Kości

1. Kręgosłup jako całość (columna vertebralis)

Kręgosłup składa się z prawdziwych kręgów (vertebrae verae), które tworzą przedkrzyżową część kręgosłupa (pars presacralis columna vertebralis) – są to kręgi szyjne (vertebrae cervicales, C_1-7­), piersiowe (thoracicae, Th_1-12) i lędźwiowe (lumbales, L_1-5). Część krzyżową (pars sacralis) tworzą kręgi rzekome (vertebrae spuriae), których pięć krzyżowych zrasta się w kość krzyżową (os sacrum, S_1-5) i kolejnych kilka w guziczną (os coccygis). Kręgosłup ma krzywizny – lordozę szyjną i lędźwiową i kifozę piersiową i krzyżową.

1. Budowa kręgu (vertebrae)

Kręg składa się z trzonu (corpus) i łuku (arcus) składającego się z dwóch blaszek (lamina), które ograniczają otwór kręgowy (foramen vertebrale); wszystkie otwory tworzą kanał (canalis vertebralis), wewnątrz którego leży rdzeń kręgowy (medulla spinalis). Przejście trzonu w łuk to nasada (pediculus; najwęższa część), która wyznacza wcięcia (incisura), które tworzące otwór międzykręgowy (foramen intervertebrale). Zazwyczaj posiadają wyrostki poprzeczne, stawowe górne i dolne oraz kolczysty (razem 7).

1. Klatka piersiowa jako całość (thorax)

Składa się z 12 kręgów piersiowych, żeber i mostka; połączonych ze sobą stawowo bądź chrząstkowo. Otwór górny klatki piersiowej (apertura thoracis superior) ograniczony jest przez pierwszą parę żeber, rękojeść mostka i pierwszy kręg piersiowy (przechodzą przez niego narządy trzewne, liczne pęczki nerwowe, naczynia krwionośne, limfatyczne i mięśnie). Otwór dolny (apertura thoracis inferior) tworzą kręg Th­­­₁₂, żebro XII, dalszy koniec XI żebra, końce żeber tworzące łuk żebrowy i wyrostek mieczykowaty – do jego brzegów przyczepia się przepona.

1. I kręg szyjny (atlas)

Kość typu: różnokształtne

Wchodzi w skład: kręgosłup

Ważne szczegóły anatomiczne: traci trzon na rzecz kręgu II, dwa łuki (arcus anterior/posterior atlantis) , w miejscu ich złączenia powierzchnie stawowe z częściami bocznymi (massa lateralis) zarówno od góry, jak i od dołu. Na łukach guzki (tuberculum anterius/posterius), z przedniej części od spodu dołek zębowy (fovea dentis) z powierzchnią stawową. Obecne wyrostki poprzeczne (proc. transversus) z otworami (foramen transversarium). Na górze obecna bruzda tętnicy kręgowej (sulcus arteriae vertebralis).

1. II kręg szyjny(axis)

Kość typu: różnokształtne

Wchodzi w skład: kręgosłup

Ważne szczegóły anatomiczne: posiada ząb (dens), zakończony wierzchołkiem (apex dentis), na powierzchni zęba – powierzchnia stawowa przednia i tylna, wyrostki poprzeczne (proc. transversus) z guzkami (przednim i tylnym), obecne wyrostki stawowe (proc. articularis) górne i dolne. Wyrostek kolczysty (proc. spinosus) rozdwojony.

1. Kręgi piersiowe (vertebrae thoracicae)

Kość typu: różnokształtne

Wchodzi w skład: kręgosłup

Ważne szczegóły anatomiczne: zbudowane z trzonu i łuku, Posiadają wyrostki stawowe, poprzeczne i kolczysty. Na wyrostkach poprzecznych dołki żebrowe (fovea costalis processus transversi), na korpusie dołki żebrowe również obecne (fovea costalis) na I – półtora dołka, na X – połowa dołka, na XI i XII – po jednym dołku.

1. Kręgi lędźwiowe (vertebrae lumbales)

Kość typu: różnokształtne

Wchodzi w skład: kręgosłup

Ważne szczegóły anatomiczne: dochodzi do redukcji wyrostka poprzecznego do wyrostka dodatkowego (proc. accesorius) (występuje na żebrowym), pojawia się wyrostek żebrowy (proc. costalis) oraz suteczkowaty (proc. mamillaris) (na stawowych górnych). Ciągle obecne wyrostki stawowe i kolczysty.

1. Kość krzyżowa (os sacrum)

Wchodzi w skład: kręgosłup, miednica

Ważne szczegóły anatomiczne: składa się z pięciu zrośniętych kręgów krzyżowych, posiada postawę (basis) i szczyt (apex); dwie powierzchnie – miedniczna (facies pelvina) z czteroma parami otworów krzyżowych miednicznych (foramina sacralia pelvina) wnikające do kanału k. krzyżowej (canalis sacralis; dla naczyń krwionośnych); druga – grzbietowa (facies dorsalis) z grzebieniami – pośrodkowym (crista sacralis mediana), pośrednimi (medialis, zakończonymi rożkami krzyżowymi) i bocznymi (lateralis); pomiędzy bocznymi a pośrednimi – cztery parzyste otwory krzyżowe grzbietowe (foramina sacralia dorsalia) z boku powierzchnia uchowata (f. auricularis), ku tyłowi od niej – guzowatość krzyżowa (tuberositas sacralis)

1. Mostek (sternum)

Kość typu: płaska

Wchodzi w skład: szkielet klatki piersiowej

Ważne szczegóły anatomiczne: składa się z trzech części – rękojeści (manubrium), trzonu (corpus) i wyrostka mieczykowatego (processus xiphoideus). Na brzegach bocznych siedem parzystych wcięć żebrowych (incisura costae), na górze – wcięcie szyjne (incisura jugularis). Połączenie rękojeści i trzonu z kątem mostka.

1. Żebra (costae)

Kość typu: długa

Wchodzi w skład: szkielet klatki piersiowej

Ważne szczegóły anatomiczne: występuje 12 par; pierwsze siedem łączy się z mostkiem bezpośrednio – są to prawdziwe (verae), kolejne pięć – rzekome (spuriae). Ostatnie dwie to także wolne (fluctuantes). Składają się z końca tylnego (tam głowa (caput), szyjka (collum) z grzebieniem (crista colli costae) i guzek (tuberculum), żebra II-X mają grzebień głowy (crista capitis costae), III-XII – bruzdę (sulcus costae)), przedniego i trzonu.

Żebro I ma niepodzieloną głowę, guzek mięśnia pochyłego przedniego (tuberculum musculi scaleni anterioris), z tyłu – bruzda tętnicy podobojczykowej (sulcus arteriae subclaviae), a z przodu – bruzda żyły podobojczykowej (sulcus venae subclaviae)

1. Łopatka (scalpula)

Kość typu: płaska

Wchodzi w skład: obręcz kończyny górnej

Ważne szczegóły anatomiczne: wyróżnia się powierzchnię grzbietową (facies dorsalis), na której znajduje grzebień łopatki (spina scalpulae) zakończony wyrostkiem barkowym (acromion), na którym znajduje się pow. st. wyrostka barkowego (f. a. acromialis); grzebień oddziela dół nadgrzebieniowy (fossa supraspinata) od podgrzebieniowego (fossa infraspinata); na powierzchni żebrowej (facies costalis) wyróżnia się dół podłopatkowy (fossa subscalpularis) (do dołów przyczepiają się mięśnie o tej samej nazwie, do brzegów łopatki- również inne, np. do bocznego – mięsień obły większy i mniejszy); od brzegu górnego odchodzi wyrostek kruczy (processus coracoideus), przyśrodkowo od niego – wcięcie łopatki (incisura scalpulae); kąt boczny jest szeroki i wytwarza wydrążenie stawowe (cavitis glenoidale) z guzkami nad- i podpanewkowymi (tuberculum supra/infraglenoidale) (do nad- przyczepia się ścięgno mięśnia dwugłowego ramienia, do pod – trójgłowego); wydrążenie jest oddzielone szyjką (collum). Trójkąt (trigonum) to miejsce zgrubienia grzebienia.

Trzy brzegi – boczny, przyśrodkowy i górny i trzy kąty: górny, boczny i dolny.

1. Obojczyk (clavicula)

Kość typu: długa

Wchodzi w skład: obręcz kończyny górnej

Ważne szczegóły anatomiczne: ma koniec mostkowy (extermitas sternalis claviculae) na którym znajduje się pow. st. mostkowa obojczyka (f. a. sternalis claviculae), na dole tego końca – wycisk więzadła żebrowo-obojczykowego (impressio ligamenti costoclaviculare) i koniec barkowy (extermitas acromialis), również z pow. st. i guzkiem stożkowatym na dole (tuberculum conoideum), bocznie od niego – kresa czworoboczna (linea trapezoidea). Na trzonie – bruzda mięśnia podobojczykowego (sulcus musculi subclaviculae).

1. Kość ramienna (humerus)

Kość typu: długa

Wchodzi w skład: kończyna wolna górna

Ważne szczegóły anatomiczne: na nasadzie bliższej (epiphisis proximalis) głowa (caput) oddzielona szyjką anatomiczną (collum anatomicum) od guzka większego i mniejszego (tuberculum major/minor) (oba stanowią przyczepy dla mięśni), od guzków odchodzą grzebień guzka większego i mniejszego (crista tuberculi majoris/minoris), pomiędzy guzkami bruzda międzyguzkowa (sulcus intertubercularis), którą biegnie ścięgno głowy długiej mięśnia dwugłowego ramienia. Nasadę bliższą od trzonu oddziela szyjka chirurgiczna (collum chirurgicum); na trzonie na powierzchni przednio-bocznej – guzowatość naramienna (tuberosistas deltoidea), z tyłu – bruzda nerwu promieniowego (sulcus nervi radialis); brzeg boczny na nasadzie dalszej kończy się nadkłykciem bocznym (epicondylus lateralis) (nadkłykieć prostowników); przyśrodkowy – nadkłykciem przyśrodkowym (epicondylus medialis) (zginaczy), z tyłu nadkłykcia – bruzda nerwu łokciowego (sulcus nervi ulnaris); nasada dalsza z kłykciem kości ramiennej (condylus humeri) tworzonym przez główkę (capitulum) i przyśrodkowo bloczek (trochlea humeri); nad główką leży dół promieniowy (fossa radialis), nad bloczkiem – dziobiasty (fossa coronoidea); z tyłu – wyrostka łokciowego (fossa olecrani).

Powierzchnie: przednio-boczna, przednio-przyśrodkowa, tylna; brzegi: przyśrodkowy, boczny i przedni.

1. Kość łokciowa (ulna)

Kość typu: długa

Wchodzi w skład: kończyna wolna górna

Ważne szczegóły anatomiczne: na nasadzie bliższej występuje wcięcie bloczkowe (incisura trochlearis) zbudowane z wyrostka łokciowego (olecranon) i wyrostka dziobiastego (proc. coronoideus) - od strony bocznej pod nim wcięcie promieniowe (incisura radialis) i grzebień mięśnia odwracacza (crista musculi supinatorii). Od przodu pod wyrostkiem dziobiastym guzowatość łokciowa (tuberosistas ulnae). Nasada dalsza to głowa, na której znajduje się wyrostek rylcowaty (proc. styloideus) i obwód stawowy (circumferentia articularis).

