Temat 10: Warunki przechowywania zbiorów określone normami budownictwa bibliotecznego i planowania przestrzennego.

1.Budownictwo biblioteczne obejmuje zagadnienia:

• planowania projektowania i budowy budynków bibliotecznych adaptacji budynków do celów bibliotecznych.

2. Plan budowy lub plan prac adaptacyjnych powinien stanowić wstęp do właściwego projektu, który jest dokumentacją techniczną i składa się z:

a) założeń techniczno-ekonomicznych zwanych programem budowy,

b) projektów szczegółowych: architektonicznych, konstrukcyjnych, instalacji wodnych, transportu, akustyki wnętrz, wyposażenia w meble i aparaturę.

3. Problemy budownictwa bibliotecznego stały się aktualne dopiero w XIX wieku Leopoldo della Santa w książce pt. O budowie i prowadzeniu uniwersalnej biblioteki publicznej, (Florencja 1816), sformułował zasadę trójdzielności pomieszczeń bibliotecznych.

4.Rozwinięciem i uzupełnieniem tej koncepcji stał się kanon budownictwa bibliotek, obejmujący cztery prawa:

a) niekrzyżujących się dróg książki, bibliotekarza, użytkownika,

b) potrójnej dostępności magazynu bibliotecznego ( z pracowni, wypożyczalni, czytelni),

c) jednego poziomu usytuowania głównych oddziałów biblioteki,

d) rozbudowy: stworzenia możliwości dobudowania do gmachu biblioteki dalszych części budynku w osi poziomej i pionowej.

5.Projektowanie czytelni jest ważnym problemem w budownictwie bibliotek :

- Zastosowanie księgozbioru podręcznego w czytelniach przez Johanna Wilhelma Ridlera w Bibliotece Uniwersytetu Wiedeńskiego (1829 r.),

- Projekt okrągłych czytelń i niższych magazynów w porównaniu z pozostałą częścią budynku - po raz pierwszy zastosowane w British Museum (1859 r.) przez Antonio Panizziego.

- Podobny przykład niższych kondygnacji magazynów jest zastosowany w budynku Biblioteki Jagiellońskiej.

6.Zasada funkcjonalności rozmieszczenia zbiorów zastąpiła w XX wieku prawo trójdzielności pomieszczeń bibliotecznych :

a) wprowadzenie konstrukcji modularnej przez Angusa Sneada Macdonalda według zasady zmienności układów konstrukcyjnych w budownictwie bibliotek (1933 r.),

7.Konstrukcja modularna ,zwana szkieletową opiera się na słupach, rozmieszczonych w szeregach, krzyżujących się pod kątem prostym. Odstępy między modułami są jednakowe.

Powtarzająca się w skali całej konstrukcji jednostka wymiarowa jest nazywana modułem.

Jest to kwadrat o wymiarze 6x6 m przy wysokości 3 m, przy obciążeniu stropów

500 kg na 1 m².

7.Do modułu budowlanego należy dostosować moduł wyposażenia czyli wymiary sprzętu.

• Stopniowo określono wskaźniki budowlane ustalające:

1. wytrzymałość stropów w magazynie od 500 do 1000 kg na m²,

2. wysokość pięter w magazynie od 2,00 do 2,20 m,

3. potrzebną powierzchnię:

• 1 m² na regał pojedynczy mieszczący średnio 250-300 wol.

• dla 1 czytelnika w wypożyczalni: 1,5 m²,

• dla 1 pracownika biblioteki: 6-8 m²,

• dla 1 czytelnika w oddziale informacyjnym: 2 m²;

4. odległości w magazynie:

• między regałami: 130 cm,

• szerokość przejścia głównego: 100-120 cm,

• szerokość przejść bocznych równoległych do głównego (przy ścianach): 60 cm,

5. odległości w czytelni:

• główne przejście między stołami: 90-120 cm,

• boczne przejścia jeśli są regały: 90 cm,

• boczne przejścia, jeśli regałów nie ma: 60 cm,

• W celu wyposażenia bibliotek i w projektowaniu rozmieszczenia zbiorów należy uwzględnić wymiary i pojemność regałów:

1) regały jednostronne przy szerokości 90-100 cm powinny pomieścić odpowiednio:

• 4-półkowe: 160-170 wol.

• 5-półkowe: 200-210 wol.

