegel, urzeczywistniający ducha światowego

- Hegel wykazywał, że naród, który wypełnił już swoją „historyczną” misję prędzej czy później umrze

- twierdził, że silnym narodem może być tylko ten, który aktywnie walczy o zniesienie rozłamu, dzielącego go od reszty świata (jest to pochwała wojny jako środka rozwiązywania konfliktów międzynarodowych)

- udowadniał, że obywatele żyjący w nieustannym pokoju, zaczynają tracić więź ze swoim państwem, a to jest niebezpieczne dla wolności (przecież państwo jest jej wcieleniem)

- Hegel miał świadomość, że nie każda wojna jest słuszna („wojna ma być jedynie realizacją ducha światowego, a nie urzeczywistnieniem próżnych dążeń obywateli”)

- jego katastrofizm polegał właśnie na nieuchronności konfliktów zbrojnych („ludzie bez przerwy chcą się rozwijać, a to eliminuje - unicestwia stare formy życia”)

3) państwo:

- Hegel gloryfikował znaczenie organizacji państwowej (istnienie państwa to społeczna konieczność)

- państwo to cel sam w sobie

- odrzucał ideę umowy społecznej jako źródła władzy państwowej, nie zgadzał się także z tezą, że państwo jest sumą jednostek zamieszkującej określone terytorium

- Hegel postrzegał państwo, podobnie jak Fichte, przez pryzmat interesów niemieckiego mieszczaństwa (zwolennik własności prywatnej, wolności umów - pochwalał kapitalizm)

- służba państwowa to pierwszy i najbardziej zaszczytny obowiązek obywateli

- liberalizm gospodarczy nie skłonił Hegla do wysunięcia hasła liberalizmu politycznego (uważał, że państwo powinno mieć starą formę - wyróżniał trzy władze: ustawodawczą, rządową i królewską - nie były one sobie równe)

- mocno akcentował policyjną funkcję państwa

XXI. MYŚL POLITYCZNA SOCJALIZMU

1.SOCJALIZM UTOPIJNY- kiedy monarchia absolutna przestała dominować w Europie powstało pęknięcie ideowe:

a) środowiska mieszczańskie- bliższy im był liberalizm,

b) środowiska robotnicze- bliższy był im socjalizm.

Industrializacja w Europie Zachodniej niosła za sobą powszechne wzbogacenie.

Socjalizm utopijny to kierunek, który w nawiązaniu do Morusa proponował wprowadzenie równości społecznej. Autorzy tego kierunku wskazują na Morusa jako źródła swej inspiracji.

CLAUDE HENRI SAINT SIMON- programowo odrzucał wszystko, co o życiu mieli do powiedzenia filozofowie i prawnicy. Jego metodą naukową był relatywizm historyczny. Wszystkie zmiany w życiu społecznym mają jedno źródło:

Przyszły ustrój miał być podporządkowany produkcji dóbr materialnych, a ta produkcja miał być oparta na założeniach nauki.

Saint- Simon za naukę uważał jedynie naukę polityczną. Ustrój taki nazwał INDUSTRIALIZMEM. Zasady rządzące życiem społecznym miały przypominać organizację produkcji. Ustrój ten oparty miał być na wspólnym harmonijnym wysiłku industrialistów.

Harmonia wynikać miała z hierarchii, ta zaś miała zależeć od pracy, zdolności i wiedzy. Industrializm miał zachować własność prywatną, ale w stopniu ograniczonym, bowiem miało nad nią sprawować kontrolę państwo.

Był przekonany, że ustrój ten zapewni największą z możliwych wydajność pracy- a więc dobrobyt. Wystarczy przekonać innych do zalet proponowanego ustroju, a na wprowadzeniu industrializmu będzie zależało każdemu- i przedsiębiorcy, i robotnikowi.

Sam Saint- Simon nazwał swój ustrój "nowym chrześcijaństwem", spodziewał się równie gorącego poparcia wśród przedsiębiorców. Robotnicy zaś będą chcieli uczyć się od przedsiębiorców, w związku z tym będą okazywali im posłuszeństwo, a przedsiębiorcy będą ich uczyć.

KAROL FOURIER- nie godził się z zasadami gospodarki rynkowej jako podstawy życia społecznego. Widział ją jedynie jako etap przejściowy od chaosu i barbarzyństwa do pełnej harmonii. Widział dwa mankamenty gospodarki rynkowej:

a) barbarzyństwo rynku ( anarchia rynku ),

b) instytucji państwa

Co miało więc zastąpić rynek i państwo? Ludzkość ma się jednoczyć w dwutysięczne wspólnoty- FALANGI - miały to być gospodarstwa rolno- przemysłowo po 400 ha każde. Podział dochodów miał odbywać się wg wspólnie wyłożonego kapitału i pracy. Był przekonany, że tak zorganizowana praca i życie zapewni likwidację bezrobocia i idyllę społeczną. Również uważał, że jego pomysł jest tak społecznie nośny, że uda się go wprowadzić w życie w drodze PERSWAZJI. W dalszej perspektywie falangi miały zostać jedynymi jednostkami organizacyjnymi.

ROBERT OWEN- brytyjski autor pozostający pod znacznym wpływem Jeremiego Benthama. To jaki charakter, posiada każdy z nas, zależy nie od nas, ale od społeczeństwa. Społeczeństwo ma zapewnić jednostce szczęście, uda się to, jeśli znikną różnice między bogatymi i biednymi, wtedy robotnik przestanie być siłą najemną, a zacznie być partnerem. Postulował:

- uspołecznienie własności,

- centralizację zarządzanie produkcją.

Podstawową jednostką życia społecznego są organizacje bankowo- handlowe ( BAZY SPRAWIEDLIWEJ WYMIANY ), miały zająć się kształtowaniem sfery życia gospodarczego. Państwo miało zapewnić jednostce oświatę i rozwój duchowy. Owen był również przekonany, że jego ustrój jest na tyle atrakcyjny, że uda się go wprowadzić w życie w drodze PERSWAZJI.

2.SOCJALIZM NAUKOWY ( MARSKIZM ) - Marks i Engels, inspirowany doktryną socjalizmu utopijnego.

KAROL MARKS- urodzony na początku XIX w., w Niemczech Zachodnich, studiował prawo, filozofię. Popadł w konflikt z władzami, wyemigrował do Anglii. Osiadł w Londynie, gdzie pozostał do końca życia. Wraz z Engelsem napisali "Manifest Komunistyczny". Sam natomiast jest autorem "Kapitału", "Wojny domowej we Francji". Aktywnie współtworzyli I Międzynarodówkę ( stowarzyszenie robotników ).

FREDYRYK ENGELS- pochodził z Bremy ( region protestancki ), z rodziny, którą sam określał mianem burżuazyjnej. Większość życia spędził w Anglii. Napisał "Zarys krytyki i ekonomii społecznej", "Wojna chłopska w Niemczech", "Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa". Współtworzył I Międzynarodówkę, działał w niej, dożył II Międzynarodówki.

Obaj ( Marks i Engels ) byli przekonani, że to, co stworzyli, nie stanowi doktryny politycznej i społecznej, a czystą naukę.

