POREWOLUCYJNE IDEOLOGIE JAKO TEORIE SPOŁECZNE KONSERWATYZM - Wyrósł na radykalnej krytyce Oświecenia i rewolucji. - Ideologia epoki przejścia od społeczności tradycyjnej do nowoczesnej, w której to co było uświęcone przez tradycję ginie. - Zabiega, by zmiany społeczne nie naruszyły ładu społ. a nie o to by zmian nie było. EDMUND BURKE - Wyraz niechęci do rewolucji i jej ideologii. - Zarysował zasady konserwatywnej filozofii społecznej. Antyracjonalizm myśli konserwatywnej - Racjonalizm w polityce= zgubny utopizm - W teorii społ. poddawali w wątpliwość przydatność wszelkich ogólnych zasad. Krytyka oświeceniowych koncepcji natury ludzkiej 1. Na naturę ludzką składają się czynniki racjonalne i irracjonalne, których nie można okiełznać (wiara, obyczaj, przesąd itp.) Przesąd- na nim opiera się życie społeczne Człowiek to istota nade wszystko czująca. 2. Irracjonalną naturę człowieka potraktowali jako zjawisko zależne od miejsca i czasu 3. Wyodrębniali narody, konkretne społeczeństwa. Pojęcie „duch narodu”- kładziono nacisk na irracjonalny jego charakter, poznajemy go intuicyjnie. - Rzeczywistość społeczna rozwija się spontanicznie, człowiek jest bezsilny w jej kształtowaniu, ale może ją zniszczyć. - Konserwatyści skupiali się na zjawiskach będących rezultatem żywiołowego wzrostu społecznego organizmu, na: języku, obyczajach, prawie zwyczajowym, folklorze. Antyatomizm konserwatywnej filozofii społecznej 1. Społeczeństwo= swoista całość, a nie zbiór samodzielnych jednostek. 2. Przeciwni atomizmowi. 3. Społeczeństwo jest nadrzędne w stosunku do jednostki. 4. Człowiek żyje w społeczności, dla społeczności, i dzięki społeczności. 5. Ludzie stają się ludźmi dzięki istnieniu i przynależności do społeczeństwa. 6. Społeczeństwo- rezultat Boskiej działalności i historycznego wzrostu. 7. Wierzenia, obyczaje, instytucje są ucieleśnieniem zbiorowej mądrości. 8. Społeczeństwo= organizm. Pluralistyczna koncepcja społeczeństwa Silne państwo- gdy w jego ramach jednostka włączona jest w system różnego rodzaju zależności obejmująca wszystkie dziedziny życia. Byli pluralistami, bo społeczeństwo traktowali jako kongregat różnych grup uhierarchizowanych odpowiednio do ważności usług jakie każda oddaje społeczeństwu. Problem więzi społecznej Upadek dawnego ustroju był w oczach konserwatystów niebezpiecznym naruszeniem jego fundamentów, polegającym zwłaszcza na zerwaniu tradycyjnych więzi między ludźmi. Przeciwstawienie dwóch rodzajów społeczności ze wzg. na charakter więzi: 1. Bezpośrednia więź, dzięki uczuciu, tradycji, religii- społeczeństwa feudalne 2. Podstawa to interesy, sformalizowane przepisy prawne lub fizyczny przymus- burżuazja Religia- stanowi podstawę więzi społecznej, przenika wszystkie dziedziny życia. Burke: społecznością powinny rządzić ukształtowane historyczne zwyczaje. Konserwatyzm a teoria socjologiczna W dziedzictwie myśli konserwatywnej zawarte były ważne problemy socjologiczne. Socjologia XIXw. wielokrotnie nawiązywała do konserwatystów. LIBERALIZM Filozofia społeczna głosząca: 1. Poszanowanie ludzkiej godności 2. Poszanowanie praw jednostki 3. Likwidację dziedzicznych przywilejów 4. Zniesienie samowoli i zniewolenia 5. Uzależnienie społecznej pozycji jednostki od jej osobistych zasług 6. Ograniczenie uprawnień rządu 7. Swobodę sumienia 8. Tolerancję Przedstawiciele: - Alexis de Tocquevill , John Stuart Mill, Beniamin Constant ,Wilhelm von Humboldt liberalizm a oświecenie - Liberalizm to dalsza krytyka oświecenia. - Krytykowali rewolucje, ale nie idealizowali starego porządku. - Odrzucali gwałtowne zmiany społeczne, ale wierzyli w postęp i potrzebę reform. - Po rewolucji obawiali się despotyzmu władzy i ludu. Osłabienie silnej w oświeceniu wiary w moc instytucji politycznych Indywidualizm myśli liberalnej 1. Jednostka ludzka jest w centrum 2. Społeczeństwo to suma działań wolnych jednostek 3. Człowiek to suwerenne indywiduum obdarzone z natury pewnymi uprawnieniami, których nie może się on zrzec i nie może być ich pozbawiony przez arbitralną decyzję władzy dla domniemanego dobra ogółu. 4. Zadaniem organizacji polit. i społ. jest zapewnienie jednostce optymalnych warunków korzystania z owych uprawnień. 5. Siła i trwałość zbiorowości zależy od tego jak nieskrępowanie rozwijają się jednostki. 6. Zasada laisser fair, laisser passer (F. Quesney) ingerowanie w swobodne działanie jednostek prowadzi do nieładu. 7. Naturalna wolność (chyba, że ktoś chce poprzez swoją ograniczyć ją drugiej osobie) 8. Afirmacja socjologicznego nominalizmu Samorzutny ład społeczny W jaki sposób ład społeczny jest możliwy jeżeli jednostki działają w sposób egoistyczny? Wg. Smith`a egoistyczne interesy zmuszają nas do wymiany usług i współdziałania. Podział pracy kształtuje się żywiołowo. Dbając o swój interes każda jednostka przyczynia się do zawiązania i utrwalenia więzi społ. Podstawą ładu społecznego są spontanicznie kształtujące się stosunki. Ład wynika z samorzutnych ruchów jednostek, zwany był porządkiem naturalnym. Uniwersalizm liberalizmu(liberalizm a teoria społeczeństwa) 1. Ugruntował przekonanie o istnieniu samorzutnego ładu społ. niezależnego od władzy politycznej. 2. Liberalizm skonstruował dwa ważne paradygmaty: a. Indywidualizm metodologiczny- działania jednostek tłumaczą zjawiska społeczne b. Paradygmat kapitalizmu- społeczeństwo to rynek, jednostki pragną zysku dla siebie, podejmują decyzje mające na celu mx zysku prywatnego i min. własnych strat ale zapewniają zarazem wzrost pomyślności ogólnej UTOPIJNY SOCJALIZM I KOMUNIZM - Stworzenie dobrego społeczeństwa jest sprawą przyszłości. - Społeczne potrzeby są tożsame z potrzebami stanu IV= proletariatu. Socjalizm XIX w - Kierunek przeciwstawny liberalizmowi, indywidualizmowi. - Ośrodkiem zainteresowania było dobro organizacji społecznych jako całości. Dla socjalizmu charakterystyczne było: - Decydująca kwestia socjalna - Należy wprowadzić nowy ład społeczny i gospodarczy oparty na współpracy (zrzeszenia) - Skupienie uwagi na sposobie zorganizowania produkcji, podziału dóbr i wychowania Komunizm - Ma podobne jak socjalizm - Dodatkowo kojarzono z komuną jako samorządną społecznością, ze wspólnotą, gdzie nie ma własności prywatnej i pieniądza - Bardzo radykalny - Program pokojowej reorganizacji społeczeństwa Przedstawiciele: - Saint- Simon - Henri - Owen - Fourier Socjalizm utopijny wobec oświecenia i rewolucji - Mało krytyczny wobec rewolucji (bo była zbyt słaba) - Rewolucja to epoka przejściowa - Owen- warunki tworzą człowieka; plastyczność natury ludzkiej - Fourier- natura ludzka jest niezmienna; społeczność należy dostosować do jej wymogów Krytyka społeczeństwa burżuazyjnego - Surowa i wszechstronna krytyka społeczeństwa porewolucyjnego - Krytyce towarzyszyły projekty społecznej reformy, którą popierałyby położenie grup upośledzonych a nawet doprowadziłaby do szczęśliwości. - Uważali, że stan społeczeństwa jest ważniejszy od ustroju politycznego - Zło to przemoc rządzących i posiadających, to stan wojny wszystkich przeciwko wszystkim- współzawodnictwo zamiast współpracy - Burżuazja to egoiści i anarchiści - Niektórzy uważali, że w ogóle nie ma społeczeństwa, bo brak w nim jedności, brak troski o dobro wspólne Ideał społeczny - Utopie zawierały opisy pożądanego ładu społecznego - Idea zrzeszania- bez przemocy i konkurencji, z harmonijną współpracą wolnych i równych obywateli - Każdy wynagradzany odpowiednio za soją pracę, pracę dla dobra wspólnego - Idea wspólnoty- zniesienie własności prywatnej i równość - Różne drogi realizacji ideału Myśl socjalistyczna a nauka społeczna - Dokumentacja na temat społeczeństwa burżuazyjnego - Systematyzowanie problemów tego społeczeństwa - Analiza pojęć zrzeszenie i wspólnota - Ważna problematyka społeczno- ekonomiczna TEORIA SPOŁECZNA SAINT SIMONA Twórczość jego pełna jest przenikliwych obserwacji, jednocześnie zaś zawiera oryginalną i prekursorską propozycję interpretacji faktów nowego społeczeństwa, które nazwał przemysłowym Kryzys i drogi wyjścia z kryzysu Jak większość współczesnych przekonany był że Europa znalazła się w stanie głębokiego kryzysu, polegającego na przejściu od systemu feudalnego i teologicznego do industrialnego i naukowego. Stan krytyczny- następuje po i poprzedza stan organiczny Charakteryzuje się tym, że wszelka wspólnota myśli, działania zbiorowe, koordynacja ustaje, a społeczeństwo jest już tylko nagromadzeniem odosobnionych i zwalczających się jednostek. Idea nowej encyklopedii-w której cała współczesna wiedza zostałaby scalona ujęta w sposób umożliwiający jej wykorzystanie dla dobra ludzkości. Budowa systemu naukowego-miał posłużyć do odbudowy jedności w społeczeństwie, możliwa jest oparta na nauce świadomość społeczna i właśnie jej upowszechnienie umożliwi przezwyciężenie kryzysu społecznego. Idea nauki społecznej Za konieczny element reformy wszelkiej nauki uznał stworzenie nauki społecznej!!! Poważne w jej tworzeniu miały być wzorce wzięte z przyrodoznawstwa: Społeczeństwo jako organizm- jego budową i rozwojem rządzą niezmienne prawa, jest rozwijającą się całością, której części pozostają ze sobą w ściśle określonych stosunkach. -prawa te służą do przewidywania zjawisk społecznych, oraz świadomego kierowania ich przebiegiem -znajomość tych praw zapewni zgodę (nikt nie spiera się o to co jest w świetle nauki pewne) Nauka o społeczeństwie: -przede wszystkim nauka historyczna Oryginalność Saint-Simona 1.jeden z pierwszych myślicieli, którzy swemu ideałowi społecznemu nadali dynamiczny charakter.(społeczeństwo industrialne to nie raz osiągnięty stan, to pkt wyjścia dalszego rozwoju prowadzącego do wszechstronnego wzbogacenia się ludzkości i powiększenia jej władzy nad przyrodą) 2.koncepcja zrzeszenia była koncepcją na skalę państwową , państwo powinno przeobrazić się w jeden wielki zakład produkcyjny a władza nad ludźmi we włdzę nad rzeczami(zarządzanie państwem w ręce uczonych i organizatorów produkcji) 3. mocno podkreślał, iż chodzi o zarządzanie scentralizowane i umożliwiające kontrolę nad całością procesów wytwórczych oraz ich planowanie NACJONALIZM Na nacjonalizm składają się następujące przeświadczenia(połączenie różnych ideologii): a) ludzkość dzieli się przede wszystkim na narody, z których każdy ma swoją własną historię i potrzeby, które można zaspokoić tylko za pomocą środków dostosowanych do jego swoistego charakteru. b) naród jest jedną z wielu zbiorowości, do których jednostka należy, lecz wspólnotą bezwzględnie najważniejszą, w przypadku konfliktów należy wybierać zawsze solidarność z narodem. c) naród jest wspólnotą przyrodzoną, do której wchodzi się przez sam fakt urodzenia; obowiązki jednostki wobec niego nie są i nie powinny być przedmiotem wolnego wyboru. d) naród jest wspólnotą „organiczną”, jedną i niepodzielną, pojawiające się niekiedy podziały wewnątrz niej są nienaturalne i niepożądane, jeżeli się pojawiają to słabnie duch narodowy. e) naród jest jedyną w swoim rodzaju indywidualnością i tę cechę powinien pielęgnować we wszystkich sferach życia, wystrzegając się w miarę możliwości przyjmowania obcych wzorców f) pojęty w ten sposób naród stanowi jedyne źródło prawowitej władzy politycznej, której głównym zadaniem jest obrona interesów i integralności. Stąd charakterystyczny dla nacjonalizmu postulat państwa narodowego- dostosowania instytucji politycznych do ich społecznego i kulturowego podłoża. SOCJOLOGIZM- SOCJOLOGIA JAKO PODSTAWOWA NAUKA SPOLECZNA. - Do tej pory koncepcje socjologiczne polegały na naukach przyrodniczych jako na źródle gotowych wzorców poznawania rzeczywistości. - Zwolennicy socjologizmu byli za tym by socjologia była królową nauk o człowieku, mistrzynią filozofii, nauki o moralności, historiografii, prawoznawstwa, nauki o polityce, teorii sztuki itp. - Zamach przeciw psychologizmowi. - Socjologizm osłabił zaufanie do przyrodoznawstwa głosząc, że fakty społeczne są faktami szczególnego rodzaju. Pojęcie socjologizmu - Miał on dwojaki sens: 1) Był teorią socjologiczną związaną z określonym zespołem zasad metody socjologicznej (zawierała pouczenia jak badać) 2) Doktryną filozoficzną roszczącą sobie prawo do wypowiadania się o sprawach, których nie można zaliczyć do socjologii. - Socjologizm to określenie teorii socjologicznej Durkheima i jego szkoły (francuskiej szkoły socjologicznej) - Chciał się uwolnić od skrajności pozytywistycznego naturalizmu - Zalążki socjologizmu były u Comte`a- były konsekwencją antyindywidualizmu. - Cechy socjologizmu: 1) Socjologistyczny naturalizm - Socjologizm był tak jak psychologizm odgałęzieniem socjologii pozytywistycznej. - Pierwszym krokiem w stronę naukowej socjologii musi być uznanie założeń typowych dla pozytywizmu, a dotyczących natury rzeczywistości społecznej i najstosowniejszych metod jej naukowego badania. - Nauka społeczna stałaby w miejscu gdyby nie ustalono, że prawa społeczne nie różnią się od praw rządzących przyrodą, a metoda służąca ich odkrywaniu jest taka sama jak w innych naukach (to było zasługą Comte`a) - Spór o pozytywistyczny „dogmatyzm”- chodziło nie o odrzucenie naturalizmu, ale o znalezienie w jego granicach miejsca dla naturalizmu socjologicznego, który w faktach społecznych widzi fakty swoiste i stara się zdać z tej swoistości sprawę, respektując ją. - Wykluczenie z nauk społecznych praktykę ich wyjaśniania przez podciągnięcie ich do innej kategorii zjawisk. 