A może Linux?

Rafał Połoński

Miałem okazję spotkać się z kilkoma niewidomymi osobami, które opowiadały mi o swoim

środowisku pracy: DOSowy screenreader (czytnik ekranu) z podłączonym sprzętowym syntezatorem

mowy. Później w etapie trochę przymusowej i kosztownej ewolucji towarzyszyłem im,

gdy przestawiali całe swoje środowisko pracy na MS Windows.

Czy darmowy system operacyjny Linux, który zdobywa coraz większe grono zwolenników,

może być przydatny dla osoby niewidomej? Spróbuję przedstawić moje spostrzeżenia

na ten temat, ukazując słabe i mocne strony systemu.

Linux jest darmowym systemem operacyjnym o dostępnym kodzie źródłowym. Pozwala to

nam na jego modyfikację oraz bezpłatną dystrybucję. Można zupełnie legalnie (nawet

trzeba) robić dowolną ilość kopii i przekazywać je innym. Siła Linuxa leży nie tylko

w samym systemie, ale przede wszystkim w ilości jego użytkowników oraz ich wspólnocie.

Ludzie chętnie wymieniają się informacjami, duży ruch panuje na listach dyskusyjnych,

a lokalne grupy organizują spotkania we własnych okręgach. Dzięki swojej filozofii

Linux zdobywa coraz więcej nowych zwolenników, co wiąże się także z powstawaniem

ogromnej ilości programów. Bez nich sam system nie mógłby istnieć. Więcej o samej

filozofii systemu można przeczytać na stronach:

http://www.linux.org.pl

http://www.jtz.org.pl

Otwartość Linuxa odstrasza niektórych producentów oprogramowania komercyjnego i dlatego

- w porównaniu z Windows - programów specjalistycznych (syntezatory mowy, czytniki

ekranu) jest mniej i są one funkcjonalnie uboższe; przynajmniej na razie.

Dostępne oprogramowanie

Główny serwis z odnośnikami do konkretnych programów przeznaczonych dla osób niewidomych

pracujących pod Linuxem to BLINUX (Blind Linux).

http://leb.net/blinux

Większość dostępnego oprogramowania pracuje w tekstowej konsoli Linuxa. Można to

przyrównać do środowiska MS-DOS, jednak bez jego ograniczeń - jako samego systemu

operacyjnego.

Emacspeak

Emacspeak, według określenia jego autora dr T.V Ramana z Uniwersytetu Cornell, jest

potężnym audiośrodowiskiem przeznaczonym dla osób niewidomych, pracujących w systemie

Unix. Sądzę, że to najbardziej zaawansowana aplikacja specjalistyczna, dostępna za

darmo. Emacspeak nie jest zwykłym czytnikiem ekranu. Analizuje on informacje, które

normalnie zostałyby w całości przekazane naszemu czytnikowi i wypowiada tylko to,

co w danym kontekście jest istotne. Pozwala poruszać się po informacji w sposób strukturalny,

zmieniając zupełnie dotychczasową filozofię pracy. Można go nazwać "gadającą aplikacją".

Emacspeak współpracuje z popularnymi (przynajmniej na Zachodzie) sprzętowymi syntezatorami

mowy: DECtalk Express, DECtalk Multivoice, DoubleTalk, LittleTalk.

Braille Lite, Apollo 2.

Istnieje jednak sporo wad tego systemu. Największa, to trudność nauczenia się obsługi

Emacspeaka. Skróty klawiszowe mogą być mało intuicyjne, zaś sama praca z programem

mocno odbiega od aplikacji windowsowych. Emacspeak w całości napisano po angielsku,

ale przetłumaczenie go na język polski nie będzie łatwe ze względu na wewnętrzną

budowę systemu. Emacspeak jest zestawem makr; swoistą nakładką na potężny edytor

Emacs. To przywiązuje nas do samego środowiska emacsowego i wymusza używanie tylko

tych programów, które także są związane z tym edytorem. Jest ich bardzo dużo i są

one różnorodne, jednak przywiązanie jedynie do programów wywoływanych z wewnątrz

Emacsa można traktować jako pewne ograniczenie. Więcej o Emacspeaku można przeczytać

na stronie:

http://emacspeak.sourceforge.net/

Warto także zajrzeć tutaj:

http://www.linux-doc.org/HOWTO/Emacspeak-HOWTO.html

Speakup

Speakup działa na zupełnie innej zasadzie, niż poprzednio opisywany Emacspeak. Jest

to czytnik ekranu (recenzent ekranu), wykorzystujący skróty (domyślnie klawiatura

numeryczna) do poruszania sie po tekście i odczytywania informacji na ekranie, np.:

KeyPad-8 - powiedz aktualną linię,

InsKeyPad-8 - czytaj od góry ekranu do kursora,

KeyPad-5 - powiedz aktualne słowo,

KeyPad-plus - przeczytaj cały ekran

oraz masę innych dodatkowych skrótów, oczywiście przedefiniowalnych.

Speakup charakteryzuje się tym, że działa jako element jądra Linuxa, co pozwala na

usłyszenie syntezatora już w czasie startu systemu, a nie dopiero po uruchomieniu

odpowiedniego oprogramowania. Do wad Speakupa należy zaliczyć to, że działa on tylko

z syntezatorami sprzętowymi, które - jak wiadomo - są drogie. Dodatkowo wymusza umiejętność

kompilacji jądra systemu, aby wnieść poprawki właśnie w postaci programu Speakup.

