Europa

 

Europa, część świata, położona na półkuli północnej, o dużym rozczłonkowaniu, znacznym udziale w powierzchni półwyspów oraz wysp. Trzon kontynentu zajmuje obszar ok. 6,7 mln km2, półwyspy 2,7 mln km2, wyspy 0,7 mln km2. Łącznie obszar Europy zajmuje ok. 10 mln km2. Nazwa Europy pochodzi od greckiego słowa Euros, użytego przez Herodota na określenie obszarów leżących na północ od Morza Egejskiego i Peloponezu.

 

 

Warunki naturalne

Ukształtowanie poziome Europę z trzech stron otaczają morza: na północy - Morze Barentsa, Morze Białe, Morze Grenlandzkie, Morze Norweskie, Morze Północne, na zachodzie - Ocean Atlantycki, na południu - Morze Śródziemne, Morze Marmara, Morze Czarne, Morze Azowskie. Wschodnia granica Europy wyznaczana jest w sposób umowny, biegnie wzdłuż wschodniego wybrzeża Nowej Ziemi, wschodnich stoków Uralu, rzeką Embą, brzegami Morza Kaspijskiego, obniżeniem Kumsko-Manyckim do Morza Czarnego.
Znaczne rozczłonkowanie powierzchni kontynentu sprawia, że aż 30% powierzchni Europy zajmują półwyspy. Największą powierzchnię posiada Półwysep Fennoskandzki (1,4 mln km2), składający się z dwóch drugorzędnych półwyspów: Półwyspu Skandynawskiego i Półwyspu Kolskiego. Kolejne miejsca pod względem wielkości zajmują: Półwysep Iberyjski (580 tys. km2), Półwysep Bałkański (470 tys. km2), Półwysep Apeniński (150 tys. km2), Półwysep Krymski (26 tys. km2), Półwysep Bretoński (24 tys. km2), Półwysep Jutlandzki (24 tys. km2), Półwysep Cotentin (2 tys. km2). Największe wyspy skupione są w północno-zachodnich krańcach kontynentu, należą do nich: Wielka Brytania (217,8 tys. km2), Islandia (103 tys. km2), Irlandia (82 tys. km2). Wzdłuż północnych wybrzeży kontynentu położone są wyspy archipelagu Svalbard (łącznie 60 tys. km2), archipelag wysp Ziemi Franciszka Józefa (łącznie 18,9 tys. km2), Nowa Ziemia (92,6 tys. km2). Na południu Europy, na Morzu Śródziemnym położone są: Sycylia (24 tys. km2), Sardynia (23,8 tys. km2), Korsyka (8,7 tys. km2) oraz szereg mniejszych.
Najdalej wysuniętymi punktami kontynentu są: na północy - przylądek Nordkyn (71° 08' N), na południu - przylądek Marroqui (35° 58' N), na zachodzie - przylądek Roca (9° 27' W), na wschodzie - ujście rzeki Bajdaraty do Morza Karskiego (68° 41' E). Biorąc pod uwagę wyspy przybrzeżne, za najdalej wysunięte punkty Europy uznać można: na północy - Nordkapp na wyspie Magerřy (71° 10' N), południowe krańce wyspy Gawdos (34° 48' N), na zachodzie - Blasket Island (10° 37' W).

Ukształtowanie pionowe

Obecna rzeźba Europy jest wynikiem oddziaływania czynników endogenicznych (fałdowania, ruchy epejrogeniczne, działalność wulkaniczna i sejsmiczna) oraz egzogenicznych (działalność atmosfery, wód powierzchniowych, promieniowania słonecznego).
Wskutek oddziaływań endogenicznych (wewnętrznych) powstały łańcuchy górskie, góry zrębowe, zapadliska tektoniczne, które podlegały różnym formom wietrzenia. Materiał zwietrzelinowy wypełniał zagłębienia wklęsłych form rzeźby niwelując powierzchnię terenu.
Średnia wysokość Europy jest najniższa spośród wszystkich kontynentów i wynosi 292 m n.p.m. Najwyżej położonym punktem jest alpejski szczyt Mont Blanc (4810 m n.p.m.), najniżej natomiast - depresja nadkaspijska (28 m p.p.m.).
Charakterystyczną cechą rzeźby Europy jest znaczny udział terenów nizinnych. Poniżej poziomu morza położone jest 1,4% ogółu powierzchni kontynentu, na obszary o wysokości 0-300 m n.p.m. przypada 73,7%. Tereny wzniesione na wysokość 300-500 m n.p.m. zajmują 9,3%, 500-1000 m n.p.m. - 10,4%, powyżej 1000 m n.p.m. - 5,1%.
W ukształtowaniu powierzchni zaznacza się bardzo wyraźny kontrast między Europą Zachodnią i Europą Wschodnią. Wschodnia część kontynentu posiada zdecydowanie nizinny charakter i dość jednostajne ukształtowanie powierzchni. Na zachodzie cechą charakterystyczną ukształtowania powierzchni jest znaczna zmienność form rzeźby, występowanie \naprzemianlegle pasm górskich i nizin na stosunkowo niewielkiej przestrzeni.
Północ Europy zajmują stare Góry Skandynawskie o masywnej i zwartej rzeźbie. W środkowej części Europy dominującą formą krajobrazu są wyżyny i średnie góry, porozdzielane kotlinami i nizinami. Południe Europy zajmują, osiągające znaczne wysokości, młode góry, wypiętrzone w orogenezie alpejskiej, o bogatej i zróżnicowanej rzeźbie.