2) Swoistość rzeczywistości społecznej - Jeżeli synteza sui generis, jaką jest wszelkie społeczeństwo, wyłania nowe zjawiska, odmienne od tych, które zachodzą w świadomościach samotnych, trzeba też przyjąć, że owe swoiste fakty tkwią w wytwarzającym je społeczeństwie, nie zaś w jego częściach, tzn. w jego członach. - Fakty społeczne różnią się od psychicznych ilościowo, i mają one inne podłoże, zachodzą w innym środowisku, zależą od innych warunków. - Trzeba znaleźć granicę między zjawiskami życia jednostkowego, a życia społecznego i wykazać, że z wiedzy o jednostkach nie da się wydedukować wiedzy o społeczności. - Socjologizm to programowy antyredukcjonizm. 3) Autonomia i samowystarczalność socjologii - Socjologia jest i powinna być nauką samoistną i samowystarczalną. - Socjologizm to radykalny antypsychologizm, antybiologizm, był krytycznie nastawiony do ekonomii politycznej - Dążenie do usamodzielnienia socjologii i nadania jej statusu dyscypliny akademickiej. - Socjologia ma własny przedmiot badań, a jej sukces zależy od tego, czy potrafi uniezależnić się od innych nauk i traktować ten przedmiot bez przyjętych dla niej „dogmatów”. 4) Socjologia jako podstawowa nauka społeczna - Tendencja do podporządkowywania socjologii dyscyplinom, które zajmują się aspektami rzeczywistości społecznej, czyli „socjologiczny imperializm” - Upowszechnianie świadomości, że badanie przez różne nauki fakty społeczne są ze sobą powiązane. Fakty te są przejawami tej samej rzeczywistości społecznej. - Zjawiska religijne, prawne, moralne i ekonomiczne należy traktować zgodnie z ich charakterem faktów społecznych. Musimy odnosić je do określonego środowiska społecznego, do określonego typu społeczeństwa. - Socjologia ma dostarczać zrozumienie wszelkich zjawisk społecznych. 5) Przezwyciężenie ewolucjonizmu Był dystans w stosunku do ewolucjonizmu. Pod jego wpływem socjologia skupiła się coraz bardziej na trwałych związkach między faktami, poświęcając mniej uwagi studiowaniu praw społecznej ewolucji. EMIL DURKHEIM Fakty społeczne - wszelki sposób działania, zdolny do wywierania na jednostkę przymusu np. język, prawo, moda, zwyczaje, obyczaje, czas, przestrzeń. Człowiek wchodzi w ukształtowany już świat, nie tworzy faktów społecznych, ale je sobie przyswaja. Społeczeństwo to byt ponadjednostkowy, istnieje równie realnie jak jednostka. Fakty społeczne należy badać jak rzeczy należy uznać, że istnieją one na zewnątrz od badacza; uznając ich zewnętrzny charakter należy wprawić się w taki stan ducha, że nic nie wiemy o tych faktach. Prądy społeczne - odmiana faktu społecznego, nie muszą być związane z instytucjami. Samobójstwa. Samobójstwo jest faktem społecznym, jest ono uwarunkowane społecznie. Samobójstwo jest uzależnione od stopnia zintegrowania jednostki z grupą, w której dana jednostka się znajduje. Typy samobójstw: anomiczne - spowodowane brakiem norm, prawa, stanem chaosu, pustki aksjonormatywnej egoistyczne - jednostka pozbawiona jest wsparcia ze strony grupy, jest odseparowana od grupy - ludzie wykluczeni, z rozbitych rodzin, środowisk altruistyczne - jednostka dała się pochłonąć grupie, jest ona narzędziem w rękach grupy fatalistyczne - spowodowane fatalizmem, sytuacją bez wyjścia np. Witkacy Teoria religii. Wśród faktów społecznych elementarna jest religia. Religię można zdefiniować przede wszystkim ze względu na funkcje, jakie pełni w społeczeństwie. Funkcje religii: inicjująca do życia społecznego (poprzez religię człowiek uczy się tego, co społeczne) integrująca (spaja i łączy ludzi, daje poczucie bycia wspólnotą) podtrzymywanie tradycji (transmisja obiektów z przeszłości do teraźniejszości) euforyczna, terapeutyczna (pomaga człowiekowi przetrwać i przezwyciężyć trudne chwile) Typologia społeczeństw. Historia przebiega na drodze postępującego społecznego podziału pracy. Zmiana, która następuje, przekształca typy społecznej solidarności. To, co ulega przekształceniu to typ więzi. Typologia społeczeństw: społeczeństwa o solidarności mechanicznej - przewaga prawa karnego; społeczeństwa oparte o sankcje i represje (tak jak społeczeństwa militarne u Spencera) społeczeństwa o solidarności organicznej - przewaga prawa kooperacyjnego (cywilnego, administracyjnego); oparte o sankcje restrykcyjne (restrykcja - konieczność przywrócenia czegoś, co niesłusznie narzucono) Kryterium różnicy między nimi znajduje się w prawie. Durkheim ukazuje dwoistość ludzkiej natury (cechy będą wynikiem istoty biologicznej i wpływu społeczeństwa np. egoizm-altruizm = homo duplex). LUDWIK GUMPLOWICZ PoglądyZajmował się konfliktem między rasami (żywiołami). W jego koncepcji stanem naturalnym społeczeństwa jest wojna - nieustanny konflikt między grupami etnicznymi. Grupy etniczne walczą, bo konkurują ze sobą o realizację wspólnych celów. Grupy różnią się: siłą, środkami, jakimi dysponują, spójnością trwałością Celem walki jest wyzysk (walczymy, wygraliśmy i wykorzystujemy). Był przedstawicielem socjologizmu. Uwydatniał swoistość nauk społecznych i praw rządzących społeczeństwami. Uważał (w przeciwieństwie do Herberta Spencera), że nie da się wyodrębnić praw społecznych z innych dziedzin nauki (np. na podstawie praw fizjologicznych). Jego zdaniem rzeczywistości społeczna to rzeczywistość sui generis. Dominujący w jego koncepcji był również naturalizm. Uważał, że zadaniem socjologii jest wykrywanie przyrodniczych praw życia społecznego. Podstawą metodologii powinna być indukcja poszczególnych faktów do ogólników (stąd w jego socjologii podstawą jest przejście od faktu społecznego do skomplikowanych procesów zachodzących w społeczeństwach). Twierdził, że podczas badań socjologicznych należy odrzucić abstrakcję, a ujmować naukowo tylko to, co rzeczywiste. Zdaniem Gumplowicza istnieje zasadnicza różnica pomiędzy filozofią historii a socjologią. Pierwsza z nauk próbuje ogarnąć dzieje ludzkie jako całość. Druga skupia się na wybranym okresie, badając zachodzące wówczas zjawiska społeczne. Socjologia nie bada jednostek. Zadaniem socjologii jest poznawanie praw społecznych - czyli praw naturalnych w społeczeństwie. Istotą praw społecznych według Gumplowicza jest ich powtarzalność bez względu na czas i miejsce. Istotą procesów społecznych jest wzajemne oddziaływanie grup poprzez wpływ społeczny. Wpływ społeczny to wpływ jednej grupy na drugą i kontradziałanie (czyli wprawianie w ruch stosunków pomiędzy grupami). Podmiotem badań socjologii są żywioły społeczne (rasy, grupy). Jednostki podejmują działania tylko jako członkowie konkretnych grup społecznych - wynika to z tzw. egoizmu społecznego, czyli ze świadomego i podświadomego działania jednostki na rzecz całej grupy. Aby takie zjawisko zaistniało jednostka musi się utożsamić z grupą (jak mówi Gumplowicz, jednostka musi umiłować grupę). Ma tutaj zastosowanie zasada, że im silniejsza jest więź emocjonalna jednostki z daną grupą, tym bardziej ta jednostka będzie odczuwać wrogość i ksenofobię wobec innych grup i jednostek do nich należących. Gumplowicz wyznaczył również podstawowe błędy popełniane w socjologii: błąd jednoplemienności (przekreślenie istnienia wieloplemienności w świecie społecznym) uznanie, że nie ma siły napędowej społeczeństwa (grupy są bezwładne) Podział zjawisk wg Gumplowicza Gumplowicz dzielił zjawiska występujące w rzeczywistości na: zjawiska fizyczne (chemiczne, fizyczne, itp. zjawiska psychiczne (duchowe, dotyczące wyłącznie jednostki) zjawiska społeczne (dotyczą grupy osób) Jego zdaniem zjawiska społeczne to stosunek między ludźmi i grupami ludzkimi, który powstaje w wyniku współdziałania grup i zbiorowości ludzkich. Gumplowicz zauważył także istnienie zjawisk społeczno-duchowych - czyli takich, które powstają pod wpływem żywiołów społecznych i zbiorowości społecznych. Obejmują one sfery:języka, obyczajów, moralności, religii, prawa, umiejętności, sztuki Gumplowicz wyróżniał cztery rodzaje procesów naturalnych: planetarne (siły przyciągania, oddziaływanie na siebie ciał niebieskich) chemiczne (występują w przyrodzie nieorganicznej) roślinne (występują w przyrodzie organicznej) animaliczne (dotyczą żywych organizmów - zwierząt, człowieka) Teoria powstania państwa u Gumplowicza Gumplowicz próbuje także wyjaśniać powstawanie państw. Służy mu do tego zjawisko amalgamacji - łączenia się (najczęściej na zasadzie wchłaniania podbitych ludów) grup o różnej genezie w nową całość. Nowa grupa wytwarza prawo, które chce narzucić grupom podbitym. Dopiero po powstaniu państwa, ukonsytuowuje się naród. W koncepcji Gumplowicza w państwie istnieje: panowanie jednych nad drugimi panowanie mniejszości nad większością dominacja jednoplemiennej mniejszości nad innoplemienną większością Podział pracy w państwie pozwala na zajęcie się potrzebami wyższymi. Państwo ma też swoje wyższe cele: rozwój cywilizacyjny moralność porządek prawny rozwój kultury Obywateli państwa spaja wspólny interes (zwany u Gumplowicza węzłem społecznym), który wynika ze wspólnego pochodzenia. Wyznacza go również wspólnie zamieszkiwane terytorium państwa (węzeł społeczny materialny), posiadany majątek i zawód (węzeł społeczny gospodarczy) i czynniki moralne, np. narodowość (węzeł społeczny moralny). Im więcej istnieje węzłów społecznych, tym silniejsza jest więź i sama grupa. Wynikiem rozwoju ustroju państwowego jest kultura. U Gumplowicza kultura jest odrębna od innych kultur (nawet tożsama z narodowością). Jego zdaniem narodowość jest kulturą właściwą pewnemu ogółowi ludności, który przez dłuższy czas żył pod wpływem tych samych warunków, przeszedł wspólny rozwój państwowy oraz ukształtował wspólną umysłowość. Kultura opiera się na podziale pracy (podział pracy jest tu warunkiem powstania kultury). Kultura jest także warunkowana wyzyskiem ekonomicznym. I to jest czynnik, który łączy kulturę i podział pracy. Historiografia jako badanie stanu społecznego ALEXIS DE TOCQUEVILL - Próbował wyjaśnić genezę demokracji - Wierzył w zachowanie wolności mimo zagrożeń jakie stawia demokracja - Człowiek jest ograniczony przez warunki społeczne - Opis społeczeństwa Amerykańskiego to studium typu społecznego - Społeczeństwo- powstaje, gdy ludzie patrzą tak samo na wiele zjawisk i mają te same poglądy (a nie gdy uznają jedynie tę samą władzę i prawa) to zintegrowana wewnętrznie całość, to organizm. Demokracja i arystokracja jako typy społeczeństw - Generalizował proces przekształcania się społeczeństwa arystokratycznego w demokratyczne - Używa słowa demokracja by opisać teoretyczny model społeczeństwa egalitarnego - Ludzie nigdy nie będą sobie równi, ale w demokracji różnice te nie mają znaczenia, bo w demokracji nie dziedziczy się pozycji społecznej- ludzie na nią pracują. - Brak przywilejów - Społeczeństwo demokratyczne wytwarza indywidualizm → Większy humanitaryzm → Większa sympatia → Wzajemna pomoc → Respektowanie swoich uprawnień - W demokracji ludzie są równi, ale każdy dba o siebie - Jest duża zawiść wobec tych, którym się lepiej powodzi - Industrializm stwarza nowe nierówności Społeczeństwo demokratyczne a centralizacja - Silna tendencja do centralizacji - Każdy krok ku równości jest krokiem ku despotyzmowi - Demokratyzacja to proces nieodwołalny - Członkowie społeczeństwa demokratycznego nie buntują się przeciwko państwu gdy nie narusza ono ich równości - Nowemu despotyzmowi można zaszkodzić poprzez: → stworzenie w społeczeństwie demokratycznym pośredników, ciał pośrednich → sądy → prasę Polska odmiana socjologii humanistycznej: Florian Znaniecki Sławę przyniósł mu „Chłop polski w Europie i Ameryce”, w którym zajął się badaniami nad polskim wychodźstwem. Mimo empirycznego charakteru tej pracy pozostał teoretykiem - seminal sources of sociological theory - zapowiedź zwrotu w stronę wielkiej teorii kojarzonej z Parsonsem. Jego teoretyczne ambicje zdecydowały o ograniczonym wpływie na socjologię amerykańską. Nie był funkcjonalistą, choć jego pojęcie systemu społecznego miało wiele cech wspólnych. Jego system socjologiczny jest uważany za jedno z najpełniejszych sformułowań tzw. teorii czynności. Założenia teorii czynności: - działania społeczne ludzi wynikają z ich świadomości samych siebie (jako podmiotów) oraz z ich świadomości innych ludzi i sytuacji zewnętrznych (jako przedmiotów) - jako podmioty ludzie działają, aby urzeczywistnić swe intencje, cele, zamiary czy zamysły - używają oni odpowiednich środków, technik, procedur, metod i narzędzi - przebieg ich działalności jest ograniczony przez nie podlegające modyfikacji warunki czy okoliczności - korzystając ze swojej woli bądź rozumu, dokonują oni wyboru, szacunku i oceny tego, co zrobią, robią i robili - wszelkie badanie stosunków społecznych wymaga zastosowania subiektywnych technik badawczych, takich jak Verstehen, imaginacyjna czy też empatyczna rekonstrukcja lub doświadczenie zastępcze Znaniecki czerpał z niemieckich(doktryny historyczne i formalistyczne) i amerykańskich (pragmatyzm, psychologia społeczna Thomasa) koncepcji socjologii humanistycznej, ale jego nauka nie była ich prostą kontynuacją. W rezultacie stworzył system teoretyczny, który można nazwać „kulturalizmem”. Świat doświadczenia jako świat wartości Filozoficzne zainteresowania Znanieckiego miały znaczący wpływ na jego socjologię: - człowiek i społeczeństwo mają wspólne cechy, są tworem historycznym, mają określone, różnorodne i zmienne potrzeby oraz wierzenia lub instytucje. - trwałość zainteresowań Znanieckiego i jego najważniejszych opcji teoretycznych. - Znaniecki nigdy nie porzucił całkowicie filozofii Znaniecki uważał, że różnicą oddzielającą te dwie nauki było to, że filozofia wartościuje a socjologia nie. Był też o wiele bardziej antypozytywistyczny jako filozof. Uważał, że źródłem światopoglądowej rewolucji będzie postęp filozoficznej refleksji o kulturze ŕ Kulturalizm Punktem wyjścia jego filozofii był problem twórczości - świat nie jest czymś gotowym i skończonym, ciągle dokonują się procesy stawania się. Problem twórczości można tylko rozwiązać, gdy między czystą przedmiotowością i czystą podmiotowością nie