Można wyróżnić trzy główne źródła inspiracji doktryny, jaką jest socjalizm naukowy:

a) KLASYCZNA ANGIELSKA EKONOMIA POLITYCZNA- tak jak ją ukształtowali Adam Smith i David Ricardo. Choć oceniali ją niezwykle krytycznie, to jednak w znacznym stopniu zaczerpnęli z niej aparat pojęciowy

b) FILOZOFIA NIEMIECKA, szczególnie materializm Feuerbacha i dialektyka Hegla, również krytykowali te systemy filozoficzne, ale bardzo wiele od nich przejęli

c) SOCJALIZM UTOPIJNY- z tym zastrzeżeniem, że niezwykle żarliwie krytykowali wiarę socjalistów utopijnych w to, że da się socjalizm wprowadzić w drodze perswazji

U podstaw:

a) MATERIALM DIALEKTYCZNY- Stosując zasady dialektyki Hegla, K. Marks i F. Engels uznali, że wszystko, co jest realne, jest postacią materii - zarówno to, co mechaniczne, jak i niemechaniczne.

Wyrazem metody dialektycznej stał się nieustanny ruch i ciągły rozwój. W myśl materializmu dialektycznego człowiek wpływa na zmiany zachodzące w przyrodzie - działa świadomie i celowo, zaspokaja swe potrzeby.

b) MATERIALIZM FILOZOFICZNY- założenie materialności i tylko materialności zjawisk. Materia podstawowa jest źródłem wszelkiej różnorodności zjawisk. Formą istnienia materii jest ruch. Materia istnieje odwiecznie, nie jest przez nikogo stworzona. Brak miejsca w doktrynie socjalizmu naukowego dla Boga.

Bardzo charakterystyczne: konsekwencją powyższego jest pierwszeństwo materii i wolność świadomości. Świadomość jest cechą wysoko zorganizowanej nauki. Materia natomiast istnieje niezależnie od świadomości.

c) MATERIALIZM HISTORYCZNY- zastosowanie materializmu dialektycznego i materializmu filozoficznego do badania zjawisk społecznych. Marks i Engels byli przekonania, że dzięki tej metodzie odkryją prawa rządzące społeczeństwem. Kształtowanie idei i instytucji miało zależeć od rozwoju człowieka.

Rozwój ludzkości z punktu widzenia materializmu historycznego:

Fundamentalne znaczenie w tej doktrynie ma zjawisko REWOLUCJI. Rewolucji jest konieczna do przejścia do nowej formacji społeczno- politycznej. W ramach starej formy pojawia się nowa klasa, która dąży do przebudowy całej nadbudowy ideologicznej. Za życia Marksa i Engelsa- komuna paryska.

Państwo wyposażone jest w aparat przymusu, przy pomocy którego klasa rządząca realizuje swe interesy klasowe i wyzysk klasowy. Prawo to wola klasy panującej wyrażona w postaci ustawy.

a) WSPÓLNOTA PIERWOTNA - wszelkie zmiany w życiu politycznym mają źródło w siłach wytwórczych ( narzędzia pracy i ludzie, którzy potrafią się nimi posługiwać ). Przykład: załóżmy, że grupa myśliwych upolowała jakiegoś dzika czy niedźwiadka. Istniał wśród nich jakiś podział obowiązków w czasie polowania. Jedni dokonywali nagonki. Inni kopali dół- zasadzkę, jeszcze inni, gdy dzik już został zapędzony do zasadzki, ubili go. Potem podzielono się mięsem, skórami mniej więcej po równo. Ci ludzie tworzyli pewien sposób produkcji- ograniczali się do polowania. Jak wyglądają stosunki międzyludzkie przy tych stosunkach produkcji? Dzik został zjedzony, nie ma własności prywatnej.

To wiążę się z tym, że nie ma podziału klasowego na właścicieli i niewłaścicieli. Brak jest więc antagonizmów, interesów klasowych, odmiennej świadomości klasowej. Konsekwencją tego jest to, że nie ma państwa i prawa.

b) FORMACJA NIEWOLNICZA- pojawiają się nowe narzędzia produkcyjne, jak motyka, zdolność do uprawy roli. Zmieniają się narzędzia pracy. Z tym wiąże się określona grupa ludzi, która potrafi się tymi narzędziami pracy posługiwać. Poza tym sprawy mają się teraz inaczej, niż to było z dzikiem, którego zabijano i jedzono. Ziarno trzeba składować. Pojawia się problem, czyje jest to, kto ma tego chronić. Powstaje własność prywatna. Z tym wiąże się podział klasowy na właścicieli i niewłaścicieli. Podział ten wzmacnia odrębna świadomość klasowa. Dominuje klasa posiadająca. Musi ona bronić swego interesu- interesu klasy osiadającej przed pozostałymi klasami. Do tego potrzebne jest prawo. Baza społeczno- ekonomiczna to środki produkcji, sposoby produkcji. Nadbudowa społeczno- polityczna- jej celem jest uzasadnienie istniejących stosunków własności. W formacji niewolniczej przedmiotem własności są narzędzia i środki produkcji, do których zaliczano także ludzi.

Dwie klasy:

- właściciele niewolników,

- niewolnicy,

Prawo, religia, moralność, filozofia- sankcjonowały niewolnictwo i podział klas ( nadbudowa ).

c) FEUDALIZM- trójpolówka, młyn. Znów grupa ludzi, którzy znają te narzędzia. Klasy:

- feudałowie ( właściciele )

- chłopi ( niewłaściciele )

d) KAPITALIZM- są tam manufaktury i robotnicy. Klasy to:

- burżuazja,

- drobnomieszczaństwo

Państwo burżuazyjne, świadomość burżuazyjne. Konflikt klasowy konserwowany jest w inny sposób- prawa człowieka. Prawnie robotnika z kapitalistą łączy jedynie umowa o pracę, jednak prócz tego istniej również przymus ekonomiczny.

e) SOCJALIZM- nie ma klas antagonistycznych. Państwo, prawo, świadomość socjalistyczna.

f) KOMUNIZM- dalszy rozwój sił wytwórczych. Następuje to tak dynamicznie, że obumiera państwo. Nie ma własności prywatnej, jest własność wspólna. Władzy nie sprawuje się nad człowiekiem. Administracja dóbr przypomina wspólnotę pierwotną. Nie ma prawa.

XXIV. REWIZJONIZM

W II poł. XIX w. w środowisku robotniczym, rozgorzała dyskusja na temat stosunku do kapitalistycznego państwa. Zarysowały się dwa kierunki postrzegania tego problemu.

a) profil rewolucyjny ( nadał mu naukowy socjalizm Marksa i Engelsa, który stwierdzał, że właściwym rozwiązaniem tej kwestii jest rewolucja )

b) drugą opcją postrzegania konfliktu między państwem kapitalistycznym a klasą robotniczą skłaniał się raczej ku reformom ( reformizm ) a rezygnowano z rewolucji.

Reformizm był w II połowie XIX w. kierunkiem zyskującym coraz większą popularność. Powodowane było to tym, że wzrost zamożności osłabiał radykalizm klasy robotniczej.

Sukcesy reformizmu miały też wpływ na środowiska, które były wierne socjalizmowi naukowemu.

Koncepcja rewizjonizmu zakładała współpracę miedzy robotnikami i kapitalistycznym państwem, odrzucała rewolucję jako sposób wyzwolenia klasy robotniczej.

EDWARD BERNSTEIN -Niemiec, był twórcą tego kierunku, działacz II Międzynarodówki.

