SYSTEM WŁADZY LOKALNEJ
Rozdział VII - „Samorząd terytorialny” (rozszerzony w porównaniu z małą konstytucją, ale wszystko przepisane z ustaw), zaraz po rządzie, by podkreślić ich podobieństwo - samorząd to zdecentralizowana forma administracji publicznej (ale pochodząca z wyborów, nie z mianowania):
Art. 163 - domniemanie kompetencji - przy lokalnych zadaniach publicznych samorząd robi to wszystko, czym się nie zajmują inne organy
Art. 164 - struktura samorządu - podstawową jednostką gmina, która robi wszystko, czym się nie zajmują inne szczeble, inne określa ustawa:
Ustawa o samorządzie gminnym:
Czym się zajmuje gmina - zaspokajaniem potrzeb zbiorowych wspólnoty (drogi, wodociągi, prąd, gaz, ogrzewanie, transport, ochrona zdrowia i środowiska, pomoc społeczna, edukacja, kultura, polityka prorodzinna, itp.) (art. 7)
Organy gminy - działają jawnie (prawo dostępu do dokumentów, obserwowania o brad, itp. - art. 11b):
Rada gminy (lub rada miasta, jeśli ma siedzibę w mieście) - organ stanowiący i kontrolny, wybierany na 5-letnią kadencję, złożony z radnych (15 w gminach do 20 000 mieszkańców, 21 do 50 000, 23 do 100 000, 25 do 200 000, powyżej tej liczby 3 dodatkowych za każde 100 000, ale nie więcej niż 45), robi wszystko, czym się nie zajmują inne organy gminy (czyli mamy potrójne domniemanie kompetencji: samorząd =>gmina => rada gminy) (art. 15-18), powołuje ze swojego składu komisję rewizyjną pełniącą funkcje kontrolne (art. 18a), może też inne komisje (art. 21), na czele rady przewodniczący i 1-3 wiceprzewodniczących, wybieranych większością bezwzględną w obecności co najmniej połowy radnych, którzy organizują i prowadzą obrady rady, obraduje na sesjach zwoływanych przez przewodniczącego nie rzadziej niż raz na kwartał (art. 20), incompatibilia to: mandat poselski lub senatorski, bycie wojewodą lub wicewojewodą oraz członkostwo w innej jednostce samorządowej (art. 25b)
Wójt / burmistrz / prezydent miasta - organ wykonawczy, o kadencji równej kadencji rady, musi być obywatelem polskim (art. 26), powołuje swoich zastępców (od 1 do 4, w zależności od liczby ludności - art. 26a), nie może pełnić innych funkcji samorządowych, administracyjnych, ani parlamentarnych (art. 27)
Akty prawa - wydawane przez radę w formie uchwały (a w sytuacjach nagłych przez wójta w formie zarządzenia, zatwierdzanego na najbliższej sesji rady), dotyczą ustroju gminy, organizacji urzędów i instytucji gminnych, zasad zarządu mieniem gminy i korzystania z gminnych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej, mogą to być także przepisy porządkowe z sankcją w postaci grzywny (art. 40-41), są przedkładane przez wójta wojewodzie w ciągu 7 (uchwały) lub 2 dni (przepisy porządkowe) oraz izbie obrachunkowej (absolutorium, uchwała budżetowa, itp.) (art. 90)
Kontrola centralna - w razie powtarzającego się naruszania konstytucji lub ustaw radę może rozwiązać uchwałą Sejm na wniosek premiera, a wójta odwołać premier na wniosek wojewody, w takich wypadkach premier na wniosek MSW wyznacza osoby pełniące ich funkcje do czasu nowych wyborów (art. 96)
Zarząd komisaryczny - w razie braku skuteczności w wykonywaniu zadań publicznych przez organy gminy premier może na wniosek MSW zawiesić organy i wprowadzić zarząd komisaryczny na okres do 2 lat lub nowych wyborów, władzę przejmuje komisarz rządowy, powoływany przez premiera na wniosek wojewody zgłoszony za pośrednictwem MSW (art. 97)
Ustawa o samorządzie powiatowym:
Co robi powiat - zadania ponadgminne w zakresie: ochrony zdrowia, edukacji, pomocy społecznej, transportu, dróg publicznych, kultury, obronności, polityki prorodzinnej, rolnictwa, porządku publicznego, itp. (art. 4)
Organy powiatu - również jawne (art. 8a):