• 6-półkowe: 240-250 wol.

2) regały dwustronne posiadają pojemność dwukrotnie większą ,

3. przy ustawieniu rzeczowym zbiorów należy przyjąć 30% rezerwy na każdej półce,

na 1 m półki przypada przeciętnie 23 wol. książek lub 16 wol. oprawnych czasopism.

Temat 11: Standardy międzynarodowe IFLA-UNESCO .

1. Standardy w bibliotekarstwie.

• Definicja na podstawie „Encyclopedia of Library and Information Science”

a) Standardy są kryteriami oceniającymi działalność bibliotek.

b) Są modelami procesów bibliotecznych, miarami ich ocen wspomagającymi

podejmowanie decyzji przez bibliotekarzy.

2. Metody opracowania standardów na podstawie projektu BIX (1999 r.)

„ Porównanie funkcjonowania bibliotek publicznych w Niemczech”

(Lektura: Giersberg Dagmar ( 2006). BIX-der Bibliotheksindex-narzedzie stałego rozwoju jakości „ Bibliotekarz” nr 10, s.6-7)

- Opracowanie kategorii efektywności funkcjonowania bibliotek publicznych i naukowych w programie der Bibliotheksindex -bibliotek publicznych i naukowych w Niemczech

1) dostosowanie benchmarkingu do oceny systemu zarządzania bibliotek,

2) wykorzystanie wyników oceny w wewnętrznym systemie zarządzania,

3) komunikacja z otoczeniem społecznym biblioteki.

- Ustalenie na tej podstawie:

1) mocnych i słabych stron w zakresie realizacji zadań biblioteki,

2) ukierunkowanie na klienta ( korzyści jakie są w oczekiwaniach użytkowników bibliotek),

3) efektywność ekonomiczna,

4) polityka kadrowa

3. Kategoria ,,ukierunkowanie na klienta'' polega na opracowaniu wskaźników:

a) liczby odwiedzin i wypożyczeń na 1 mieszkańca,

b) liczby godzin otwarcia biblioteki w ciągu tygodnia.

4. Przykłady standardów bibliotecznych na świecie:

1. Amerykańskie Stowarzyszenie Bibliotekarzy w 1916 roku stwierdziło, że standardy przyjęte formalnie jako przepisy prawne są skuteczniejsze w ujednolicaniu procesów bibliotecznych niż zalecania nieformalne , opracowane na podstawie obserwacji i doświadczeń bibliotekarzy.

- Początkowo standaryzacja procesów bibliotekarskich polegała na opracowaniu wartości ilościowych, np. wielkość księgozbioru biblioteki akademickiej 50 tys. woluminów, budżet biblioteki 6% ogólnego budżetu uniwersytetu.

3. Standardy bibliotekarskie opracowane prze International Federation of Library Associations (IFLA) - Międzynarodowe Stowarzyszenie Organizacji, Bibliotek i Bibliotekarzy założone w 1927 roku w Edynburgu. Do zadań IFLA należy współpraca z UNESCO i innymi organizacjami międzynarodowymi pozarządowymi.

- Wyznaczanie zasad (standardów) regulujących poszczególne formy i zakres prac różnych typów bibliotek.

4. Manifest bibliotek publicznych opracowany przez UNESCO w 1994 roku został przyjęty przez IFLA i powinien służyć bibliotekom pomocą na każdym poziomie rozwoju ich działalności. Zawiera standardy ( normy i kryteria) dotyczące:

• zbiorów bibliotecznych

1. liczebność nowych nabytków jest ważniejsza od wielkości księgozbioru i proponują normę zakupu nowości wydawniczych wynoszącą 1,5 do 2, 5 książek na 1 mieszkańca, przy czym minimalna wielkość zbiorów biblioteki lub filii nie powinna być mniejsza niż 2500 woluminów;

2. nowo założona biblioteka nie może mieć mniej niż 1 książkę na 1 mieszkańca, ale tylko przez 3 lata. Po tym czasie działalności biblioteki wielkość zbioru jest określana miernikiem 2 woluminów na 1 mieszkańca.