Socjaldemokrata, współpracownik Engelsa. Bernstein zaproponował rewizję socjalizmu. Analiza i krytyka stosunków społecznych, której dokonali Marks i Engels w XIX wieku rzeczywiście była trafna, gdyż kapitalizm pokazał swoje bezwzględne oblicze. Robotnicy byli wtedy przedmiotem niekontrolowanego wyzysku. Wtedy zrozumiałe było postrzeganie rewolucji jako jedynej skutecznej formy rozwiązania takich problemów. Ale na przełomie XIX i XX wieku perspektywa rewolucji jest bezzasadna z dwóch względów.

a) u schyłku XIX wieku funkcjonowała już zupełnie inna klasa robotnicza- od II połowy XIX w. kapitalizm rozwinął się wbrew przewidywaniom Marksa. Nie nastąpiła dalsza pauperyzacja klasy robotniczej. Rozwarstwienie klasy robotniczej- ludzie należący do najwyższej warstwy robotniczej uzyskiwali takie dochody, że można je zakwalifikować do klasy średniej. Poza tym nastąpił wzrost dochodów robotników z innych klas.

b) XIX/XX wiek to nie tylko państwo kapitalistyczne, ale i państwo wspólne, bo to państwo demokratyczne. Reprezentuje już nie tylko interes burżuazji. Obserwuje się złagodzenie walki klasowej, jej stonowanie.

W teoretycznym systemie Bernsteina była zawarta ogólna wizja przyszłego ustroju socjalistycznego. Proporcjonalny do nakładów pracy przydział dóbr będzie dokonywał się za pomocą bezpłatnego użytkowania. Już w państwie kapitalistycznym istnieją pierwiastki nowego ustroju- istnieją bowiem takie dziedziny, których produkcja trafia do konsumenta nie drogą wymiany towarów, lecz przez bezpłatne użytkowanie.

Innym pierwiastkiem socjalizmu były związki zawodowe, a także spółdzielczość handlowa. Tak więc stopniowa likwidacja kapitalistycznego wyzysku w połączeniu z rozbudową pierwiastków socjalistycznych doprowadzi do przekształcenia kapitalizmu w socjalizm bez konieczności gwałtownego przewrotu. Kapitalizm wzrośnie w socjalizm bez rewolucyjnych wstrząsów.

Nie więc droga rewolucji jest odpowiednia - należy budować, umacniać pierwiastki socjalistyczne w łonie ustroju kapitalistycznego. Ruch robotniczy powinien stosować środki w ramach ustroju- walczyć o miejsca w parlamencie i mandaty w samorządzie terytorialnym.

Doktryna Bernsteina była próbą połączenia marksizmu z neokantyzmem, co odzierało marksizm z jego rewolucyjnych treści.

XXV. MYŚL POLITYCZNA FASZYZMU I NAZIZMU

FASZYZM

- termin ten wszedł do języka politycznego Europy i świata jako nazwa oznaczająca ruch polityczny, założony w 1919 r. przez Benito Mussoliniego (1883-1945), włoskiego dziennikarza, byłego socjalistę

- po przejęciu władzy przez działaczy związku terminu „faszyzm” używano dla określenia programu i ideologii tego ruchu, a także dla oznaczenia ustroju politycznego Włoch

- przymiotnik „faszystowski” służył do oznaczania podobnych do włoskiego ruchów politycznych m.in. niemieckiego nazizmu

1.ŹRÓDŁA IDEOWE - trudno na nie wskazać, podobny problem, jeśli chcielibyśmy wskazać na źródła wizji ustrojowej. Lata 20- te i 30- te XX wieku- pojawiły się i nabrały rozmachu.

Klasyczne- Niemcy i Włochy lat 30- tych, ale także Węgry, Chorwacja, w pewnym stopniu także Słowacja. Kwestia sporna, czy również Rumunia. Nierozstrzygniętą kwestią pozostaje, w jakim stopniu doktryną faszystowską inspirowały się Hiszpania, Portugalia i Grecja.

W wielu państwach po I wojnie światowej pojawiły się partie polityczne apelujące nie do interesu klasowego, a ogólnonarodowego. Szczególną rolę odgrywali w nich ludzie młodzi, bezrobotni, wykształceni, nie mogący znaleźć sobie miejsca w powojennej rzeczywistości. W Niemczech i Włoszech dodatkowo zdemobilizowani wojskowi, rozgoryczeni porażką lub brakiem korzyści ze zwycięstwa. Ów nastroje powodowały (zarówno faszyzm, jak i nazizm):

- kryzys wartości będących podstawą liberalnych państw XIX w., które gwarantował wolność jednostki

- kryzys gospodarczy po I wojnie światowej,

- Wielki Kryzys przełomu lat 20- tych i 30- tych,

- realne zagrożenie Europy przez komunistów- powstanie ZSRR, próba eksportu komunizmu na Węgry

- chęć odrodzenia potęgi Włoch/Niemiec (w przypadku Niemiec -> uważali za krzywdzące postanowienia Traktatu Wersalskiego)

Źródłem inspiracji faszyzmu włoskiego była przede wszystkim doktryna Hegla z zawartym w niej kultem państwa. W Niemczech największe znaczenie dla nazistów miała filozofia Nietzschego ( nadczłowiek, przestrzeń życiowa ). We wszystkich wypadkach istotną rolę odgrywała także przedchrześcijańska przeszłość tych narodów ( imperium rzymskie, Germanie )- stąd np. duża popularność Wagnera. W rumuńskiej Żelaznej Gwardii- dużo elementów właściwych prawosławiu.

2.PRZECIWNICY IDEOWI - faszyzm występował przeciw:

a) liberalizmowi- koncepcyjne źródła liberalizmu to indywidualizm i jednostka. Dla faszystów punktem wyjścia jest rasa ( w Niemczech ) lub państwo ( Włochy ). Od jednostki wymagano bezgranicznego poświęcenia. Faszyści zarzucali liberalizmowi wykreowanie stylu życia opartego na uczuciach niższych ( wg faszystów- interes własny ). Dla faszystów jednostka powinna być kierowana ideami wyższymi- miłość do państwa.

b) socjalizmowi- faszyści zdecydowanie występowali przeciwko materialnej motywacji działań ludzkich. Krytykowali też podział społeczeństwa na klasy. Nacisk kładli na jedność narodową.

c) chrześcijaństwu- w płaszczyźnie politycznej, a nie ideowej. Poza tym krytyka chrześcijańskiej miłości bliźniego, odpowiedzialności za słabszych. Faszyści wyznawali kult silniejszego, okazywanie współczucia jest dla nich oznaką słabości. Odrzucali demokrację ( znaną im- reprezentatywną, parlamentarną ) - marnotrawstwo sił i środków. Debata sejmowa była dowodem na to, że nie można skonstruować jednej myśli politycznej ( ogólnonarodowej ). Uważali ją za skrajnie nieskuteczną.

3.WÓDZ W DOKTRYNIE FASZYSTOWSKIEJ- osoba wodza w ideologii faszystowskiej miała znaczenie zasadnicze- miał sprawować dyktatorskie rządy najpierw nad ruchem faszystowskim, a po jego dojściu do władzy nad państwem. Charakterystyczne cechy:

- szczególna zdolność rozwiązywania wszelkich problemów- wódz narodu i państwa,

- bezgraniczne zaufanie społeczeństwa wobec nieprzeciętnych zdolności przywódczych wodza.

4.PAŃSTWO W DOKTRYNIE FASZYSTOWSKIEJ- Instrument sprawowania władzy przez wodza. Doktrynalnie starano się nawet nie odróżniać pojęcia państwa- narodu wodza. Jeden wódz, jedna Rzesza, jeden naród.

Jednak było to państwo nowego typu. Do tej pory historia myśli politycznej była próbą pogodzenia dwóch elementów- jednostki i państwa. Dla faszystów autorytet państwa jest absolutny. Nic wbrew państwu, poza państwem, nie dla dobra państwa. Państwo wskazuje model życia rodzinnego, erotycznego, wskazuje kanony estetyczne. Państwo kontroluje wszystkie sfery życia.