Dużą niedogodnością może być fakt, że Speakup nie odczytuje każdej linii, gdy poruszamy

się w edytorze w góre lub w dół, ale potrafi śledzić ruch kursora. My jedynie musimy

co chwilę wymuszać odczytywanie aktualnej linii jednym ze skrótów na klawiaturze

numerycznej.

Obsługiwane syntezatory to:

- DoubleTalk PC

- LiteTalk

- DoubleTalk LT

- Accent PC oraz SA

- Artic Transport

- SpeakOut

- Dectalk zewnętrzny i Express

- Audapter

- Braille 'N Speak

- Apollo2 (chyba jedyny, posiadający wsparcie dla języka polskiego)

Więcej o programie można przeczytać na stronie:

http://www.linux-speakup.org

Screader

Inny, zbliżony do Speakupa, czytnik ekranu to Screader. Obsługuje sprzętowe syntezatory

oraz syntezator Festival i ViaVoice (o nich poniżej). Screader to modyfikacja popularnego,

unixowego programu screen. Screader jest uruchamiany dopiero po wystartowaniu Linuxa

i po zalogowaniu się do niego, inaczej niż ma to miejsce w programie Speakup. Dostępny

jest na stronach autora

http://www.jlemmens.nl/eng-screader.html

Polacy nie gęsi...?

Niestety, większość podanych powyżej programów działa tylko w języku angielskim i

posiada dokumentację tylko w tym języku. Największy jednak problem polega na tym,

że jak na razie jedyny syntezator mówiący po polsku w Linuxie to sprzętowy Apollo

2 - bardzo drogi, o słabej jakości syntezy mowy w języku polskim.

Musimy więc eksperymentować z Linuxem, używając anglojęzycznego syntezatora i oczekiwać,

że w najbliższym czasie powstanie jakiś nowy produkt, który będzie mówił po polsku.

Czy tylko hardware?

Wspominałem cały czas o programach, współpracujących jedynie z syntezatorami sprzętowymi.

Istnieje jednak kilka rozwiązań programowych. Niestety, na razie żadne z nich nie

pozwala na udźwiękowienie Linuxa po polsku. Wydaje mi się, że warto wspomnieć o tych

projektach.

Festival

- darmowy system syntezy mowy powstały na Uniwersytecie w Cambridge. Nie ma oficjalnego

wsparcia dla języka polskiego.

http://www.cstr.ed.ac.uk

MBrola

- system powstały w Belgii, charakteryzujący się doskonałą jakością syntezy. Nie

ma także wsparcia dla języka polskiego. Próba stworzenia takiego modułu dla MBroli

na Uniwersytecie Warszawskim zakończyła się niepowodzeniem.

http://tcts.fpms.ac.be/synthesis/ mbrola.html

ViaVoice

- system syntezy mowy stworzony przez firmę IBM. Charakteryzuje się bardzo dobrą

jakością syntezy. Angielska wersja Linuxowa jest do pobrania ze stron IBM. Osoby

zainteresowane nauką Linuxa po angielsku powinny wybrać właśnie ViaVoice razem z

Emacspeakiem. Te dwa programy tworzą doskonały, w pełni darmowy tandem, pozwalający

na zbudowanie pełnowartościowej końcówki internetowej z szeregiem programów od razu

do wykorzystania, które udźwiękawia właśnie Emacspeak. Mankamentem ViaVoice jest

to, że wymaga on komputera klasy Pentium, najlepiej z 64 MB lub więcej pamięci RAM.

http://www.software.ibm.com/ speech/dev

Syntalk

- z firmy Neurosoft, popularny produkt w środowisku niewidomych pracujących w Windows.

Istnieje wersja beta tego produktu, działająca w Linuxie. Nie ma możliwości użycia

go ani z Emacspeakiem, ani Speakupem, ani żadnym innym programem.

http://www.neurosoft.pl

Spiker

- z firmy IVO, produkt w wersji beta. Na stronach twórcy obiecują wkrótce wersję

działającą w systemie Linux. Niestety, w czasie powstawania tego artykułu taka wersja

jeszcze nie istniała.

http://www.ivo.pl/ivo_spiker.html

Środowisko graficzne

Dobrym posunięciem firmy Microsoft było ujednolicenie interfejsu programowego (Microsoft

Speech API), co ułatwiło programistom tworzącym syntezatory mowy przystosowanie ich

do systemu Windows.

Dwa najpopularniejsze środowiska graficzne, pracujące w systemie Unix (KDE oraz GNOME)

także tworzą podobne API, aby ułatwić twórcom pisanie syntezatorów i ich integrację

z systemem. Mam nadzieję, że to pozwoli w najbliższym czasie udźwiękowić dynamicznie

rozwijające się projekty.

http://accessibility.kde.org/

http://developer.gnome.org/ projects/gap/

Lista dyskusyjna

Przed napisaniem artykułu założyłem listę dyskusyjną, przeznaczoną dla polskich niewidomych

użytkowników systemu Linux. Można zapisać się na nią wysyłając list na adres:

[e-mail]

z tematem subscribe, a zadać pytanie wysyłając list na adres:

[e-mail]

Myślę, że poprzez dyskusję i pytania wyjaśni się dużo wątpliwości.

Czy jednak warto?

Mam nadzieję, że zasiałem ziarno wątpliwości i miłośnik komputerów, znudzony już

środowiskiem Windows, spróbuje poeksperymentować z Linuxem. Jeśli będzie większe

zainteresowanie, gotów jestem publikować cykl artykułów, skupiając się już konkretnie

na opisie instalacji poszczególnych rozwiązań.

---