3. w miejscowościach liczących poniżej 25 tysięcy mieszkańców powinno przypadać 25 nowych książek na 100 mieszkańców, powyżej 50 tys. mieszkańców - zalecane jest przyjęcie wskaźnika 20 wol. na 100 mieszkańców;

4. w małych bibliotekach obsługujących mniej niż 1000 mieszkańców zalecane jest zwiększenie wskaźnika zakupu nowości o 100 %.

• Obowiązujący w Polsce wskaźnik zakupu 18 woluminów na 100 mieszkańców był zbliżony do tych zaleceń. Nie jest realizowany przez polskie biblioteki publiczne. Średni zakup nowości wydawniczych wynosi 5 wol. na 100 mieszkańców, w niektórych rejonach od 1-2 woluminów na 100 mieszkańców ( zob. Biblioteki publiczne w liczbach 2005-07)

• uzupełniania zbiorów:

np. usługi biblioteczne obejmują 100 tys. ludności , wielkość zbiorów-

200 tys. woluminów, roczny wskaźnik powiększenia zbioru - 20 tys. woluminów.

• zatrudnienia pracowników biblioteki: wskaźnik 1 pracownika na pełnym etacie na 2500 mieszkańców;

• wyposażenia biblioteki: 1 stanowisko komputerowe na 5000 mieszkańców.

• powierzchni pomieszczeń bibliotecznych: minimalna powierzchnia biblioteki powinna wynosić 350 m kw. każda biblioteka powinna mieć salę konferencyjną jako miejsce spotkań społeczności lokalnej.

9. W bibliotekach brytyjskich w latach 60-tych przyjęto standardy organizacyjne dla bibliotek samorządowych określające szczegółowe kryteria:

1. czasu pracy : 60 godzin tygodniowo,

2. dostęp do internetu 10 godzin tygodniowo,

3. zakup zbiorów bibliotecznych 216 jednostek na 1000 mieszkańców,

4. wypożyczenie jednorazowo 8 woluminów na 3 tygodnie,

5. selekcja zbiorów, która pozwoli na całkowitą wymianę księgozbioru w okresie nie dłuższym niż 8 i pół roku,

6. w planowaniu budynków bibliotecznych organizator biblioteki powinien przyjąć następujące kryteria: funkcję biblioteki, jej wielkość, przeznaczenie powierzchni, dostęp do budynku, odpowiednie regały, promocję biblioteki, sprzęt, bezpieczeństwo, parking.

5. Opracowanie standardów bibliotecznych w ramach międzynarodowej współpracy bibliotek i bibliotekarzy.

• Standardy IFLA są opracowane na podstawie doświadczeń bibliotek europejskich i światowych w zakresie bibliotekarstwa.

• Programy biblioteczne w Unii Europejskiej, np. ProPublica są realizowane zgodnie z zasadami ustalonymi w standardach IFLA.

• Powołanie europejskiej instytucji Libcoon, która opracowuje i publikuje statystykę różnych rodzajów bibliotek w krajach europejskich stwarza konieczność opracowania standardów w poszczególnych krajach.

Temat 12-14: Systemy organizacji bibliotek. Współpraca bibliotek Zintegrowane systemy biblioteczne.

1. Organizacja bibliotek.

2. Funkcje biblioteki.

3. Sieci biblioteczne.

4. Biblioteka jako system.

5. Zintegrowane systemy biblioteczne.

Ad 1) Organizacja bibliotek

Czynniki określające sposób organizacji biblioteki:

1. zadania

2. wielkość i rodzaje zbiorów

3. lokalizacja

4. personel

5. wyposażenie

6. specjalizacja .

ad 1: zadania) Podział obowiązków poszczególnych pracowników i ich zespołów dokonuje się według następujących kryteriów:

• funkcjonalne- polegające na wyodrębnieniu stanowisk pracy,

przedmiotu pracy bibliotecznej-ze względu na rodzaj zbiorów i usług biblioteki, użytkownika-ze względu na czynności związane z udostępnianiem zbiorów określonym grupom osób, np. czytelnie i wypożyczalnie,

• procesu bibliotecznego-ze względu na realizację jednego procesu pracy,

• terytorialne-wyodrębnienie jednostek organizacyjnych, realizujących potrzeby określonych grup użytkowników ze względu na lokalizację biblioteki.

Ad 2) Funkcje

- Kryterium podziału obowiązków według funkcji tworzy strukturę funkcyjną bibliotek, polegającą na wyodrębnieniu jednostek organizacyjnych według wykonywanych czynności, np. działy gromadzenia, opracowania, udostępniania zbiorów.