5.PRAWO W DOKTRYNIE FASZYSTOWSKIEJ- prawo nie ogranicza władzy państwa, jak w liberalizmie. Prawo jest instrumentem sprawowania władzy przez wodza. Niemcy- jest to uzewnętrzniona wola wodza. Nic nie mogło ograniczać woli wodza, także w przyszłości.

6.MYŚL GOSPODARCZA I SPOŁECZNA W DOKTRYNIE FASZYSTOWSKIEJ- alternatywa, barykada dla liberałów i wolnego rynku. Postulat nowego ustroju społecznego, opartego na sprawiedliwości społecznej. Faszyści odrzucali wolną grę sił rynku. Zasadę wolnej konkurencji zastępowali zasadą pracy dla dobra wspólnego. Pracodawcy w połączeniu z pracobiorcami, nadzorowani przez państwo faszystowskie mieli tworzyć korporację. Miało to osłabić i zniwelować walki klasowe- doprowadzić do harmonii społecznej. Pracodawcy i pracobiorcy muszą zjednoczyć swoje wysiłki.

Takie podejście do zagadnienia wynika z tego, że dla faszystów znaczenie miał jedynie fakt, czy ktoś jest czy nie członkiem narodu niemieckiego. Nie miał znaczenia status społeczny. Państwo faszystowskie ograniczało własność, kontrolowało gospodarkę. Starało się zapewnić integrację społeczną.

NAZIZM

Treści ideologiczne zostały zawarte w Mein Kampf (dziele Hitlera). Głównymi założeniami były:

• rewizjonizm,

• zdobycie przestrzeni życiowej,

• ekspansja na inne narody,

• Niemcy narodem wybranym,

• głoszenie haseł: antysemickich, rasizmu, nacjonalizmu, szowinizmu, antykomunizm

W ideologii nazistowskiej mamy do czynienia głównie z nacjonalizmem, najczęściej połączonym z rasizmem i antysemityzmem. Naród stanowi najważniejsze kryterium etyczne. Dobre było to, co służyło interesowi narodowemu. Nazizm zawsze łączył się z ksenofobią- przekonanie o wyższości własnego narodu- dążenie do narzucenia swego zwierzchnictwa pozostałym. Naród w ujęciu nazistów to zawsze wspólnota rasowa. Wyraża się to szczególnie cechami biologicznymi. Naród nie był czymś zastanym, był dopiero przedmiotem projektu, dopiero należało go stworzyć. 30.01.1933 wcale nie było narodu niemieckiego, a jedynie materiał, z którego miano go tworzyć. Wyodrębnienie elementu obcego- Romów, Żydów, potem zdecydowane ich usunięcie. Potem miała nastąpić inkorporacja innych narodów germańskich i germanizacja ( np. Skandynawowie, należeli do tej samej rasy ).

Pozostała ludzkość- istniała wg nich hierarchia ras. Moralne prawo rasy wyższej do panowania nad rasami niższymi. Jako wspólnota biologiczno- duchowa stali też wyżej kulturowo od pozostałych. Po zwycięstwie rasa panów miała być uprzywilejowaną klasą społeczną. Niższe odpowiednio inne klasy społeczne.

Tak jak w przyrodzie, zwycięża silniejszy. Pokonany ma do wyboru służyć albo zginąć.

Wojna to nie tylko permanentny stan ludzkości, ale i stan pożądany, celebrowany, gloryfikowany. Pozwala ona zapewnić jednostce i narodom nobilitację. Wojna zapewniała oczyszczenie- przeżywali silniejsi, doskonalsi. W wojnie mogły wykształcić się cechy nazistowskiego nadczłowieka. Doskonalili się, swoją wolę, w walce. Kult wojny, bohaterów. Dzieci uczono pogardy dla śmierci.

Stanowiło to część większej mistyki- mistyki nazizmu. Owa mistyka miała na celu wychowanie nowego człowieka, nowej osobowości. Jednostka taka miała być z gruntu irracjonalna, utożsamiać się z państwem i wodzem. Wiązało się to z krytyką i zwalczaniem postawy racjonalnej.

XXVI. DOKTRYNA POLITYCZNA KOMUNIZMU

Należy rozdzielić dwa znaczenia tego pojęcia:

- z jednej strony komunizm oznacza doktrynę polityczną i system społeczny, będący wynikiem interpretacji marksizmu przez Lenina i jego intelektualnych zwolenników ( Stalina, Mao Tse Tunga )

- z drugiej strony jest to formacja społeczno- ekonomiczna. Wizja bezklasowego, bezpaństwowego społeczeństwa, które wynika z materializmu historycznego Marska i Engelsa

My zajmujemy się komunizmem w pierwszym przytoczonym znaczeniu- ZSRR a potem i inni jak Mao Tse Tung, Honecker, Caucescu, Castro. Wszyscy oni wywodzą się z marksizmu, leninizmu, stalinizmu.

1.WŁODZIMIERZ ILICZ ULIANOW LENIN- pochodził z rosyjskiej rodziny urzędniczej o tradycjach rewolucyjnych. Był działaczem SD rosyjskiej, na samym początku XX wieku doprowadził do rozłamu w niej. Niezwykle oczytany w marksizmie, bardzo zdolny. Po rozłamie rosyjskiej SD powstała frakcja bolszewików, na której czele stanął właśnie Lenin. Od 1912 działała jako samodzielna partia. Od 1918 Partia Komunistyczna, później Partia Komunistyczna ZSRR.

LENIN A MARKSIZM - Całe życie podkreślał wierność ideom Marksa, ale dokonał ich rewizji, radykalizacji, dostosowania do warunków rosyjskich. Marks przepowiadał, że rewolucji należy oczekiwać na zachodzie Europy lub w USA ( gdyż tam istniała najbardziej rozwinięta klasa robotnicza ). Lenin twierdził, że na Zachód na początku XX wieku całkowicie wyczerpał swój potencjał, może go spotkać tylko stagnacja. Kres temu może położyć jedynie rewolucja. Rewolucja ma wg niego powodzenie w Rosji. Istotnie, proletariat jest tu słaby, ale słaba jest też burżuazja. Twierdził tak wbrew stanowisku starych socjalistów rosyjskich. Mimo deklarowanej wierności marksizmowi Lenin dokonał istotnych zmian w teorii Marksa i Engelsa, dotyczyło to w pierwszym rzędzie rozumienia roli partii i relacji między partią a klasą robotniczą.

PARTIA REWOLUCYJNA- Najistotniejsza z jego koncepcji, to koncepcja partii rewolucyjnej. Stworzył ją w odpowiedzi na rozwój dwóch nurtów SD europejskiej- reformizmu i rewizjonizmu. Lenin obawiał się, że rewizjonizm może stać się popularny także w Rosji. Rewizjoniści negowali zasadność rewolucji proletariackiej.

Jest to największy wkład Lenina w marksizm. Wg Lenina najważniejsza jest świadomość rewolucyjna. Jeśli robotnicy zostaną pozostawieni sami sobie, nie zdołają uświadomić sobie fundamentalnego konfliktu klasowego, jaki dzieli ich z burżuazją. Jeśli natomiast tego sobie nie uświadomią, nie będą dążyć do rewolucji. Partia SD nie może ( a tak było do 1903 ) być sługą klasy robotniczej, przedstawicielem spontanicznego ruchu robotniczego. Partia musi być awangardą, organizatorem, przywódcą, ideologiem ruchu robotniczego. Partia:

- musi składać się z profesjonalnych, zawodowych rewolucjonistów,

- musi być mała, zorganizowana, zdyscyplinowana. Powinna być niezależna od aktualnych dążeń klasowych,

- partia powinna mieć tylko jedną, jasną ideologię, prowadzącą do rewolucji. Partia nie może być klubem dyskusyjnym. Nie oznacza to, że przed podjęciem decyzji nie należy jej przedyskutować, a jedynie to, że gdy decyzja zostanie już podjęta, każdy członek partii ma się jej podporządkować.

