Przyroda, wieś, arkadia - rola przyrody, styl życia wiejskiego, obraz wsi polskiej w literaturze i w poezji epoki renesansu

Pochwała życia wiejskiego, tak charakterystyczna dla polskiej literatury ziemiańskiej XVI i XVII wieku znalazła wyraz w europejskiej kontynuacji idylli, bukoliki i innych gatunków, z którymi kojarzy się nasza sielanka. Ten nurt tematyczny i formalny zarazem nawiązywał do starożytnych wzorców Teokryta i Wergiliusza, ważniejsze jednak było całkiem aktualne i szczere, jak się zdaje, obecne w tej twórczości odkrycie różnorodnych zalet tego sposobu egzystencji, a więc oddalenia od zgiełku miasta, bliskość przyrody i korzyści płynące z obcowania z naturą, zamożność, samowystarczalność szlachcica-ziemianina, oraz prostota szlachetnych obyczajów, tu właśnie rzekomo zachowywana. Wszystkie te pożytki „Człowieka poczciwego” wybierającego sobie wieś jako miejsce własne na świecie, w poezji i w prozie, w dobie renesansu, z pewnością oddziaływała na świadomość zbiorową.

ROZKWIT WIEJSKOŚCI W LITERATURZE POLSKIEGO RENESANSU

- Rozwój stosunków gospodarczo-społecznych w pierwszych dziesięcioleciach XVI wieku wywołał poważną i głęboką krytykę w publicystyce polskiej za czasów ostatnich lat Zygmunta Starego.

- Jednym z pierwszych, którzy podnieśli głos w obronie chłopów był Stanisław Orzechowski. W Turcykach oburzał się z powodu wyrzucania chłopów z uprawianych przez nich ziem. Potępiał również krzywdzące podatki, o których pisał w nieogłoszonym współcześnie, ale niewątpliwe rozpowszechnianym traktacie z 1543 roku.

- Później byli kolejni… Andrzej Glaber w Senatolus to jest sejm niewieści wytykał „swawoleństwa” możnych, przełożonym, co „powinności swej nie czynią, złych nie karzą, dobrych nie miłują”. Szczególnie ostro zwracał się Glaber - równocześnie z Modrzewskim - przeciwko grzywnom za zabójstwo.

- Myśl Andrzeja Frycza-Modrzewskiego, który stawał w obronie chłopów w „mowach” o karze za mężobójstwo, a w Mowie prawdomówcy perypatetyka (1543) oburzał się na odbieranie mieszczanom wiejskich posiadłości w myśl postanowienia sejmu piotrkowskiego z 1538 roku.

- W pismach swoich, głównie w Poprawie Rzeczypospolitej, Frycz z niezwykłym realizmem żądał zmiany systemu gospodarczo-społecznego i politycznego na korzyść mieszczan i - co nas tu specjalnie interesuje - na korzyść chłopów. W sprawie chłopskiej postulaty Frycza Modrzewskiego otwierały w dalszej perspektywie widoki likwidacji stosunków feudalnych.

- Światek ziemiańsko-szlachecki, jaki znamy z literatury mniej lub bardziej dyskretnie deformującej rzeczywistość w sensie afirmacji panującego ustroju, miał specyficzne „uroki”, często chwalone; należą tu:

• Swoboda pracy i próżnowania lub odpoczynku wśród przyrody wiejskiej

• Samowładność patriarchalna

• Nieomal zupełna autarchia tj. samowystarczalność gospodarcza (obok ziemiopłodów przemysł folwarczny, własny młyn, tartak, kuźnia, browar etc.)

• Zajęcia rolniczo-administracyjne niezbyt uciążliwe

• Myślistwo

• Życie rodzinne, sąsiedzkie, powiatowe

- W poezji ziemiańskiej rzadko słyszy się narzekania na udręki fizyczne lub moralne.

- Kochanowski w Modlitwie o deszcz smuci się posuchą, od której chylą się „smętne zioła” i niszczeją „zboża upragnione”.

- Kasper Miaskowski (Barok) przestrzega przed spóźnionym siewem, bo dni jesienne coraz krótsze i „dżdże z obłoków niehamowane leją” (wiersz Na siew późny, Do szwagra).

- Niemniej zasadniczy układ bytu poezji ziemianskiej stał się podłożem idyllizmu mocno opartego na poczuciu posiadania trwałych - w pojęciu szlachty - dóbr materialnych i moralnych. Dobro materialne to przede wszystkim ziemia, folwark dziedziczny; dobra moralne - to spokój sumienia. Według jednego z Figlików Mikołaja Reja miał Król Zygmunt powiedzieć, że szlachcic posiadacz trzech folwarków, których „w każdym tysiąc kóp użyna”, jeśli nie jest zadłużony „lepiej ma niźli król”, bo „gdy ów w wielkim stanie, myśląc w łeb się skrobie, tedy ten nic nie myśląc, zawżdy wesół sobie”.