- Funkcje biblioteki tworzą zadania (przedsięwzięcia), które składają się z poszczególnych czynności.

Na tej podstawie można wyróżnić: funkcje kierowania, sprawozdawczości, gromadzenia, udostępniania.

Zadania gromadzenia realizowane są przez czynności: zamówienia, ewidencji, itp.

- Funkcje biblioteki można podzielić na podstawie realizowanych zadań na:

• podstawowe,

• regulacyjne,

• pomocnicze.

Funkcje podstawowe dotyczą realizacji celu podstawowego biblioteki - udostępniania zbiorów.

Funkcje regulacyjne polegają na formułowaniu celów działania, planowaniu, organizowaniu i kontroli.

Funkcje pomocnicze nie służą bezpośrednio realizacji celów zewnętrznych i są nimi czynności gromadzenia, opracowywania i przechowywania zbiorów. Bez funkcji pomocniczych funkcje podstawowe nie mogłyby być zrealizowane.

Formy organizacyjne, w których czynnikiem wiążącym są jednolite funkcje lub specjalizacje tematyczne tworzą sieci biblioteczne.

Ad 3) Sieci biblioteczne

1. Podział bibliotek ze względu na jednolite funkcje określone przez terytorium działania (lokalizację biblioteki ) na:

• sieć biblioteczną lokalną - przeznaczoną dla wszystkich mieszkańców , ma budowę „gwiazdową” ( inaczej systemową) z ośrodkiem centralnym i pewną liczbą punktów tworzących sieć:

• biblioteka centralna kieruje pracą wszystkich oddziałów w zakresie gromadzenia i uzupełniania zbiorów, opracowania, organizacji pracy. Powinna być położona w centrum danego obszaru (miasta, rejonu), oddziały (punkty biblioteczne) w pobliżu większych skupisk mieszkańców, w odległości 1-1,5 km od miejsca zamieszkania;

• sieć bibliotek specjalnych- organizowaną na poziomie lokalnym, regionalnym bądź krajowym ze względu na treść gromadzonych zbiorów, rodzaj użytkowników.

2. Tworzenie i organizowanie sieci bibliotecznych jest podstawą polityki bibliotecznej określonych organizacji państwowych ( rządu, samorządu), społecznych (stowarzyszeń, organizacji i instytucji naukowych oraz prywatnych, fundacji. Np.:

• W Polsce polityka biblioteczna była realizowana na podstawie Dekretu z 17 kwietnia 1946 roku. Wtedy powstała sieć bibliotek powszechnych, ogólnie dostępnych i ogólnokrajowa sieć biblioteczna.

• W latach 50-tych rozpoczęto organizować: sieć bibliotek fachowych, związanych z poszczególnymi branżami gospodarczymi, np. sieć bibliotek hutniczych, przemysłu metalowego, sieć bibliotek związkowych, sieć bibliotek naukowych, np. Polskiej Akademii Nauk (PAN), sieć bibliotek organizacji społecznych, np. Naczelnej Organizacji Technicznej (NOT).

• W Ustawie o bibliotekach z 1968 roku i 1997 roku znajduje się zapis o ogólnokrajowej sieci bibliotek publicznych. Poszczególne typy bibliotek, wymienione w Ustawie tworzą własne sieci organizacyjne w zależności od potrzeb i zadań.

Ad 4) Biblioteka jako system.

1. Systemowa organizacja biblioteki może być utworzona z powodu zwiększonych i zróżnicowanych potrzeb użytkowników oraz zastosowania urządzeń technicznych, a przede wszystkim komputeryzacji procesów bibliotecznych.

• W systemowym ujęciu biblioteka składa się z czterech elementów: dokumentu,

użytkownika, bibliotekarza i technologii informacyjnej.

• Systemowe ujęcie organizacji biblioteki wiąże się z ich funkcją informacyjną .

2. System biblioteczny obejmuje biblioteki realizujące wspólne funkcje, powiązane

wzajemnie dla wypełnienia określonych zadań w formie współdziałania.

• Jest to określony kierunek działalności kilku bibliotek lub oddziałów jednej biblioteki.