Nie ma też w partii miejsca dla koncepcji klasowo- neutralnych. Mamy do czynienia albo ze świadomością proletariacką, albo ze świadomością burżuazyjną, nie mogą one mieć wspólnego mianownika.

Jeśli chodzi o budowę partii rewolucyjnej, to jej zalążek stanowili autentyczni rewolucjoniści, którzy szmuglowali do Rosji gazetę "Iskra" wydawaną w Szwajcarii. Lenin trzymał się takiej wizji partii do końca życia. Nazywa ją leninowską.

REWOLUCJA PROLETARIACKA I WARUNKI JEJ POWODZENIA-

- Lenin uważał rewolucję proletariacką za nieuchronną i nieuniknioną, zwalczał reformistów i rewizjonistów

- początkowo aprobował ideę rewolucji burżuazyjno-demokratycznej popartej przez ruch socjaldemokratyczny, której rezultatem powinna być dyktatura proletariatu i chłopstwa (sojusz z chłopstwem Lenin uznawał za etap przejściowy)

- za drugie źródło poparcia i wzmocnienia dążeń rewolucyjnych uważał Lenin ogłoszenie programu w sprawie zniesienia ucisku narodowościowego

- trzeci element wysunięty przez Lenina to postulat wykorzystania I wojny światowej i dążeń do jej zakończenia w celu przeprowadzenia rewolucji, głosił, że wojna to skutek imperialistycznej polityki, a zatem obowiązkiem ruchu robotniczego powinno być zwalczanie wojny, jednak nie hasłami pacyfistycznymi, ale wznieceniem wojny domowej i rewolucji

ZAGADNIENIA PAŃSTWA I PRAWA, DYKTATURA PROLETARIATU - Państwo musi pozostawać aparatem klasy rządzącej, służyć do dławienia innych klas. Każde państwo jest dyktaturą. Także państwo demokratyczne i liberalne. W państwie burżuazyjnym panuje jednak hipokryzja i nie przyzna się ono do tego, że jest dyktaturą.

Dopiero komunizm nie będzie dyktaturą, socjalizm natomiast jest dyktaturą proletariatu. W państwie socjalistycznym nie panuje hipokryzja, będzie ono przyznawać się do dyktatury, będzie państwem autentycznej dyktatury. Nie będzie miejsca na przesądy, maskujące dyktaturę, jak w demokracji parlamentarnej. Mimo to, dyktatura proletariatu pozostaje najwyższą formą demokracji. Bowiem pierwszy raz w dziejach większość będzie sprawować władzę nad mniejszością.

Jak długo ma istnieć dyktatura proletariatu? Zasadniczo do czasu zbudowania społeczeństwa komunistycznego. Jednak odpowiedź Lenina jest skomplikowana i nie zawsze spójna.

Walka klasowa w wymiarze międzynarodowym trwa.

Po śmierci Lenina pozostali dwaj rywale- Trocki i Stalin. Bardzo się różnili. Trocki, cokolwiek by o nim złego powiedzieć, był wyrafinowanym intelektualistą, Stalin- ponurym aparatczykiem.

2.LEW TROCKI- człowiek bardzo dobrze wykształcony, erudyta, od 1917 bolszewik, twórca Armii Czerwonej, postać niezwykle popularna, odpowiedzialny za stworzenie gułagów ( obozów pracy ).

-W kwestii gospodarki, proponował on odwołanie się w pewnym zakresie do sił rynkowych. Z całą mocą atakował aparat partyjny, który utracił ducha rewolucyjnego. Twierdził natomiast, że ducha rewolucyjnego nie utracił ruch robotniczy. Aparat partyjny to jedynie biurokracja. Trocki domagał się w partii frakcji, chciał by robotnicy mieli swą frakcję.

-Stał na stanowisku permanentnej rewolucji- sukces budowy socjalizmu w ZSRR będzie zależał od ruchów rewolucyjnych na całym świecie. Uważał, że socjalizm w ZSRR nie przetrwa, jeśli będzie otoczony przez państwa burżuazyjne.

3.JÓZEF STALIN-

• poglądy Stalina:

- zaciekły wróg Trockiego, dążył do pełnego przejęcia władzy w partii bolszewickiej. Stalin sam niewiele wniósł własnych idei do spuścizny leninowskiej

- system stworzony przez Stalina - stalinizm - to przede wszystkim totalitarny system rządzenia, w którym państwo i rządząca partia zmierzała do kontrolowania nie tylko gospodarki, nie tylko zewnętrznych aspektów życia, ale usiłowała wprowadzić także kontrolę nad całym życiem umysłowym, od sztuki po naukę i filozofię

- ideową nowością było ogłoszenie przez Stalina tezy o „możliwości zbudowania socjalizmu w jednym kraju” - koncepcja ta służyła głównie do rozgrywek politycznych toczonych na szczytach władzy

- opowiadał się za dyktaturą partii i za prawem państwa do stosowania pracy przymusowej w celu przyspieszenia industrializacji

- Stalin twierdził, że w miarę rozwoju państwa socjalistycznego zaostrza się walka klasowa. Im większe państwo odnosi sukcesy przy kolektywizacji, tym więcej znajduje ona przeciwników. To miało być uzasadnieniem terroru stalinowskiego w latach 30tych.

- opowiadał się za jedynie obowiązującą wersją marksizmu, którą nazwał „marksizmem-leninizmem” („sprofanowana wersja ideologii Marksa i Lenina”)

XXVIII. MYŚL POLITYCZNA XIX WIECZNEGO LIBERALIZMU

1.LIBERALIZM ANGIELSKI (WYSPIARSKI). Wielka Brytania to centrum i serce liberalizmu. XIX wiek był wiekiem liberalizmu. Liberalizm na kontynencie jest skierowany przeciw monarchii niekonstytucyjnej. Liberalizm angielski ( końca XVII wieku ) związany z "chwalebną rewolucją" i osobą J. Locke'a. Przez cały wiek dorobek liberalizmu angielskiego rozwija się. W XIX wieku liberalizm angielski, już ukształtowany, nadal ma się świetnie.

JEREMY BENTHAM- filozof, prawnik. Przedstawiciel utylitaryzmu. UTYLITARYZM- nurt etycznego, moralnego myślenia, który do rozważań o polityce wprowadził Bentham.

UTYLITARYZM BENTHAMA- założenie, że każdy z nas dąży do korzyści, czyli do osiągnięcia przyjemności, a unikanie przykrości.

Przyjemności dają człowiekowi szczęście. Doznania zmysłowe są tylko jedną z wielu form przyjemności, w większości przyjemności mają charakter duchowy. Dążenie do zapewnienia sobie i innym przyjemności jest działaniem moralnym, a dążenie do wyrządzenia przykrości jest niemoralne. Każdy z nas w zależności od tego, ile przyjemności i nieprzyjemności doznaje, jest szczęśliwy bądź nieszczęśliwy. Stopień szczęścia daje się określić- jednostka ludzka jest miarą szczęścia.