Powierzchnie: przednia, przyśrodkowa, tylna; brzegi: przedni, tylny, międzykostny.

1. Kość promieniowa (radius)

Kość typu: długa

Wchodzi w skład: kończyna wolna górna

Ważne szczegóły anatomiczne: nasadę bliższą stanowi głowa z dołkiem stawowym głowy (fovea articularis capitis) (łączący z k. ramienną) i obwodem stawowym (circumferentia articularis) (łączący z k. łokciową). Od trzonu oddziela szyjka, pod nią guzowatość k. promieniowej (tuberositas radii); w połowie długości pow. bocznej – guzowatość mięśnia nawrotnego (tuberositas pronatoria); na nasadzie dalszej bocznie wyrostek rylcowaty (processus styloideus), przyśrodkowo – pow. st. nadgarstkowa (f. a. carpalis); jeszcze bliżej wcięcie łokciowe k. promieniowej (incisura ulnaris radii).

Powierzchnie: boczna, tylna, przednia; brzegi: przedni, tylny, międzykostny.

1. Kości nadgarstka (ossa carpi)

Kość typu: różnokształtne

Wchodzi w skład: ręka

Ważne szczegóły anatomiczne: szereg bliższy: k. łódeczkowata (os scaphoideum) – największa, z guzkiem tworzącym wyniosłość promieniową nadgarstka; k. księżycowata (os lunatum), k. trójgraniasta (os triquetrum), k. grochowata (os pisiforme) – tworzy wyniosłość łokciową; szereg dalszy: k. czworoboczna większa (os trapezium) – z guzkiem, tworzy wyniosłość promieniową; k. czworoboczna mniejsza (os trapezoideum); k. główkowata (os capitatum) – największa, podzielona na trzon, szyjkę i głowę; k. haczykowata (os hamatum) – z haczykiem (hamulus ossis hamati), tworzy wyniosłość łokciową.

1. Kości ręki (ossa palmare)

Kość typu: różnokształtne i długie

Wchodzi w skład: ręka

Ważne szczegóły anatomiczne: tworzą je kości nadgarstka (wymienione wyżej), kości śródręcza (ossa metacarpalia) – typowe k. długie z podstawą, trzonem i głową - występują dwie trzeszczki (ossa sesamoidea) przy I kości; i kości palców ręki (phalanges digitorium) – kciuk ma dwa paliczki (phalanx), reszta – po trzy. Palce ręki to: kciuk – pollux; wskaziciel – index; środkowy – digitus medius; obrączkowy – digitus anularis; mały – digitus minimus.

1. Kość miedniczna (os coxae)

Wchodzi w skład: obręcz kończyny dolnej

Ważne szczegóły anatomiczne: składa się z trzech kości: biodrowej, kulszowej i łonowej. Trzony tychże tworzą panewkę (acetabula), na której wyróżniamy rąbek stawowy (limbus acetabuli), powierzchnię ksieżycowatą (facies lunata), dół panewki (fossa acetabuli) i wcięcie panewki (incisura acetabuli). Występuje wcięcie biodrowo-łonowe (incisura iliopubica) zamknięte przez więzadło pachwinowe (l. inguinale) przekształcające się w przestrzeń rozstępową (lacuna communis). Wyniosłość biodrowo-łonowa (eminentia illopubica), do której przyczepia się łuk biodrowo-łonowy (arcus illopubica). Wcięcie kulszowe większe i mniejsze (incisura ischiadica major/minor) przedzielone kolcem kulszowym (spina ischiadica). Otwór zasłoniony (foramen obturatum) wraz z bruzdą (sulcus obturatorum) nad nim i błoną (membrana obturatioria).

1. Kość biodrowa (os ilium)

Kość typu: zbudowana z trzonu i talerza (ala ossis illi)

Wchodzi w skład: miednicy

Ważne szczegóły anatomiczne: posiada powierzchnię krzyżowo-miedniczną (facies sacropelvina) i pośladkową (facies glutea). Na talerzu grzebień (crista illiaca) zbudowany z wargi wewnętrznej, zewnętrznej (labium internum/externum) i kresy pośredniej (linea intermedia). Na powierzchni pośladkowej kresy pośladkowe przednia, tylna i dolna (linea glutea). Występują cztery kolce biodrowe (spina illaca) – przedni dolny, przedni górny, tylny dolny, tylny górny. W miejscu połączenia z k. krzyżową ma powierzchnię uchowatą (facies auricularis) i guzowatość biodrową (tuberosistas illaca).

1. Kość kulszowa (os ischii)

Kość typu: zbudowana z trzonu i gałęzi (ramus).

Wchodzi w skład: miednica

Ważne szczegóły anatomiczne: z trzonu wyrasta kolec kulszowy (spina ischadica), występuje guz kulszowy (tuber ischiadicum), na którego wewnętrznej powierzchni znajduje się wyrostek sierpowaty (processus falciformis). Występuje guzek zasłonowy tylny.

1. Kość łonowa (os pubis)

Kość typu: zbudowana z trzonu i dwóch gałęzi – górnej i dolnej.

Wchodzi w skład: miednica

Ważne szczegóły anatomiczne: gałąź górna zakończona powierzchnią spojeniową (facies symphysialis). Na krawędzi znajduje się guzek łonowy (tuberculum pubicum), powierzchnię górną od tylnej oddziela grzebień kości łonowej (pecten ossis pubis)., który przedłuża się w kresę łukowatą (linea arcuata). Występuje guzek zasłonowy przedni.

1. Kość udowa (femur)

Kość typu: długa

Wchodzi w skład: kończyna długa wolna

Ważne szczegóły anatomiczne: nasada bliższa z głową (na niej dołek, fovea capitis femoris) i szyjką (collum femoris), w części bliższej trzonu znajdują się dwa krętarze – większy i mniejszy (trochanter major/minor), z dołem międzykrętarzowym (fossa trochanterica) pomiędzy, kresą międzykrętarzową (linea intertrochanterica) pomiędzy od przodu i grzebieniem (crista trochanterica) od tyłu. Z tyłu kości znajduje się kresa chropawa (linea aspera), dzieląca się na wargę boczną i przyśrodkową (labium laterale/mediale), które biegnąc do krętarza większego przechodzą w guzowatość pośladkową (tuberositas glutea), a do mniejszego – w kresę grzebieniową (linea pectinea). W stronę nasady dalszej wargi te rozbiegają się na kresy nadkłykciowe boczne i przyśrodkowe (linea supracondynalis). Na nasadzie dalszej znajdują się dwa kłykcie – boczny i środkowy (condylus) z nadkłykciami (epicondylus). Pomiędzy nimi od tyłu znajduje się dół międzykłykciowy (fossa intercondylaris) z kresą (linea intercondylaris) i powierzchnią podkolanową (facies poplitea). Z przodu – guzek przywodzicieli (tuberculum adductorium) i powierzchnia rzepkowa (facies patellaris).

1. Kość piszczelowa (tibia)

Kość typu: długa

Wchodzi w skład: kończyna długa wolna

Ważne szczegóły anatomiczne: na nasadzie bliższej dwa kłykcie (boczny i przyśrodkowy), tworzące powierzchnię stawową górną, przedzielone dwoma guzkami międzykłykciowymi (tuberculum intercondylare) przyśrodkowym i bocznym tworząc razem wyniosłość międzykłykciową (eminentia intercondylaris). Pomiędzy nimi również dwa pola międzykłykciowe przednie i tylne (area intercondylaris). Od przodu guzowatość piszczelowa (tuberositas tibiae), przyśrodkowo – powierzchnia stawowa strzałkowa (facies articularis fibularis). Od tyłu na trzonie kresa mięśnia płaszczkowego (linea musculi solei). Nasada dalsza z wcięciem strzałkowym (incisura fibularis) , powierzchnią stawową dolną i kostką przyśrodkową (malleolus medialis) z powierzchnią stawową (facies articularis malleoli medialis). Nad kostką bruzda (sulcus malleolaris).

Powierzchnie: boczna, tylna, przyśrodkowa; brzegi: międzykostny, przedni, przyśrodkowy.

1. Strzałka (fibula)

Kość typu: długa

Wchodzi w skład: kończyna długa wolna

Ważne szczegóły anatomiczne: głowa ze szczytem (apex), szyjką, nasada dalsza z kostką boczną (malleolus latelaris), dołem kostki bocznej (fossa malleoli latelaris) z tyłu powierzchni stawowej i bruzdą od boku.

Powierzchnie: przyśrodkowa, boczna, tylna; brzegi: międzykostny, przedni, tylny.

1. Szkielet stopy (ossa pedis)

Kość typu: różnokształtne

Wchodzi w skład: stopa

Ważne szczegóły anatomiczne: stęp (ossa tarsi) składa się z siedmiu kości: skokowej (talus), piętowej (calcaneus), łódkowatej (os naviculare), sześciennej (os cuboideum) i trzech kości klinowatych (os cuneiforme) – przyśrodkowej, pośredniej i bocznej. Śródstopie składa się z pięciu kości (ossa metatarsi), a kości palców – z trzech paliczków w każdym palcu za wyjątkiem palucha (dwa paliczki).

Kość skokowa: składa się z głowy z powierzchnią stawową łódkową (facies articularis navicularis), przedniej powierzchni stawowej dla kości piętowej (f. art. calcanea anterior) , szyjki z powierzchnią stawową piętową środkową i bruzdą kości skokowej (sulcus tali). Z tyłu powierzchnia stawowa piętowa tylna, powierzchnia tylna trzonu przedłuża się w wyrostek tylny (proc. posteriori tali). Biegnąca po nim bruzda ścięgna mięśnia zginacza długiego palucha (sulcus tendinis musculi flexoris hallucis longi) dzieli go na dwa guzki – boczny i przyśrodkowy. Na trzonie – bloczek (trochlea tali).

Kość piętowa: trzy powierzchnie stawowe skokowe (f. art. talaris, przednia, środkowa i tylna), środkowa na podpórce skokowej (sustentaculum tali), pod nią bruzda ścięgna mięśnia zginacza długiego palucha, z przodu kości – powierzchnia stawowa sześcienna (f. art. cuboidea). Z tyłu guz (tuber calcanei) z wyrostkiem przyśrodkowym i bocznym (proc. medialis/lateralis tuberis calcanei). Z boku bloczek strzałkowy (trochlea fibularis) i pod nim bruzda ścięgna mięśnia strzałkowego długiego (sulcus tendinis musculi fibularis longi), pomiędzy powierzchniami stawowymi z boku bruzda kości piętowej (sulcus calcanei) tworząca z bruzdą k. skokowej zatokę stępu (sinus tarsi).

1. Kość czołowa (os frontale)

Kość typu: nieparzysta, powietrzna (zawiera zatokę czołową (sinus frontalis))

Wchodzi w skład: mózgoczaszka

Ważne szczegóły anatomiczne: łuska z pow. zewnętrzną z łukami brwiowymi (arcus superciliares) (u mężczyzn wyraźne) i gładzizną (glabella) pomiędzy; guzy czołowe (tubera frontalia), u niektórych ludzi występuje szew międzyczołowy będący pozostałością po rozwoju; na brzegu nadoczodołowym (margo supraorbitalis) występuje wcięcie nadoczodołowe lub otwór (jeśli pojawi się więzadło zamykające); drugi otwór lub wcięcie to wcięcie/otwór czołowy (insicura/foramen frontalis). Brzeg przechodzi w wyrostek jarzmowy (proc. zygomaticus), od którego odchodzi kresa skroniowa (linea temporalis) (przyczepia się m. skroniowy).