Regiony fizycznogeograficzne

Ze względu na odrębność budowy geologicznej, klimatu, charakteru rzeźby, w Europie wyróżnić można osiem wielkich regionów fizycznogeograficznych.
Pierwszy z nich, Arktyka, obejmuje Morze Arktyczne, Morze Barentsa i Morze Grenlandzkie wraz z leżącymi na nich archipelagami. Charakterystyczną cechą tego regionu jest pozostawanie pod wpływem arktycznego lub subarktycznego klimatu, występowanie specyficznej szaty roślinnej (tundra) i świata zwierzęcego. Znaczną część Arktyki pokrywa wieczna zmarzlina, morza przez większą część roku pozostają skute lodem.
Kolejną jednostką podziału fizycznogeograficznego jest Półwysep Skandynawski. Zaznacza on swą odrębność poprzez odmienną, w stosunku do reszty kontynentu, budowę geologiczną, ukształtowaną przez lodowiec rzeźbę terenu i chłodny klimat. Szatę roślinną tworzą głównie bory sosnowo-świerkowe z domieszką brzóz (tajga). W najwyższych partiach gór występują lodowce, których łączna powierzchnia wynosi ok. 5 tys. km2.
Za odrębny region fizycznogeograficzny uważa się Wyspy Brytyjskie. Choć pod względem budowy geologicznej i rzeźby terenu region ten związany jest z Półwyspem Skandynawskim, wyróżnia go specyficzny, łagodny klimat atlantycki, charakterystyczna szata roślinna i atlantycki typ reżimu wodnego rzek.
Kolejny region stanowi Nizina Wschodnioeuropejska, wyodrębniona ze względu na wyraźnie zaznaczającą się kontynentalność klimatu, płytową budowę podłoża geologicznego, przewagę równin, pewną jednostajność i monotonność rzeźby, występowanie systemów wielkich rzek o charakterystycznym reżimie wodnym.
Kolejną jednostkę stanowi Nizina Środkowoeuropejska. O względnej jednolitości tego regionu decydują: klimat umiarkowany o wyraźnych wpływach morskich, charakterystyczna rzeźba polodowcowa i odrębna, w stosunku do otaczających regionów, budowa geologiczna.
Centralną część obszaru Europy zajmuje pas starych gór, wypiętrzonych w orogenezie hercyńskiej i wyżyn. Charakterystyczna dla tego obszaru jest rzeźba typu średniogórskiego lub wyżynnego, umiarkowany klimat oraz piętrowo ułożona roślinność.
W południowej części kontynentu rozciąga się pas młodych gór, wypiętrzonych podczas orogenezy alpejskiej. Charakterystyczna dla tego regionu jest rzeźba typu średniogórskiego i wysokogórskiego z często występującymi śladami oddziaływań lodowców, piętrowe ułożenie roślinności i świata zwierzęcego oraz pionowa zmienność warunków klimatycznych.
Położone na południu Europy półwyspy i wyspy Morza Śródziemnego traktowane są jako odrębny region fizycznogeograficzny. Obejmuje on: Półwysep Apeniński, Półwysep Bałkański, Półwysep Iberyjski, archipelagi i wyspy Morza Śródziemnego. Do wspólnych cech tego regionu zaliczyć należy klimat subtropikalny i śródziemnomorski, charakterystyczną roślinność i świat zwierzęcy. Obszar tego regionu okrywają młode góry systemu alpejskiego.