Wniosek- moralny imperatyw to zasada użyteczności. Wszystko, co dobre/użyteczne czyni nas szczęśliwymi. Każdy z nas ( także rząd ) powinien dążyć do tego, by zapewnić jak największą ilość szczęścia, jak największej ilości ludzi. Jest to fundament myśli politycznej- założenie to odnosi się także do państwa. Dążenie do zapewnienia sobie szczęścia jest w pełni zgodne z interesem ogółu ( szczęście społeczne, jest sumą szczęść indywidualnych obywateli ). Dla liberała społeczeństwo to suma jednostek. Taka konstrukcja wynika z umowy społecznej. Społeczeństwo będzie szczęśliwe, jeśli większość ludzi będzie szczęśliwa.

Bogactwo jest jednym z największych źródeł przyjemności- im bardziej się bogacimy, tym większe jest szczęście społeczne. Co jest dobre i przyjemne dla nas, jest też dobre i przyjemne dla społeczeństwa. Jest to rozstrzygnięcie odwiecznego konfliktu jednostki ze społeczeństwem. Wszelkie działania winny być oceniane z punktu widzenia ich użyteczności dla społeczeństwa ( przyjemności, jaką dają one ludziom ).

Celem państwa jest maksymalne powiększenie sumy przyjemności społeczeństwa. Polityka jest zastosowaniem moralności do całego społeczeństwa. Nie ma różnicy w treści zasad etycznych i politycznych. Początkowo Bentham nie przywiązywał wagi do wolności politycznej i demokracji, był zwolennikiem rządów absolutnych. Brało się to z przekonania, że mogą one najskuteczniej zapewnić największą ilość przyjemności największej ilości ludzi. W późnym wieku docenił natomiast zadowolenie płynące ze sprawowania władzy, opowiadał się za demokratycznym ustrojem.

Zgodnie z założeniami utylitaryzmu, był zwolennikiem państwa użytecznego i taniego. Stąd wypłynęła krytyka rozbudowanego aparatu państwowego i reliktów feudalnych. Domagał się usprawnienia i racjonalizacji państwa. Domagał się też zapewnienia przez państwo równości politycznej.

Jak rząd ma realizować zasadę użyteczności? Poprzez wprowadzenie dobrych praw ( praw pozytywnych, bowiem odrzuca on istnienie prawa natury ). Dobre prawa to takie, które:

- bronią własności,

- zapewniają nietykalność,

- bronią równości obywateli ( równość- każdy z nas równą miarą szczęścia ).

Od późnego wieku, demokracja jest wg niego najlepszym systemem. Interesy rządzonych i rządzących są w nim najbardziej zbliżone.

Bentham był republikaninem, odrzucał monarchię. Uważał, iż to właśnie republika najlepiej i najpełniej realizowała zasadę równości.

Mankament myśli politycznej Benthama- konsekwencją jego założeń jest, iż mniejszość może być uciskana, jeśli zapewni to szczęście większości ( niedopuszczalne dla myśli politycznej liberalizmu ). Na te wady wskazał jako pierwszy John Stuart Mill.

Prawo jest dla niego wyrazem woli suwerena, ogłoszonym w należyty sposób- prawo to ustawa. Zrywa więc z koncepcją prawa naturalnego, ujmuje prawo jako fakt pozytywny, coś rzeczywiście istniejącego. Poprzednik pozytywizmu prawniczego. Celem prawa jest ochrona praw podmiotowych jednostek, dla zapewnienia im możliwości pogoni za szczęściem, która jest sensem życia ludzkiego. Prawo powinno sprzyjać maksymalizacji przyjemności w skali ogólnospołecznej. Powinno być proste, jasne i dostępne dla wszystkich.

JOHN STUART MILL- wychowany w utylitaryzmie ( jego ojciec był przyjacielem Benthama)

Utylitaryzm: cel ludzkości to dobro ogółu. Zaś dobro ogółu to szczęście wszystkich. Szczęście wszystkich można osiągnąć, gdy jednocześnie wystąpią:

- inicjatywa jednostek ( społeczna, gospodarcza ),

- właściwy rząd ( a rząd właściwy to taki, którego celem jest ochrona własności )

Wolność jest pojęciem centralnym w myśli politycznej Milla i liberalizmu w ogóle. Mill ma do czynienia z państwem, którego działanie jest ograniczone ( rządy prawa, monarchia konstytucyjna ). Naczelnym zagrożeniem dla wolności jest wg Milla społeczeństwo ( tyrania większości, opinii publicznej ).

Ochrona wolności jednostki - przy pomocy postanowień prawa. Ochrona wolności jednostki jest zatem zadaniem państwa. Państwo może także ingerować w życie społeczne, ale tylko wtedy, gdy społeczeństwo może wyrządzić szkodę jednostce.

Mill- teoretyk dojrzałego społeczeństwa liberalnego. Opinia publiczna może skrzywdzić ludzi, a państwo nic na to nie poradzi. Skuteczną obronę mogą podjąć ośrodki opiniotwórcze. Mogą próbować oświecić, wychować społeczeństwo w duchu tolerancji, poszanowania odrębności.

Ludzie, których większość nie akceptuje, postrzegać jako jednostki autonomiczne, mogące dokonywać samodzielnych, racjonalnych wyborów, mogą realizować je, biorąc za nie odpowiedzialność. Gdy tacy ludzie będą pozostawieni sobie, będą szczęśliwi. Oznacza to, że wzrośnie poziom szczęścia w społeczeństwie, zwiększy się dobro ogółu. Takie społeczeństwo, które będzie w stanie tolerować takie jednostki, będzie mogło bez udziału rządu, przez dyskusję rozwiązać większość swoich problemów. Rząd będzie musiał ingerować coraz rzadziej.

Mill zdaje sobie sprawę z tego, że nie każde społeczeństwo jest tak tolerancyjne jak anglosaskie. W zacofanym społeczeństwie rolę do odegrania ma rząd, nawet despotyczny.

HERBERT SPENCER. - To, co w życiu społecznym najistotniejsze sprowadza się do walki o byt ( siła napędowa ). W tej walce kształtuje się jednostka, w walce tej każdy się doskonali. Walka o byt ma miejsce w każdym społeczeństwie.

W społeczeństwach prymitywnych jest ona niezwykle brutalna, w cywilizowanych zaś inne środki walki o byt. Zaspokajając swe potrzeby każdy stara się zdobyć władzę, powiększyć majątek. Walka o byt ma charakter konkurencyjny- chcemy więcej od pozostałych. Ta walka to dobrodziejstwo. Tylko ona zapewnia postęp materialny i moralny, bo im trudniejsza staje się walka o byt, tym większa jest motywacja jednostki do samodoskonalenia. Rezultatem walki o byt- ci, którzy okazali się silniejsi ( fizycznie, intelektualnie ) znajdują się na górze, mają dostęp do władze, największe bogactwa. Ci, którzy okazali się najsłabsi, znajdą się na dole hierarchii społecznej, mają bardzo mały dostęp do władzy, bogactwa.

Dokonuje podziału metodologicznego na społeczeństwo:

- wojskowe- wojskowa organizacja, pierwszoplanowa jest wojna- jej cele to obrona, agresja, władza jest wojskowa, społeczeństwo zmilitaryzowane, takie społeczeństwo tłamsi naturalną walkę o byt

- przemysłowe- cele pokojowe, nie ma organizacji społecznej, krępującej rozwój społeczny jednostki, nie ma powszechnie powielanych wzorów zachowania, jest wolność i autonomia.

1. LIBERALIZM KONTYNENTALNY

BENJAMIN CONSTANT- Szwajcar, odrzuca rozwiązania Rousseau. Myśl starożytnych nie ma zastosowania do dzisiejszej.