ustanowi się sfery pośredniej - wartości. Wartość - to, co bywa oceniane dodatnio lub ujemnie względem czego podmiot zajmuje stanowisko, przyjmuje lub odrzuca. Nie istnieją obok rzeczy ani też nie są do nich dodatkiem, gdyż przysługuje im bezwzględna pierwotność. Przyroda jest dana człowiekowi pod postacią wartości. Jej doświadczanie nie jest doświadczeniem bezpośrednim, albowiem doświadczamy, mając już za sobą doświadczenia wcześniejsze, a nadto nie możemy doświadczać świata całkiem bezrefleksyjnie: tylko refleksja dokonuje jego artykulacji, wiążąc treści doświadczane z innymi. Dopiero w tym powiązaniu przedmioty doświadczenia zaczynają dla nas istnieć realnie. Liczba tych powiązań jest nieograniczona ŕ nie ma jednej istoty rzeczy, jest wiele systemów, z których każdy może działać racjonalnie. Historyczność wartości: zmieniają się w czasie, zawierają „sugestię” określonych powiązań, w jakich występowały w przeszłości. Człowiek jako działający, poznający i doświadczający podmiot jest zależny od przeszłości kulturalnej. Zależność ta ciągle rośnie i dzisiaj jest on niezdolny do poznawania i postrzegania świata inaczej niż przez pryzmat kultury. Pole wynalazczości ludzkiej jest rozległe, ale to, co człowiek robi, zależy od tego, co robili jego poprzednicy i co on sam robił wcześniej. To, co zostaje wynalezione rozpoczyna swą historyczną egzystencje. Jeśli nawet nie aktualizuje się w danej chwili w czyimś doświadczeniu , zachowuje trwałą zdolność do aktualizacji. Powstaje transaktualna sfera kultury, w której znaczenia ulegają swego rodzaju obiektywizacji. Świat nie jest w pełni skoncentrowany wokół indywiduum, ani nie bytuje on niezależnie od indywidualnego doświadczenia, nie jest więc ani subiektywnością czystą, ani obiektywnością zupełną. Odrzucał socjologię naturalistyczną Pojęcie systemu (układu) ograniczonego Przedmiot uzyskuje pełną realność dopiero poprzez swe powiązanie z innymi przedmiotami. Poza tymi powiązaniami nie może być przedmiotem badania naukowego. Systemy kulturowe pozostają w stałych związkach ze środowiskiem, a także powiększają się w czasie swego trwania o nowe elementy - nie są systemami zamkniętymi a jedynie ograniczonymi. System - wszelki swoisty układ poszczególnych współzależnych części składowych, który ma swój własny ład wewnętrzny. Względna ważność właściwości przedmiotu, podobnie jak względna jego realność, daje się empirycznie określić tylko w odniesieniu do ludzkiego doświadczenia i działalności (systemy nie mogą być ujęte jako istniejące obiektywnie, ani jako ustanawiane arbitralnie przez badacza). Konsekwencje zasady wyodrębniania systemów „zamkniętych”, bądź „ograniczonych”: - przesadna rola klasyfikacji i taksonomii - tłumaczy krytyczny stosunek do próby syntetycznego ujęcia społeczeństwa i procesu historycznego Społeczeństwo wg Znanieckiego nie jest systemem!!! Socjologiczne aspiracje Znanieckiego Wykazywał niespójność socjologii - rozdział między empirią a teorią. Pisał o istnieniu w socjologii „dwóch szkół” - „spekulatywnej” i „empirycznej” - z których „pierwsza umiera stopniowo z wycieńczenia, druga zaś jest tak przejedzona surowym materiałem, że poważnie cierpi na niestrawność.” Drogą wyjścia z kryzysu je dyskusja o sprawach fundamentalnych. Drogą, która mogłaby połączyć empiryzm z teoretyzowaniem jest jego koncepcja systemów ograniczonych. Pierwszym krokiem na niej było odróżnienie systemów kulturowych od przyrodniczych; drugim - rozróżnienie odmiennych rodzajów systemów społecznych; trzecim - zanalizowanie osobliwości każdego z nich. Systemy przyrodnicze a systemy kulturowe: koncepcja współczynnika humanistycznego Rzeczywistość społeczna może być ujęta jedynie ze współczynnikiem humanistycznym - bez niego po prostu nie istnieje. Współczynnik humanistyczny Znanieckiego - właściwością świata kultury jest to, iż jest ona zawsze czyjaś, że jest taka obiektywnie, jak jest w doświadczeniu i działaniu ludzi. Rzeczywistość społeczna jako część rzeczywistości kultury jest tworzona przez ludzi i każde zjawisko społeczne musi być ujmowane w znaczeniach, jakie nadają im ludzie i jak ich doświadczają w swych działaniach. Sens koncepcji współczynnika humanistycznego: - reinterpretacja tych zjawisk, którymi zajmowała się socjologia naturalistyczna, nie zdając sobie sprawy z ich właściwego charakteru - próba zmiany tradycyjnego zakresu zainteresowań socjologicznych (nowy punkt widzenia na te same sprawy oraz modyfikacja pojęcia danych doświadczenia, z jakich nauka ma prawo korzystać bez popadania w naturalistyczne lub idealistyczne błędy. Koncepcja ta jest antysubiektywistyczna - fakty kulturowe nie są sprowadzalne ani do obiektywnej rzeczywistości przyrodniczej, ani do subiektywnych zjawisk psychologicznych. Systemy kulturowe istnieją realnie nawet wówczas, gdy aktualnie nikt ich sobie nie uświadamia. Tym bardziej nie jest konieczne, aby każda wartość wchodząca w skład kultury jakiejś grupy należała do zakresu doświadczenia wszystkich jej poszczególnych członków; wystarczy, aby należała do niego potencjalnie. Wartość jest nie mniej obiektywna niż rzecz, w tym sensie, że doświadczenie znaczenia, podobnie jak doświadczenie treści, może być bez końca powtarzane przez nieograniczoną liczbę ludzi i tym samym „sprawdzane”. Znaniecki wykluczał wszelkie „wczuwanie się” - antypsychologizm. Socjologia wśród nauk o kulturze Znaniecki uważał socjologię za naukę historyczną, naukę o kulturze, ale nie za naukę podstawową. Poszczególne systemy kulturowe (technika, religia, nauka, prawo itd.) nie zawdzięczają swych cech zasadniczych i swego wewnętrznego układu temu, że zostały wytworzone w pewnych społeczeństwach i że są nadal przez te społeczeństwa utrzymywane, lecz temu, że składające je elementy są powiązane w pewien względnie stały sposób. Zadanie socjologa: pokazać, że istnienie systemów kulturowych zależy od uporządkowanej interakcji społecznej, związki miedzy nimi są powiązaniami poprzez stosunki społeczne a integracja kulturowa zależy od społecznej organizacji. Systemy kulturowe różnią się od siebie w związku z czym autonomię powinny mieć też nauki je badające. Socjologia może wyjaśnić w religii nie więcej niż religioznawstwo w systemach społecznych (subdyscypliny są źle pomyślane)ŕ simmlowski postulat socjologii niezależnej i specjalnej. Socjologia powinna badać system społeczny, czyli część systemu kulturowego: - życie kulturowe zbiorowości jest zbyt bogate, aby stworzyć o nim ogólną naukę - rzeczywistość kulturowa nie da się ująć jako jedna całość; nie należy wyolbrzymiać powiązań między systemami kulturowymi, gdyż zawsze cechuje je pewna niezależność - jedność kultury wytwarza się jedynie na poziomie doświadczenia i działalności jednostek uczestniczących jednocześnie w wielu systemach kulturowych. Jako taka jest ona podzielona na różne, niesprowadzalne do siebie porządki zjawisk. Odkrycia w jednej dziedzinie nie wyjaśniają tego, co ważne w pozostałych. Socjologia jako nauka o systemach wartości i czynności społecznych Socjologia to nauka o kulturze, która „zajmuje się ściśle i wyłącznie wartościami i czynnościami w swoistym znaczeniu tego słowa. Wartością społeczną zaś jest człowiek, osobnik lub zrzeszenie, rozpatrywany jako przedmiot działania ludzkiego, czynnościami społecznymi są czynności dążące do wywarcia wpływu na ludzi, osobników, lub zrzeszenia”. Socjologia jako nauka o kulturze zajmuje się: - badaniem doświadczenia i działalności podmiotów świadomych - badaniem doświadczenia i działalnością, której przedmiotem są inne podmioty świadome W związku z tym przedmiot działalności podmiotów świadomych sam staje się z kolei podmiotem zdolnym do świadomej odpowiedzi na otrzymany bodziec. Socjologia jest nauką o społecznej interakcji pomiędzy jednostkami, pomiędzy jednostkami i grupami oraz pomiędzy grupami. Zdecydowanie odrzucił koncepcję socjologii jako nauki o społeczeństwie. Znaniecki podzielił socjologię na cztery działy odpowiadające czterem klasom „dynamicznych układów społecznych”, które różnią się od siebie sposobem połączenia wartości i czynności: - teoria czynności (działań) społecznych - teoria stosunków społecznych - teoria osobników (osób, indywiduów) społecznych - teoria grup społecznych Podstawą całej konstrukcji jest teoria czynności. Czynności społeczne są najprostszym rodzajem faktów społecznych; stanowią podłoże obyczajów i praw, ról osobistych i organizacji grupowej; z nich składa się bardziej złożona

Pozytywizm i początki socjologii Z pozytywizmu powstała socjologia i pod jego wpływem stała się niezależną nauką empiryczną. - Comte- stworzył jej nazwę. - Związek socjologii z pozytywizmem tłumaczymy: a) Rozległością wpływów pozytywistycznej filozofii we Francji i Anglii (w krajach, gdzie narodziła się socjologia jako wyodrębniona dziedzina) b) Jego reformatorskim charakterem c) Scjentyzmem pozytywistów, którzy mówili, że działania ludzkie można i należy uczynić przedmiotem badań naukowych. Pojęcie pozytywizmu - Pozytywizm- termin niejednoznaczny, to szkoła naukowa, jak i pewien typ filozofii (jest on dużo starszy niż owa szkoła czy też sekta) - Mill, Spencer, Durkheim czy Quẽtelet nie chcieli się nazywać „pozytywistami”, bo bali się, że będą skojarzeni z Comtem. - Comte reprezentuje tzw. „pozytywizm epoki romantycznej” pozytywizm będzie tu rozpatrywany jako trwały styl myślenia Antykrytycyzm - Saint- Simon to twórca terminu „pozytywny” - To co „pozytywne” zostało przeciwstawione temu co negatywne, urojone, jałowe, chwiejne, mgliste i destrukcyjne, jako to, co realne, pożyteczne, ścisłe, pewne i konstruktywne. - Pozytywizm przeciwstawiał się złej filozofii, która jest źródłem zastoju, skostnienia, niepokoju i anarchii. - Socjologiczny pozytywizm XIX wieku podejmował aktualną problematykę kryzysu społecznego. - Wg pozytywizmu użyteczna może być tylko wiedza o faktach, dlatego zwrócono się przeciwko filozofii krytycznej prowadzącej do konfrontacji tego, co jest, z tym, co wg. filozoficznych zasad powinno, lub mogłoby być. Krytyka metafizyki i fenomenalizm - Pozytywiści krytykowali tradycyjną filozofię za to, że rezygnuje z poznania w imię iluzorycznego ideału znalezienia ostatecznej odpowiedzi na tzw. pytania najważniejsze. Nauka zajmuje się wyłącznie zjawiskami, więc między metafizyką a nauką jest przepaść. - Reguła fenomenalizmu zwracała się przeciwko idei przyczynowości, której np. Comte przeciwstawiał postulat wykrywania praw jako stałych związków, współwystępowania lub następstwa, pomiędzy obserwowanymi zjawiskami. Fenomenalizm kierował się także przeciwko odwołującej się do bytów nadprzyrodzonych i objawienia oraz pretendującej do roli prawomocnej wiedzy o świecie. - Pozytywiści pytania religii uchylali jako nierozstrzygalne tak jak pytania metafizyki. - Natura ludzka wg. pozytywistów- empiryczne dane właściwości jednostek ludzkich, a nie „metafizyczna” istota ludzkości. Naturalizm: przyrodoznawstwo jako nauka wzorcowa - Metody stosowane w naukach społecznych nie różnią się od nauk przyrodniczych. - Pozytywizm jest zbiorem zakazów odnoszących się do wiedzy ludzkiej, a próbujących rezerwować „wiedzę” do tych zabiegów, które można zaobserwować rozwoju nowoczesnego prawodawstwa. - Motywacja pozytywistycznego naturalizmu: a) chęć zastosowania w naukach społecznych metod, które wykazywały wcześniej swoją wielką skuteczność w przyrodoznawstwie i uchodziły na skutek tego za jedyne metody naukowe. b) Pronaturalistyczną argumentację wspierało przekonanie, że tylko nauka zgodna z wzorami przyrodoznawstwa może być podstawą efektywnej inżynierii społecznej. c) Nauka pełni rolę wychowawczą Fakty społeczne jako rzeczy - Jest przedział między podmiotem i przedmiotem poznania społecznego. - Świat społeczny jest niezależny od obserwatora i jest oglądany przez niego od zewnątrz. - Postulat Durkheima- traktować fakty społeczne jako rzeczy. - Badacz życia społecznego powinien występować w roli obserwatora, a nie uczestnika, i powinien się wyzbyć wszystkich uprzedzeń. Powinien on przyjąć postawę przyrodnika, dla którego badana rzeczywistość jest światem zupełnie obcym. - Wiedzę posuwa naprzód człowiek sprowadzony do swoich funkcji poznawczych, wyzwolony od idoli rynku. Badanie faktów bez ich wartościowania - Do zadań uczonego nie należy wartościowanie badanych zjawisk. - Działalność poznawcza jest neutralna w stosunku do różnych sporów, nie dostarcza argumentów żadnej ze stron. - Niekonsekwencja pozytywistów- wprowadzali do swoich koncepcji „wartościowania utajone”. Przybierały one najczęściej formę wypowiedzi o potrzebach społecznych, o tendencjach rozwoju społecznego, lub innych stosunkach „normalnych” lub „patologicznych”. Nauka jako podstawa inżynierii społecznej - Praktyczna organizacja- nauka miała umożliwić przewidywanie, ono zaś- kontrolę procesów społecznych zapobiegającą ich żywiołowemu i niszczycielskiemu przebiegowi. - Comte- zwolennik społeczeństwa ściśle kierowanego, Mill i Spencer- orientacja liberalna, chcieli ograniczyć kierowanie społeczeństwem. Wszystkim chodziło jednak o wykorzystanie wiedzy społecznej do naprawy ustroju społecznego i dostosowanie działań ludzkich do wymogów środowiska. - Rzecznik „inżynierii cząstkowej” nie pyta o ostateczny cel swoich wysiłków naprawienia świata, ale stara się rozwiązać za pomocą dostępnych środków najpilniejsze problemy, które wywołuje aktualna sytuacja. - Wcześni pozytywiści tworzyli utopię społeczeństwa. Socjologia Comte`a - „Rozprawy o duchu filozofii pozytywnej”, „Rozprawy o całokształcie pozytywizmu” stworzył system, syntezę całej dostępnej wiedzy- uzupełnił ją przez ukonstytuowanie socjologii - Program naprawy społeczeństwa przez wyposażenie w zespół naukowych dogmatów - Jego system stanowi