Powierzchnia mózgowa (facies cerebralis) z grzebieniem czołowym (crista frontalis) (do niego przyczepia się sierp mózgu opony twardej), wyciskami palczastymi (impessiones digitatae) czy łękami (juga celebralia) oddzielone bruzdami. Na końcu grzebienia otwór ślepy (foramen cecum); sam grzebień przedłuża się w bruzdę zatoki strzałkowej górnej (sulcus sinus sagittalis superioris). Powierzchnie oddzielone są brzegiem ciemieniowym (margo parietalis) i brzegiem klinowym (margo sphenoidalis) – ciemieniowy łączy się szwem wieńcowym (sutura coronalis) z k. ciemieniowymi.
parzyste części oczodołowe (pars orbitalis): powierzchnia mózgowa pofałdowana z wyciskami tworząca dół przedni czaszki, w kącie górnym bocznym znajduje się dół gruczołu łzowego (fossa glandulae lacrimalis), przyśrodkowo występuje kolec bloczkowy (spina trochlearis) w dołku bloczkowym (fovea trochlearis), łączy się z łuską brzegiem nadoczodołowym z wcięciem lub otworem nadoczodołowym i czołowym (ograniczony więzadłem lub kością).

część nosowa (pars nasalis): w postaci kolca nosowego (spina nasalis).

1. Kość klinowa (os sphenoidale)

Kość typu: parzysta, powietrzna

Wchodzi w skład: mózgoczaszka

Ważne szczegóły anatomiczne: trzy parzyste wyrostki od sześciennego trzonu: biegnie na nim grzebień klinowy (crista sphenoidalis) będący przedłużeniem przegrody zatok klinowych (septum sinuum sphenoidalium); zawarta w trzonie zatoka klinowa (sinus sphenoidalis) otwiera się otworem (apertura) ograniczonym małżowiną klinową (concha sphenoidalis); pow. tylna łączy się z k. potyliczną chrząstkozrostem a potem kościozrostem. W obrębie łęgu klinowego płaszczyzna klinowa (planum sphenoidale) z kolcem sitowym przednim i krawędzią klinową (limbus sphenolidalis) ograniczającą bruzdę przedskrzyżowania (sulcus prechiasmaticus) (z skrzyżowaniem wzrokowym). Za bruzdą siodło tureckie (sella turcica) z guzkiem siodła (tuberculum sellae), przechodzący w wyrostek pochyły środkowy (proc. clinoideus medius), z tyłu siodła – grzbiet (dorsum sellae) z wyrostkami pochyłymi tylnymi (proc. clinoidei posteriores); pomiędzy guzkiem a siodłem dół przysadki (fossa hypophysialis), z boku siodła – bruzda tętnicy szyjnej (sulcus caroticus) (biegną tam jeszcze nerwy okoruchowy, bloczkowy, oczny, odwodzący)

skrzydła mniejsze (ala minor ossis sphenoidalis) – połączone za pomocą łęku klinowego (jugum sphenoidale); od nasady wyrostek pochyły przedni; szczyt łączy się z kątem klinowym k. ciemieniowej, brzeg boczny – k. czołową, tylny – granica między dołem przednim a środkowym; pow. dolna to górne ograniczenie szczeliny oczodołowej górnej, górna – dno dołu przedniego

skrzydła większe (ala major) – przedni brzeg ogranicza szczelinę oczodołową górną, szczyt łączy się z kątem klinowym k. ciemieniowej, brzeg boczny – z częścią łuskową k. skroniowej, tylny ogranicza szczelinę klinowo-skalistą (fissura sphenopetrosa) i otwór poszarpany (foramen lacerum) (z nerwem skalistym większym). Ma pięć powierzchni:

• mózgową (facies cerebralis) tworzącą dno dołu środkowego czaszki, z otworem okrągłym (foramen rotundum) (prowadzi do dołu skrzydłowo-podniebiennego, zawiera nerw szczękowy), owalnym (foramen ovale, zawiera nerw żuchwowy) (prowadzi do dołu podskroniowego) i na kolcu k. klinowej (spina sphenoidalis) – otwór kolcowy (foramen spinosum) (z tętnicą oponową środkową i gałęzią oponową n. żuchwowego)

• oczodołową (facies orbitalis) stanowiącą ścianę boczną oczodołu ograniczoną przez szczelinę oczodołową górną i dolną (fissura orbitalis superior/inferior)

• szczękową (facies maxillaris) tworzącą tylną ścianę dołu skrzydłowo-podniebiennego (fossa pterygopalatina)

• skroniowa (facies temporalis) z dołem skroniowym

• podskroniową (facies infratemporalis) z dołem podskroniowym oddzielonym od skroniowego grzebieniem podskroniowym (crista infratemporalis)

wyrostki skrzydłowate (processus pterygoideus) - z dwóch blaszek, bocznej i przyśrodkowej (lamina lateralis/medialis), znajduje się tam z tyłu dół skrzydłowaty (fossa pterygoidea) (poniżej niego dół łódkowaty (fossa scaphoideua) i z przodu bruzda podniebienna większa (sulcus palatinus major) będąca częścią kanału podniebiennego większego; na blaszce przyśrodkowej – haczyk skrzydłowy (hamulus pterygoideus)

1. Kość potyliczna (os occipitale)

Kość typu: nieparzysta

Wchodzi w skład: mózgoczaszka

Ważne szczegóły anatomiczne: tylna i dolna część czaszki; łuska potyliczna: na pow. zewnętrznej (facies extrerna) centralna guzowatość potyliczna zewnętrzna (protuberantia occipitalis externa), ku bokom odchodząca od niej kresa karkowa górna (linea nuchae superior), powyżej – kresa karkowa najwyższa (suprema); od guzowatości do otworu wielkiego biegnie grzebień potyliczny zewnętrzny (crista occipitalis externa), w połowie jego długości – kresa karkowa dolna. Na pow. wewnętrznej oddzielonej brzegiem węgłowym (margo parietalis) (łączącym się szwem węgłowym (sutura lambdoidea) z kośćmi ciemieniowymi) centralnie guzowatość potyliczna wewnętrzna (protuberantia occipitalis interna) ze zlewiskiem zatok; od niej z każdej strony biegnie bruzda zatoki poprzecznej (sulcus sinus transversi), ku górze – bruzda zatoki strzałkowej górnej (sulcus sinus sagittalis superioris); od guzowatości do otworu wielkiego biegnie grzebień potyliczny wewnętrzny (crista occipitalis interna) – wszystkie wyniosłości tworzą wyniosłość krzyżowatą (eminentia cruciformis)
parzyste części boczne: od pow. wewnętrznej guzki na których opiera się móżdżek, ściany i wyrostek szyjny (incisura jugularis) ograniczający otwór szyjny (foramen jugularis) (przechodzi przez niego nerw IX, X, XI, żyła oponowa tylna) podzielony przez wyrostek śródszyjny (processus intrajugularis), na powierzchni zewnętrznej kłykcie potyliczne (condylus occipitalis) z pow. staw. za którym może występować kanał kłykciowy (canalis condylaris) (wychodzi przez niego żyła wypustowa kłykciowa) odchodzący od kanału podjęzykowego (canalis hypoglossi) (dla splotu żylnego i nerwu podjęzykowego).

podstawa (basis occipitalis): na powierzchni zewnętrznej guzek gardłowy (tuberculum pharyngeum) ze szwem gardła, po bokach przyczepy mięśni poruszających głową. Na pow. mózgowej z k. klinową tworzy się stok (clivus), na którym leży pień mózgu. Wewnętrznie bruzda zatoki skalistej dolnej (sulcus sinus petrosi inferioris). Zewnętrznie – szczelina skalisto-potyliczna (fissura petrooccipitalis). Występuje otwór wielki (foramen magnum) z dwoma częściami, przez który przechodzą więzadła skrzydłowate, rdzeń kręgowy, nerw dodatkowy, podpotyliczny, tętnica kręgowa i tętnice rdzeniowe.

1. Kość skroniowa (os temporale)

Kość typu: parzysta

Wchodzi w skład: mózgoczaszka

Ważne szczegóły anatomiczne: część skalista (pars petrosa): centralna część, ze szczytem zwracającym się w kierunku otworu poszarpanego (foramen lacerum); powierzchnia przednia tworzy dół środkowa; tylna – tylny, a dolna stanowi brzeg górny części skalistej (margo superior partis petrosae), po którym biegnie bruzda zatoki skalistej górnej (sulcus sinus petrosi superioris); na pow. przedniej na szczycie wycisk zwoju troistego (impressio trigemini) (dla czuciowego zwoju nerwu trójdzielnego), z tyłu – wyniosłość łukowata (eminentia arcuata) spowodowana przebiegiem w tym miejscu kanału półkolistego przedniego błędnika kostnego (canalis semicircularis anterior); część pow. przedniej pomiędzy tymi miejscami to pokrywka jamy bębenkowej (tegmen tympani). Bliżej brzegu górnego piramidy biegnie większa bruzda nerwu skalistego większego (sulcus nervi petrosi majoris) z rozszerzeniem – rozworem kanału nerwu twarzowego (hiatus nervi petrosi majoris); mniejsza to bruzda nerwu skalistego mniejszego, przeznaczona dla nerwu związanego z nerwem IX. Na tylnej części centralnie otwór słuchowy wewnętrzny (porus acustics internus) , którym przechodzą nerw twarzowy i przedsionkowo-ślimakowy. Bocznie od otworu dół podłukowy (fossa subarcuata); ku tyłowi zewnętrzny otwór wodociągu przedsionka (apertura externa aqueductus vestibuli); wzdłuż dolnego brzegu pow. tylnej biegnie szczelina skalisto-potyliczna (fissura petrooccipitalis) i bruzda zatoki skalistej dolnej (sulcus sinus petrosi inferioris), a ku tyłowi bruzda zatoki esowatej (sulcus sinus sigmoidei). Dolna powierzchnia, widoczna na zewnątrz czaszki – centralnie otwór zewnętrzny kanału tętnicy szyjnej (apertura externa canalis carotici); ku tyłowi dół szyjny (fossa jugularis) i otwór szyjny (foramen jugulare) dla opuszki górnej żyły szyjnej wewnętrznej, zatoki skalistej dolnej i nerwów IX, X, XI. Pomiędzy dołem szyjnym a otworem kanału tętnicy – dołek skalisty (fossula petrosa); na brzegu tylnym – otwór zewnętrzny kanalika ślimaka (apertura externa canaliculi cochleae); bocznie na granicy części wejście do kanału mięśniowo-trąbkowego (canalis musculotubarius); bocznie od dołu szyjnego odchodzi wyrostek rylcowaty (processus styloideus), obok otwór rylcowo-sutkowy (foramen stylomastoideum) dla kanału nerwu twarzowego); tylny odcinek to część sutkowa (pars mastoidea) z wyrostkiem sutkowatym (proc. mastoideus) dla m. mostkowo-obojczykowo-sutkowego. Na nim wcięcie sutkowe (incisura mastoidea) dla tylnego brzuśca mięśnia dwubrzuścowego żuchwy, równolegle do niego bruzda tętnicy potylicznej (sulcus arteriae occipitalis). Sam wyrostek przebity otworem sutkowym (foramen mastoideum). Występują na niej liczne kanały:

• kanał tętnicy szyjnej (canalis caroticus) - kieruje się ku górze, by zakręcić i wyjść otworem wewnętrznym; z tętnicą szyjną wewnętrzną, splotem włókien współczulnych i splotem żylnym; łączy się z jamą bębenkową służących dla gałązek szyjno-bębenkowych tętnicy szyjnej wewnętrznej i włókien nerwowych

• kanał nerwu twarzowego (canalis facialis) – rozpoczyna się w dnie przewodu słuchowego wew. polem nerwu twarzowego; dzieli się na części – pierwotną (pars primitiva), potem ku boki w nadbębenkową (pars supratympanalis) wytwarzając wyniosłość kanału nerwu twarzowego (proeminentia canalis facialis) i w zabębenkową (pars retrotympanalis) i zstępuje do otworu rylcowo-sutkowego. Ponad otworem od kanału odchodzi kanalik struny bębenkowej (canaliculus chordae tympani, którym struna zmierza do szczeliny skalisto-bębenkowej.