Wolność dla starożytnych- bezpośredni udział w sprawowaniu władzy- wolność DO. Tak rozumiana wolność nie chroniła jednostki przed dyktatem ogółu. Nic i nikt nie chronił jednostki przed wolą ogółu. Współczesne rozumienie wolności- wolność OD dyktatu woli ogółu + wolność DO. Wolność ta wynika z suwerenności jednostki.

Wolność od:

- osobista,

- druku,

- poruszania się,

- zgromadzeń,

- działalności gospodarczej.

Na straży stoi ustawa ( prawo stanowione ) i niezawisłe sądy. One bronią jednostki przed ingerencją z zewnątrz. Jednostka cieszy się wolnościami tak długo, jak nie narusza panującego porządku prawnego. W ramach tego porządku nie można jednostki pozbawić wolności.

Suwerenność króla, parlamentu, ludu jest zawsze ograniczona. Tam gdzie kończy się ta suwerenność ( władza ) zaczyna się wolność jednostki. Gdy tej granicy nie ma, mamy do czynienia z tyranią.

Constant dzieli władzę na:

- władzę monarchy- król nie rządzi, a panuje. Jest ostatecznym arbitrem w fundamentalnych sporach politycznych i to wszystko,

- władza wykonawcza rządu ustanawianego przez monarchę- wykonuje prawo stanowione przez parlament

- władza reprezentacyjna stałą ( wyższa izba parlamentu )- dziedziczna szlachta i arystokracja. Sprawują funkcje dziedziczne, więc nie ulegają presji bieżących zdarzeń- ciągłość, stabilność, rozwaga

- władza reprezentacyjna opinii ( niższa izba parlamentu )- ludzie wybierani okresowo i mają oddawać nastroje opinii publicznej

- władza niezawisłych sądów- orzekają na podstawie ustawy

- władza municypalna ( samorządowa )- ma kanalizować inicjatywy obywatelskie, które miałyby być przeciwwagą dla państwowej biurokracji.

Dwie zasady:

a) zasady odpowiedzialności rządu przed parlamentem- rząd funkcjonuje tak długo, jak cieszy się poparciem większości parlamentarnej,

b) zasada praworządności- obywatel podlega tylko ustawie. Władzy, organowi państwa, podlega tylko wtedy, gdy działanie ich jest zgodne z ustawą. Wszystko, co nie jest zakazane przez ustawę, nie może być przedmiotem ingerencji organów władzy w życie obywateli.

ALEXIS DE TOCQUEVILLE- francuski arystokrata ( z połowy XIX w. ). W młodości pracował we francuskim ministerstwie obrotu, które wysłało go do Ameryki, aby zbadał amerykańskie więziennictwo.

Zajmował się zagadnieniem masowej demokracji. Tocqueville był empirykiem, pisał, jak państwo funkcjonuje naprawdę.

Zafascynowany był amerykańskimi instytucjami demokratycznymi. Ale demokracja to nie tylko procedury podejmowana decyzji zbiorowych, to nie tylko funkcjonowanie instytucji demokracji, to, według niego, przede wszystkim ogromna siła kształtująca ideę, postawy, style życia całych społeczeństw. Demokracja to siła niwelująca różnice między ludźmi, siła tworząca społeczeństwo ludzi równych i podobnych do siebie.

Charakterystyka społeczeństw:

SPOŁECZEŃSTWO ARYSTOKRATYCZNE- ton życiu publicznemu nadają arystokratyczne rody, przedstawiciele tych rodów są przygotowani do życia w życiu publicznym ( cnoty obywatelskie ). Są odpowiedzialni za dobro publiczne, którego uzewnętrznieniem jest państwo. Ich aktywność w życiu publicznym ma służyć dobru publicznemu. Nie szukają w życiu sławy i bogactwa. Obecność arystokratów powoduje, że wszyscy cieszą się wolnością. Władza państwa ograniczana jest przez arystokratów. Społeczeństwo- wolność.

SPOŁECZEŃSTWO DEMOKRATYCZNE- społeczeństwo, w którym istnieje równość. Wolność cierpi. Dzieje się tak, bowiem w demokracja każdy z nas oddaje się realizacji prywatnych interesów, powiększaniu dóbr materialnych.

Demokratyczne społeczeństwo to społeczeństwo jednostek odizolowanych. Więzi społeczne są słabe. Jeśli zajmujemy się interesami prywatnymi, nie interesem publicznym, to w życiu politycznym i społecznym powstaje próżnia. W polityce próżni być nie może, więc kwestie, którymi obywateli się nie interesują, są w naturalne sposób przejmowane przez państwo.

Państwo ma ogromną władzę. Ta ekspansja władzy powoduje, że obywatela państwa demokratycznego stają się coraz bardziej równi i podobni do siebie. Są to procesy negatywne, przyszłość rodzaju ludzkiego ucieka w prywatność.

Tak jednak być nie musi, można w demokratycznym społeczeństwie bronić wolności. Można to uczynić, tworząc instytucje "społeczeństwa obywatelskiego". Stowarzyszenia, korporacje, związki zawodowe, itp. Instytucje, które oferują aktywność polityczną dla jednostek. Jednostki zaangażują się wtedy w życie społeczne, nauczą się brać odpowiedzialność za państwo. Te instytucje społeczeństwa obywatelskiego będą pełniły rolę arystokratycznych rodów. Im bardziej aktywne jest społeczeństwo, tym bardziej ograniczony zostanie zakres władzy, tym więcej wolności.

XXIX. WSPÓŁCZESNY LIBERALIZM

1.NEOLIBERALIZM- stanowił on reakcję na interwencjonizm państwowy. Przeciwstawiali się ingerencji państwa w gospodarkę zwolennicy wolnego rynku w USA ( prezydenci Harding, Hoover ). Państwo wg nich zabija inicjatywę jednostki i zagraża wolnościom i swobodom.

W 1938- Colloque Lippmann- dyskusja w Paryżu, w której brali udział najwybitniejsi luminarze liberalizmu, który przez przeciwników nazywany był liberalizmem konserwatywny.

- największym nieszczęściem może być wzrastający interwencjonizm gospodarczy. Należy bronić wolności jednostki

- krytyka liberalizmu socjalnego

- prawa ekonomiczne są niezmienne i działają jak prawa przyrody, dlatego jest nonsensem korygowanie ich w jakimkolwiek stopniu

- społeczeństwo jest dobre, gdy jest wolne

- każdy człowiek ma prawo do własnej inicjatywy i do podejmowania odpowiedzialności za swój los

Jednak po II wojnie światowej hasła neoliberałów nie znajdowały poparcia. Rozwijała się bowiem doktryna socjalnego państwa prawnego, przeciwko liberalizmowi występowała także katolicka doktryna społeczna.

Socjalne państwo prawne było formą pośrednią pomiędzy państwem dobrobytu a formułą klasycznego liberalizmu. Rozwinięto teorię PAŃSTWA PRAWA- państwa liberalno-demokratycznego. Sformułowano

podstawowe jego zasady:

- pewność prawa,

- bezpieczeństwo prawne,

- zakaz działania prawa wstecz,

- zasada równości prawa,

- zasada kontroli konstytucyjności ustaw.

2.FRIEDRICH AUGUST VON HAYEK ( 1899- 1992 ). Dyrektor Instytutu Badań Ekonomicznych w Wiedniu, profesor ekonomii w London School of Economics, laureat Nagrody Nobla w 1974

Odrzucał przedimek "neo" dla swojego liberalizmu, mówiąc że jest to ten sam liberalizm, a nie jakiś nowy.