Budowa geologiczna

Najstarszym elementem trzonu kontynentalnego Europy jest tarcza fennosarmacka, na podłożu której uformowała się młodsza płyta osadowa. Krystaliczne skały tarczy fennosarmackiej ukazują się na powierzchni w północnej (tarcza fennoskandzka) i wschodniej (tarcza ukraińska) części kontynentu. Obszar ten nosi miano Archeoeuropy.
Kaledońskie ruchy górotwórcze (starszy paleozoik) wypiętrzyły góry w północno-zachodniej części Półwyspu Skandynawskiego, góry Wielkiej Brytanii i Irlandii. Ślady fałdowań z tego okresu spotyka się także w innych masywach, ostatecznie ukształtowanych w późniejszych okresach geologicznych (np. w Górach Świętokrzyskich, Sudetach). Obszary związane z orogenezą kaledońską zaliczane są do tzw. Paleoeuropy.
Wskutek fałdowań hercyńskich (karbon) ukształtowały się liczne baseny, masywy górskie, płyty, rowy tektoniczne. Należą do nich: Ardeny, Harz, góry na zachodzie i w centrum Półwyspu Iberyjskiego, Góry.
Świętokrzyskie, góry południowej Irlandii, góry Półwyspu Kornwalijskiego, Masyw Armorykański, Masyw Centralny, Masyw Czeski, Reńskie Góry Łupkowe, Schwarzwald, Ural, Wogezy. Do większych obniżeń ukształtowanych w orogenezie hercyńskiej należą: Basen Akwitański, Basen Parysko-Londyński, Basen Szwabsko-Frankoński, Basen Turyński, Niecka Nidziańska. Obszary dołączone do Europy podczas fałdowań hercyńskich noszą wspólne miano Mezoeuropy.
Orogeneza alpejska (początek w kredzie) doprowadziła do powstania licznych łańcuchów górskich, którym towarzyszą zapadliska. W okresie tym powstały: Alpy, Apeniny, Bałkany, Góry Betyckie, Góry Dynarskie, Góry Greckie, Góry Iberyjskie, Góry Krymskie, Karpaty, Pireneje oraz zapadliska: Kotlina Aragońska, Kotlina Wołoska, kotliny podkarpackie, Nizina Andaluzyjska, Nizina Lombardzka, Nizina Panońska, zapadlisko Adriatyku, zapadlisko Morza Balearskiego, zapadlisko Morza Czarnego. Obszar ukształtowany w orogenezie alpejskiej określany jest nazwą Neoeuropa.

Bogactwa naturalne

Rozmieszczenie pokładów bogactw mineralnych jest ściśle związane z budową geologiczną obszaru Europy. Na obszarach Mezoeuropy znajdują się największe złoża węgla kamiennego, pochodzące z górnego karbonu. Zaliczają się do nich złoża: Belgii, Francji, Niemiec (Zagłębie Ruhry), Polski (Zagłębia Górnośląskie, Dolnośląskie, Lubelskie), Rosji (Zagłębie Peczorskie), Ukrainy (Zagłębie Donieckie), Wielkiej Brytanii.
W skałach porowatych, pochodzących z różnych okresów geologicznych, spotyka się złoża ropy naftowej i gazu ziemnego. Ropa naftowa występuje ponadto w skałach pociętych uskokami, bądź towarzyszy wysadom solnym. Do największych w Europie obszarów roponośnych zalicza się: obszary między Wołgą a Uralem, tzw. "drugie Baku", okolice Hanoweru, północne Włochy, przedgórze karpackie, Wyżynę Nadwołżańską, wybrzeża i dno Morza Północnego.
Najwartościowsze rudy żelaza najczęściej związane są ze skałami metamorficznymi. Do złóż tego typu należą eksploatowane w rejonie Kurska i Krzywego Rogu magnetyty, rudy tytano-magnetytowe i magnetytowo-apatytowe występujące w Szwecji, w okolicach Kiruny i Ruotivaary.
Największe złoża osadowe, zawierające limonit, szamozyt, turyngit, syderyt i hematyt, spotyka się w Lotaryngii i na półwyspie Kercz. W Polsce eksploatowało się pokłady limonitów i syderytów, w okolicach Częstochowy i Kielc. Z metali nieżelaznych, najbardziej rozpowszechnione są rudy cynku i ołowiu, których największe pokłady występują w Górach Betyckich, Górach Kantabryjskich, Sierra Morena. Boksyty wydobywa się we Francji, na Węgrzech i w Chorwacji.
Największe złoża miedzi występują w Niemczech, Polsce, Jugosławii. W Rosji, na Uralu wydobywa się znaczne ilości różnorodnych bogactw naturalnych, m.in. rudy: chromu, manganu, miedzi, niklu, platyny, złota. Na obszarze Europy występują ponadto większe złoża siarki (Sycylia, Polska), fosforytów (Półwysep Kolski), soli potasowych (Niemcy, Francja).