Rada powiatu - organ stanowiący i kontrolny, wybierany na 4-letnią kadencję, składa się z radnych (15 w powiatach do 40 000, co każde 20 000 2 kolejnych, maksymalna liczba 29) (art. 9), może być odwołana w drodze referendum (art. 10), uchwala akty prawa miejscowego, powołuje zarząd oraz na wniosek starosty sekretarza i skarbnika powiatu, uchwala budżet (art. 12), uchwały zapadają większością głosów w obecności co najmniej połowy radnych (art. 13), na czele przewodniczący i wiceprzewodniczący wybierani przez samą radę, nie mogą należeć do zarządu (art. 14), powołuje komisję rewizyjną (art. 16) i inne (art. 17), od tego poziomu radni mogą się zrzeszać w klubach - wkracza polityka (art. 18), szczegóły pracy określa statut (art. 19)
Zarząd powiatu - organ wykonawczy, 3-5 osób, w tym starosta i wicestarosta, wybierany przez radę (starosta większością bezwzględną, reszta zwykłą) w ciągu 3 miesięcy od wyborów rady, jeśli rada tego nie zrobi, ulega rozwiązaniu i odbywają się nowe wybory (art. 26-29), podlega mu administracja zespolona: starostwo, powiatowy urząd pracy i jednostki stanowiące aparat pomocniczy kierowników służb, administracji i straży (art. 33b)
Starosta - organizuje pracę zarządu, reprezentuje powiat i w sytuacjach nadzwyczajnych przejmuje jego kompetencje (art. 34), jest zwierzchnikiem starostwa oraz powiatowych służb, inspekcji i straży (art. 35)
Komisja bezpieczeństwa i porządku - ocenia zagrożenia bezpieczeństwa i porządku i proponuje rozwiązania, na czele starosta, w jej skład wchodzi 2 radnych wybranych przez radę, 3 osoby powołane przez starostę i 2 przedstawicieli komendy policji i prokurator wyznaczony przez prokuratora okręgowego, kadencja trwa 3 lata (art. 38a)
Akty prawa - wydawane przez radę, a w nagłych przypadkach zarząd i podlegają potem zatwierdzeniu przez radę, dotyczą spraw określonych w statucie, porządkowych, zasad zarządzania mienia i korzystania z powiatowych obiektów i urządzeń użyteczności publicznej, może być grzywna (art. 40-41), starosta musi je przełożyć w ciągu 7 lub 2 dni wojewodzie i (jeśli trzeba) izbie obrachunkowej
Kontrola centralna i zarząd komisaryczny - analogicznie jak w gminie (art. 83-84)
Miasta na prawach powiatu - powyżej 100 000 lub dawne miasta wojewódzkie (art. 91)
Ustawa o samorządzie wojewódzkim:
Administracja samorządowa - zespolona w jednym urzędzie i pod jednym zwierzchnikiem (art. 3)
Województwo a reszta - reszta jest niezależna, organy wojewódzkie nie mogą jej nadzorować ani kontrolować (art. 4)
Co robi samorząd - określa strategię rozwoju województwa i prowadzi sprzyjającą temu politykę (rynek pracy, infrastruktura, wykształcenie, rozwój kultury, itp.), na co może występować o wsparcie z budżetu (art. 11) oraz zadania określone ustawami (edukacja, szkolnictwo wyższe, ochrona zdrowia, kultura, obronność, pomoc społeczne, polityka prorodzinna, organizacja wyborów, itp.- art. 14)
Organy samorządu - też jawne (art. 15a):
Sejmik województwa - organ stanowiący i kontrolny, wybierany na 4 lata, złożony z radnych (30 w województwach do 2 mln mieszkańców, po 3 na każde kolejne 500 000) (art.16), uchwala akty prawa miejscowego (statut, mienie, obiekty), strategię rozwoju, plan zagospodarowania przestrzennego, budżet, podatki i opłaty lokalne, priorytety współpracy zagranicznej, stypendia, powołuje na wniosek marszałka skarbnika województwa, itp. (art. 18), uchwały większością głosów w obesności połowy liczby radnych (art. 19), na czele przewodniczący i max 3 wiceprzewodniczących (art. 20), powołuje komisję rewizyjną (art. 30) i inne (art. 28), radni mogą tworzyć kluby (art. 29)