połączenie minimalizmu z maksymalizmem - Z jednej strony usiłował ustanowić ideał wiedzy sprawdzalnej i niezawodnej, z drugiej walczył o ocenianie jedności wiedzy. - Nauki pozytywne chciał zebrać w jedną całość, uzupełnić i oprzeć na nich światopogląd „ludzi nowego społeczeństwa”. Kryzys społeczny jako nauka - Comte podzielał oświeceniową wiarę w moc ludzkiego rozumu, i był przekonany, że głównym czynnikiem zmiany społecznej jest świadomość. - Diagnoza Wielkiego Kryzysu = diagnoza stanu świadomości (wg Comte`a) - Przez postęp wiedzy pozytywnej rozpadł się dawny, teologiczny system wierzeń, i odpowiadający mu militarny czy feudalny ustrój społeczny. Społeczeństwo zostało bez dyscypliny moralnej, ulegało dezintegracji. - Sytuację pogarszał walka między 2„partiami”: a) Obrońcami dawnego ustroju- pogłębiają oni kryzys, chcą cofnąć bieg historii odmawiając jednocześnie społeczeństwu prawa do postępu. b) Burzycielami, chcą przedłużyć rewolucję- też pogłębiają kryzys, niszczą wszystkie ostoje społecznego ładu. - Ta schizma paraliżuje społeczeństwo- tam gdzie nie ma wspólnych wartości społeczeństwo nie może istnieć. - Społeczeństwo to „ognisko życia moralnego” - Jedynym wyjściem z kryzysu jest stworzenie nowego systemu wierzeń. Wierzenia te nie mogą być repliką tradycyjnych wierzeń religijnych, ich źródłem może być tylko nauka. -- By tak było konieczne jest uczynienie nauki jednolitym systemem. - Osiągnięcia naukowe trzeba uzupełniać łącząc je w systematyczną całość i dodając do nich „pozytywną teorię” społeczeństwa, czyli socjologię. - Wyższość nauki nad teologią i i metafizyką jest bo: a) Poglądy naukowe są intersubiektywnie sprawdzalne i zdeterminowane przez naturę rzeczywistości, której dotyczą, a tym samym mają właściwość wyciszania sporów. b) Konieczność historyczna- prawem rozwoju świadomości, jednostkowej i zbiorowej, jest przechodzenie przez kolejne fazy: teologiczną (fikcyjną), metafizyczną (abstrakcyjną) i pozytywną (naukową). - Najbardziej potrzebne są jednolite wierzenia, które umożliwiają społeczeństwu wyjście z kryzysu, a nauka miała pełnić funkcje dawnych religii. Socjologia w systemie Comta - matematyka → astronomia → fizyka → chemia → biologia → socjologia. - Socjologia- ostatnia z nauk teoretycznych. - Nauki tworzą określoną hierarchię, która zależy od porządku: a) Historycznego- kolejności ich powstawania (każda nauka przygotowuje następną i jest koniecznym warunkiem jej stworzenia) b) Logicznego- w jaki sposób dają się one logicznie uporządkować. - socjologia- nauka najbardziej konkretna, złożona i związana z praktyką. - Prawa wszystkich nauk układają się w jeden system - Problem relacji między socjologią a innymi naukami to główny problem Comte`a. Bez dorobku poprzedzających ją nauk, zwłaszcza biologii, powstanie socjologii byłoby niemożliwe, ale zauważa, że jej procedury muszą się różnić od procedur tamtych nauk (wyjątkiem biologia). - Rozkładanie badanego przedmiotu na części jest w socjologii i biologii irracjonalne. Społeczeństwo jest złożoną całością, dlatego socjolog musi postępować odwrotnie niż fizyk czy chemik. Dla socjologa poznanie części jest bezużyteczne, bo realnie istnieją one w obrębie całości, poza nią są metafizycznymi abstrakcjami. - Wg Comte`a jest ostra linia oddzielająca nauki o ciałach organicznych od nauk o ciałach nieorganicznych - Nie można powiedzieć, że zbiorowość jest sumą jednostek! - Comte odniósł się krytycznie do „fizyki społecznej” Quẽteleta, który za przykładem Condoreta próbował zastosować w badaniach społecznych rachunek prawdopodobieństwa, przyjmując tym samym nominalistyczną wizję społeczeństwa. - Antyredukcjonizm Comte`a zadecydował o jego negatywnym stosunku do 2 nauk o człowieku: psychologii i ekonomii politycznej. Krytykował je za rozkładanie społeczeństwa na części składowe- to myślenie metafizyczne, które pozytywna nauka społeczna ma przezwyciężyć. - Stosując metody znane innym naukom (obserwacja, eksperyment, metoda porównawcza), socjolog musi się liczyć z koniecznością ich modyfikacji, i nie może na tych metodach poprzestać- jego przedmiot wymaga też stosowania metody historycznej. - Socjologia jest nauką pozytywną- przezwycięża pozostałości myślenia teologicznego i metafizycznego, gromadzi empirycznie sprawdzalną wiedzę i odkrywa prawa pozwalające przewidywać dalszy bieg badanych procesów i na te procesy oddziałowywać. Przedmiot i zadania socjologii - Comte był konkurentem Saint- Simona - Wiele idei Comta miało w jego epoce charakter obiegowy lub pochodziło z dzieł znanych pisarzy XVIII i XIX wieku (Monteskiusza, Rousseau, Condoreta). Każda z osobna idea była wcześniej znana, ale Comte stworzył z tych idei jedną całość. - Dziełem Comta była synteza, i rozbudowanie tej syntezy do rozmiarów systemu, który miał pomieścić całość ludzkiej wiedzy. - Skojarzył w nierozłączną parę pojęcia postępu i porządku. Koncepcja Comte`a była sposobem na zgodę między przeciwnikami a zwolennikami nowego ładu. Przeciwnikom gwarantowała zachowanie elementarnych warunków równowagi i harmonii społecznej, a zwolennikom- gwarancję przeciwko niebezpieczeństwu restauracji feudalizmu. - Wg Comte`a socjalizm jest spontanicznym pozytywizmem, a pozytywizm- socjalizmem usystematyzowanym. - Jego socjologia była złożona ze statyki i dynamiki społecznej- bo porządek i postęp to 2 aspekty życia społecznego. - Problem- pogodzenie 2 wykluczających się na pozór punktów widzenia: odkrywaniu praw zarówno względnie trwałej budowy społecznego organizmu, jak i nieustannego rozwoju, praw porządku i praw postępu. - Określił on przedmiot socjologii bardzo szeroko, włączając do niej wszystko, co się nie zmieściło w przyrodoznawstwie. Stało się tak dlatego, że pytania na które miała odpowiedzieć dotyczyły organizmu społecznego jako całości będącej w trakcie ewolucji. - Socjologia miała być jedyną nauką społeczną. Świadomie zakwestionował on potrzebę innych z uwago na powszechny consensus organizmu społecznego, który sprawia, że niemożliwe jest naukowe badanie społeczeństwa jeżeli dzieli się je na części i każdą bada osobno. - Traktował każdy stan społeczny jako nierozerwalnie związanego z określonym stanem wcześniejszym i określonym stanem późniejszym. - Comte`a interesowały zmiany w systemie, a nie zmiany systemu. - Przedmiotem studiów Comte`a nie było żadne określone społeczeństwo, ale społeczeństwo jako takie, czyli Ludzkość. Statyka społeczna - Statyka społeczna- teoria porządku społecznego, wzajemnymi związkami między różnymi częściami społecznego organizmu i warunkami kształtowania się konsensu społecznego. - To inaczej „teoria instytucji” (wg. Laubiera), bo obejmuje ten sam zakres zjawisk społecznych, który Spencer scharakteryzuje jako instytucje. - Na 1 planie- problematyka rodziny, własności, podziału pracy, języka i religii (jaki jest wpływ tych instytucji na utrzymywanie się wewnętrznego ładu całego systemu). - Rodzina- najważniejszy składnik społeczeństwa. Jest najbardziej elementarną formą zrzeszenia, powstaje samorzutnie, a jej powstanie nie jest od niczego zależne. Chodziło tu o wyjaśnienie genezy innych zrzeszeń, o skupienie uwagi na problemie socjalizacji jednostki. - Podział pracy- to 2 czynnik samorzutnego łączenia się ludzi. Powoduje rosnącą złożoność systemu społecznego i jego coraz większe zróżnicowanie wewnętrzne na grupy zawodowe i klasy. Bez podziału pracy nie istniałoby żadne zrzeszenie. Odróżnia on oparty na koopreacji porządek polityczny od porządku czysto domowego mającego za podstawę sympatię. - Zbiorowość zorganizowana politycznie- kolejna, podstawowa forma zrzeszenia. Rząd wprowadza do życia pewien stopień przymusu w celu zagwarantowania współpracy odłamów społeczeństwa. Jest to potrzebne, bo ludzie mają silne skłonności egoistyczne. - Kościół- to też forma zrzeszenia. Comte uważał wiarę za niezbędną, choć rozumiał ją w nietradycyjny sposób. Wiara (w Boga/ów) cechuje tylko wcześniejsze i bardziej prymitywne formy religii. Religia Ludzkości- ważna jest wiara, a nie jej taki lub inny przedmiot. Jest ona potrzebna, bo bez niej społeczeństwo ulega rozkładowi. „Każdy rząd przyjmuje religię w celu konsekracji i regulacji wydawania i słuchania rozkazów”. - Język- ważny temat statyki społecznej, bez niego byłoby niemożliwe wytworzenie się wspólnoty uczuć. - Natura człowieka- przewaga uczuć nad intelektem i uczuć egoistycznych nad altruistycznymi. - „Pozytywna teoria natury ludzkiej”- ze względu na stosunek do wymogów tej natury Comte wyróżniał 2 charaktery ustroju społecznego: „normalny” lub „patologiczny”. - Comte był przekonany, że istnieją trwałe dyspozycje i potrzeby ludzkie. - Antypsychologizm Conte`a polegał na uznaniu, że nie wystarczają psychologiczne założenia do wyjaśnienia zjawisk społecznych. Dynamika społeczna - Jest bardziej archaiczna niż statyka. - Dynamika społeczna to teoria postępu a) Ewolucja społeczeństw ma charakter prawidłowy i ukierunkowany b) Najważniejszym jej prawem jest prawo trzech stadiów: teologicznego, metafizycznego i naukowego (pozytywnego) wyjaśnienia świata. Przez nie przechodzi rozwój świadomości. c) Zgodnie z twierdzeniem o wzajemnej zależności wszystkich części organizmu społecznego (konsens) przemiany świadomości są skorelowane z odpowiednimi przemianami we wszystkich dziedzinach życia społecznego. Każdemu stanowi świadomości odpowiada określony stan obyczajów, organizacji, produkcji, państwa itp. d) Historia będzie w końcu realizacją doskonałego ładu społecznego, zapewni on stabilizację i ewolucję bez rewolucji. e) Podmiotem dziejów jest Ludzkość jako całość. - Ważna była korelacja między przemianami świadomości a przeobrażeniem systemu społecznego. - Świadomość teologiczna miała jej odpowiadać organizacja sztywna i nastawiona na utrzymanie społeczeństwa w raz na zawsze ustalonych formach. - Świadomość metafizyczna pociągała za sobą społeczną dezorganizację. - Świadomość naukowa ma oznaczać reorganizację zapewniającą porządek społeczny, który nie wyklucza możliwości zmian. - Ewolucja teologia → nauka, to ewolucja od społeczeństwa militarnego do przemysłowego. - Społeczeństwo przemysłowe- oddane jest pokojowej wytwórczości, rozporządzające dzięki naukowej organizacji pracy, podstawowymi klasami- przedsiębiorcy i pracownicy najemni. - Ma ono nieograniczone możliwości postępu, a on może wyeliminować kryzysy i konflikty. - Postęp powinien być stopniowy i pokojowy, a żeby mógł zadziałać potrzebna jest świadoma działalność organizatorska. - Comte był przeciw: a) Konserwatyzmowi- bo opowiadał się za nowym społeczeństwem przemysłowym b) Liberalizmowi- bo obecny stan społeczeństwa oceniał bardzo krytycznie i nie wierzył w możliwość jego samorzutnego udoskonalenia c) Socjalizmowi- bo w swej krytyce odmawiał wyjścia poza kapitalizm. - Właśnie dlatego Comte był izolowany NIEMIECKIE PROJEKTY SOCJOLOGII HUMANISTYCZNEJ 1) antynaturalizm s.h we wszystkich swoich odmianach była programowo antynaturalistyczna: odrzuca jako urojenie zarówno, pogląd, iż rzeczywistość społeczna jest po prostu częścią przyrody, jak i jego wersję zmodyfikowaną przez socjologizm, zgodnie z którą jest ona wprawdzie rzeczywistością sui generis, ale może i powinna być badana w taki sam sposób jak przyroda -zwróciła się przeciwko obiektywizmowi nakazującemu eliminację z pola widzenia nauk społecznych podmiotowości zarówno badacza, jak i uczestników badanych przez niego procesów społecznych 2)interakcjonizm -s.h- nauka o interakcjach, socjologia interakcjonistyczna -ani społeczeństwo, ani jednostka nie są czymś, gotowym, danym, pierwotnym, lecz stają się społeczne dopiero w toku interakcji społecznej, która jest najważniejszym datum socjologii 3)podmiotowy charakter interakcji społecznych -zainteresowanie jedynie takim rodzajemoddziaływań, którym towarzyszy przynajmniej zalążkowa świadomość -o interakcji społecznej mówimy wtedy gdy jed. Uwzględnia w swoim działaniu możliwe reakcje innych ludzi i stara się na nie wpłynąć -interakcja więc dochodzi do skutku w swerze znaczeń -chodzi nie o zachowania się ludzi, lecz o ich działania mniej lub bardziej świadomie zorientowane na innych członków społeczeństwa 4)postulat rozumienia -stosowane metody muszą zapewnić dotarcie do tego, czym ludzie kierują się w swoich działaniach, a więc na to, co na ogół nie jest dostępne drogą czysto zewnętrznej obserwacji ich zachowań, którą zadowoliłby się przyrodnik, socjolog musi te zachowania rozumieć i umieć je interpretować -interesują ją nie tyle zachowania się ludzi, ile znaczenia jakie ci z nimi wiążą, nie tyle obiektywne sytuacje w jakich te zachowania mają msc, ile to jak te sytuacje są postrzegane i definiowane przez działające jednostki -niezbędne okazuje się stosowanie operacji zwanej rozumieniem lub interpretacją 5)wiedza społeczna jako samowiedza -s.h rodzi się w okresie słabnięcia wiary w możliwość świadomego kierowania procesów społecznych w pożądanym kierunku -chodzi tu o wiedzę pomagającą uzyskać orientację w zmieniającym się świecie, wiedzę zwiększającą raczej mądrość niż techniczną sprawność Ferdinand Tönnies • klasyk IX-wiecznej socjologii niemieckiej • stworzył pierwszy wielki system socjologii niemieckiej • nie reprezentował socjologii jako dyscypliny w pełni wyodrębnionej • był myślicielem społecznym nie identyfikującym się z żadną wyspecjalizowaną dyscypliną • Durkheim nazwał jego koncepcje „eklektyczną syntezą”, ponieważ jej twórcy nie dało się przypisać do żadnej określonej „szkoły” czy kierunku • w 1909 wspólnie z Georgem Simmlem i Maxem Weberem założył Niemieckie Stowarzyszenie Socjologiczne • napisał „Wspólnota i społeczeństwo”(„Gemeinschaft und Gesellschaft”) Źródła socjologii TÖNNIESA • filozofia Hobbesa • filozofia Nietzschego • filozofia