Klimat

Większa część obszaru Europy znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego. Sąsiedztwo kontynentu azjatyckiego i Oceanu Atlantyckiego na przeciwległych krańcach Europy, powoduje ścieranie się wpływów oceanicznych i kontynentalnych. Łagodząco na klimat zachodniej części Europy wpływa ciepły Prąd Zatokowy powodujący duże anomalie termiczne. Na 70° N średnia temperatura roczna jest o 12°C wyższa od średniej temperatury teoretycznej dla tego równoleżnika.
Izotermy stycznia, w środkowej części Europy, przebiegają niemal południkowo, przybierając kierunek równoleżnikowy jedynie na północnych i południowych krańcach kontynentu. Izoterma 0°C, która oddziela obszary o zimach łagodnych, położone na zachodzie kontynentu, od obszarów z mroźnymi zimami na wschodzie, przebiega od Lofotów, wybrzeżami Norwegii do Cieśnin Duńskich, wzdłuż południowych wybrzeży Szwecji, przez Gotlandię, wybrzeżami Morza Bałtyckiego do nasady Półwyspu Jutlandzkiego, następnie do zachodnich podnóży Alp, skręcając po ich południowej stronie na wschód i przez Góry Dynarskie, Starą Płaninę na południowy Krym.
Izotermy lipca mają odmienny, równoleżnikowy przebieg, jedynie na wybrzeżu Oceanu Atlantyckiego wyginają się lekko ku południowi, we wschodniej części Europy zaś ku północy.
Średnia roczna suma opadów w Europie waha się od 200-2000 mm. Opady są większe w zachodniej części kontynentu i na obszarach górskich. Do rejonów o najwyższych opadach należą: północno-zachodnie wybrzeża Islandii, Norwegii, Szkocji, Alpy i Góry Dynarskie. Najmniejsze opady otrzymują kotliny Półwyspu Iberyjskiego i północno-wschodnia Europa.