- w połowie XVI wieku korzystne warunki egzystencji ziemiańskiej stały się podstawą kultury rolnej i piśmiennictwa zawodowego. Świadczą o tym tzw. Ekonomiki, podręczniki gospodarki rolnej, hodowli, koniarstwa, łowiectwa.

- Długotrwałość wiejszczyzny w Polsce i sielankowość w literaturze tłumaczy się głównie układem stosunków społeczno-gospodarczych. Natomiast wpływ idylli antycznej przyczynił się do demokratyzacji, poniekąd i do wysubtelnienia, ale też do zbanalizowania poezji o wiejskiej prostocie i szczęśliwości. Oryginalność literatury o wsi polskiej w dobie odrodzenia tworzy swoista synteza pierwiastków rodzimych - prymarnych - i elementów klasycznych - sekundarnych - tkwiących w kulturze renesansowej pisarzy polskich.

- na przełomie XV i XVI wieku poeta dworsko-humanistyczny, syn chłopa z Januszkowa koło Żnina Klemens Janicki, serdecznie lecz krótko wspominał wieś rodzinną łacińskiej elegii De Se ipso, ad posteritatem, przełożonej przez Syrokomlę: „Za żnińskim bagnem jest wieś przejezdna”, gdzie rodzic poety, „mieszkaniec wioski orał poczciwie grunt pradziadowski”.

- Wczesnorenesansowi pisarze mieszczańscy nie opisywali wsi polskiej. Najwybitniejszy z nich Biernat z Lublina odegrał jednak pewną specjalna rolę - niektóre idee społeczne Biernata oddziałały na kierunek rozwoju literatury traktującej o wsi polskiej. Stało się to za pośrednictwem Reja; korzystał on z inicjatywy Biernata wprowadzającego do przekładów bajek Ezopowych liczne przysłowia (po części ludowe, po części zapewne tworzone na ich wzór). W Żywocie Ezopa oraz w Dialogu Palinura z Karonem (ok. r. 1536) Biernat z Lublina wybierając i retuszując oryginały obce, propagował dwie idee, które nie pozostały bez wpływu na Mikołaja Reja, autora Krótkiej rozprawy i Wizerunku. Ideami tymi są: negacja życia próżniaczego klas uprzywilejowanych oraz ich pozornego szczęścia, a także pochwała mierności, pracowitej, bezpiecznej i spokojnej.

- Pierwszym wybitnym pisarzem wsi polskiej jest Mikołaj Rej. Człowiek wiejski, gospodarz i myśliwy. Rej był zżyty z przyrodą polną i leśną, z rolą i z krajobrazem, z ogrodem i z folwarkiem, ze zwierzętami i ptactwem, znał z wieloletniego doświadczenia życie szlachty i chłopów.

- Obfitość wiedzy o świecie wiejskim i o konflikcie chłopsko-szlacheckim zawarł Rej przede wszystkim w Krótkiej rozprawie między trzema osobami: Panem, Wójtem, a Plebanem (1543). To nie tylko dialog polityczny lecz również oryginalna satyra społeczno-obyczajowa. Rej walczył sprawnie bronią pisarską z nieróbstwem i chciwością wiejskiego kleru, z wyzyskiem chłopów, z lekkomyślnością i egoizmem szlachty, z nadużyciami sądów i opieszalstwem sejmów. W Krótkiej rozprawie ukazał Rej wieś nieoświeconą. Wójt skarży się: „my prostacy, a cóż wiemy nieboracy”. Z tej satyry wynika również, że chłopi wiedzą tylko to, co im ksiądz w kazaniu powie. Wieś tutaj co prawda nie zna udręk pańszczyzny, więzień i tortur, jednakże cierpi z powodu ciemnoty i wyzysku gospodarczego.

Ideały ziemiańskie doby renesansu

- renesansowy typ ziemianina polskiego zaczął Rej kształtować w Wizerunku własnym żywota człowieka poczciwego (1558). Autor przedstawił tutaj realistyczny opis życia rodziny szlacheckiej i szkic szczęśliwego bytu na wsi. W rozdziale V, autor pokazał, dość chaotycznie, całokształt życia ziemiańskiego, jego obydwie strony: dokuczliwości i kłopoty oraz pożytki i uroki. Tłem tego życia jest bujna przyroda, która człowiekowi, jakby suwerenowi, ze wszystkiego „czyńsz dawa”:

Patrz jako ziemia, drzewa pięknie zakwitają,

Jakie wdzięczne owoce nam z siebie dawają,

Zwirzęta i bydlęta jako tu bujają,

A przedsię człowiekowi podatki dawają.