Zarząd województwa - organ wykonawczy, 5 osób, w tym marszałek i wicemarszałkowie, koniecznie obywatelstwa polskiego (art. 31), wybierany przez sejmik (marszałek bezwzględną, reszta zwykłą) najpóźniej 3 miesiące po wyborach (inaczej nowe - art. 32), podejmuje uchwały zwykłą większością w obecności przynajmniej połowy składu, przy remisie rozstrzyga głos marszałka (art. 31.4)
Marszałek województwa - kieruje zarządem, urzędem i bieżącymi sprawami województwa, reprezentuje je na zewnątrz, a w szczególnych okolicznościach może działać w imieniu zarządu (art. 43), przedstawia w ciągu 7 dni uchwały sejmiku i zarządu wojewodzie lub izbie obrachunkowej (art. 81)
Priorytety współpracy zagranicznej województwa - dokument uchwalany przez sejmik, zawiera główne cele współpracy zagranicznej, jej priorytety geograficzne i zamiary co do przystępowania do międzynarodowych zrzeszeń (art. 75)
Kontrola centralna i zarząd komisaryczny - tak samo (art. 84-85)
Art. 165 - przywileje samorządu: osobowość prawna, prawo własności i inne prawa majątkowe, ochrona sądowa samodzielności
Art. 166 - zadania samorządu: własne - zadania publiczne zaspokajające potrzeby wspólnoty (czyli definicja samorządności) i zlecone - przekazane przez władzę centralną, wynikające z uzasadnionych potrzeb państwa (np. organizacja wyborów), spory kompetencyjne między władzą centralną a samorządami rozstrzygają sądy administracyjne (miał TK, ale uznano to za zbytnie obciążenie)
Art. 167 - finanse samorządu - dochody własne, subwencje i dotacje, źródła reguluje ustawa, zmiana zadań kompetencji musi łączyć się ze zmianami dochodów (czyli jak robimy więcej, to dostajemy więcej)
Art. 168 - decentralizacja podatkowa - samorządy mają prawo do pobierania i ustalania wysokości podatków lokalnych, szczegóły w ustawie
Art. 169 - organy samorządowe - dualizm władzy (organy samorządowe i wykonawcze), organy stanowiące pochodzą z wyborów (powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych), rodzaj wyboru organów wykonawczych określa ustawa
Ordynacja wyborcza do rad gmin, powiatów i sejmików wojewódzkich:
Czynne prawo wyborcze - takie samo jak w krajowych + cenzus zamieszkania, w wyborach do rady gminy mają je także obywatele UE zamieszkali na terenie tej gminy (art. 6-6a)
Bierne prawo wyborcze - czynne prawo + obywatelstwo + niekaralność (przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego, wyrok w zawieszeniu też się liczy - art. 7)
Komitety wyborcze - tworzone przez partie, koalicje i co najmniej 5 wyborców (art. 64a,f), zgłaszają listy kandydatów (art. 95)
Gmina:
Okręgi wyborcze - w gminie poniżej 20 000 mieszkańców w każdym 1-5 radnych, w gminie powyżej 20 000 w każdym 5-8 radnych (art. 90)
Mężowie zaufania - przedstawiciele komitetów reprezentujący ich interesy w trakcie głosowania i ogłaszania wyników, po 1 z każdego komitetu w każdym obwodzie (art. 111)
Karty do głosowania - listy komitetów według nadanych numerów, na każdej liście nazwiska kandydatów w kolejności wyznaczonej przez komitet (art. 114)
Głosowanie - w gminach poniżej 20 000 X przy tylu nazwiskach, ile jest mandatów do obsadzenia (gdy X jest więcej lub nie ma w ogóle, głos nieważny), w gminach powyżej 20 000 X przy jednym nazwisku (ważność głosu tak, jak przy Sejmie) (art. 118)
Obliczanie wyników - w gminach do 20 000 wybory większościowe - wchodzi tylu kandydatów, ile jest mandatów (czyli nawet jednomandatowe okręgi wyborcze mogą być), w gminach powyżej 20 000 wybory proporcjonalne d'Hondtem, podziału dokonuje gminna komisja wyborcza (art. 122-123)
Powiat:
Okręgi wyborcze - 3-10 radnych (art. 133)
Głosowanie - X przy jednym nazwisku, ważność jak przy Sejmie (art. 148)
Obliczanie wyników - powiatowa komisja wyborcza d'Hondtem (art. 151)
Województwo:
Próg wyborczy - 5% (art. 162)
Głosowanie - X przy nazwisku, ważność jak w Sejmie (art. 173-174)