Stosunki wodne

Ok. 4/5 powierzchni kontynentu należy do zlewiska Oceanu Atlantyckiego, resztę stanowią obszary bezodpływowe, odwadniane przez rzeki uchodzące do Morza Kaspijskiego. Największe rzeki Europy skupiły się we wschodniej części kontynentu. Zalicza się do nich m.in.: Wołga (najdłuższa w Europie), Dniepr, Don, Dźwina, Newa, Peczora. Powierzchnia dorzecza każdej z tych rzek przekracza 200 tys. km2.
W obrębie Europy Zachodniej jedynie systemy wodne Dunaju i Renu dorównują wielkim rzekom wschodnioeuropejskim. Biorąc pod uwagę charakter okresowych zmian zasobności wodnej, warunkowany zespołem czynników ogólnogeograficznych, m.in. klimatycznych, morfologicznych, geologicznych, występujące na obszarze Europy rzeki podzielono na 4 odrębne klasy.
Pierwszą z nich, tzw. wschodnioeuropejską (wschodnioeuropejski reżim wodny) tworzą rzeki nizinne, silnie meandrujące, płynące powoli w rozległych dolinach. Zasilane głównie wodami roztopowymi, najwyższe stany wód osiągają wiosną, najniższe w lecie i w zimie. Do rzek tego typu zalicza się: Boh, Dniepr, Don, Dźwina, Newa, Niemen, Peczora, Wołga.
Drugą klasę, tzw. północnoeuropejską (północnoeuropejski reżim wodny) tworzą przeważnie krótkie, wartkie rzeki, o niewyrównanym profilu podłużnym, z licznymi bystrzami i wodospadami. Wahania stanów wód niewielkie, równoważone licznymi jeziorami przepływowymi. Mają znaczny potencjał hydroenergetyczny. Do rzek reżimu północnoeuropejskiego zalicza się m.in.: Dalälven, Glomma, Torne. Kolejny typ rzek europejskich tworzą rzeki atlantyckiego reżimu wodnego. Rzeki należące do tej klasy są zasilane opadami równomiernie przez cały rok, charakteryzują się stałymi, wysokimi stanami wód, nie zamarzają w zimie. Należą do wartościowych szlaków komunikacji śródlądowej. Do rzek tego typu zalicza się m.in. Sekwana i Tamiza.
Do kolejnego typu, tzw. alpejskiego, należą rzeki zasilane w górnym biegu wodami roztopowymi, z kulminacyjnymi stanami wód późną wiosną, w dolnym biegu zaś zmieniają one charakter na nizinny, są zasilane głównie poprzez opady. Jako przykłady wymienić można m.in.: Dunaj, Garonnę, Pad, Ren, Rodan.
Ostatnim typem rzek występujących na obszarze Europy są rzeki o reżimie śródziemnomorskim. Ich charakterystyczną cechą są znaczne wahania stanów wód związane z nierównomiernym w ciągu roku rozkładem opadów atmosferycznych. Najwyższe wodostany osiągają zimą, najniższe latem. Najważniejsze rzeki tego typu to: Gwadalkiwir, Gwadiana, Tag.
Zestawienie największych rzek Europy, podane liczby określają długość w km, powierzchnię dorzecza w tys. km2, średni roczny przepływ w m3/s. Wołga - 3531, 1360, 8130, Dunaj - 2850, 817, 5430, Ural - 2534, 220, 360, Dniepr - 2285, 503, 1670, Kama - 2030, 522, 4100.
Największe jeziora Europy utworzyły się na obszarach zapadlisk tektonicznych (Ładoga, Onega, Balaton, Wener), najliczniej zaś reprezentowane są jeziora pochodzenia polodowcowego, które występują przeważnie w skupieniach (pojezierza).
Największe górskie jeziora piedmontowe położone są na obszarze Alp (Bodeńskie, Como, Garda, Genewskie, Lago Maggiore). Sporadycznie występują jeziora krasowe, nadbrzeżne, wulkaniczne. Zestawienie największych jezior Europy, podane liczby określają powierzchnię w km2, maksymalną głębokość w m. Ładoga - 18400, 225, Onega - 9610, 124, Wener - 5546, 98, Saimaa - 4400, 58, Pejpus - 3583, 15.

Szata roślinna

Większa część obszaru Europy należy do tzw. eurosyberyjskiego obszaru geobotanicznego, który obejmuje strefę oddziaływania klimatów umiarkowanych. Na północy, szatę roślinną tej części Europy tworzy tajga o drzewostanie sosnowo-świerkowym z brzozą w domieszce, miejscami występującą roślinnością bagienną i torfowiskową. Dla południowej części tego obszaru charakterystyczne są natomiast lasy liściaste bądź mieszane o drzewostanie składającym się z dębu, grabu, klonu, lipy oraz buka.
Południowo-wschodnią część obszaru eurosyberyjskiego, ze względu na odmienne stosunki klimatyczne wyodrębniono w oddzielną prowincję geobotaniczną, zwaną pontyjsko-panońską. Jej obszar rozciąga się od Dolnej Austrii po południową Ukrainę. Charakterystyczną formacją roślinną tej części Europy są lasostepy na zachodzie i stepy na wschodzie.
Północne krańce kontynentu, położone w strefie oddziaływania klimatów zimnych, porasta roślinność arktyczna, tundrowa. Charakterystyczny dla tej części Europy jest brak lasów. Szatę roślinną tworzą niskie krzewinki, rośliny zielne, mchy i porosty.
Na Nizinie Nadkaspijskiej stepy prowincji pontyjsko-panońskiej przechodzą w często słone półpustynie i pustynie. Tereny te wyodrębniono w oddzielny obszar geobotaniczny, zwany irano-turańskim.
W basenie Morza Śródziemnego wykształciła się odrębna formacja roślinna. Charakterystycznymi jej elementami są wiecznie zielone, twardolistne zarośla (makia).Rozkład roślinności można obeżeć na mapie biomy .