• kanał mięśniowo-trąbkowy (canalis musculotubarius) – łączy jamę bębenkową ze szczytem części skalistej; niecałkowicie podzielony przegrodą kanału mięśniowo-trąbkowego (septum canalis musculotubarii) dzieląc go na dolny półkanał trąbki słuchowej (semicanalis tubeae auditivae) i górny półkanał mięśnia napinacza błony bębenkowej (semicanalis musculi tensoris tympani)

• kanały bębenkowy, sutkowy, struny bębenkowej, nerwów skalistych, ślimaka itp.

część bębenkowa (pars tympanica): półokrągła płytka ograniczająca od dołu, tyłu i przodu kostną część przewodu słuchowego zewnętrznego; od wyrostka sutkowatego oddzielona szczeliną bębenkowo-sutkową (fissura tympanomatoidea), a od części skalistej szczeliną skalisto-bębenkową (fissura petrotympanica); centralnie otwór słuchowy zewnętrzny (porus acusticus externus) prowadzący do przewodu słuchowego zewnętrznego (meatus acusticus externus); dolny brzeg tworzony przez grzebień bębenkowy (crista tympanica), powyżej otworu dołek nadprzewodowy (foveola suprameatica), który oddzielony jest od otworu kolcem nadprzewodowym (spina suprameatica).

część łuskowa (pars squamosa): składa się z części dolnej wchodzącej w skład stawu skroniowo-żuchwowego i łuski, która łączy się z k. klinową i ciemieniową. Na granicy łuski wyrostek jarzmowy (proc. zygomaticus) , od którego podstawy uwypukla się guzek stawowy (tuberculum articulare). Na pow. dolnej dół żuchwowy (fossa mandibularis) stanowiący panewkę stawu.

1. Kość ciemieniowa (os parietale)

Kość typu: parzysta

Wchodzi w skład: mózgoczaszka

Ważne szczegóły anatomiczne: buduje większą część sklepienia. Najdłuższy z jej brzegów, strzałkowy (margo sagittalis) tworzy z brzegiem drugiej k. ciemieniowej szew strzałkowy. Obok brzegu otwór ciemieniowy (foramen parietale) dla żyły wypustowej ciemieniowej (vena emissaria parietalis), brzeg łuskowy (margo squamosus) łączy się ze skrzydłem większym k. klinowej, z łuską k. skroniowej i jej częścią sutkową. Brzeg czołowy (margo frontalis) łączy się z k. czołową i współtworzy szew wieńcowy. Brzeg potyliczny (margo occipitalis) tworzy szew węgłowy. Kąt czołowy odpowiada miejscu połączenia szwów wieńcowego i strzałkowego; potyliczny – strzałkowego i węgłowego; klinowy – wieńcowego i klinowo-ciemieniowego; sutkowy – węgłowego i łuskowego. Pow. zewnętrzna – gładka, w okolicy środka guz ciemieniowy (tuber parietale), przez jego środek biegną dwie kresy skroniowe – górna i dolna (linea temporalis superior/inferior) będące odpowiednio przyczepem powięzi skroniowej i górnego brzegu mięśnia skroniowego; powyżej nich – czepiec ścięgnisty (galea aponeurotica). Pow. wewnętrzna – z bruzdami naczyń i zagłębieniami – wyciskami palczastymi (impressiones digitatae), w miejscu guza – dół ciemieniowy (fossa parietalis), wzdłuż szwu strzałkowego – bruzda zatoki strzałkowej górnej (sulcus sinus sagittalis superioris). W jej sąsiedztwie dołeczki ziarenkowate (foveolae granulares) dla ziarnistości opony pajęczej; w okolicy kąta sutkowego – bruzda zatoki esowatej (sulcus sinus sigmoidei).

1. Kość nosowa (os nasale)

Kość typu: parzysta

Wchodzi w skład: twarzoczaszka

Ważne szczegóły anatomiczne: łączy się z k. czołową, sitową, szczęką i drugą k. nosową. Dolny brzeg ogranicza otwór gruszkowaty (apertura piriformis); na powierzchni przedniej – otwór nosowy (foramen nasalia), a na tylnej bruzda sitowa (sulcus ethmoidalis) dla gałęzi nosowej zewnętrznej (od nerwu sitowego przedniego).

1. Kość jarzmowa (os zygomaticum)

Kość typu: parzysta

Wchodzi w skład: twarzoczaszka

Ważne szczegóły anatomiczne: łączy się z k. skroniową tworząc łuk jarzmowy; czołową, klinową i szczęką. Tworzy powierzchnię przyczepu dla mięśnia żwacza. Na pow. bocznej policzkowej (facies lateralis malaris) znajduje się otwór jarzmowo-twarzowy (foramen zygomaticofaciale), na skroniowej (facies temporalis) – jarzmowo-skroniowy (foramen zygomaticotemporale); na oczodołowej (facies orbitalis) – jarzmowo-oczodołowy (foramen zygomaticoorbitale). Otwory te przepuszczają nerw i naczynia jarzmowe. Powierzchnie oddzielone są brzegami – brzeg podoczodołowy oddziela oczodołową od policzkowej; górny i dolny policzkową od skroniowej. Od trzonu odchodzi wyrostek czołowy i skroniowy (proc. frontalis/temporalis), które dochodzą do wyrostków jarzmowych.

1. Szczęka (maxilla)

Kość typu: parzysta

Wchodzi w skład: twarzoczaszka

Ważne szczegóły anatomiczne: łączy się z wszystkimi kości twarzy i k. klinową i czołową.

trzon (corpus maxillae): przypomina piramidę z wierzchołkiem (wyrostkiem jarzmowym) leżącym bocznie. Podstawa tworzy ścianę boczną jamy nosowej. Wnętrze wypełnia zatoka szczękowa (Highmora) (sinus maxillaris seu antrum Highmori). Górna, oczodołowa pow. trzonu ma kształt trójkątny i łączy się z k. łzową, jarzmową i blaszką oczodołową błędnika kostnego. Ogranicza ku tyłowi szczelinę oczodołową dolną (fissura orbitalis inferior), która łączy się z bruzdą podoczodołową (sulcus infraorbitalis) przechodzącą w kanał podoczodołowy (canalis infraorbitalis) kończący się otworem podoczodołowym na pow. przedniej, przez który przechodzą naczynia i nerw podoczodołowy. Przednia, policzkowa powierzchnia (facies malaris/anterior) łączy się z górną brzegiem podoczodołowym (margo infraorbitalis), tworzącym grzebień jarzmowo-zębodołowy (crista zygomaticoalveolaris). Brzeg przyśrodkowy rozpoczyna się na wysokości kolca nosowego przedniego (spina nasalis anterior), który ku górze tworzy wcięcie nosowe (incisura nasalis). Powierzchnia tylna, podskroniowa (facies posteriori) ma guz szczęki (tuber maxillae) w którego sąsiedztwie kość przebijają naczynia i nerwy zębodołowe górne przez otwory zębodołowe (foramina alveolaria corporis maxillae). Powierzchnia przyśrodkowa, nosowa (facies medialis/nasalis)

zawiera rozwór szczękowy (hiatus maxillaris), łączący zatokę z jamą nosową; przechodzi on potem w bruzdę podniebienną większą (sulcus palatinus major) tworząc kanał skrzydłowo-podniebienny a potem kanał podniebienny większy (canalis palatinus major). Do przodu od rozworu biegnie grzebień małżowinowy (crista conchalis) i bruzda łzowa (sulcus lacrimalis), zamknięta przez k. łzową i małżowinę nosową dolną w kanał nosowo-łzowy (canalis nasolacrimalis). Od trzonu wychodzą wyrostki:

• jarzmowy (proc. zygomaticus) – znajduje się w miejscu połączeń powierzchni przedniej, oczodołowej i tylnej

• czołowy (proc. frontalis) – biegnie ku górze od połączenia pow. przedniej, oczodołowej i nosowej, łączy się z częścią nosową k. czołowej, od tyłu z k. łzową, od przodu – z nosową. Na pow. przyśrodkowej grzebień sitowy (crista ethmoidalis) łączący się z małżowiną nosową środkową i grzebień małżowinowy (crista conchalis) łączący się z dolną. Na pow. bocznej bruzda łzowa ograniczona przez grzebień łzowy przedni (crista lacrimalis anterior) (z taką bruzdą na k. łzowej tworzy dół woreczka łzowego (fossa sacci lacrimalis) oraz kanał nosowo-łzowy)

• zębodołowy (proc. alveolaris) – tworzy dno zatoki szczękowej i podstawę łuku zębodołowego szczęki (arcus alveolaris maxillae), na którym znajduje się osiem zębodołów (alveoli dentales) ograniczonych przegrodami (septa interalveolaria); w zębodołach zębów wielokorzeniowych występują także przegrody międzykorzeniowe (septa interradicularia)

• podniebienny (proc. palatinus) – pozioma blaszka rozpięta między trzonem a wyrostkiem zębodołowym oraz drugim wyrostkiem na drugiej kości, z którym łączy się szwem podniebiennym pośrodkowym (sutura palatina mediana); w miejscu tego szwu uwypukla się grzebień nosowy (crista nasalis). Ku tyłowi szew podniebienny poprzeczny (sutura palatina transversa) łączy wyrostek podniebienny z blaszką poziomą k. podniebiennej. W części przedniej znajduje się szew przysieczny z otworem przysiecznym (foramen incisiva). Wyrostek ten tworzy podniebienie kostne (palatum osseum) i stanowi rusztowanie dla podniebienia twardego (palatum durum).

1. Kość łzowa (os lacrimale)

Kość typu: parzysta

Wchodzi w skład: twarzoczaszka

Ważne szczegóły anatomiczne: łączy się z k. czołową, sitową, małżowiną nosową dolną i szczęką. Na powierzchni bocznej – grzebień łzowy tylny (crista lacrimalis posteriori) przechodzący w haczyk łzowy łączący się z wcięciem łzowym na pow. nosowej szczęki. Przed grzebieniem bruzda łzowa (sulcus lacrimalis) współtworząca dół woreczka łzowego.