woli Schopenhauera • dzieło Karola Marksa • myśliciele socjalistyczni: Rodbertus • Comte, Spencer oraz inni ewolucjoniści (ale jako badacze faz rozwoju społecznego, nie teoretycy ewolucji powszechnej) • neokantyzm • dyskusje metodologiczne Koncepcja socjologii Trzy poglądy na życie społeczne: − biologiczny − psychologiczny − socjologiczny Trzy odrębne dyscypliny (odpowiadające powyższemu podziałowi): − biologia społeczna = antropologia − psychologia społeczna − socjologia Tönnies nie określił między nimi dokładnych granic, ale wyraźnie rozdzielał ich kompetencje. Socjologia: − ma się skupiać na tzw. „faktach wzajemnego uznania” (strony stosunku społecznego są jego świadomymi podmiotami, doświadczają go i zgadzają się na niego, afirmują go); (z tego powodu nie mają sensu rozważania o społeczeństwach zwierzęcych - one nie są świadome swego uczestnictwa) − ma badać społeczne (we właściwym tego słowa znaczeniu) fakty i ich motywy − ma zwracać szczególną uwagę na to, czy „wzajemne uznanie” oparte jest na motywacjach uczuciowych (wspólnotowych), czy rozumowych (stowarzyszeniowych) posługuje się pojęciem „wymiany” (Taush) -− każde współżycie jednostek jest wymianą świadczeń i zachęt; jest to najprostszy oraz bardzo ważny stosunek społeczny (w ten sposób Tönnies krytykował Durkheimowską koncepcję przymusu społecznego, za to, iż wprowadza ona czynnik zewnętrzny względem obu stron stosunku społecznego) -nie można wyjaśnić zjawisk społecznych bez odwołania się do „woli” - postaw jednostek, między którymi zachodzi stosunek społeczny!!! -Rzeczywistość społeczna nie istnieje w taki sposób jak przyroda. Istnieje o tyle, o ile jest ona „postrzegana, odczuwana, wyobrażana, myślana, znana i chciana przez jednostki”. Jest ideą. Istnieje tylko w umysłach tych, którzy się na nią składają. (dla Tönniesa rzeczyw. społ. ma naturę taką jak dla biskupa Berkeley'a cały świat zewnętrzny: być znaczy być postrzeganym, esse=percepi) Kryzys a kapitalizm Podobnie jak inni wielcy socjologowie, Tönnies zastanawiał się nad geneza „wielkiego kryzysu”. Rozdzielając Gemeinschaft (wspólnotę) i Gesellschaft (społeczeństwo, stowarzyszenie) tak rozumiał istotę tego kryzysu: „wspólnota jest żywym organizmem, opiera się na wzajemnym zrozumieniu, ogarnia całego człowieka (...), opiera się na zgodności, duchu rodzinnym, wspólnocie wiary i obyczaju (...) Wyrazem woli zbiorowej jest w Gemeinschaft religia (...) W Gemeinschaft nie ma bezwzględnej, indywidualnej własności prywatnej... panuje prawo zwyczajowe i prawo rodzinne organicznie wyrastające z tradycji i obyczajów ludowych (...) W gemeinschaft nie ma miejsca na indywidualizm; organiczna, wewnętrzna jedność czyni niemożliwym wszelki konflikt jednostki ze społeczeństwem; siła społeczna nie jest w stosunku do jednostki czymś zewnętrznym, obcym” Ten tradycyjny porządek wg. Tönniesa naruszony zostaje przez kapitalizm (a dokładniej rozwój podziału pracy) i prowadzi do powstanie Gesellschaft: „w Gesellschaft nie istnieje wspólnota moralna, może być mowa jedynie o chwilowej wspólnocie interesów, czynnikiem jednoczącym nie są wartości lecz rzeczy..., jest sztucznym tworem, mechanicznym agregatem, koegzystencja jednostek uzależnionych od siebie, ale obcych sobie. (...) Miejsce organicznych więzi społecznych zastępuje w Gesellschaft konwencja, pisany lub nie pisany kontrakt: każdy dąży do własnego interesu, poza sferą konwencji toczy się ukryta wojna wszystkich ze wszystkimi. (...) Gesellschaft oparte jest na prawie abstrakcyjnym, teoretycznym, wzorowanym na kontraktach handlowych. Racjonalne ustawodawstwo rozrywa tradycyjne więzi rodzinne, religijne, obyczajowe, wyzwala jednostki od wszelkich więzi organicznych, przyczyniając się tym samym do zwycięstwo egoizmu, chciwości i ambicji, do przekształceń społeczeństwa w sztuczny agregat niezależnych, równoprawnych osobników ludzkich. (...) Jego istotą jest konflikt, izolowane jednostki pozostają w ustawicznie napiętych stosunkach wzajemnych, konwencje regulujące te stosunki odczuwane są jako czysto zewnętrzny przymus.” wartości, czyli anomia. Relacja jednostka-społeczeństw Koncepcja człowieka jako jednostki wg Tönniesa przypomina filozofie Durkheima i jego „homo duplex”, czyli człowieka dwoistego. Podczas gdy u Durkheima człowiek składał się ze zwierzęcość (profanum) i człowieczeństwa (sacrum), dwoistość człowieka u Tönniesa polega na dwoistość jego woli: woli naturalnej (emocje, spontaniczność) i woli arbitralnej (rozsądek, interesowność). Konsekwencja takiego pojmowania natury ludzkiej jest istnienie dwóch systemów społecznych: wspólnoty i społeczeństwa. Wspólnota charakteryzuje się tym, iż opiera się na więziach bezpośrednich, jak pokrewieństwo lub sąsiedztwo, łączy ludzi osobiście. Stosunki regulowane są przez zwyczaje i tradycje. W społeczeństwie dominują stosunki pośrednie, głównie oparte na wymianie dóbr materialnych, regulowane prawem, łączące ludzi poprzez role społeczne, jakie pełnią. Według Tönniesa jednostki kształtują społeczeństwo zgodnie ze swoja wolą. Sądzi on, że poza jednostkami ludzkimi nie istnieje inny byt - stanowisko takie można nazwać fikcjonizmem (za Szczurkowskim). Status koncepcji wspólnoty i stowarzyszenia Teoria społeczna Tönniesa uległa po pewnym czasie merytorycznej zmianie. Na początku: • miała ona cechy historiozofii • mówiła o domniemanym prawie ewolucji społeczeństwa, zgodnie z którym ludzkość podlega nieustannej zmianie od wspólnoty do stowarzyszenia • była podjęciem tematu dotyczącego jakościowych różnic między społeczeństwami tradycyjnymi i nowoczesnymi • należała do tej samej rodziny teoretycznej, co koncepcje: − społeczeństwa militarnego i przemysłowego (Saint-Simon) − Comte'a i Spencera − solidarności mechanicznej i organicznej (Durkheim) − formacji przedkapitalistycznych i kapitalizmu (Marks); od tej koncepcja Tönniesa różniła się tym, iż Tönnies eksponował w analizie społeczeństwa bardziej handel niż produkcje, a kapitalizm uważał raczej za skutek niż przyczynę opisywanych przez siebie i Marksa zmian społecznych GEOGR SIMMEL antynaturalizm - społeczeństwo widziane poprzez zasadę interakcji interakcjonizm - społeczne jest to, co jest wynikiem społecznych interakcji interakcjonizm świadomy - ludzie świadomie na siebie oddziaływają, ma to społeczny charakter Należy odkryć to, co jest we wnętrzu ludzi jak ludzie nadają znaczenia i sens swojemu działaniu należy dotrzeć do motywów działania. Teoria poznania - rzeczywistość jest chaotyczna, człowiek konstruuje a nie odbija rzeczywistość, nakłada na świat ład pojęciowy, porządkujemy go, człowiek to aktywny podmiot poznający, nadaje rzeczywistości charakter i kształt poprzez pojęcia. To, co społeczne to to, co jest rezultatem wzajemnego oddziaływania między ludźmi. Dwa sposoby ujmowania społeczeństwa: społeczeństwo jako suma jednostek (ujęcie substancjalne) - nie interesuje socjologii społeczeństwo jako efekt oddziaływujących na siebie ludzi (ujęcie z punktu widzenia form uspołeczniania), tzw. odlewy społeczne Socjologia ma badać formy uspołeczniania. Nie można ani społeczeństwa sprowadzać do jednostki ani jednostki do społeczeństwa. Forma i treść. Odróżnienie formy od treści to zabieg heurystyczny, naukowy, bo w rzeczywistości są one zespolone. Badacz musi wyłowić kształt - formę oddziaływań ludzi na siebie (np. przyjaźń, małżeństwo, konflikt, rywalizacja, naśladownictwo). Efekt współdziałania ludzi ze sobą tworzy formy mające różne treści. Forma - pierwsze uchwycenie rzeczywistości, cel badania socjologii; to, co nabiera kształtu w procesie interakcji, ma społeczny charakter. Treść - uzupełnienie formy, dopełnienie tego, co uchwycone zostało jako forma. Problematyka konfliktu. Konflikt: daje możliwość wzrostu tożsamości grupowej (wpływ pozytywny) otwiera praktykę skierowaną na zmiany i innowację sprzyja integracji grupy ma charakter oczyszczający, nie należy go tłumić, bo oczyszcza sytuację, natomiast będąc w fazie utajonej i wybuchając ze zdwojoną siłą może burzyć podstawy związku w konflikcie jednostka może zademonstrować swoją wolność może być pozytywny, jest on stałą i naturalną cechą życia należy patrzeć na niego ze względu na intensywność, gwałtowność, zasięg może wypełniać pewne konstruktywne funkcje jest on konstruktywny, kiedy nie narusza podstaw relacji i stosunków konflikt to wyzwolenie negatywnych emocji, które są destrukcyjne może sprzyjać otwarciu się grupy na innowacje i zmiany, konflikt wymusza innowacje nie musi być destruktywny, rozłamowy Konflikt w kulturze współczesnej - jednostka podlega alienacji (nacisku ze strony produktów kultury); kultura narzuca konformizm. Perspektywy badania konfliktu wg Simmla: intensywność czas trwania MAX WEBER Działanie społeczne. Działanie - zachowanie (zewnętrzne, wewnętrzne) z którym działający wiąże pewien subiektywny sens. Wszystkie działania w tym rozumieniu są sensowne i znaczące. Działanie społeczne - odmierzone i skierowane na działania innych ludzi (zachowanie, z którym związany jest określony sens); oczekiwanie uzyskiwania odpowiedzi. Stosunek społeczny - seria nakierowanych na siebie działań plus szansa, że one będą zachodziły w przyszłości. Związek: dobrowolny - zrzeszenie narzucony - zakład Rodzaje działań społecznych: afektywne (emocjonalne) tradycjonalne (wyuczony nawyk) racjonalne: zasadniczo-racjonalne, wartościowo-racjonalne, celowo-racjonalne działający w sposób właściwy dobiera środki do zamierzonych celów, takie działanie jest wzorcowe Socjologia polityki. Władza - szansa narzucania swojej woli innym nawet wbrew ich oporowi. Władza jest socjologicznie amorficzna, kategoria panowania jest bardziej przydatna. Sprawować władzę można tylko w odniesieniu do ludzi. Funkcja paternalistyczna wymagana jest wtedy, gdy podmiot poddawany władzy posiada jakąś niedoskonałość. Władza jest w tym wypadku tylko tymczasowa, trwa tak długo jak pewna niedoskonałość. Władza jako przyczyna wspólnego działania; wspólne działanie wymaga wspólnego osądu. Władza pełni taką funkcję, która jest przyczyną pozytywnego działania. Władza jako gwarancja dążenia do dobra wspólnego. Władza wypełnia też funkcje niezbędne do funkcjonowania życia społecznego. Panowanie - szansa uzyskania posłuchu dla rozkazów o innej treści. O sile władzy decyduje ilość aktów posłuchu. W posłuchu zawiera się choćby minimum przyzwolenia. Akty posłuchu uzasadniają władzę, dają jej przyzwolenie; taka władza jest prawomocna, legitymizowana. Podział uprawomocnienia władzy: legitymizacja w odniesieniu do autorytetu osobowego - ktoś zdobył władzę, jeśli ktoś cieszy się uznaniem społecznym legitymizacja normatywna - legitymizacja w stosunkach do przepisów, norm - kiedy ktoś zdobył pozycję w strukturze władzy zgodnie z obowiązującym w tej strukturze porządkiem sukcesji Trzy czyste typy panowania: władza charyzmatyczna (oparta o autorytet osobowy) władza tradycyjna (oparta o autorytet osobowy) władza legalna (oparta o autorytet normatywny) Panowanie charyzmatyczne Charyzma - zespół szczególnych cech, które przypisujemy jednostce, co do której mamy przekonanie, że jest ona zdolna do wydawania rozkazów. Charyzmatyk musi stale udowadniać, że nadal posiada cechy, które predestynują go do wydawania rozkazów. Charyzmat urzędu - urzędom przypisujemy charyzmatyczny aspekt np. urząd biskupa, sam urząd postrzegany jest w aureoli blasku. Panowanie tradycyjne - oparte jest o to, co codzienne, tradycyjne, oparte o nawyk. Panowanie patriarchalne, patrymonialne. Panowanie legalne (racjonalne) - oparte o autorytet normy, przepisu; sztab zarządzający (biurokracja) jest cechą charakterystyczną panowania legalnego. Biurokracja: korpus urzędników powinien być zbudowany w oparciu o zasadę hierarchii powinna obowiązywać zasada kompetencji działalność urzędników powinna być stała, a nie przelotna powinna działać zasada odpersonalizowania - urzędnik zorientowany jest tylko na sprawę, którą wykonał; orientacja tylko na problem oddzielenie urzędnika od środków administracyjnych urzędy nie mogą być przedmiotem dziedziczenia ani sprzedaży (np. nepotyzm) zasada konieczności sporządzania dokumentacji (zapewnia ciągłość wykonywania czynności administracyjnych) biurokracja ma stałą tendencję do odradzania się Biurokrację trzeba stale kontrolować, gdyż istnieje tendencja do przejmowania władzy i funkcji, do których nie jest przygotowana. Struktura społeczna. Spojrzenie Webera na strukturę społeczną jest podobne do spojrzenia Simmla na tę kwestię, natomiast znacznie różni się od spojrzenia Marksa. Wieloaspektowość struktury społecznej: wymiar ekonomiczny - klasy wymiar społeczny - stany wymiar polityczny - partie Klasy zróżnicowanie ze względu na ekonomiczne położenie; przyczyna zróżnicowania - szeroki wachlarz doświadczeń jednostek na kapitalistycznym rynku (nie są to byty realne - siły społeczne, to tylko perspektywa ekonomiczna - na podstawie dochodu, ład ekonomiczny). Stany kategorie będące wynikiem podziału ze względu na rozmiar godności społecznej, prestiżu, wyraża się on w określonej formie konsumpcji; niezależne od wymiaru ekonomicznego. Partie związane z udziałem we władzy; ludzie, którzy dążą do zdobycia i utrzymania władzy; demokracja - porządek partyjny. Czynniki, które w procesie racjonalizacji wpłynęły na powstanie nowoczesnego kapitalizmu: koincydencja - etos pracy - racjonalizacja religii protestanckiej racjonalizacja prawa i upowszechnienie się prawa stanowionego: -prawo objawione (o charakterze boskim) -prawo o charakterze tradycyjnym -prawo ujawnione - naturalne -prawo stanowione (niezbędne do powstania przedsiębiorstwa kapitalistycznego) Powstanie nowoczesnego sądownictwa. powstanie nowoczesnego państwa z biurokratycznym aparatem zarządzającym rzeczywistość