Nie sobie nosi owca wełny na swej szubie,

Kiedy chce ten nędzny człek, zawżdy ją oskubie.

Ptaszek pierze, miód czoła, a wół nosi rogi,

Gdy każą, musi je dać nędzni czek ubogi.

Złoto, srebro, kamienie, temu to człowieku

Wszystko sprawił k rozkoszy ten Pan tak od wieku. (…)

Owa cóżkolwiek w sobie ma ten świat szyroki,

Wszystko to w jego mocy, na koniec obłoki,

Miesiąc, słońce i gwiazdy jako służą jemu,

Świecąc we dnie i w nocy, (…)

Renesansowy podziw dla świata i natury łączy się tutaj z utylitaryzmem i z naiwnym antropocentryzmem mającym dawną, antyczną tradycję. Życie ziemiańskie w otoczeniu tak szczodrej przyrody zapewnia szlachcicowi przede wszystkim rozkosz „wolnej myśli” przeciwstawionej skrępowaniu panującemu na pańskich zamkach.

- Pod koniec życia Rej zdobył się na rozległą syntezę swoich dążeń i ideałów w Zwierciadle (1568). Korzystając z literatury antycznej stworzył patriarchalny wzór polskiego człowieka doskonałego, ideał viri boni, dobrego rolnika i ojca rodziny.

Motywy wiejskie w dialogach:

• Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem (1543) Mikołaja Reja.

• Rozmowa niektórego pielgrzyma z Gospodarzem (1549) Stanisława ze Szczodrkowic (Morawickiego?)- stanowi wyraz pogarszającego się losu wsi chłopskiej.

• Rozmowy polskie łacińskim językiem przeplatane (1553) dialog Wita Korczewskiego - bez rejowskiej obrazowości przedstawił wieś dość zamożną, bo położoną w pobliżu granicy niemieckiej. (W rozmowie O dziesięcinie i klątwie broni natomiast praw duchowieństwa katolickiego do dziesięcin).

• Ziemianin albo Rozmowa Ojca z Synem (1565) Solikowskiego - przestrzegał szlachtę przed nierozsądkiem ucisku mieszczan i chłopów (podobnie jak Modrzewski).

• Rozmowy dwu baranów o jednej głowie, starych obywatelów krakowskich (napisana prawdopodobnie w 1564) Marcina Bielskiego - Zajął on poważne, a w niektórych sprawach oryginalne stanowisko wobec wsi i spraw wiejskich. Był w ziemiańskiej Polsce człowiekiem wyjątkowo krytycznie usposobionym nie tylko wobec nadużyć feudalnych panów, ale wobec samego typu życia szlachty na wsi. Spośród pisarzy staropolskich tylko Marcin Bielski przekładał miasto i typ życia miejskiego ponad wieś i wiejszczyznę. Twierdził, ze ludzie mieszkający na wsi są bardzo samotni, ponieważ mają gospodarstwa daleko od siebie, jeździ tylko jeden do drugiego i prowadzi hulaszczy tryb życia. W jego wierszach można się dopatrzyć aluzji do postanowienia Zygmunta Starego, który od 1518 roku zaprzestał przyjmowania wszelkich skarg od chłopów.

• O elekcyjnej, wolności, prawie i obyczajach polskich rozmowa Polaka z Włochem (1587) Łukasza Górnickiego - dialog, w którym autor pośrednio krytykuje prawo dotyczące mężobójstwa i ośmiesza traktowanie chłopów jako niewolników.

- Około połowy XVI wieku - w okresie pełnego renesansu - zaczynają się pojawiać literackie pochwały wsi, rolnictwa i życia wiejskiego szlachty osiadłej. Zwłaszcza Horacy zasugerował niejeden obraz i argument, który wpleciono kunsztownie w rosnącą polską poezję wsi i bytu ziemiańskiego. Jej pierwszym znanym dotychczas utworem jest Pieśń Anonima, poprzednika Kochanowskiego, pochodząca z lat 1548-1555. Pieśń Anonima-prekursora powstała pod patronatem Horacego jako swobodna parafraza jego epody (Beatu sille qui procul negotiis). Pieśń tworzy inny obraz życia (niż w pierwowzorze Horacego), w którym panuje - obok skromnej lecz solidnej samowystarczalności - zwierzchni stosunek gospodarza do jego posiadłości i poddanych. Oprócz zajęć gospodarskich ziemianin z Pieśni Anonima używa wiejskich rozrywek i przyjemności. W letni skwar chroni się „kędy w cieniu” lub idzie nad rzekę, „gdzie cicho sobie liczy” pasące się bydło.

- na szczyt artyzmu wzniósł literaturę o wsi polskiej poeta renesansowy, który przefiltrował i wysubtelnił żywiołowy utylitaryzm i sensualizm Reja. Stanowisko Jana Kochanowskiego wobec wsi nie zawsze było konsekwentne.