1. Małżowina nosowa dolna (concha nasalis inferior)

Kość typu: parzysta

Wchodzi w skład: twarzoczaszka

Ważne szczegóły anatomiczne: łączy się z k. podniebienną, łzową, sitową i szczęką. Ma powierzchnię wypukłą i wklęsłą, ograniczającą przewód nosowy dolny. Od brzegu górnego wychodzą wyrostki – łzowy (proc. lacrimalis) (ograniczający kanał nosowo-łzowy), szczękowy (proc. maxillaris) i sitowy (proc ethmoidalis) (ograniczające rozwór szczęki).

1. Kość podniebienna (os palatinum)

Kość typu: parzysta

Wchodzi w skład: twarzoczaszka

Ważne szczegóły anatomiczne: położona pomiędzy szczęką a wyrostkiem skrzydłowatym k. klinowej. Buduje ściany jam nosowej, ustnej, oczodołu i dołu skrzydłowo-podniebiennego. Łączy się z k. klinową, lemieszem, małżowiną nosową dolną, sitową, szczęką i drugą podniebienną. Blaszka pozioma (lamina horizontalis) ma gładką pow. nosową i chropowatą podniebienną. W miejscu połączenia z blaszką poziomą strony przeciwnej powstaje grzebień nosowy (crista nasalis). Blaszka pionowa (lamina perpendicularis) ma przyśrodkową pow. nosową (facies nasalis) z grzebieniem małżowinowym (crista conchalis, położonym niżej) i sitowym (crista ethmoidalis) które łączą k z małżowiną nosową dolną i środkową. Druga powierzchnia – boczna szczękowa (facies maxillaris) z bruzdą podniebienna większą (sulcus palatinus major) będącą przedłużeniem bruzdy skrzydłowo-podniebiennej (sulcus pterygopalatinus). Na górnym brzegu wcięcie klinowo-podniebienne (incisura sphenopalatina) ograniczone od przodu wyrostkiem oczodołowym (proc. orbitalis) i klinowym (proc. sphenoidalis) od tyłu. Wcięcie to tworzy otwór – zamknięte jest przez trzon k. klinowej. W miejscu połączenia blaszek jest wyrostek piramidowy (proc. pyramidalis) z otworem podniebiennym większym (foramen palatinum majus) i otworami podniebiennymi mniejszymi (foramina palatina minora).

1. Kość sitowa (os ethmoidale)

Kość typu: nieparzysta, pneumatyczna

Wchodzi w skład: twarzoczaszka

Ważne szczegóły anatomiczne: łączy się z 13 kośćmi – nosowymi, łzowymi, podniebiennymi, szczękami, małżowinami nosowymi dolnymi, klinową, czołową i lemieszem. Blaszka sitowa (lamina cribrosa) wypełnia w całości wcięcie sitowe k. czołowej; leży na granicy jamy nosowej i dołu przedniego czaszki. Na jej pow. górnej – grzebień koguci (crista galli), który za pomocą skrzydeł (alae crista galli) łączy się z k. czołową. Na granicy tego miejsca znajduje się otwór ślepy (foramen cecum). Bocznie od niego znajdują się otwory komunikujące dół przedni z jamą nosową. Blaszka pionowa (lamina perpendicularis) położona jest w płaszczyźnie strzałkowej i biegnie z dolnej pow. blaszki sitowej do przegrody jamy nosowej; ma kształt pięciokąta, ku dołowi grubieje stanowiąc umocowanie dla chrząstki przegrody nosa. Błędnik sitowy (labyrinthus ethmoidalis) jest parzystą strukturą połączoną z blaszką poziomą. Zbudowany z szeregu jamek wyścielonych błoną śluzową – tzw. komórek sitowych (cellulae ethmoidales). Przybiera on kształt sześcianu; jego ścianę boczną pokrywa blaszka oczodołowa (lamina orbitalis); na jej górnym brzegu dwa otwory dla kanalika sitowego przedniego i tylnego (foramen/canaliculus etmoidale anterius/posterius); kanalik tylny biegnie do jamy nosowej, przedni - do dołu przedniego czaszki. Powierzchnia przyśrodkowa błędnika ma górnej części dwie płaskie blaszki – małżowinę nosową środkową i górną (concha nasalis media/superior) (czasami występuje najwyższa (suprema)). Bocznie od małżowiny środkowej wpukla się do jamy nosowej duża komórka – puszka sitowa (bulla ethmoidalis) poniżej której znajduje się wyrostek haczykowaty (proc. uncinatus), biegnący do wyrostka sitowego małżowiny nosowej dolnej. Puszka sitowa i wyrostek haczykowaty ograniczają rozwór półksiężycowaty (hiatus semilunaris) prowadzący do zbudowanego z błony śluzowej lejka sitowego (infundibulum ethmoidale). Nad małżowiną nosową górną – zachyłek klinowo-sitowy (recessus sphenoethmoidalis), do którego otwiera się zatoka klinowa.

1. Lemiesz (vomer)

Kość typu: nieparzysta

Wchodzi w skład: twarzoczaszka

Ważne szczegóły anatomiczne: nieregularna czworoboczna blaszka ze skrzydłami (alae vomeris), obejmujące k. klinową; łączy się jeszcze brzegiem przednim z k. sitową i chrząstką przegrody nosa oraz dolnym z grzebieniem nosowym (utworzonym przez szczękę i k. podniebienne). Brzeg tylny rozdziela nozdrza tylne (choanae). Widoczna bruzda nosowo-podniebienna (sulcus nasopalatinus).

1. Żuchwa (mandibula)

Kość typu: nieparzysta

Wchodzi w skład: twarzoczaszka

Ważne szczegóły anatomiczne: łączy się obustronnie z k. skroniową stawem skroniowo-żuchwowym. Pomiędzy wyrostkiem kłykciowym i dziobiastym wcięcie żuchwy (incisura mandibulae), przez które do mięśnia żwacza docierają nerwy i naczynia. Trzon jest wygięty i ma dwie powierzchnie oraz dwa brzegi – zaokrąglony i grubszy dolny – podstawa żuchwy (basis mandibulae) oraz górny brzeg zębodołowy (margo alveolaris). Brzeg górny (tzw. część zębodołowa) ograniczony jest łukiem zębodołowym (arcus alveolaris), na którym występuje 16 zębodołów (alveoli dentales) z przegrodami międzyzębodołowymi (septa interalveolaria), gdzie mogą występować przegrody międzykorzeniowe (septa interradicularia). Na pow. zewnętrznej guzowatość bródkowa (protuberantia mentalis), poniżej i po obu bokach – guzek bródkowy (tuberculum mentale), jeszcze bardziej bocznie – otwór bródkowy (foramen mentale) dla jednoimiennych nerwów i naczyń. W pobliżu otworu rozpoczyna się kresa skośna (linea obliqua). Na pow. wewnętrznej, w części pośrodkowej – kolec bródkowy (spina mentalis) dla m. bródkowo-gnykowego i bródkowo-językowego. Bocznie od niego dołek podjęzykowy (fovea sublingualis) dla ślinianki podjęzykowej. Poniżej obustronnie położony dół dwubrzuścowy (fossa digastrica) dla przyczepu brzuśca przedniego mięśnia dwubrzuścowego. Pomiędzy nimi kresa żuchwowo-gnykowa (linea mylohyoidea), której część bliższa rozdziela dołek podjęzykowy i dołek podżuchwowy (fovea submandibularis); poniżej tej kresy biegnie bruzda żuchwowo-gnykowa (sulcus mylohyoideus), rozpoczynająca się na wysokości otworu żuchwowego. Gałąź żuchwy (ramus mandibulae) jest strukturą parzystą, łączącą się z trzonem na wysokości kąta żuchwy (angulus mandibulae). Na pow. zewnętrznej guzowatość żwaczowa (tuberosistas masseterica) dla m. żwacza. Na pow. wewnętrznej bruzda żuchwowo-gnykowa, która dochodzi do otworu żuchwy (foramen mandibulae); na jego przednim i przyśrodkowym obwodzie widoczny języczek (lingula mandibulae) ograniczający wejście do kanału żuchwy (canalis mandibulae). Na wewnętrznej powierzchni kąta – guzowatość skrzydłowa (tuberositas pterygoidea) dla m. skrzydłowego przyśrodkowego. Przedni brzeg przedłuża się w wyrostek dziobiasty (proc. coronoideus) ograniczający wcięcie żuchwy (dla m. skroniowego). Tylny brzeg gałęzi przechodzi w wyrostek kłykciowy (proc. condylaris) zbudowany z szyjki (collum mandibulae) i głowy żuchwy (caput mandibulae). Poniżej powierzchni stawowej dołek skrzydłowy (fovea pterygoidea) dla m. skrzydłowego bocznego.

1. Kość gnykowa (os hyoideum)

Kość typu: nieparzysta

Wchodzi w skład: jako jedyna kość nie łączy się z inną kością, wchodzi w skład trzewioczaszki (splachnocranium)

Ważne szczegóły anatomiczne: służy do przyczepu mięśni szkieletowych jak i trzewnych; położona między nasadą języka a chrząstką tarczowatą; przypomina literę C; trzon kości łączy się bocznie i ku tyłowi za pomocą chrząstkozrostu z parzystymi rogami większymi (cornua majora), a na powierzchni górnej także z rogami mniejszymi (cornua minora). Rogi mniejsze są połączone z wyrostkiem rylcowatym więzadłem rylcowo-gnykowym (l. stylohyoideum).

1. Sklepienie czaszki (calvaria cranii)

Utworzone przez k. ciemieniowe, łuskę k. czołowej, części górne skrzydeł większych k. klinowej, części łuskowe k. skroniowych i górną część łuski k. potylicznej. Występują szwy: wieńcowy, węgłowy i strzałkowy oraz boczny utworzony przez szwy klinowo-czołowy, klinowo-ciemieniowy, łuskowy i ciemieniowo-sutkowy. Powierzchnie wewnętrzne i zewnętrzne zawierają elementy opisane wyżej na tych kościach.

1. Dół przedni czaszki (fossa cranii anterior)

Przednia granica – niewyraźnie zaznaczona, z otworem ślepym

Tylna granica – łęk klinowy i brzeg tylny skrzydeł mniejszych

Część pośrodkowa dołu z blaszką sitową i grzebieniem kogucim k. sitowej oraz część pow. k. klinowej.

Części boczne – pow. mózgowe części oczodołowych k. czołowej i skrzydła mniejsze.

1. Dół środkowy czaszki (fossa cranii media)

Przednia granica – łęk klinowy trzonu k. klinowej, brzegi tylne skrzydeł mniejszych

Tylna granica – grzbiet siodła tureckiego, brzeg górny części skalistej

Część pośrodkowa – odcinek środkowy powierzchni górnej trzonu k. klinowej (u jej nasady wejście do kanału wzrokowego).

Części boczne – skrzydła większe, część łuskowa k. skroniowej, pow. przednia części skalistej k. skroniowej; wzdłuż brzegu przedniego skrzydła większego znajduje się szczelina oczodołowa górna.