Świat zwierzęcy

Rozmieszczenie poszczególnych gatunków zwierząt na obszarze Europy związane jest ściśle z układem stref roślinno-klimatycznych. Obszary tajgi zamieszkują łosie, burunduki, polatuchy, rosomaki oraz cietrzewie, głuszce, jarząbki, krzyżodzioby, orzechówki. W lasach liściastych obszaru eurosyberyjskiego najczęściej spotyka się: dziki, jeże, jelenie, koszatki, orzesznice, popielice, sarny, żbiki oraz ptaki śpiewające i dzięcioły, a także jaszczurki zwinki, zaskrońce, żmije. Do charakterystycznych mieszkańców prowincji pontyjsko-panońskiej zalicza się m.in.: bobaki, chomiki, perewiaski, suhaki, tchórze stepowe, ślepce oraz błotniaki, dropy, orliki stepowe, sowy błotne, a także jaszczurki stepowe i połozy.
Do charakterystycznych ssaków występujących w basenie Morza Śródziemnego zaliczają się: cywety, daniele, ichneumony, jeżozwierze, magoty (jedyne europejskie małpy), muflony. Do typowych ptaków tego obszaru należą czerwonaki i pelikany. Licznie reprezentowane są gady, żyje tu wiele gatunków węży, żółwi i jaszczurek.
Północne krańce Europy porośnięte roślinnością tundrową, zamieszkiwane są przez: białe niedźwiedzie, bielaki, lemingi (leming śnieżny, leming właściwy), pieśce, renifery, z ptaków pardwy. W rzekach liczne gatunki ryb łososiowatych. Cechą charakterystyczną tego regionu jest rzadkie występowanie płazów i gadów.
W europejskich górach spotyka się: kozice, koziorożce, niedźwiedzie brunatne, polniki śnieżne, świstaki oraz orłosępy, orły przednie, pomurniki, wrończyki alpejskie. Z płazów nierzadko występują salamandry.

Ludność

Obszar Europy (bez europejskiej części Rosji) zamieszkuje 578 088 tys. osób, tj. 10,6% ludności świata. Średnia gęstość zaludnienia jest najwyższa wśród kontynentów i wynosi 98 osób/km2, w krajach Unii Europejskiej osiągając nawet 146 osób/km2.
Czołowe miejsca wśród najludniejszych państw europejskich zajmują (liczba ludności w tys., dane z 1994): Niemcy (81 410), Wielka Brytania (58 091), Francja (57 747), Włochy (57 193), Ukraina (51 910), listę zamykają: Islandia (266), Andora (65), Monako (31), Liechtenstein (30), San Marino (25).
Charakterystyczną cechą Europy jest wielki rozwój miast, w których mieszka 73% ludności. W czterech krajach europejskich wskaźnik urbanizacji osiągnął poziom 90% bądź większy. Należą do nich: Belgia (95%), Hiszpania (91%), Niemcy (90%), Islandia (90%) (w porównaniu pominięto miniaturowe państewka, Monako i San Marino będące w praktyce ośrodkami miejskimi).
Rozwój miast odbywa się poprzez procesy wchłaniania pobliskich miast i wsi, w wyniku których tworzą się wielkie aglomeracje bądź konurbacje, tj. zespoły miast ze sobą sąsiadujących, powiązane więzami produkcyjnymi i gospodarczymi. Do największych miast kontynentu europejskiego zaliczają się (liczba mieszkańców w tys., 1991): Paryż z aglomeracją 9 063, Londyn z aglomeracją 6 756, Berlin 3 419, Rzym 2 804, Budapeszt 2 016.
W większości krajów europejskich zjawisko analfabetyzmu nie istnieje bądź nie jest istotnym problemem społecznym. Jedynie w trzech krajach analfabeci stanowią więcej niż 10% społeczeństwa, należą do nich: Albania (28%), Malta (16%) i Portugalia (15%).
Średnia długość życia kobiet 79, mężczyzn 72 lata wykazuje znaczące wahania. Najdłużej żyją mieszkańcy Szwajcarii (mężczyźni - 75, kobiety - 83 lata), Włoch (odpowiednio 75/82), Hiszpanii (75/82), Szwecji (75/81), Francji (74/82), najkrócej Białorusi, Łotwy, Mołdawii i Ukrainy (65/74). Polska zajmuje w tym porównaniu jedno z ostatnich miejsc. Przeciętny Polak dożywa 69, Polka 77 lat.

Języki

Pod względem językowym kontynent europejski zachowuje względną jednolitość. Przeszło 90% ludności posługuje się językami należącymi do rodziny indoeuropejskich, z innych na uwagę zasługują rodziny uralska i turecka. Indoeuropejskie języki występujące na obszarze Europy dzielą się na trzy grupy: germańską, romańską i słowiańską.