• Łączenie różnych bibliotek we wspólnym systemie nie oznacza, że powinny utracić własne cechy na rzecz jednego modelu. Elementem łączącym system różnych typów bibliotek jest współpraca;

• Rezultatem współdziałania jest wspólny produkt (np. katalog centralny, biblioteka wirtualna) lub usługi informacyjne (np. wypożyczenia międzybiblioteczne, usługi reprograficzne, biblioteka składowa).

( Na podstawie: Sitarska, Anna ( 2005). Systemowe badanie bibliotek. Wyd. 2. Książnica Podlaska, tabl. 18)

Ad 5) Zintegrowane systemy biblioteczne.

1. Komputeryzacja procesów bibliotecznych zmienia sposób organizacji biblioteki i może obejmować :

• wewnętrzne procesy biblioteczne, np. rejestracja nabytków, tworzenie katalogu bibliotecznego, kontrola wypożyczeń,

• przetwarzanie informacji , np. opis dokumentów, połączony z ich wyszukiwaniem i porządkowaniem według określonych zasad.

2. Przykłady bibliotecznych programów komputerowych:

• pierwsze projekty zastosowania komputerów w bibliotekach krakowskich - system KRAKUS,

• programy biblioteczne: LECH (1990 r.), MOL (1991 r.), SOWA (1992 r.)

• zautomatyzowane systemy biblioteczne:, np. PROLIB, VTLS (VIRTUA),ALEPH.

3. Cele komputeryzacji procesów bibliotecznych:

a) zmiany w organizacji bibliotek,

b) rozszerzenie dostępu do źródeł informacji- staje się możliwy nawet

w najmniejszej bibliotece,

c) łączenie bibliotek w zespoły, w których jedna biblioteka przyjmuje na siebie

określone obowiązki,

d) łączenie bibliotek w systemy informacyjno-biblioteczne w celu współdziałania w zakresie gromadzenia zbiorów i ich udostępniania, tworzenia katalogów centralnych, wypożyczeń międzybibliotecznych.

4. Formy współpracy bibliotecznej

a) w zakresie gromadzenia zbiorów: wymiana materiałów bibliotecznych, specjalizacja w zakresie gromadzenia pewnych kategorii tematycznych i rodzajów dokumentów, ujętych po raz pierwszy w Planie Farmingtońskim w 1942 roku w USA, lub systemie SINTO w Polsce w 1974 roku,

b) w zakresie opracowania : tworzenie wspólnego katalogowania,

katalogów centralnych, katalogów zautomatyzowanych dostępnych on-line, w zakresie przechowywania : tworzenie bibliotek składowych,

c) w zakresie udostępniania: tworzenie zautomatyzowanych systemów z modułem wypożyczenia międzybiblioteczne, umożliwiające dostarczanie elektroniczne skanowanych tekstów na podstawie centralnych katalogów OPAC,

d) w zakresie usług informacyjnych : wymiana informacji bibliotecznych, bibliograficznych, wspólne opracowywanie baz danych , bibliografii i innych wydawnictw informacyjnych.

e) podział form współpracy międzybibliotecznej ze względu na zasięg terytorialny:

• lokalny, obejmujący jedno miasto, np. Krakowski Zespół Bibliotek,

• regionalny, np. Górnośląskie Konsorcjum Biblioteczne,

• ogólnokrajowy, np. Plan Farmingtoński, CURL - konsorcjum bibliotek uniwersyteckich Wielkiej Brytanii,

• Plan SINTO w Polsce ( projekt częściowo zrealizowany w zakresie ustalenia centralnych bibliotek dziedzinowych, np. Centralna Biblioteka Rolnicza, Centralna Biblioteka Medyczna, Centralna Biblioteka Wojskowa, Centralna Biblioteka Statystyczna);

• międzynarodowy system bibliotek narodowych GABRIEL, w celu opracowania serwisu zasobów informacyjnych bibliotek narodowych w Europie.

f) warunki współpracy bibliotek:

- stworzenie ośrodka koordynującego,

- przygotowanie odpowiednich środków finansowych,

- wymiana informacji,

- jednolite zasady pracy bibliotek współpracujących,

- wysoki poziom usług bibliotecznych we wszystkich bibliotekach.

Warunki przechowywania zbiorów. Standardy międzynarodowe. Systemy organizacji bibliotek. Współpraca bibliotek. Zintegrowane systemy biblioteczne

6

---