Swoje wywody rozpoczął od "błędu myślenia kartezjańskiego". Błąd kartezjański polega na nadmiernej wierze w rozum ludzki i racjonalizm, na przekonaniu, że można racjonalnie sterować i kontrolować procesy społeczne. Postęp tymczasem dokonuje się przez przypadkowe działania ludzkie. Dlatego podstawową wartością jest wolność. Wolność prowadzi do postępu.

Dwie kwestie szczególnie absorbowały Hayka:

a) sprawiedliwość społeczne i wolność ekonomiczna. Idea sprawiedliwości społecznej jest nonsensem, sprawiedliwy może być jedynie pojedynczy człowiek, ale nie rynek. Największe niebezpieczeństwo leży w idei sprawiedliwości społecznej, bo doprowadzi do zniewolenia jednostki.

Nie ma sprawiedliwej płacy- co najwyżej płaca informuje o tym, co należy zrobić, żeby zarobić więcej. Nie ma wolności politycznej bez wolnego rynku. Sprzeciwiał się wszelkim formom pomocy państwa, subwencjom, domagał się nawet wolnego rynku w zakresie usług medycznych.

b) jakie powinno być prawo? - funkcją państwa jest tworzenie norm prawnych, które nie zależą od woli większości, a które są niezbędne w każdym wolnym społeczeństwie:

- wolność,

- własność,

- zasada podziału władzy,

- zasad rządów prawa

Prawo ma być formą, przez którą państwo umożliwia jednostkom realizację rozmaitych dążeń.

Liberalizm tym różni się od konserwatyzmu, że chociaż liberał wie, że pewne wartości są lepsze od innych, nie jest w stanie i nie chce narzucić innym swojej wartości i swych celów. Żadna demokracja nie może odebrać jednostce prawa do wolności. Dla liberała ani moralne, ani religijne ideały nie są przedmiotem przymusu, a podstawową zasadą jest pluralizm.

3.MILTON FRIEDMAN- laureat nagrody Nobla w 1976 za pracę "Kapitalizm i wolność", najbardziej bezkompromisowy rzecznik liberalizmu ekonomicznego.

Istnieją tylko dwie metody koordynacji działań ludzkich:

a) totalitarna kontrola

b) wolny rynek, którego bronił jako metody organizowania życia społecznego, nie tylko gospodarczego

Istnieje zasada swobody umów, jeśli transakcja jest obustronnie dowolna i obie strony są odpowiednio poinformowane.

Wielkie kryzysy to nie efekt praw rynku, ale błędów politycznych tych, którzy wtrącają się w te prawa. Krytykował płace minimalne, bo prowadzą do bezrobocia. Państwowe budownictwo powoduje podrożenie mieszkań. Przeciwny kontrolowaniu wykonywania wolnych zawodów. Izby lekarskie jedynie ograniczają konkurencję, monopol państwa w dziedzinie poczty prowadzi do pogorszenia jakości usług i rozwoju biurokracji, krytykował również państwowe szkolnictwo i system ubezpieczeń społecznych. Każdy ma prawo wyboru- czy chce uczęszczać do szkoły czy nie. Niesprawiedliwy jest podatek progresywny. Nawet kontrola cen złota czy kontrola eksportu zostały skrytykowane jako ograniczające wolny handel międzynarodowy.

Bez wolności ekonomicznej nie ma wolności politycznej ani indywidualnej. Rząd ma jedynie określać reguły gry, a nie prowadzić ją samemu. Atakował też nieograniczoną demokrację, bo gdyby wszystko pozostawić większości, zagrażałoby to wolności. Wymieniał on dwa zagrożenia wolności:

- zewnętrzne- komunizm z Kremla,

- wewnętrzne- pochodzące od ludzi o dobrych intencjach i dobrej woli, którzy chcą reformować.

Tak więc nie ma żadnej różnicy pomiędzy państwem totalitarnym a państwem socjalnym- bo jest zasada albo- albo. Albo jest wolny rynek albo go nie ma. Poglądy Friedmana znalazły zastosowanie praktyczne w programach Margareth Thatcher i Ronalda Reagana.

4.ROBERT NOZICK -Poprzedni dwaj liberałowie byli typowymi ekonomistami- patrzyli na liberalizm z punktu widzenia gospodarki. Natomiast Nozick przeniósł te rozważania na grunt teorii państwa. Był profesorem uniwersytetu Columbia.

Rozważa, jak doszło do powstania państwa. Punktem wyjścia są założenia zbliżone do założeń Locke'a- po pierwsze, jednostki mają prawo, po drugie państwo powstało, bo niedogodna była ochrona własnych praw przez poszczególne jednostki.

Powstanie państwa było więc powstaniem swego rodzaju agencji ubezpieczeniowych, które oferowały egzekwowanie umów oraz ochronę życia i mienia ubezpieczonych. Jedna z agencji zdobyła faktyczny monopol na używanie siły, stając się państwem- minimum. Monopol agencji powstał dlatego, iż oferowała najmniejsze koszty usług.

Tylko PAŃSTWO- MINIMUM da się uzasadnić umową społeczną. Państwo- minimum tym różni się od anarchii, że jedynym jego zadaniem jest ochrona praw.

5.JOHN RAWLS- Jest przedstawicielem kontraktualizmu, czyli teorii umowy społecznej ( Locke, Rousseau, Hobbes). W XX w. koncepcję podejmują także Nozick i James Buchan. Wszyscy oni próbują odpowiedzieć na pytanie jakie reguły funkcjonowania społeczeństwa byłyby zaaprobowane i uznane za sprawiedliwe przez racjonalnie myślących ludzi.

Rozwój koncepcji umowy społecznej jest wyrazem dwóch tendencji:

a) odchodzenie od teorii społecznych, które zakładały zdeterminowanie życia społecznego przez czynniki obiektywne, a przede wszystkim przez rozwój ekonomiczny, historyczny, społeczny.

b) demokracja jest trwałą formą organizacji życia politycznego. Umowa nie dotyczy przekazania władzy, ale przyjmowanej reguły sprawiedliwości, według której będzie toczył w społeczeństwie gra polityczna. Moralność i polityka nie idą w parze.

Idea Rawlsa- współpraca i współżycie ludzi wymagają ustalenia zasady sprawiedliwości, takiej, która godziłaby ludzkie dążenie do wolności i równości. Założeniem wyjściowym miała być równość i wolność uczestników ustalania tej zasady.

Umowa zawierana jest w sytuacji zasłony niewiedzy. Oznacza ona, że nikt z uczestników umowy nie zna swej indywidualnej pozycji majątkowej, społecznej ani własnych możliwości intelektualnych czy innych zdolności. Wówczas strony stosowałaby zasadę maximum- maksymalnych korzyści i minimalnych strat. Rozum nakazywał im przyjąć zasadę maksymalnej wolności. Wolność to pierwsza zasada sprawiedliwości społecznej. Wolność musi być równa.

Nierówności społeczne i ekonomiczne powinny być ustalone w taki sposób, aby były zarówno:

- z największą korzyścią dla najmniej uprzywilejowanych

- związane były ze stanowiskami i pozycjami dostępnymi dla każdego w warunkach uczciwej równości szans.

Obiektywnie teoria Rawlsa wspiera i uzasadnia demokratyczne procedury podejmowania decyzji

BRAK:

ROBERT FILMER

DAVID HUME

DE BONALD

ULTRAMONTANI

NOVALIS

CORTEZ

VASCOS DE MELLE

KARLIŚCI

DE OLIVEIRA

GEN FRANCO

CHARLES MOURRAS

OSWALD SPENGLER

CARL SCHMITT

ERIC VOEGELIN

20

---