społeczna. Ich badanie poprzedza i warunkuje inne badania socjologiczne. Nie da się zredukować bardziej złożonych układów społecznych do czynności społecznych. Powyższy podział jest nie tylko zabiegiem porządkującym. Jego legitymacją była określona koncepcja badanej rzeczywistości. Układów bardziej złożonych niepodobna sprowadzić do mniej złożonych, bo każdy wyższy układ jest czymś więcej niż kombinacją układów niższych, zawiera w sobie treści i znaczenia, formy i funkcje, których w układach mniej złożonych nie znajdujemy. Ludzie i zbiorowości dodają do każdego wyższego układu coś, czego w niższych układach nie było. Znaniecki skupiał uwagę na układach bardziej złożonych. Najprostszym z „bardziej złożonych” układów są stosunki społeczne, czyli systemy funkcjonalnie współzależnych czynności społecznych wykonywanych przez dwie jednostki wzajemnie na siebie oddziałujące. Stosunek społeczny nie jest wyłącznie sumą czynności dwóch jednostek. Badać należy też bardziej lub mniej długotrwałe sekwencje społecznych akcji i reakcji zachodzących między tymi dwiema jednostkami. Stosunek społeczny nie jest jednak tylko długotrwałą sekwencją akcji i reakcji, lecz jest sekwencją aksjonormatywnie uporządkowaną - chodzi zawsze o nadindywidualny obiektywny układ. Aby zaistniał stosunek społeczny musi zaistnieć obowiązek uznawany przez obydwu partnerów. Osoby społeczne = role społeczne. Ani w czynności społecznej, ani w stosunku społecznym nie objawia się podmiot w całym swoim bogactwie, lecz tylko jakaś część jego indywidualnośći. Podmiot jest w życiu społecznym wszechobecny, ale jako taki pozostaje empirycznie nieuchwytny.. Możliwe są tylko teorie pewnych stron, czy pewnych części osobowości. Opisem tych stron zajmuje się teoria roli (używana przez Meada, Cooleya i Parka). Rola społeczna: system normatywnych stosunków między jednostką a częścią jej środowiska społecznego. Wyznacza tę część środowiska, krąg społeczny, z którym jednostka ma być związana. Warunkuje jej „jaźń społeczną” (obraz tego, czym winna być dla innych i dla siebie w danej roli jako istota cielesna i psychiczna); ustanawia jej „stan socjalny”, czyli zespół obowiązków, których wykonywania dany krąg może się od niej domagać. Role odgrywane przez różne jednostki w pewnej zbiorowości zazębiają się o siebie; zależność innych ról od danej roli stanowi o jej znaczeniu społecznym. Skoro w ciągu swego życia jednostka gra wiele ról społecznych, z których każda warunkuje to, co inne jednostki robią w stosunku do niej i co ona sama będzie robić w jakichś późniejszych rolach, można powiedzieć, że z socjologicznego punktu widzenia cała osobowość jednostki jest dynamiczną, historyczną syntezą wszystkich jej ról społecznych. Społeczna osobowość jednostki nie jest tożsama z jej osobowością kulturową, na którą obok osobowości społecznej składają się osobowość techniczna, estetyczna itp. Osobowość kulturowa to całokształt zjawisk dynamicznie ześrodkowujących się dookoła niedostępnego naszej nauce ogniska. Znaniecki zajmuje się osobowością społeczną jako syntezą ról - jego koncepcja ma inny zakres niż koncepcje Cooleya, czy Meada. Podobieństwo do behawiorystów - protestował przeciw rozpatrywaniu jednostki jako biernego odbiorcy środowiskowych wpływów. Najbardziej skomplikowanym układem społecznym są grupy społeczne. Socjologia to nie nauka o grupach społecznych. Zjawiska społeczne są dużo szersze. Grupa jest swoistą rzeczywistością społeczną, w której pojawiają się zjawiska nieznane mniej złożonym układom społecznym, a w szczególności swego rodzaju świadomość zbiorowa. Cechy grupy społecznej: - świadomość odrębności - cecha konstytutywna - brak wyłączności - jednostka uczestniczy jednocześnie w wielu grupach (to przede wszystkim różni grupę od społeczeństwa) Rodzaje grup:pierwotne, genetyczne, terytorialne, religijne, jednorodne, kulturowe Znaniecki nie zajął się grupami społecznymi tak systematycznie jak czynnościami i rolami. Wg Znanieckiego z punktu widzenia socjologa-empiryka nie ma społeczeństwa. Są tylko rozmaite grupy społeczne, w różny sposób krzyżujące się, współistniejące, połączone między sobą, do których należą jednostki jako członkowie, powiązani istotnie między sobą mniej lub więcej ściśle, lecz nie tak, jak elementy w obejmującej je całości, tylko w sposób zupełnie swoisty, przez wspólne doświadczenia i działania. Społeczeństwo - rozmaite zbiorowości z krzyżującym się częściowo członkostwem. Cztery typy „społeczeństw”: - przedpiśmienne społeczeństwo plemienne - społeczeństwo polityczne (państwo) - społeczeństwo kościelne - społeczeństwo o kulturze narodowej - społeczeństwo światowe (powstanie w przyszłości) Dopuszczał traktowanie społeczeństw jako swoistego rodzaju systemów społecznych, w których występuje znaczny stopień integracji społecznej swoistych ról społecznych oraz swoistych grup społecznych bądź stowarzyszeń. Byłyby one zatem piątym i najbardziej skomplikowanym rodzajem układów społecznych. Socjologia jako nauka nomotetyczna Są dwa punkty widzenia: rzeczywistość kulturowa jest albo królestwem twórczości i nie podlega prawom, bądź na przekór humanizmowi badać ją tak jak bada się fakty przyrodnicze, czyli przyjmując, że podlega niezmiennym prawom. Znaniecki odrzucił tezę o zasadniczej różnicy metody nauk przyrodniczych i nauk o kulturze - różnią się one raczej przedmiotem niż metodą. Uważał socjologię za naukę nomotetyczną i podawał jako przykład metodologię nauk przyrodniczych. Zjawiska społeczne należy badać jak rzeczy, choć rzeczami one nie są. Możliwe jest to dzięki temu, że socjologia zajmuje się tymi zjawiskami, w których przeważa pierwiastek trwałości i powtarzalności (należy zwracać uwagę nie na wielkie całości historyczne, lecz na części, z których się one składają). Zjawiska elementarne to aksjonormatywnie uporządkowane układy (systemy) społeczne. Trwałe i powtarzalne są też normy kulturowe - w odróżnieniu od działalności jednostek. Istnienie norm pozwala na przewidywanie procesów społecznych. Socjologia jest analityczną nauką o kulturze zorientowaną na wykrywanie aksjonormatywnego ładu zjawisk społecznych. Zwrot w stronę historii bądź psychologii przekreśla szanse na wykrywanie praw. W realizacji zadań socjologii Znaniecki zalecał indukcję analityczną. Socjologię nazywał nauką indukcyjną, choć korzystającą pomocniczo z dedukcji i analizy fenomenologicznej. Krytykował indukcję enumeracyjną i jej odmianę - statystykę. (przyjmowanie z góry definicji jakiejś klasy faktów i zbieranie możliwie licznych przykładów dających się zaliczyć do danej klasy). Indukcja analityczna (metoda typologiczna, ejdetyczna) - celem jest pomnożenie wiedzy nie przez gromadzenie masy powierzchownych obserwacji, lecz wyprowadzenie praw z głębokiej analizy eksperymentalnej wyodrębnionych przypadków - zastosował to w „Chłopie polskim w Europie i Ameryce”. Stosowanie indukcji analitycznej doprowadzi do wykrycia dwóch rodzajów zależności między zjawiskami społecznymi - strukturalnych i przyczynowych (praw statycznych i dynamicznych). Odżegnywał się od formułowania praw historycznych - socjologia nie wyjaśni ewolucji społecznej, nie podejmie się zadań historyczno genetycznych - nauka jest bezsilna wobec twórczości. Źródła materiału socjologicznego Połączenie skrajnie antynaturalistycznego określenia przedmiotu socjologii z ideałem nauki nomotetycznej gotowej korzystać z metodologicznego wzoru przyrodoznawstwa nastręczało poważne trudności praktyczne - jakie są źródła dla socjologa. Dużą zasługą Znanieckiego było wprowadzenie do badań socjologicznych metody dokumentów osobistych (pomagały w uwzględnieniu współczynnika humanistycznego). Ważny jest nie tyle wybór określonego rodzaju źródeł, co pogląd na wzajemny stosunek danych empirycznych i teorii socjologicznej, bez której nie da się tych danych ani poprawnie zinterpretować, ani należycie wykorzystać. Przypadek dobrze zaobserwowany jest naukowo ważny jeśli jest reprezentatywny dla całej klasy przypadków, które nie zostały tak dobrze zaobserwowane, zaś opis jest naukowo wartościowy o tyle, o ile zachowuje swą prawdziwość odnośnie do innych przypadków tej samej klasy. Wartościowy materiał empiryczny nie może być zgromadzony bez teorii. Źródła: - osobiste doświadczenie socjologa, oryginalne, bądź zastępcze (najważniejsze - nie mylić z introspekcją) - obserwacja prowadzona przez socjologa, bezpośrednia, bądź pośrednia - osobiste doświadczenie innych ludzi - obserwacja prowadzona przez innych ludzi - uogólnienia zrobione przez innych ludzi w celach naukowych lub innych Socjologa nie interesują przeżycia psychiczne własne lub innych ludzi. Osobiste doświadczenie socjologa może być przydatne tylko wtedy, kiedy jego opis będzie dokonany w terminach obiektywnych. Doświadczenie zastępcze (u Diltheya - rozumienie psychologiczne) - opis doświadczenia zastępczego powinien być robiony w taki sposób, aby był weryfikowalny zarówno przez doświadczenie oryginalne, jak i obserwację). Znaniecki bardzo mało wspominał o procedurze rozumienia jako narzędziu poznania socjologicznego. Obserwacja - nie polega tylko na patrzeniu i słuchaniu. Socjolog musi mieć na uwadze nie poszczególne fakty, lecz ich powiązania w systemy.. Poza kontekstem teorii kultury fakty są tylko chaosem.

MARKS, ENGELS - Obaj nawiązywali do Hegla (narzędzie krytyki społecznej). Jednak szybko dzięki filozofii Fenberbach`a zrezygnowali z Hegla i sformułowali własną filozofię- tezę o ograniczoności rewolucji politycznej. „Rozkłada życie obywatelskie na części składowe” ale ich nie rewolucjonizuje, nie poddaje ich krytyce. - Państwa nie można rozpatrywać jako siły samoistnej i niezależnej od jego naturalnej bazy. - Religia stanowi wytwór określonych warunków społecznych, a więc nie może być zniesiona inaczej niż przez zniesienie tych warunków. - Zmiana społeczna nie zaczyna się od zmiany świadomości. - Autonomię społeczeństwa obywatelskiego stanowi ekonomia polityczna. - Książka „Rękopisy ekonomiczno- filozoficzne” poświęcona analizie procesu alienacji pracy w warunkach prywatnej własności środków produkcji. - Ważne było tu pojęcie „istoty gatunkowej” człowieka - Kapitalizm- jest nieludzki, oddala ludzi od powołania, które polega na swobodnej i świadomej działalności, na rozwoju fizycznym i duchowym w ramach wspólnoty. - „Ideologia niemiecka”- Marks i Engels zwracają się tu przeciwko filozoficznym abstrakcjom państwa, człowieka, historii filozofii jako takiej. - Ideologia- wszystkie krytykowane koncepcje, całe dotychczasowe pojmowanie dziejów; termin niejednoznaczny, bezdefinicyjny; „świadomość fałszywa”, szczególna deformacja myślenia o rzeczywistości. - Deformacja polegała na: → Samodzielności myśli w stosunku do innych form aktywności ludzkiej → Przyswojeniu świadomości roli sprawczej w życiu społecznym i utożsamianiu zmiany społecznej ze zmianą sposobu myślenia → Absolutyzowanie własnych poglądów, które wyrażają określoną epokę i środowisko społeczne - Alienacja czyni człowieka w pełni sobą - Istota człowieka to nie abstrakcja tkwiąca w poszczególnej jednostce. Jest ona całokształtem stosunków społecznych. - Jego przyrodniczy materializm zmienia się w materializm historyczny- człowiek to wytwór przyrody, ale ta jest wytworem przemysłu i stanu społeczeństwa. Teoria formacji społeczno- ekonomicznych - Formacja społeczno- ekonomiczna- bardzo ważne pojęcie materializmu historycznego Stwarza ogólne ramy dla analizy struktury społecznej i rozwoju społ. a. Społeczeństwo- wewnętrznie powiązana całość (ale nie społeczeństwo organizm) Składnikami tej całości są różne sfery działalności ludzkiej (wytwórczość, wymiana, konsumpcja, polityka, świadomość społeczna itp.) b. wprowadził pojęcie formacji- jest wiele różnych społeczeństw. Wymaga się tworzenia typów, rodzajów społeczeństw. - Społeczeństwo jest całością bo: → Między jego częściami występuje konsens. → Części składowe dostosowują się do bazy, czyli sposobu produkcji. - Twórcom materializmu historycznego chodziło o skupienie uwagi na takich faktach społecznych, które poddają się najbardziej ścisłej obserwacji- bo mogą być uznane za zmienną niezależną przy opisie procesu historycznego. - To stało się punktem wyjścia do dwóch teorii socjologicznych: a. Teorii przyczynowego uwarunkowania wszelkich zjawisk społecznych przez „bazę ekonomiczną” b. Strukturalnego związku pomiędzy bazą i wszystkimi innymi elementami społ. całości - Marks wyróżnił formację: → Azjatycką → Antyczną → Feudalną → Burżuazyjną → Pierwotną → Komunistyczną - Kapitalizm- jego poznanie daje możliwość najlepszego poznania innych formacji, bo społeczeństwo burżuazyjne jest najbardziej zróżnicowaną i rozwiniętą historyczną organizacją produkcji. - „Kapitał. Krytyka ekonomii politycznej”- tu Marks objaśnił budowę formacji społecznej za pomocą stosunków społecznych, ale badał jeszcze odpowiadającą im nadbudowę. - Teoria formacji społeczno- ekonomicznej może być interpretowana jako: → Uniwersalny schemat rozwoju historycznego. → Ogólna hipoteza oparta na faktach wziętych z jednego kręgu kulturowego. Klasy społeczne i struktura klasowa Stosunki produkcji- ważne w teorii formacji społeczno-ekonomicznej, czyli ramy historyczno- materialistycznej analizy społ. i rozwoju. To stosunki między klasami, czyli zbiorami ludzi z których jedni posiadają środki produkcji, funkcje kierownicze i otrzymują większą część produktu społecznego, a inni nie. - Klasy- stosunki społeczeństwa obywatelskiego. Zbiorowość ludzi znajdująca się w podobnym położeniu ekonomicznym i mająca zbieżne interesy. Czasem Marks mówił, że klasa musi mieć świadomość klasową, więź psychiczną. - W „Nędzy filozofii” wyróżnił: → Klasy w sobie → Klasy dla siebie - Antagonizm klasowy: → Uważał, że w każdej formacji społeczno- ekonomicznej można wyróżnić dwie klasy: a. Klasę posiadającą b. Klasę nieposiadającą → Stosunek siły między tymi klasami podstawowymi decyduje ostatecznie o pozycji wszystkich innych klas → Struktura klasowa będzie się upraszczać przez nieunikniony proces zagłady średnich klas mieszczańskich i stanu chłopskiego - Marks genezę podziału klasowego łączył z rozwojem podziału pracy. - Wg Lenina klasy- to wszelkie grupy ludzi różniące się między sobą miejscem zajmowanym w historycznie określonym systemie produkcji społecznej, stosunkiem do środków produkcji, rolą w społecznej organizacji pracy, sposobem otrzymywania i rozmiarem części bogactwa społecznego. Socjologiczna teoria państwa - Powstanie państwa zdaniem Marksa było bezpośrednim następstwem podziału społeczeństwa na klasy, których przyszły zanik doprowadzi z kolei do jego obumarcia. - Teoria powstania państwa składała się z: a. Teorii biurokracji- państwo jako odrębny organizm wyodrębniony ze społeczeństwa w wyniku podziału pracy b. Teorii panowania klasowego- państwo jako zorganizowana przemoc jednej klasy w celu uciskania drugiej. (tylko ta teoria jest uważana za oryginalny dorobek Marksa) - Marks zwracał uwagę, że w świecie nowoczesnym ustrój państwowy rozwiną się obok życia narodu. - Analizował też proces usamodzielniania się państwa w stosunku do społeczeństwa, posługując się przy tym analogią do alienacji religijnej opisywanej przez Fruerbacha. - Marks uważał, że fenomen wyobcowania się państwa od społeczeństwa (jak też zjawisko alienacji religijnej) tłumaczymy w odwołaniu się do stosunków społeczno- ekonomicznych. - Władza państwowa ma charakter klasowy, to stanowiło przesłankę do: a. Tezy o konieczności zniszczenia państwa burżuazyjnego przez rewolucję proletariacką b. Tezy, że w następstwie zniesienia klas państwo jako takie niechybnie umrze. - Marks zajmował się: → Charakterem → Funkcjonowaniem państwa burżuazyjnego → Przemianami - Engels zajmował się problemem państwa w ogólności. Chciał ukazać związek między faktem istnienia takiej instytucji i podziałem społeczeństwa na klasy. - Państwo wg Engelsa powstało z potrzeby utrzymania w karbach przeciwieństw klasowych, a jednocześnie samo powstało wśród konfliktów tych klas- z reguły jest ono państwem klasy najsilniejszej, ekonomicznie i politycznie panującej. - Historyczno- materialistyczna teoria państwa- jej przedmiotem jest organ panowania klasowego, uzyskujący w pewnych sytuacjach historycznych względną niezależność od poszczególnych organów, klasy ekonomicznie panującej, a także wykazujący tendencje do samodzielnego wzrostu kosztem społeczeństwa jako całości. - Marksizm znalazł się w podwójnej opozycji: 1. Był przeciwko wszelkim koncepcjom socjalistycznym uniezależniającym wyzwolenie proletariatu od przejęcia przez niego władzy politycznej 2. Był przeciwko anarchizmowi- wyzwolenie= zniszczenie władzy politycznej jako takiej - Rewolucja proletariacka- akt zniesienia klasowego panowania burżuazji i biurokracji zarazem, w wyniku czego powstanie dyktatura proletariatu, której zadaniem będzie stworzenie społeczeństwa bez klas. - W materializmie społecznym państwo miało dwa znaczenia historyczne: → Formacja społeczno- ekonomiczna, społeczeństwo dzieli się na klasy → Różnorodność form Świadomość społeczna - Marks i Engels szukali tych zjawisk społecznych, które oprócz nonsensów politycznych czy religijnych spajają ze sobą ludzi. Na tym bazował ich materialistyczny charakter teorii. - Ich zdaniem ani moralność, religia, metafizyka, wszelkie ideologie oraz odpowiadające im formy świadomości tracą pozory samodzielności. - To ludzie rozwijając swą produkcję materialną i swe materialne stosunki wzajemne, zmieniają wraz z rzeczywistością swoje myślenie. „Nie świadomość określa życie, tylko życie określa świadomość”. - Świadomość- średnia zależna; odbicie bytu społecznego; jest wytworem społecznym i pozostaje nim tak długo, jak długo w ogóle istnieją ludzie. - Chcieli pokazać jak w określonych warunkach społecznych kształtują się określone formy świadomości stanowiące na ogół zdeformowane przedstawienie rzeczywistego świata (fenomen świadomości fałszywej) - Świadomość proletariatu- to czym w rzeczywistości jest proletariat; to co zgodnie ze swoim bytem będzie musiał zdziałać w historii. Rozwój społeczny - Materializm historyczny miał odkryć prawa rozwoju społecznego. - Rewolucja proletariatu jest konieczna, bo nie widział innej możliwości rozładowania wewnętrznych sprzeczności wynikających z działania mechanizmów gospodarczych. - Społeczność to całość, zmiana pewnych jej części pociąga za sobą odpowiednie zmiany części pozostałych. - Nie można wprowadzić zmian instytucji jeżeli nie odpowiadają one całokształtowi istniejących warunków i społeczeństwo do nich nie dojrzało. - Ujęcie konieczności historycznej: a. Nie uprawnia do przewidywań szczegółowych b. Przekonanie o określonym kierunku procesu historycznego nie pociąga za sobą przekonania, że jednostki czy klasy muszą zachowywać się w określony sposób. - Głównym czynnikiem sprawczym rozwoju społecznego była działalność ludzka, której przebieg i rezultaty nie odpowiadają temu co było pomyślane i zaplanowane. - Na życie społeczne ma wpływ postęp techniczny i rozwój sił wytwórczych - Sposób produkcji- zjawisko bardzo złożone, bo składa się na nie określony poziom sił wytwórczych, stosunki społeczne w jakie ludzie wchodzą by te siły wykorzystać (stosunki produkcji) Ekonomizm lub determinizm ekonomiczny- gdy nie ma proporcji między poziomem sił wytwórczych a organizacją sposobów produkcji dochodzi do przewrotu, który odbije się we wszystkich dziedzinach życia społecznego. - Rewolucja- to przewrót w 3 sferach (politycznej, wojskowej, ideologicznej) zależnej w każdej z nich od czynników pozaekonomicznych. Metoda Marksistowska - Metoda Marksa była przeciwstawna pozytywizmowi. - Osobliwość metodologii Marksa 1. Historycyzm a. Ujmował człowieka jako całość stosunków społecznych, dorzucał osobliwości natury ludzkiej czy też właściwości ludzi, które są niezależne od warunków, miejsca i czasu. b. Postulował rozpatrywanie wszelkich zjawisk społecznych jako części większych całości. c. Odrzucał oświeceniową koncepcję ponadczasowego Rozumu, ujmując działalność poznawczą jako działalność historyczną. Postęp poznania zależał od intelektualnej sprawności uczonego oraz od jego pozycji społecznej. 2. Metoda logiczna uzupełniała metodę historyczną - Historycyzm Marksa był racjonalistyczny i antyfenomenalistyczny. - Zwracał się przeciwko traktowaniu poznania społecznego jako procesu intuicyjnego oraz przeciwko sprowadzaniu go do porządkowania bezpośrednich danych doświadczenia. - Strategia badawcza Marksa: 1. Badanie takich faz rozwoju społecznego i takich społeczeństw, w których interesujące nas procesy występują w postaci najczystszej. 2. Metoda abstrakcji to metoda idealizacji i stopniowej konkretyzacji. To eksperyment myślowy polegający na tworzeniu siłą abstrakcji pewnych warunków idealnych jakie w rzeczywistości historycznej nie występują. Po to by w dalszej części ten abstrakcyjny model zbliżyć do empirycznej rzeczywistości PRAGMATYZM SPOŁECZNY Kierunek w socjologii amerykańskiej Zakłada się, że prawdą jest to, co sprawdza się w działaniu, jest pożyteczne Jest to podejście instrumentalne w stosunku do nauki i sztuki - stanowią one narzędzie do osiągania określonych celów Przedstawiciele CH.H.Cooley, Herbert Mead Konsekwencje ujęcia pragmatycznego dla nauk społecznych Relacje człowiek ↔ środowisko -Dotychczas zakładano, że środowisko jest elementem statycznym, a człowiek może tylko dostosowywać się do niego. Pragmatyzm uznał środowisko za zmienne, dające się manipulować przez człowieka. Jednostkową determinację zastąpiono obustronną interakcją. Człowiek manipuluje środowiskiem, a ono wpływa na niego. -Człowiek traktowany jest jako wytwór przyrody, lub tabula rasa na której pisze świat -Nie można określić jakim człowiek jest, ale trzeba określić jak się zmienia. -Człowiek jest podmiotem - posiada świadomość,dzięki której może tworzyć i zmieniać rzeczywistość społeczną -Proces poznawania - badania skupiały się na analizie tych procesów; w każdym społeczeństwie istnieją inne procesy poznania Pojęcie społeczeństwa Społeczeństwo jest procesem tworzenia wspólnych wartości, wzorów, emocji, zachowań obrazów świata. Wszystko podporządkowane jest procesowi tworzenia Wprowadzenie do nauki pojęć : wyobraźnia, przypadek, wybor, hipoteza, inne Koncepcja CHARLES HORTON COOLEY Holizm (ujęcie całościowe - życie społeczne nie stanowi jedynie sumy przeżyć poszczególnych jednostek) Postulat organiczności życia społecznego (społeczeństwo jest jednym wielkim organizmem) Życie społeczne jest czymś rzeczywistym; -Jednostka i społeczeństwo to pojęcia abstrakcyjne, za ich pomocą możemy określić życie społeczne -Pojęć tych używamy w różnym aspekcie, ze względu na to, jaką część rzeczywistości badamy -Najważniejszym elementem życia społecznego jest komunikowanie się -rozumienie tego pojęcia jest bardzo szerokie -jest to cała sfera przekazów, które człowiek dokonuje świadomie lub nieświadomie -dużą część informacji człowiek przekazuje i odbiera nieświadomie -jest to ogół symboli ukrytych w podświadomości -bardzo istotną funkcję spełnia język - akty wypowiadania się ujmujemy jako akty komunikacji mieszczące się w procesie społecznego komunikowania się -człowiek poprzez komunikowanie się poznaje środowisko Społeczeństwo to grupa ludzi istniejąca w umyśle podmiotu; to wyobrażenie o życiu społecznym, jakie posiedli jego uczestnicy Zadaniem socjologa jest dotrzeć do świadomości ludzi uczestniczących w życiu społecznym. Koncepcja rozwoju (budowania, tworzenia) osobowości -pojęcie jaźni odzwierciedlonej (looking-class-self) -człowiek tworzy jaźń poprzez odbicie swoich wyobrażeń od innych jednostek -człowiek nie wiedziałby nic o sobie, gdyby nie inne jednostki (człowiekreaguje na zachowania innych ludzi) -wiedza pochodzi tylko i wyłącznie od innych ludzi; nie jest ona obiektywna lecz stanowi pewną subiektywną ocenę -całe życie społeczne jest grą wyobrażeń mieszczących się w umyśle jednostki Konsekwencje ujęcia Cooley'a dla badań socjologicznych: Stwierdzenie, że grupy pierwszego kontaktu odgrywają najistotniejszą rolę w życiu człowieka (rodzina, kontakty sąsiedzkie, społeczność lokalna) 2 bardzo popularne i decydujące o procesie komunikowania pojęcia: heart to heart life face to face opinia publiczna - twór ukształtowany przez napięcie i ścieranie się różnych komunikatów; była to społecznie aprobowana forma wiedzy instytucje społeczne to utrwalona forma opinii publicznej; gdy opinia ta przybiera kształt instytucji społecznych powstają: prawo, system zwyczajów, kościoły klasa społeczna - wyodrębniona poprzez swoje funkcje -kasty (świadomość zamknięta, oddzielenie się od innych klas społecznych) -klasy otwarte (dzielą się swoją świadomością z innymi klasami, współpracują z nimi, technika sprawia, że mamy do czynienia z ewolucją od kast do klas otwartych Wnioski metodologiczne wynikające z ujęcia Cooley'a (jak badać społeczeństwo): programowy brak spójności metody badawczej - nie można zbudować jednego modelu, który będzie adekwatny do każdej sytuacji dzielenie rzeczywistości społecznej na części zniekształca obraz ; dlatego wszystkie części społeczeństwa należy ujmować łącznie antynaturalizm - rzeczywistość społeczna istnieje w umysłach ludzi, a nie jako odrębny, rzeczywisty byt w badaniach należy się posługiwać: wyobraźnią introspekcją empatyczną (rekonstrukcja świadomości jednostki, poprzez wczuwanie się w jej położenie) wiedza przestrzenna (opisy, dane) wiedza osobista (kontakt z umysłem poszczególnych osób) PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA MEADA Idea behawioryzmu społecznego Mead bronił pojęcia świadomości, jako niezbędnego dla nauki o ludzkim zachowaniu się.Krytykował Cooley'a za „solipsyzm" ( skupienie uwagi na tym, co dzieje się w umyśle jednostki). Odrzucał introspekcję jako metodę nauki o człowieku. Główne założenia Mead'a: l .Odrzucał możliwość przypisywania jednostkom ludzkim jako takim jakichkolwiek jakości psychicznych. Poza procesem komunikowania się psychika nie istnieje. Stosunek społeczny jest pierwotny w stosunku do wszelkich form świadomości. Przekreślał tradycję myśli europejskiej biorącą początek u Hobbesa. Na początku były działania społeczne, a nie jednostki ludzkie. Był przeciw dualizmowi zakładającemu istnienie świadomości jako zjawiska należącego do innego porządku niż fakty społeczne. 2. Psychologia traktuje o faktach obserwowanych w sposób obiektywny. Negował istnienie świadomości jako swoistej substancji, ale przyjmował j ej istnienie jako funkcji organizmu. 3. Zalecał badanie zachowania się ludzi od zewnątrz, tu zachodzą ważne zjawiska, których taka obserwacja nie ogarnia, chociaż bez ich uwzględnienia zachowań tych nie można wyjaśnić. 