Historia

Pierwsze cywilizacje na obszarze Europy powstały w trzecim tysiącleciu p.n.e. Największe znaczenie osiągnęło, obejmując swoim zasięgiem szereg krain w basenie Morza Śródziemnego, Cesarstwo Rzymskie. W początkach naszej ery w granice Cesarstwa weszły znaczne obszary zachodniej i południowej części kontynentu europejskiego po Ren, Dunaj i Karpaty.
Po rozpadzie Cesarstwa tworzyły się stopniowo nowe organizmy państwowe. Kształtowanie się feudalnych państw narodowych przypada w Europie Zachodniej na VI-VIII w., we wschodniej części kontynentu proces ten przebiegał pomiędzy IX i X w. Czynnikiem tworzącym poczucie wspólnoty europejskiej nowo powstałych państw była religia chrześcijańska.
Ostatnie państwa pogańskie na obszarze Europy uległy chrystianizacji w XIV w. (Litwa). W XI w., dzięki znacznemu rozwojowi nauki i techniki dokonały się szybkie procesy urbanizacyjne, rozwinęło się rzemiosło, handel i rolnictwo.
Drugi okres przyspieszonego rozwoju państw europejskich miał miejsce w XV i XVI w. Pojawiło się wówczas wiele ważnych wynalazków (wielkie piece hutnicze, proch, kompas, druk), które pozwoliły krajom Europy wysunąć się w rozwoju gospodarczym przed inne kręgi cywilizacyjne.
W okresie tym nastąpił rozłam w kościele katolickim (reformacja), który naruszył podstawy wspólnoty religijnej krajów europejskich, pomimo to poczucie jedności cywilizacyjnej utrzymało się. Od XV w. państwa Europy Zachodniej rozpoczęły ekspansję kolonialną i rozwinęły handel dalekosiężny. Na wschodzie kontynentu nastąpiła stabilizacja systemu feudalnego i rozwój rolnictwa. W XVII w. decydujące znaczenie w życiu politycznym Europy osiągnęły mocarstwa kolonialne, zarazem kraje silnie uprzemysłowione: Anglia, Francja oraz Rosja i Austria.
Osadnicy europejscy skolonizowali Amerykę, wypierając i częściowo tępiąc ludność miejscową, tworząc cywilizacje powielające wzorce europejskie. Odmiennie przebiegał proces kolonizacji Afryki i Azji, gdzie nowe osadnictwo napotykało na znaczne przeszkody w postaci nie sprzyjających warunków klimatycznych (Afryka) i silnie zakorzenionych, dobrze rozwiniętych starych cywilizacji.
Wielka Rewolucja Francuska (1789) zachwiała stabilnym dotąd układem politycznym Europy. W jej wyniku od władzy odsunięto feudałów i posiadaczy ziemskich, proklamowano utworzenie republiki, stworzono podstawy procesu kształtowania się kapitalizmu i nowoczesnej demokracji parlamentarnej. Pomimo klęski Napoleona, proces upadku feudalnych monarchii w Europie trwał nadal.
W wyniku rewolucji 1830 oraz Wiosny Ludów 1848 w niemal wszystkich krajach Europy dostęp do władzy otrzymali przedstawiciele burżuazji, zniesiono poddaństwo chłopów, zlikwidowano feudalny system władania ziemią. Wiek XIX, dzięki nie spotykanemu dotąd w historii cywilizacji postępowi naukowo-technicznemu (rewolucja przemysłowa) był okresem wzrastającej przewagi państw europejskich nad państwami innych kontynentów (z wyjątkiem Stanów Zjednoczonych i Japonii