1. Dół tylny czaszki (fossa cranii posterior)

Przednia granica - grzbiet siodła tureckiego, brzeg górny części skalistej

Tylna granica – łuska k. potylicznej

Elementy: kanał podjęzykowy, otwór szyjny, otwór słuchowy wewnętrzny, otwór zewnętrzny wodociągu przedsionka, otwór wielki

Powierzchnia zewnętrzna podstawy czaszki:

• pole przednie – tworzy podniebienie kostne (palatum osseum); ograniczone przez łuk zębodołowy górny; elementy: bruzdy podniebienne, dół przysieczny z otworem przysiecznym prowadzącym do kanału przysiecznego; ujście kanału podniebiennego większego, otwory podniebienne mniejsze – wszystko na dole skrzydłowo-podniebiennym

• pole środkowe – tworzone przez część podstawną k. potylicznej, trzon k. klinowej i jej skrzydła większe, części łuskowe i bębenkowe oraz pow. dolne części skalistych k. skroniowej; elementy: wyrostek rylcowaty, otwór rylcowo-sutkowy, dół szyjny, otwór zewnętrzny kanału tętnicy szyjnej, dołek skalisty, sklepienie gardła

• pole tylne – tworzone przez części boczne k. potylicznej z kłykciami – otaczają otwór wielki i szyjny. Sięga ona aż do guzowatości potylicznej zewnętrznej i kres karkowych górnych

1. Dół skroniowy (fossa temporalis)

Parzysty. Ściana przyśrodkowa – pow. skroniowa i łuski skroniowe, dolna część k. ciemieniowej, pow. skroniowa skrzydła większego, pow. skroniowa łuski k. czołowej

Ściana przednia – wyrostek jarzmowy k. czołowej, wyrostek czołowy k. jarzmowej

Ściana boczna – łuk jarzmowy

Elementy: mięsień skroniowy, nerw żwaczowy, naczynia krwionośne

1. Dół podskroniowy (fossa infratemporalis)

Parzysty, leży poniżej dołu skroniowego, strop tworzy pow. podskroniowa skrzydła większego i część łuski k. skroniowej. Ścianę przyśrodkową – blaszka boczna wyrostka skrzydłowatego, boczną – gałąź żuchwy, przednią – pow. podskroniowa trzonu szczęki; ku dołowi i tyłowi otwarty. Są w nim mięśnie skrzydłowe, tętnica szczękowa.

1. Dół zażuchwowy (fossa retromandibularis)

Przestrzeń między gałęzią żuchwy a wyrostkiem sutkowatym k. skroniowej. Z przodu przechodzi w dół podskroniowy. Elementy: ślinianka przyuszna (glandula parotis), tętnica szyjna zewnętrzna, szczękowa, rozgałęzienia nerwu twarzowego, węzły chłonne

1. Dół skrzydłowo-podniebienny (fossa pterygopalatina)

Leży pomiędzy pow. podskroniową trzonu szczeki i wyrostkiem skrzydłowatym k. klinowej, ograniczony przez pow. dolną trzonu k. klinowej, ściana przednia to wyrostek oczodołowy k. podniebiennej, przyśrodkowa – blaszka pionowa k. podniebiennej. Położony przyśrodkowo od dołu podskroniowego (łączy się z nim przez szczelinę skrzydłowo-szczękową (fissura pterygomaxillaris)); łączy się też z oczodołem przez szczelinę oczodołową dolną (dla żyły ocznej dolnej, tętnicy podoczodołowej, nerwu podoczodołowego, jarzmowego) . Ku dołowi przedłuża się w kanał skrzydłowo-podniebienny. Łączy się też z dołem środkowym czaszki przez otwór poszarpany i okrągły oraz z jamą nosową przez otwór klinowo-podniebienny. W dole znajduje się zwój skrzydłowo-podniebienny (ganglion pterygopalatinum).

1. Oczodół (orbita)

Parzyste. Wejście (aditus orbitae) ograniczone przez brzeg nadoczodołowy i podoczodołowy (margo supraorbitalis/infraorbitalis). Ścianę górna tworzy część oczodołowa k. czołowej i skrzydła mniejsze.

Ściana boczna – wyrostek jarzmowy k. czołowej, powierzchnia oczodołowa skrzydła większego, część pow. oczodołowej k. jarzmowej – oddzielona szczeliną oczodołową górną i dolną.

Dno oczodołu – pow. oczodołowa szczęki, wyrostka oczodołowego k. podniebiennej i k. jarzmowej.

Ściana przyśrodkowa – wyrostek czołowy szczęki, k. łzowa, pow. oczodołowa błędnika sitowego, część boczna trzonu k. klinowej (występuje tu dół woreczka łzowego).

Z dołem środkowym oczodół połączony jest kanałem wzrokowym (dla nerwu wzrokowego) i szczeliną oczodołową górną (nerwy III, IV, V₁, VI i żyła oczna górna)

Z dołem przednim – otwór sitowy przedni (dla nerwu sitowego i naczyń)

Z jamą nosową – otwór sitowy tylny i kanał nosowo-łzowy

Z dołem podskroniowym i skrzydłowo-podniebiennym – szczelina oczodołowa dolna

Z dołem skroniowym – otwór jarzmowo-skroniowy

1. Jama nosowa kostna (cavitas nasi osseum)

Wejście przednie do jamy tworzy otwór gruszkowaty (apertura pisiformis), a tylne – nozdrza tylne (choanae). Kształt sześcienny, podzielony przez przegrodę na nierówne części.

Strop – k. nosowa, część nosowa k. czołowej, blaszka sitowa k. sitowej i pow. przednia trzonu k. klinowej (tam znajduje się zachyłek klinowo-sitowy (recessus sphenoetmoidalis) do którego uchodzi zatoka klinowa).

Ściana dolna – wyrostki podniebienne szczęk i blaszki poziome k. podniebiennych.

Ściana boczna – wyrostek czołowy szczęki, k. łzowa, małżowina nosowa dolna, pow. przyśrodkowa błędnika sitowego k. sitowej, wyrostek skrzydłowaty. Na ścianie bocznej występują trzy lub cztery małżowiny nosowe, pod którymi znajdują się przewody nosowe, łączące się przyśrodkowo w przewód nosowy wspólny (meatus nasi communis) a ku tyłowi – w przewód nosowo-gardłowy (meatus nasopharyngeus).

Przegroda kostna nosa (septum nasi osseum) tworzy ścianę przyśrodkową jamy nosowej, utworzona jest z blaszki pionowej k. sitowej, lemiesza, grzebienia i dziobu klinowego k. klinowej i grzebienia nosowego (z wyrostków podniebiennych szczęk i blaszek poziomych k. podniebiennych). Przewód nosowy dolny łączy się z kanałem nosowo-łzowym; środkowy – z zatokami przynosowymi (czołową, szczękową i kom. sitowymi przednimi); górny – z kom. sitowymi tylnymi.

1. Przejścia nerwów czaszkowych przez podstawę czaszki(nervi craniales)

I – węchowy (n. olfactorius) – blaszka sitowa kości sitowej

II – wzrokowy (n. opticus) – kanał wzrokowy

III – okoruchowy (n. oculomotorius) – szczelina oczodołowa górna

IV – bloczkowy (n. trochlearis) – szczelina oczodołowa górna

V₁ – oczny (n. ophthalmicus) – szczelina oczodołowa górna

V₂ – szczękowy (n. maxillaris) – otwór okrągły

V₃ – żuchwowy (n. mandibularis) – otwór owalny

VI – odwodzący (n. abducens) – szczelina oczodołowa górna

VII – twarzowy (n. facialis) – otwór i przewód słuchowy wewnętrzny, dno przewodu, pole nerwu twarzowego, kanał nerwu twarzowego, otwór rylcowo-sutkowy

VIII – przedsionkowo-ślimakowy (n. vestibulocochlearis) – otwór i przewód słuchowy wewnętrzny, dno przewodu, pole przedsionkowe górne i dolne, otwór pojedynczy (dla części przedsionkowej); pole ślimaka – pasmo spiralne dziurkowate (dla części ślimakowej)

IX – językowo-gardłowy (n. glossopharyngeus) – otwór szyjny

X – błędny (n. vagus) – otwór szyjny

XI – dodatkowy (n. accessorius) – otwór szyjny

XII – podjęzykowy - kanał nerwu podjęzykowego

Połączenia

1. Rodzaje połączeń kości

Wyróżnia się:

• połączenia włókniste (juncturae fibrosae)

  • więzozrosty (syndesmoses)

    • włókniste (fibrosae) np. więzadło międzyobojczykowe

    • sprężyste (elasticae) np. więzadło żółte

    • błony międzykostne (membrana interossea)

  • szwy (suturae)

    • piłowate (serrata) np. strzałkowy

    • płaskie (plana) np. międzynosowy

    • łuskowe (squamosa) np. ciemieniowo-skroniowy

  • wklinowania (gomphosis) – zęby i zębodoły

• połączenia chrzęstne (juncturae cartilagineae)

  • chrząstkozrosty (synchondroses)

    • szkliste np. chrząstki nasadowe

    • włókniste np. krążki międzykręgowe

• połączenia kostne - kościozrosty (synostoses)

• stawy (synoviales) – zbudowane z torebki stawowej (capsula articularis) zbudowanej z błony włóknistej (membrana fibrosa) i maziowej (synovialis) obejmującej jamę stawową (cavitas articularis) oraz powierzchni stawowych; występują czasem kaletki maziowe (bursae), kosmki (villi) i fałdy (plicae)

1. Rodzaje stawów, kryteria ich podziału, rodzaje ruchów w stawie

Stawy dzieli się na proste (zbudowane z dwóch kości) oraz złożone (więcej niż dwie). Analizując powierzchnie stawowe wyróżnia się stawy:

• płaskie (np. staw krzyżowo-biodrowy)

• cylindryczne

  • zawiasowe (np. staw międzypaliczkowy ręki)

  • obrotowe (np. staw szczytowo-obrotowy pośrodkowy)

• siodełkowe (jedna płaszczyzna wypukła, druga – wklęsła) (np. staw nadgarstkowo-śródręczny)

• kłykciowe/elipsoidalne (jedna pow. wypukła w dwóch płaszczyznach, druga w tych samych wklęsła) (np. staw szczytowo-potyliczny)

• kuliste (np. staw ramienny)

  • panewkowy (jeżeli powierzchnia kuli objęta jest więcej niż w 2/3 wklęsłą powierzchnią stawową) (np. staw biodrowy)

Ze względu na liczbę osi wyróżnia się stawy:

• jednoosiowe (wszystkie zawiasowe i obrotowe)

• dwuosiowe (wszystkie kłykciowe i siodełkowe)

• wieloosiowe (wszystkie kuliste i panewkowe)

Ruchy w stawach to:

• zginanie (flexio) i prostowanie (extensio)

• nawracanie (pronatio) i odwracanie (supinatio)

• odwodzenie (abductio) i przywodzenie (adductio)

• obwodzenie (circumductio)

• unoszenie (elevatio) i obniżanie (depressio)

• przeciwstawienie (opositio) i odprowadzenie (repositio)

1. Staw szczytowo-potyliczny (art. atlantooccipitalis)

Typ stawu: prosty
Ruchomość stawu: zginanie ku przodowi i tyłowi, lekko w boki
Obecność dodatkowych elementów: brak

Łączone kości: kłykcie kości potylicznych i krąg szczytowy

Przebieg torebki stawowej: po powierzchniach stawowych

Błony wzmacniające pośrednio:

• błona szczytowo-potyliczna przednia i tylna (membrana atlantooccipitalis anterior/posterior) – od przedniego/tylnego łuku do odpowiedniego brzegu otworu wielkiego

1. Stawy szczytowo-obrotowe (art. atlantoaxiales)

Typ stawu: złożony

• pośrodkowy przedni – pow. st. przednia zęba a dołek zęba

• pośrodkowy tylny – pow. st. tylna zęba a pow. st. więzadła poprzecznego kręgu szczytowego

• boczne – dołki stawowe kręgu szczytowego a pow. st. górne kręgu obrotowego

Ruchomość stawu: ruch obrotowy
Obecność dodatkowych elementów: brak

Łączone kości: kręgi szczytowy i obrotowy

Przebieg torebki stawowej: wzdłuż odpowiednich

Więzadła wzmacniające:

• więzadła skrzydłowe (l. alaria) – od pow. bocznych zęba do kłykci potylicznych

• więzadło poprzeczne kręgu szczytowego (l. transversum atlantis) – od części bocznych kręgu szczytowego do tyłu zęba obrotnika

1. Połączenia kręgów

Stawy międzykręgowe (art. intervertebralis) :

Typ stawu: prosty
Ruchomość stawu: niewielka ruchomość – zginanie, prostowanie, delikatna rotacja
Obecność dodatkowych elementów: krążki międzykręgowe (discus intervertebralis)

Łączone kości: sąsiadujące ze sobą kręgi

Przebieg torebki stawowej: po powierzchniach stawowych

Więzadła bezpośrednio wzmacniające:

• więzadło podłużne przednie (l. longitudinale anterius) – po przedniej stronie trzonów, od guzka gardłowego k. potylicznej do k. krzyżowej

• więzadło podłużne tylne (l. longitudinale posterius) – na tylnej powierzchni trzonów, wewnątrz kanału kręgowego, od stoku k. potylicznej do kanału krzyżowego

Więzadła wzmacniające pośrednio:

• więzadła żółte (l. flavum) – pomiędzy łukami kręgów

• więzadła międzypoprzeczne (l. intertransveraria) – pomiędzy wyrostkami poprzecznymi sąsiednich kręgów

• więzadła międzykolcowe (l. interspinalia) – pomiędzy sąsiednimi wyrostkami kolczystymi

• więzadło karkowe (l. nuchae) – biegnące w rozdwojeniu wyrostków kolczystych kręgów szyjnych)

• więzadło nadkolcowe (l. supraspinale) – od wyrostka kolczystego C₇ do grzebienia pośrodkowego k. krzyżowej

1. Połączenia żeber

Żebra łączą się z kręgosłupem za pomocą stawów – głów żeber (art. capitis costae; proste, utworzone przez powierzchnię głowy żebra i dołki żebrowe trzonów, wzmacniane przez więzadło promieniste głowy żebra (l. capitis costae radiatum) biegnące po torebce stawowej i śródstawowe głowy żebra (l. capitis costae intraarticulare), które biegnie wewnątrz od grzebienia głowy kości żebrowej do krążka międzykręgowego).

Drugim stawem jest staw żebrowo-poprzeczny (art. costotransversaria) utworzony przez guzek żebra a dołek żebrowy na wyrostku poprzecznym (od 1 do 10 kręgu piersiowego); wzmocniony:

• więzadłem żebrowo-poprzecznym (l. costotransverarium) - wypełnia przestrzeń między wyrostkiem a szyjką żebra)

• więzadłem żebrowo-poprzecznym górnym (l. costotransverarium superius) - od grzebienia szyjki do wyrostka poprzecznego wyższego kręgu

• więzadłem żebrowo-poprzecznym bocznym (l. costotransverarium laterale) - od szyjki do wyrostków poprzecznych i kolczystego wyższego kręgu

• więzadłem guzka żebra (l. tuberculi costae) - pomiędzy guzkiem a końcem wyrostka poprzecznego

Z mostkiem łączą się za pomocą chrząstek (cartilago costalis) – pierwsze 7 żeber łączy się swoimi chrząstkami, żebra 8-10 dołączają się do chrząstki 7; żebra 11 i 12 to żebra wolne.

1. Staw mostkowo-obojczykowy (art. sternoclavicularis)

Typ stawu: prosty, funkcjonalnie kulisty
Ruchomość stawu: wieloosiowy, ale o wyraźnie ograniczonej ruchomości; wysuwanie, cofanie, unoszenie i obniżanie, rotacja
Obecność dodatkowych elementów: krążek stawowy

Łączone kości: mostek, obojczyk

Przebieg torebki stawowej: po krawędziach powierzchni stawowych

Więzadła bezpośrednio wzmacniające:

• więzadła mostkowo-obojczykowe przednie i tylne (l. sternoclaviculare anterius/posterius) – po torebce stawowej

• więzadło międzyobojczykowe (l. interclaviculare) – od góry torebki

Więzadła wzmacniające pośrednio:

• więzadło żebrowo-obojczykowe (l. costoclaviculare) – między obojczykiem a I żebrem

1. Staw barkowo-obojczykowy (art. acromioclavicularis)

Typ stawu: prosty, płaski
Ruchomość stawu: wieloosiowy dzięki krążkowi stawowemu
Obecność dodatkowych elementów: krążek stawowy

Łączone kości: obojczyk, łopatka

Przebieg torebki stawowej: po krawędziach powierzchni stawowych

Więzadła bezpośrednio wzmacniające:

• więzadło barkowo-obojczykowe (l. acromioclaviculare) – wzmacnia od góry

Więzadła wzmacniające pośrednio:

• więzadło kruczo-obojczykowe (l. coracoclaviculare) – składa się z części czworobocznej (l. trapezoideum) biegnącej do kresy czworobocznej oraz stożkowatej (l. conoideum) biegnącej do guzka stożkowatego

• więzadło poprzeczne łopatki górne (l. transversum scalpulae superius) – ponad wcięciem górnym łopatki

• więzadło poprzeczne łopatki dolne (l. transversum scalpulae inferius) – od nasady grzebienia łopatki do szyjki łopatki

1. Staw ramienny (art. humeri)

Typ stawu: prosty, kulisty
Ruchomość stawu: wieloosiowy, największy zakres ruchomości
Obecność dodatkowych elementów: obrąbek stawowy (labrum glenoidale), zachyłek pachwowy

Łączone kości: łopatka, kość ramienna

Przebieg torebki stawowej: po krawędziach powierzchni stawowych, przez torebkę stawową przechodzi głowa mięśnia dwugłowego ramienia przyczepiając się do guzku nadpanewkowego łopatki, drugi otwór umożliwia połączenie jamy maziowej z kaletką mięśnia podłopatkowego

Więzadła bezpośrednio wzmacniające:

• więzadło obrąbkowo-ramienne (l. glenohumeralia) – od brzegu panewki do guzka mniejszego i części szyjki chirurgicznej k. ramiennej

• więzadło kruczo-ramienne (l. coracohumerale) – od wyrostka kruczego a guzkiem mniejszym i większym k. ramiennej

Więzadła wzmacniające pośrednio:

• więzadło kruczo-barkowe (l. coracoacromiale)

• więzadła poprzeczne łopatki

1. Staw łokciowy (art. cubiti)

Typ stawu: złożony
Ruchomość stawu: dwuosiowy, zawiasowo-obrotowy
Obecność dodatkowych elementów: brak

Łączone kości: kość ramienna, łokciowa, promieniowa

Przebieg torebki stawowej: trzy stawy są otoczone wspólną torebką; omija nadkłykcie kości ramiennej idąc po krawędziach dołów, dookoła szyjki k. promieniowej i wzdłuż wcięć k. łokciowej. Tworzy zachyłek workowaty górny (recessus sacciformis superior), który rekompensuje niewielkie przesunięcia promieniowej krawędzi głowy k. promieniowej.

Staw ramienno-łokciowy (art. humeroulnaris) – łączy bloczek k. ramiennej z wcięciem bloczkowym k. łokciowej.

Staw ramienno-promieniowy (art. humeroradialis) – między główką k. ramiennej a górną powierzchnią k. promieniowej

Staw promieniowo-łokciowy bliższy (art. radioulnaris proximalis) – między pow. wcięcia promieniowego k łokciowej a obwodem stawowym k. promieniowej

Więzadła bezpośrednio wzmacniające:

• więzadło pierścieniowate (l. anulare) – przyczepia się do przedniego i tylnego brzegu wcięcia promieniowego

• więzadło poboczne promieniowe (l. collaterale radiale) – od nadkłykcia bocznego k. ramiennej do wcięcia promieniowego k. łokciowej

• więzadło poboczne łokciowe (l. collaterale ulnare) – od nadkłykcia przyśrodkowego k.. ramiennej do brzegu przyśrodkowego wcięcia bloczkowego

• więzadło czworoboczne (l. quadratum) – między przyśrodkową powierzchnią szyjki a dolną krawędzią wcięcia promieniowego k. łokciowej

1. Połączenia kości przedramienia

Staw promieniowo-łokciowy dalszy (art. radioulnaris distalis) – łączy nasady dalsze k. przedramienia. Występuje tam krążek stawowy, niezbędny do połączenia przedramienia z nadgarstkiem.

Błona międzykostna przedramienia (membrana interossea antebrachii) – struktura włóknista biegnąca po brzegach międzykostnych kości, z otworami dla naczyń międzykostnych tylnych i przednich.

Struna skośna (chorda obliqua) – rozpięta między guzowatościami k. promieniowej i łokciowej

1. Kanał nadgarstka (canalis carpi)

Jest to kostno-włóknisty przepust po stronie dłoniowej, utworzony przez wyniosłość promieniową nadgarstka (eminentia radialis carpi; z k. łódeczkowatej i czworobocznej większej), wyniosłość łokciową nadgarstka (eminentia ulnaris carpi; z połączenia k. grochowatej i haczyka k. haczykowatej przez więzadło grochowo-haczykowe (l. pisohamatum) oraz rozciągający się nad nimi troczek zginaczy (retinaculum flexorum). Biegną przez niego:

• cztery ścięgna mięśnia zginacza powierzchniowego

• cztery ścięgna mięśnia zginacza głębokiego palców

• jedno ścięgno mięśnia zginacza długiego kciuka

• nerw pośrodkowy

• ścięgno mięśnia zginacza promieniowego nadgarstka (w ścianie bocznej)

1. Staw promieniowo-nadgarstkowy (art. radiocarpalis)

Typ stawu: złożony, kłykciowy
Ruchomość stawu: dwuosiowy
Obecność dodatkowych elementów: krążek międzystawowy przy kości łokciowej

Łączone kości: k. promieniowa, łódeczkowata, księżycowata, trójgraniasta

Przebieg torebki stawowej: po krawędziach powierzchni stawowych, jednak pokrywa także stawy międzynadgarstkowe

Więzadła bezpośrednio wzmacniające:

• więzadło promieniowo-nadgarstkowe dłoniowe (l. radiocarpeum palmare)

• więzadło łokciowo-nadgarstkowe dłoniowe (l. ulnocarpeum palmare)

• więzadło promieniowo-nadgarstkowe grzbietowe (l. radiocarpeum dorsale)

• więzadło poboczne promieniowe (l. collaterale carpi radiale) – od wyrostka rylcowatego k. promieniowej do k. łódeczkowatej