3.Był przeciwko mechanistycznemu modelowi interakcji między jednostkami. Człowiek dokonuje ich selekcji i interpretacji odnosząc je do swoich wcześniejszych doświadczeń i wybiera l z możliwych odp. 4.Odrzucił ideę danego jednostce świata społecznego tak, jak odrzucił ideę danych jej cech psychicznych. Interesowało go to, co się dzieje pomiędzy nią a jej środowiskiem społ. 4.Nauka tak samo jak praktyka życia społecznego ma do czynienia z procesami, nie za stanami. Wszystko jest nieustannym stawaniem się (stąd fascynacja ideą ewolucji Darwina i filozofią Hegla oraz Bergsona) Gesty a symbole znaczące Zakładał tylko pierwotne i minimalne społeczeństwo form biologicznych uczestniczących w akcie społecznym pod wpływem biologicznych popędów głodu i płci oraz używających prostych gestów. Najprostsza kooperacja organizmów ma podłoże czysto biologiczne. Gest- pierwsza i najprostsza droga wzajemnego oddziaływania organizmów i wzajemnego dostosowywania swoich czynności. To każdy ruch organizmu wywołujący reakcję przystosowawczą ze strony innego organizmu. Reakcja ta miała charakter instynktowny, spontaniczny, nieświadomy. Świadomość- pojawia się gdy gestowi towarzyszy zamiar uzyskania określonej odpowiedzi i organizm A jest w stanie reagować na swój gest tak samo jak organizm B, do którego swój gest kieruje. A zaczyna być świadomy znaczenia swojego gestu od chwili, gdy reakcja B staje się dla niego przewidywalna. Odnosi się ona do zakresu doświadczeń, np. takich jak ból czy przyjemność. Język- symbol znaczący. Pojawienie się interakcji symbolicznej to powstanie stosunków społecznych. Wymiary przejścia od gestu do symbolu: 1. kształtowanie się języka, dzięki któremu znaczenia są nie tylko uświadamiane sobie przez uczestników działania społecznego, ale i komunikowane. W rezultacie między ludźmi zostaje utrwalona wspólnota, jakiej nie może być e świecie zwierzęcym. powstanie myślenia abstrakcyjnego, umysłu, wchodzenia we „wszechświat rozmowy". Gest jest nieuchronnie partykularny, symbol- uniwersalny. Narodziny języka są narodzinami rozumu, bo zdolność myślenia jest zdolnością do prowadzenia dialogu. stawanie się działającego podmiotu przedmiotem dla samego siebie, osiąganie przez niego zdolności reagowania na własne bodźce, „rozmawianie" z samym sobą, występowania wobec siebie w roli innych ludzi, interpretowania własnych czynności, refleksji itd. Ten proces to powstanie jaźni (self) kształtowanie się instytucji społecznych. Komunikowanie się nie jest możliwe bez trwałych ram. Koncepcja jaźni (self) Wyodrębnienie się człowiek z ze świata zwierząt oznaczało posługiwanie się symbolami znaczącymi (językiem), myślenia, zastanawiania się nad własną działalnością i świadomego kierowania nią oraz życia w ramach organizacji społecznej. Człowiek- organizm posiadający jaźń, czyli zdolny postrzegania samego siebie, mający określone poglądy na swój temat, świadomie regulujący swoje postępowanie za pomocą refleksji, tj. dialogu z samym sobą prowadzącego do zmiany postaw. Jaźń- jest ona obiektem dla samej siebie, i ta cecha różni ja od innych obiektów i od ciała. Może być zarówno podmiotem jak i przedmiotem- człowiek jest organizmem zdolnym do utożsamiania się z działaniem społecznym. Ma genezę społeczną, tym co ją konstytuuje jest dialog. Myślenie to wewnętrzna konwersacja. W doświadczeniu społecznym człowiekowi dani są najpierw i,„ii ludzie, i w pewnym sensie dopiero od nich jednostka dowiaduje się o swoim istnieniu. Jednostka doświadcza siebie pośrednio, przyjmując punkty widzenia innych członków tej samej grupy społ. wkracza ona w swoje doświadczenie jako jaźń, lub jako jednostka. Człowiek staje się obiektem przyjmując w stosunku do siebie postawy innych w stosunku do niej w obrębie środowiska społecznego. Ciało jako takie nie jest jaźnią, staje się nią dopiero wtedy, gdy w kontekście doświadczenia społecznego rozwinie się umysł. Przyjmowanie ról- jednostka występuje wobec samej siebie w roli innych ludzi. Przypomina aktora, który studiuje przed lustrem swoją mimikę, zastanawiając się, jak na jego grę reagowaliby widzowie. To inna wersja jaźni odzwierciedlonej Cooley'a. Fazy rozwoju jaźni; 1. faza zabawy- jednostka przyjmuje role konkretnych osób z którymi współuczestniczy w określonych działaniach społecznych (taty, mamy, listonosza itd.). naśladuje się ich postępowanie 2. faza gry- „innymi" staje się grupa społeczna jako całość. Postawy innych ulegają generalizacji i przedstawiają się jednostce jako „wszyscy", „społeczeństwo", „moralność" czy „Bóg". Tu postępuje się zgodnie z ogólnie przyjętymi regułami, dostosowując swe zachowanie do zespołu jako całości. W tej fazie pojawia się uogólniony inny. Uogólniony inny- zorganizowana wspólnota lub grupa społeczna, która daje jednostce jedność osobowości. Postawa uogólnionego innego jest postawą całej grupy „Me"- ja przedmiotowe. Jednostka konwencjonalna, kierująca się nawykami. Musi mieć ona te same nawyki i reakcje co wszyscy, bo beztego nie mogłaby być członkiem zbiorowości (ale jednostka reaguje stale na taką zbiorowość przez samoekspresję). To zorganizowany zespół postaw innych ludzi przyjęty przez jednostkę. To kolektywistyczny aspekt jaźni. To taki aspekt „ja”, który jest dla jednostki przedmiotem refleksji prowadzącej do regulowania własnych zachowań się zgodnie ze społecznymi wzorami. „I"- ja podmiotowe. To odpowiedź organizmu na postawy innych. Ma ono genezę społeczną. To aspekt indywidualistyczny jaźni. Taki aspekt „ja”, który sprawia, że jednostka zachowuje świadomość swojej podmiotowej odrębności wówczas, gdy myśli o sobie jako o przedmiocie. Jest w pewnym sensie tym, z czym się utożsamiamy. Jest reakcją organizmu na postawy innych. Postawy innych ludzi stanowią zorganizowane „me", a jednostka reaguje na niejaki „I" Jaźń jednostki to proces nieustannej interakcji „me" i „I" stanowiącej jak gdyby odpowiednik wzajemnego Oddziaływania organizmu i środowiska. To odpowiednik sumienia i wolnej woli. Jednostka kształtuje się pod wpływem grupy, ale pozostaje zarazem swego rodzaju „monadą", czymś wyjątkowym i jedynym. Jednostka ma uczestniczyć w życiu społecznym jako suwerenny i świadomy podmiot- przyswajający sobie społeczne normy, ale jednocześnie zdolny do kwestionowania i do ratowania zbiorowości przed sytuacją, jaka groziła by jej, gdyby kształtowanie osobowości polegało wyłącznie na przyswajaniu sobie nawyków WILLAM JAMES W filozofii współtwórca pragmatyzmu - metody filozoficznej, oceniającej twierdzenia metafizyczne według praktycznych konsekwencji. Jego zdaniem także poglądy religijne i wiara powinny być oceniane w ten sposób. Tylko wiara może powodować, że przyjmujemy religię (the will to believe): mamy do tego prawo, gdyż i tak jesteśmy na nią zdani - w praktyce postępujemy tak, jakbyśmy wierzyli, że Bóg istnieje, albo, że nie istnieje. Wiele uwagi James poświęcił analizie doświadczenia. Jego zdaniem "czyste" jest neutralne wobec przedmiotu i podmiotu - przeciwstawienie to ma względny charakter. W metafizyce James uważał, że składniki rzeczywistości są współzależne od sąsiadujących składników (ten pogląd nazwał synechizmem), ale niezależne od całości (ten pogląd określał jako tychizm). Z tego wynikało, że mogą powstawać rzeczy nowe, a w świecie istnieje wolność. James wniósł liczący się wkład do psychologii, był zwolennikiem funkcjonalizmu i prekursorem zarówno behawioryzmu, jak i psychologii humanistycznej, autorem dogłębnych analiz i samoobserwacji "strumienia świadomości" oraz słynnego pytania "Czy świadomość istnieje?" (1905). Wniósł do psychologii wiele interesujących idei: charakterystyki świadomości za pomocą pięciu cech, twórca tzw. fizjologicznej teorii uczuć (teoria Jamesa-Langego). Był także założycielem pierwszego psychologicznego laboratorium eksperymentalnego w 1875 roku (przed Wundthem). DEWEY System pedagogicznyDewey oparł swój system pedagogiczny na instrumentalizmie, kierunku pragmatyzmu zapoczątkowanym przez Charlesa Peirce'a, a rozpowszechnionym przez Williama Jamesa. Polegał on na rozumieniu doświadczenia jako istoty prawdy - prawdziwe jest to co sprawdza się w działaniu jako prawdziwe. Doświadczenie jest źródłem zdobywania i weryfikowania wiedzy, stąd w jego szkole pracy rozwijane było hasło: uczenie się przez działanie. Szkoła ta powstała na wzór samowystarczalnego gospodarstwa domowego, gdzie dzieci wykonywały różne zajęcia rzemieślnicze i gospodarcze. Akcent położony był na aktywność praktyczną i manualną. Głównym celem szkoły było pobudzanie wrodzonych zdolności dzieci, zainteresowań, wzbogacanie doświadczeń, samodzielna praca, natomiast wiedzę zdobywało się niejako przy okazji. W szkole nie było lekcji i przedmiotów, ośrodkiem był problem, który napotykało dziecko w codziennym życiu i jego rozwiązanie mające doprowadzić do nabywania wiadomości, dlatego zadaniem szkoły było stwarzanie sytuacji będących źródłem owych problemów. Dewey wyodrębnił etapy myślenia prowadzące do rozwiązania problemu: odczucie trudności określenie trudności - sformułowanie problemu szukanie rozwiązań - formułowanie hipotez wyprowadzenie drogą rozumowania wniosków z rozwiązań - logiczna weryfikacja hipotez dalsze obserwacje prowadzące do przyjęcia lub odrzucenia hipotezy - empiryczna weryfikacja hipotezy. VILFREDO PARETO PSYCHOLOGIZM - grupa koncepcji, która w odniesieniu do badania społecznego postulowała poszukiwanie zasadniczych cech społeczeństwa w indywidualnych dyspozycjach jednostek. Mechanizmy funkcjonowania społeczeństwa tkwią w jednostce. Działania. Człowiek realizuje swoje uczestnictwo w życiu społecznym poprzez działania. Nauka powinna opierać się na metodzie logiczno-eksperymentalnej (nauki przyrodnicze). Powinna opierać się na danych ilościowych - badamy, czy zjawisko ma charakter społeczny. Podział działań ludzkich: logiczne - odpowiednio dobrane metody do zamierzonych celów (w sensie obiektywnym i subiektywnym), występują jedynie w sferze nauki; środki są logicznie połączone z celami z punktu widzenia działającego podmiotu, ale także innych ludzi, posiadających szerszą wiedzę pozalogiczne - cała reszta ludzkich działań, mają początek w emocjach, psychice; przyczyną tych działań są residua (względnie trwałe psychiczne predyspozycje); habitus - to wszystko, co jednostka nabyła od środowiska, styl i smak wytworzony przez jednostkę (w sferze poglądów); habitusy są w pewnym stopniu dziedziczone, ludzie są różni, bo mają różne habitusy Psychika, wyrażając się przez uczucia pokazuje, jak będą wyglądały działania człowieka. Teoria residuów. Teoria derywacji. Tym, co kieruje ludzkimi działaniami są residua - stany psychiczne, dyspozycje, w jakie ludzie są wyposażeni Z psychicznych dyspozycji wynikają uczucia, którymi w swoich działaniach kierują się ludzie. Residua - klasyfikacja (każdy posiada te klasy, ale w różnym stopniu): kombinowane - dynamiczne, nieustanne nastawienie na zmianę; odpowiedzialne za działania, które kierują człowieka w stany nieustannych zmian konserwacji - odpowiedzialne za umacnianie tego, co jest, cenienie tego, co jest już wypracowane, gdyż zmiana niesie za sobą pewne ryzyko uzewnętrzniania uczuć - odpowiedzialne za eksponowanie uczuć na zewnątrz uspołecznienia - zachowania i działania ludzi zawsze uwzględniają istnienie innych np. litość, poświęcenie dla dobra innych indywidualizmu - w działaniach uwzględniane jest zawsze własne „ja” np. egotycy; integralność jednostki, ludzie ci kierują się w działaniach orientacją na własną osobę seksualne - siła motoryczna, która wpływa na ludzkie zachowania i działania Tym, co decyduje o ludzkim działaniu jest irracjonalny popęd, jednak człowiek chce to ukryć, gdyż chce uchodzić za osobę rozsądną. Człowiek ma głód myślenia i jest werbalistą - wszystko wyraża słowami. Człowiek buduje słowne upiększenia i usprawiedliwienia działań, które mają nadać im pozór racjonalności, buduje derywacje. Derywacje - klasyfikacja: stwierdzenia mające sugerować sądy, powoływanie się na oczywistość, naukowość; sugerują, że jest związek z faktami autorytety powoływanie się na różnego rodzaju autorytety np. tradycji, nauki używanie pojęć zasadniczych zawierających ładunek emocjonalny np. wolność, równość, ojczyzna pojęcia „mętne” „dowody słowne”, metafory, niedookreślone, wieloznaczne np. tolerancja, demokracja Teoria krążenia elit. Zgodnie z tą teorią, w życiu politycznym istnieje cykliczny proces polegający na tym, że elity po przegranej walce o władzę przechodzą do opozycji i wkładają więcej wysiłku, aby dojść do władzy. Tym samym ich szanse na objęcie władzy zwiększają się, zaś po dojściu do władzy elity tracą impet w dalszej o nią walce. W ten sposób następuje ciągła wymiana pozycji społecznych elit z opozycji i koalicji. Społeczeństwo jest pewną całością, pewnym systemem zamkniętym, w którym ludzie w swoich działaniach dążą do realizacji swoich interesów. W tym systemie ludzie podzieleni są wg różnych zasad. Podział naczelny: masy elity - ludzie, którzy uzyskują najwyższe wyniki w danej dziedzinie Elita władzy - arystokracja. Ludzie chcą dostawać się do elit, aby poprzez grabież podnosić swój status, do elity dostają się ci, którzy mają optymalny rozkład residuów. Inne residua odpowiadają za to, aby dostać się do elity, a inne za to, aby się w niej utrzymać. Aby władza mogła trwać należy dopuszczać do niej coraz to nowe jednostki. Socjologia a praktyka społeczna Znaniecki podkreślał teoretyczny charakter socjologii. Socjolog nie powinien działać pod presją praktycznych potrzeb chwili bieżącej - należy unikać związku teorii z normatywną spekulacją. Mimo to socjologia jest najważniejszą ze wszystkich nauk humanistycznych ze względu na niezmierzone możliwości zastosowania jej wyników. Zbyt optymistycznie oceniał przyszłość socjologii (był pod wrażeniem rozwoju socjologii amerykańskiej) Zadania socjologii: - rozwiązywać problemy związane m.in. z funkcjonowaniem nowoczesnego państwa - tworzyć grunt pod nową cywilizację przyszłości (wszechludzką, uduchowioną, zharmonizowaną) - ustalać, jak innowacje specjalistów od różnych dziedzin kultury (łącznie z naukami przyrodniczymi i techniką) mogą być zgodne wykorzystane dla dobra ludzkości przez grupy społeczne praktyków - intelektualni przywódcy. Uwagi końcowe Socjologia Znanieckiego to próba syntezy: - socjologii teoretycznej i socjografii - koncepcji „obiektywistycznych” i „subiektywistycznych” - humanistycznego punktu widzenia i przyrodoznawstwa - europejskiej i amerykańskiej tradycji intelektualnej

---