Obliczanie wyników - wojewódzka komisja wyborcza d'Hondtem (art. 178.3)
Obsadzenie mandatów bez głosowania - jeśli liczba zgłoszonych kandydatów jest równa niż mniejsza od liczby mandatów, wtedy głosowania się nie przeprowadza, a ewentualne wolne miejsca uznaje się za mandaty nieobsadzone (art. 188)
Wygaśnięcie mandatu - wskutek śmierci, zrzeczenia się, odmowy złożenia ślubowania, utraty lub braku prawa wybieralności, naruszenia incompatibiliów lub wyboru na wójta/burmistrza/prezydenta (art. 190), w takim przypadku w gminie poniżej 20 000 mieszkańców wybory uzupełniające (art. 192), w gminie powyżej 20 000, powiecie lub województwie mandat obejmuje kolejny kandydat z listy (chyba, że mandaty wygasły więcej niż 1/5 radnych wtedy też wybory z wyjątkiem ostatnich 6 miesięcy kadencji rady (art. 194)
Wybory przedterminowe - są możliwe w przypadkach określonych ustawowo (art. 195)
Ustawa o wyborze bezpośrednim wójtów, burmistrzów i prezydentów miast:
Prawo czynne - takie samo jak przy radzie gminy (art. 3.1)
Prawo bierne - prawo czynne + cenzus 25 lat -cenzus zamieszkania (art.3.2)
Zwycięstwo - wygrywa kandydat, który otrzymał więcej niż połowę ważnych głosów, jeśli żaden tego nie osiągnął 14 dni później druga tura (art. 4)
Zgłaszanie kandydatów - komitety wyborcze (partyjne, koalicyjne lub obywatelskie), które zgłosiły kandydatów do rady gminy w co najmniej połowie okręgów w ilości większej niż liczba mandatów (art. 7.1-7.2)
Tryb specjalny - jeśli został zgłoszony tylko 1 kandydat lub nie został zgłoszony żaden, rada gminy przedłuża termin o 5 dni, jeśli jest tylko 1 kandydat, zostaje wybrany, jeśli otrzyma więcej niż połowę głosów, jeśli nie otrzyma lub nie ma w ogóle kandydata, wyboru spośród kandydatów zgłoszonych przez co najmniej 1/3 radnych (czyli max 3) dokonuje rada gminy większością bezwzględną, jeśli nie uczyni tego w terminie 2 miesięcy od wyborów, obowiązki wójta przejmuje osoba powołana przez premiera na wniosek MSW (art. 11)
Głosowanie - X obok jednego z kandydatów (inaczej głos nieważny), w trybie specjalnym głosowanie na TAK/NIE (art. 15-17)
Wygaśnięcie mandatu - śmierć, zrzeczenie się, odmowa złożenia ślubowania, odwołanie w drodze referendum lub przez premiera, utraty lub braku prawa wybieralności, stwierdzenia stałej niezdolności do pracy, skazania prawomocnym wyrokiem za przestępstwo umyślne, naruszenia incompatibiliów lub zmiany podziału terytorialnego (art. 26.1)
Art. 170 - referendum - przejaw demokracji bezpośredniej, szczegóły w ustawie:
Ustawa o referendum lokalnym:
Inicjatywa - organ stanowiący lub mieszkańcy (10% gminy i powiatu, 5% województwa), mają wyłączność w sprawie odwołania organu wykonawczego, odwołanie i samoopodatkowanie się wyłącznie w taki sposób(art. 1-7), organ stanowiący zarządza referendum uchwałą podjętą bezwzględną większością ustawowej liczby radnych, zawierającą termin, pytania, czynności wyborcze (oraz cel i zasady samoopodatkowania, jeśli konieczne) (art. 9), z inicjatywą obywatelską może wystąpić 15 osób (powiat i województwo - w gminie wystarczy 5), komórka partii lub organizacja społeczna (art. 11)
Komisarz wyborczy - postanawia o przeprowadzeniu referendum, jeśli wniosek obywatelski spełnia wymogi (art. 23)
Głosowanie - X przy jednej kratce (wszystko inne nieważne), wymagana frekwencja 30%, referendum jest wiążące, jeśli za jednym wariantem oddano więcej niż połowę ważnych głosów (a przy samoopodatkowaniu 2/3) (art. 55-58)
Referendum odwoławcze - jeśli jest frekwencja i wynik pozytywny, oznacza zakończenie działalności organu, premier wtedy wyznacza osobę pełniącą funkcje organu i zarządza przedterminowe wybory (art. 67)