- krytycyzm poety w Zgodzie i w Satyrze harmonizował dobrze z atmosferą krytyki życia ziemiańskiego w literaturze i publicystyce lat 1543-1564. W Zgodzie (1563) sprawa wsi i gospodarki rolnej występuje tylko ubocznie, inaczej jest w Satyrze (1564) gdzie poeta zaatakował ziemiańskich kupców za karygodną i niebezpieczną - jego zdaniem utratę dawnej prostoty, surowości rycerskiej i za odstąpienie od obyczajów. Zarzuty te powtórzył jeszcze we Wróżkach.

- wiejskość (nie mylić z chłopskość) najlepiej widać u Kochanowskiego w Pieśni świętojańskiej o Sobótce. Sobótka tchnie szlachecką gospodarczyzną i euforią, dyskretnie wyzyskanym folklorem, słowiańskością i kulturą klasyczną. Dla rozważań na ten temat największą wagę mają śpiewy Panny VI i Panny XII, treścią pokrewne epickiej Pieśni Anonima, zwłaszcza Panna XII. We wstępie poprzedzającym cykl śpiewów dwunastu panien Sobótka przedstawia scenerię zabawy ludowej związanej z tradycyjnym obchodem św. Jana, z paleniem ogniska, i przeskakiwaniem go przez uczestników. Szlachta bawiła się wspólnie z chłopami, dzięki czemu wszyscy czuli się równi. 

- Przestrzeń w Pieśni świętojańskiej o Sobótce tworzy Czarnolas, w którym Jan Kochanowski osiadł po zakończeniu kariery dworskiej. Wieś ta jawi się jako arkadia - piękna i urodzajna kraina, gdzie panuje szczęście.

- Dwanaście utworów cyklu buduje wypowiedź o wiejskim życiu, zabawie i miłości. Najsłynniejszą jego częścią jest pieśń Panny XII.

- Nieco inaczej niż Jan Kochanowski, pojmował ziemiańską mierność Mikołaj Kochanowski w swych ubogich literacko Rotułach (1584). Zalecał w nich synom średni dobrobyt i spokój, żonę z „wianem” oraz ekspansywność.

- Konkretnie ujęty typ szlachcica na tle dostatniego dworu i dobrze zagospodarowanego folwarku przedstawił Jakub Ponętowski, cześnik łęczycki w Ziemianinie.

- Również Piotr Skarga wyraził swoje zdanie w sprawie chłopskiej w wystąpieniach kaznodziejskich i pisarskich. Pisma te były żywym protestem przeciw wyzyskowi i uciskowi chłopów.

- naśladowca poezji Kochanowskiego, z której czerpał zwroty, wyrażenia i rymy (np. w Wieśniaku: pożytki-wszytki, wszytek-dobytek, dostatek-jatek, chleba-trzeba), odznacza się Andrzej Zbylitowski, nie tylko utylitaryzmem lecz również pewną wrażliwością estetyczną na piękno przyrody. Obywa poematy, Żywot szlachcica we wsi i Wieśniak przedstawiają malowniczą okolicę nad Dunajcem.

- spośród wierszy na cześć wsi i bytu ziemiańskiego może najbardziej popularna, często przepisywana po dworach i dworkach była Szlachecka kondycja Hieronima Morsztyna (Barok). Z temperamentem i humorem ujął on w dźwięczne strofy ideał życia średnich ziemian, ich płytką, powierzchowną, ale i pełną rześkości euforią.

- Zbiór Sielanek (1614) na pograniczu okresów i stylów: Renesansu oraz baroku.

Sielanki są najważniejszym dziełem Szymona Szymonowica. Ukazały się drukiem w 1614 r. Jest to

zbiór dwudziestu utworów poetyckich, w których bardzo wyraźnie widać nawiązania do

tradycji bukolicznych Teokryta i Wergiliusza. Poeci ci pisali w sielankach (bukolikach) o

życiu pasterzy i rolników, którzy żyli w szczęśliwym, nieskażonym cywilizacją świecie-

arkadii, nienękani żadnymi troskami i nieszczęściami.

- Szymonowic w Żeńcach daje realistyczny obraz życia chłopów na wsi w XVI wieku. Przedstawia typową sytuację, pracę podczas żniw pod nadzorem urzędnika. Opis trudu chłopskiego życia.

Opracowane na podstawie: M. Piszczkowski, Wieś w literaturze polskiego renesansu, Kraków 1959.

M. Rej, Pisma wierszem (Wybór), oprac. J. Krzyżanowski, BN, seria I, nr 151, Wrocław 1954, s. 278.

Tak przypuszcza Z. Celichowski we Wstępie do edycji dialogu w Bibl. Pisarzów Polskich. Kraków 1900, s. 2-4.

8

---