Pojawienie się na arenie międzynarodowej zjednoczonych, pod zwierzchnictwem Prus Niemiec (1871) oraz zjednoczonego państwa włoskiego (1861) naruszyło równowagę geopolityczną. Na tle rywalizacji o wpływy w koloniach i sporu o pozostałości imperium tureckiego na Bałkanach wybuchła, w 1914, I wojna światowa. Działania wojenne przyczyniły się do spustoszenia rozległych obszarów Europy, a także do spadku znaczenia na arenie międzynarodowej wszystkich państw biorących udział w konflikcie. Gdy działania wojenne dobiegały końca, władzę w Rosji przejęli komuniści proklamując powstanie ZSRR.
Po I wojnie światowej powstały w Europie Środkowej i Wschodniej nowe państwa. Niepodległość po 123 latach zaborów odzyskała Polska, Austro-Węgry rozpadły się na odrębne państwa narodowe, powstała Czechosłowacja i Jugosławia. W latach 1929-1933 gospodarkę państw europejskich dotknął głęboki kryzys. Radykalne nastroje społeczeństw wielu krajów starali się wykorzystać, dążący do przejęcia władzy, ideolodzy faszyzmu.
Faszystowscy przywódcy zdołali uzyskać kontrolę nad państwem we Włoszech (1922) i Niemczech (1933). Prowadzona przez A. Hitlera polityka agresji, dążenie do uzyskania dominującej roli Niemiec w Europie i na świecie, doprowadziła do aneksji Austrii, Czechosłowacji i wybuchu II wojny światowej (1939). Politykę agresji i podbojów prowadził także ZSRR, kontynuując imperialne tradycje Rosji carskiej. 23 VIII 1939 podpisano w Moskwie traktat niemiecko-sowiecki rozgraniczający "sfery wpływów" obu krajów w Europie Wschodniej (Pakt Ribbentrop-Mołotow). Podpisanie traktatu dające Hitlerowi gwarancję, że w wypadku wojny z Francją i Wielką Brytanią, siły polskie związane będą walkami z armią sowiecką, stało się bezpośrednią przyczyną ataku Hitlera na Polskę.
Klęska hitlerowskich Niemiec i "eksport rewolucji" do krajów zajętych przez Armię Czerwoną wytworzył nową sytuację w Europie po zakończeniu II wojny światowej. Rozpoczął się okres rywalizacji pomiędzy państwami bloku sowieckiego a krajami zachodnimi. Zimna wojna toczona przez przeciwstawne obozy wyrażała się w wyścigu zbrojeń, zarówno w dziedzinie broni konwencjonalnej, jak i nuklearnej.
W gospodarce państw zachodnioeuropejskich zarysowały się wyraźne tendencje do integracji. Utworzono Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (1951), Europejską Wspólnotę Gospodarczą (1958). W kolejnych latach poszerzano płaszczyzny integracji dążąc do unifikacji nie tylko gospodarek, ale i całego systemu polityczno-społecznego państw Europy Zachodniej. W grudniu 1991 szefowie państw i rządów krajów EWG podpisali w Maastricht porozumienie w sprawie utworzenia Unii Europejskiej (Maastricht - traktat).
Kraje pozostające w sowieckiej strefie wpływów rozwijały się znacznie gorzej niż państwa zachodnioeuropejskie. Forsowanie industrializacji w oparciu o rozbudowę przemysłu ciężkiego, centralne planowanie działalności gospodarczej doprowadziło do powstania całych gałęzi przemysłu produkujących na potrzeby sprawozdawczości, która próbowała przypisać niektórym wskaźnikom (produkcja stali, energii elektrycznej, węgla kamiennego, blachy itd.) cechy miar rozwoju cywilizacyjnego kraju i społeczeństwa (propaganda sukcesu).
Trwający od objęcia władzy w ZSRR przez M. Gorbaczowa (1989) proces transformacji ustrojowej i gospodarczej doprowadził do rozbicia europejskiego i światowego systemu komunistycznego, następnie do rozpadu samego ZSRR. Niepodległość odzyskały: Litwa, Łotwa i Estonia, powstały nowe państwa: Ukraina, Białoruś, Mołdawia. Pierwszym niekomunistycznym rządem w krajach Europy Wschodniej był powołany w 1989 w Polsce gabinet T. Mazowieckiego

W 1990 zjednoczyły się podzielone po II wojnie światowej Niemcy. Jednocześnie dały o sobie znać nacjonalizmy i tendencje odśrodkowe. Na Półwyspie Bałkańskim doszło do rozpadu federacyjnej Jugosławii, powstania niepodległej Słowenii, Bośni i Hercegowiny, Chorwacji i Macedonii.
Tłumione wcześniej waśnie etniczne spowodowały w krajach byłej Jugosławii wybuch wojny domowej. W 1993 rozwiązano istniejącą od 1918 federację Republiki Czeskiej i Republiki Słowackiej tworząc dwa oddzielne państwa narodowe.
Układ sił politycznych, jaki zaistniał po upadku systemu komunistycznego daje szansę integracji krajów środkowej i wschodniej Europy z państwami Europy Zachodniej i odbudowania poczucia jedności cywilizacyjnej obu części kontynentu.

---