Art. 171 - nadzór z punktu widzenia legalności: premier, wojewodowie i regionalne izby obrachunkowe, w skrajnych wypadkach Sejm na wniosek premiera może rozwiązać organ stanowiący, ale nigdy jeszcze się to nie zdarzyło
Ustawa o administracji rządowej w województwie:
Kto ją tworzy - wojewoda, administracja zespolona, administracja niezespolona i organy samorządu terytorialnego na mocy ustawy lub porozumienia (art. 2), działa na podstawie i w zakresie ustaw (art. 3)
Wojewoda - przedstawiciel RM w województwie, zwierzchnik zespolonej administracji rządowej, nadzoruje jednostki samorządu terytorialnego i reprezentuje Skarb Państwa (art. 5), powoływany przez premiera na wniosek MSW (art. 10), odpowiada za wykonywanie polityki rządu na obszarze województwa, zwalcza klęski żywiołowe, reprezentuje rząd przy wizytach zagranicznych, itp. (art. 15), jego działalność nadzorują premier (zgodność z polityką rządu) i MSW (legalność, rzetelność i gospodarność) (art. 11), spory między wojewodą a odpowiednim ministrem rozstrzyga premier (art. 12), który może też przekazać MSW swoje pełnomocnictwa dotyczące wojewody (z wyjątkiem powoływania i rozstrzygania sporów (art. 13)
Administracja zespolona - podlega pod wojewodę i jego urząd, jej strukturę i zakres działania określa wojewoda (art. 6)
Wicewojewodowie - powoływani przez premiera na wniosek wojewody, zakres kompetencji określa wojewoda (art. 28)
Urząd wojewódzki - organizuje zespoloną administrację rządową, statut nadaje wojewoda, a zatwierdza premier (art. 29)
Administracja niezespolona - podpada pod urzędy centralne, może być tworzona tylko ustawowo, w jej skład wchodzą: okręgi wojskowe, izby skarbowe, izby i urzędy celne, inspektorzy sanitarni, Straż Graniczna, urzędy statystyczne, probiercze, miar i wag, zarządy gospodarki wodnej, itp. (art. 5)
Akty prawa - uchwalane przez wojewodę (w tym przepisy porządkowe karzące grzywną, przekazuje informację o nich premierowi i samorządowi) lub administrację niezespoloną (art.39-40)
Art. 172 - prawo do zrzeszania się w organizacjach krajowych i międzynarodowych, szczegóły w ustawie:
Ustawa o zasadach przystępowania jednostek samorządowych do międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych i regionalnych:
Ograniczenia zrzeszenia - zakaz przekazywania kompetencji dotyczących wykonywania zadań publicznych, nieruchomości i praw na dobrach niematerialnych (art. 3)
Przystąpienie - poprzez uchwałę organu stanowiącego podjętą bezwzględną większością składu ustawowego, za opinią wojewody i zgodą MSZ (art. 4), w razie zmiany celów i zasad wymagana jest kolejna uchwała i zgoda, MSZ może cofnąć zgodę w wypadku rozbieżności między polityką zrzeszenia a interesem państwa (art. 10)
Ustawa o ustroju miasta stołecznego Warszawy:
Rada miasta - 60 radnych (art. 2)
Zadania zlecone - utrzymywanie urzędów centralnych i przedstawicielstw dyplomatycznych, przyjmowanie delegacji zagranicznych i odpowiednia infrastruktura (art. 3)
Statut - uchwalany przez radę miasta po zasięgnięciu opinii rad dzielnic (jeśli nie wyrażą opinii w ciągu 14 dni, uznaje się, że nie mają zastrzeżeń), i zatwierdzeniu przez premiera (jeśli nic nie zrobi w ciągu 30 dni, uznaje się, że zatwierdził), jeśli zgłosi zastrzeżenia, projekt wędruje z powrotem do rady (art. 4)
Dzielnice - jednostki pomocnicze, wyliczone w ustawie (czyli przyłączenie czegoś więcej wymagałoby jej zmiany), działają na podstawie statutu nadanego przez radę miasta, organami są rada (na czele przewodniczący) i zarząd dzielnicy (na czele burmistrz), wybierane analogicznie jak organy gminy, jeśli w ciągu 30 dni po wyborach rady nie wybierze ona zarządu, dokonuje tego prezydent miasta, odwołanie burmistrza lub członka zarządu na wniosek prezydenta, burmistrza (przy członku zarządu) lub ¼ rady bezwzględną większością (art. 5-16)