• więzadło poboczne łokciowe (l. collaterale carpi radiale) – od wyrostka rylcowatego k. promieniowej do k. trójgraniastej

1. Stawy ręki

Stawy ręki można podzielić na stawy nadgarstka (art. carpi), śródręcza (art. metacarpi) i stawy palców ręki. Stawy między kośćmi pierwszego szeregu nadgarstka mają wspólną jamę (za wyjątkiem stawu kości grochowatej), staw śródnadgarstkowy (art. mediocarpalis) łączący dwa szeregi kości ma wspólny system więzadeł i dołączają do niego jamy stawów międzynadgarstkowych (art. intercarpalis). Stawy śródręcza to trzy stawy międzyśródręczne (art. intermetacarpales), dwa stawy nadgarstkowo-śródręczne (art. carpometacarpales) (II-V k. śródręcza i kciuka, który to staw jest siodełkowy, lecz ruchy są wykonywane w trzech osiach). Stawy palców ręki to stawy śródręczno-paliczkowe (art. metacarpophalangeles) wzmocnione przez więzadła poboczne, dłoniowe i poprzeczne głębokie śródręcza (stawy dwuosiowe z wyjątkiem stawu kciuka) oraz stawy międzypaliczkowe ręki wzmocnione przez więzadła poboczne i dłoniowe (są to stawy zawiasowe)

1. Staw krzyżowo-biodrowy (art. sacroiliaca)

Typ stawu: prosty, płaski
Ruchomość stawu: nieznaczna ruchomość, np. podczas porodu
Obecność dodatkowych elementów: brak

Łączone kości: krzyżowa i biodrowa

Przebieg torebki stawowej: po krawędziach powierzchni uchowatych

Więzadła bezpośrednio wzmacniające:

• więzadła krzyżowo-biodrowe brzuszne (l. sacroiliaca ventralia/anteriora) – od powierzchni miednicznej kości krzyżowej do brzegu przedniego powierzchni uchowatej kości biodrowej

• więzadła krzyżowo-biodrowe międzykostne (l. sacroiliaca interossea) – pomiędzy guzowatością krzyżową a biodrową łączonych kości

• więzadła krzyżowo-biodrowe grzbietowe (l. sacroiliaca dorsalia/posteriora) – pomiędzy grzebieniami bocznym i pośrednim do pola pomiędzy kolcami tylnymi kości biodrowej

Więzadła wzmacniające pośrednio:

• więzadło biodrowo-lędźwiowe (l. iliolumbale) – pomiędzy wyrostkami żebrowymi L₄i L₅ a grzebieniem biodrowym

• więzadło krzyżowo-guzowe (l. sacrotuberale) – biegnące od k. krzyżowej do guza kulszowego

• więzadło krzyżowo-kolcowe (l. sacrospinale) – od bocznego brzegu odcinka dolnego kości krzyżowej i guzicznej do kolca kulszowego; zamyka wcięcie kulszowe większe w otwór kulszowy większy (foramen ischiadicum major)

1. Spojenie łonowe i wymiary miednicy

Spojenie łonowe (symphysis pubica) to chrząstkozrost pomiędzy powierzchniami spojeniowymi k. łonowych z krążkiem międzyłonowym (discus interpubicus) pomiędzy. W nim znajduje się jama spojenia (cavitas symphysis). U kobiet występuje wyniosłość pozałonowa (eminentia retropubica), zwiększająca wejście do miednicy mniejszej. Wzmocnione przez:

• więzadło łonowe górne (l. pubicum superius) – między guzkami łonowymi

• więzadło łonowe łukowate (l. arcuatum pubis/pubicum inferius) – od strony kąta podłonowego

Więzozrosty wchodzące w skład miednicy to: błona zasłonowa (membrana obturatoria) (zasłania otwór zasłonowy, zostawiając jedynie kanał zasłonowy (canalis obturatorius), przez który przechodzą naczynia i nerwy. Występuje także więzadło pachwinowe (l. inguinale) – biegnie ponad wcięciem biodrowo-łonowym od kolca biodrowego przedniego górnego do guzka łonowego.

Otwór kulszowy większy (foramen ischiadicum majus) ograniczony jest przez wcięcie kulszowe większe i więzadło krzyżowo-guziczne. Przechodzi przez niego mięsień gruszkowaty, w wyniku czego dzieli go na otwór nadgruszkowy (foramen suprapiriforme; przechodzi tam nerw kulszowy, nerwy, tętnice i żyły) i podgruszkowy (foramen infrapiriforme; z m. skórnym tylnym, nerwem sromowym i żyłą sromową, które wracają wcięciem mniejszym).

Miednicę większą od mniejszej oddziela kresa graniczna (linea terminalis). Przejście z miednicy większej do mniejszej to otwór górny miednicy (apertura pelvis superior) lub wchód (aditus pelvis), a koniec miednicy mniejszej – otwór dolny miednicy lub wychód (exitus pelvis).

Wymiary miednicy u kobiet to:

• poprzeczne – odległość międzykolcowa (distantia spinarum, odległość między kolcami biodrowymi górnymi przednimi, 25-26 cm); międzygrzebieniowa (distantia cristarum, największa odległość między krawędziami grzebieni kości biodrowych, ok. 28-29 cm), międzykrętarzowa (distantia trochanterica, pomiędzy krętarzami większymi kości udowych, ok. 31-32 cm)

• skośne (diametri obiquae) – od wyniosłości biodrowo-łonowej do przeciwległego stawu krzyżowo-biodrowego

• strzałkowe (sprzężne) (diametri sagittales) – anatomiczna (conjugata anatomica) (między wzgórkiem a górnym brzegiem spojenia), prawdziwa (conjugata vera) (od wzgórka do wyniosłości pozałonowej), wymiar przekątny (diameter diagonalis) (między wzgórkiem a brzegiem dolnym spojenia łonowego), wyjścia z miednicy (exitus pelvis) (między końcem kości guzicznej a brzegiem dolnym spojenia łonowego), zewnętrzna (externa) (między zagłębieniem poniżej wyrostka kolczystego Th₅, a górnozewnętrznym brzegiem spojenia łonowego

1. Staw biodrowy (art. coaxe)

Typ stawu: prosty, panewkowy
Ruchomość stawu: wieloosiowy – zginanie do przodu i tyłu, przywodzenia i odwodzenia, odwracania i nawracania – razem obwodzenie (circumductio)
Obecność dodatkowych elementów: obrąbek panewki (labrum acetabuli)

Łączone kości: kość miedniczna i udowa

Przebieg torebki stawowej: na zewnętrznej pow. obrąbka, więzadle poprzecznym panewki, przez kresę międzykrętarzową i z tyłu omijając krętarze obejmuje szyjkę.

Więzadła bezpośrednio wzmacniające:

• więzadło biodrowo-udowe (l. iliofemorale) – między kolcem biodrowym przednim dolnym a kresą międzykrętarzową

• więzadło łonowo-udowe (l. pubofemorale) – od trzonu i górnej gałęzi k. łonowej do kresy międzykrętarzowej

• więzadło kulszowo-udowe (l. ischiofemorale) – między trzonem kości kulszowej a krętarzem większym i kresą międzykrętarzową

• warstwa okrężna (zona orbicularis) – utrzymuje głowę kości udowej, z odszczepionych wiązek innych więzadeł

Więzadła wzmacniające wewnątrz stawu:

• więzadło poprzeczne panewki (l. transversum acetabuli) - nad wcięciem panewki

• więzadło głowy kości udowej (l. capitis femoris) – pomiędzy dołem panewki a dołkiem głowy kości udowej

1. Staw kolanowy (art. genus)

Typ stawu: złożony, kłykciowy
Ruchomość stawu: dwuosiowy – zginanie i prostowanie oraz odwracanie i nawracanie.
Obecność dodatkowych elementów: łąkotka (meniscus) przyśrodkowa i boczna, by pogłębić panewkę i skorygować niedoskonałości

Łączone kości: k. udowa, piszczelowa i rzepka

Przebieg torebki stawowej: błona włóknista na k. udowej przyczepia się powyżej brzegu powierzchni stawowej a nadkłykcie leżą na zewnątrz jamy (powierzchnie stawowe są znajdują się na kłykciach), a na piszczelu – niedaleko od brzegu chrząstki stawowej (wraz z polami międzykłykciowymi i wzniesieniem na piszczelu)
błona maziowa przyczepia się wzdłuż brzegów chrząstki stawowej pokrywającej kłykcie k. udowej i piszczelowej w taki sposób, że zostawia na zewnątrz dół międzykłykciowy, wyniosłość i pola międzykłykciowe, tworząc wiele fałdów maziowych z ciałem tłuszczowym i kaletek (bursae).

Więzadła zewnętrzne:

• więzadło rzepki (l. patellae) – przedłużenie ścięgna mięśnia czworogłowego uda; rozpina się od wierzchołka rzepki do guzowatości k. piszczelowej; boczne wiązki to troczki (retinaculum patellae) boczne i przyśrodkowe

• więzadło poboczne piszczelowe (l. collaterale tibiale) – od nadkłykcia przyśrodkowego k. udowej zrasta się z łąkotką do kłykcia kości piszczelowej

• więzadło poboczne strzałkowe (l. collaterale fibulare) – od nadkłykcia bocznego k. udowej do głowy strzałki

• więzadło podkolanowe łukowate (l. popliteum arcuatum) – od okolicy nadkłykcia bocznego k. udowej do ściany tylnej torebki stawowej

• więzadło podkolanowe skośne (l. popliteum obliquum) – od kłykcia bocznego k. udowej do kłykcia przyśrodkowego k. piszczelowej

Więzadła wewnętrzne:

• więzadło poprzeczne kolana (l. transversum genus) – łączy od przodu łąkotki

• więzadła łąkotkowo-udowe (l. meniscofemoralia) – mocuje łąkotkę boczną do więzadła krzyżowego tylnego kolana

• więzadło krzyżowe przednie (l. cruciatum anterius) – od powierzchni wewnętrznej kłykcia bocznego k. udowej do pola międzykłykciowego przedniego

• więzadło krzyżowe tylne (l. cruciatum posterius) – od pola międzykłykciowego tylnego k. piszczelowej do powierzchni bocznej kłykcia przyśrodkowego

1. Połączenia w obrębie goleni - staw piszczelowo-strzałkowy (art. tibiofibularis)

Typ stawu: prosty, płaski

Ruchomość stawu: nieznaczna
Obecność dodatkowych elementów: brak

Łączone kości: kość piszczelowa i strzałka

Przebieg torebki stawowej: wzdłuż powierzchni stawowych

Więzadła bezpośrednio wzmacniające:

• więzadło przednie głowy strzałki (l. capitis fibulae anterius)

• więzadło tylne głowy strzałki (l. capitis fibulae posterius)

Błona międzykostna goleni (membrana interossea cruris), z dwoma otworami.

Więzozrost piszczelowo-strzałkowy (syndesmosis tibiofibularis) z więzadłami piszczelowo-strzałkowymi przednimi i tylnimi (l. tibiofibularis).

1. Staw skokowo-goleniowy (art. talocruralis)

Typ stawu: złożony, zawiasowy

Ruchomość stawu: zginanie, prostowanie
Obecność dodatkowych elementów: brak

Łączone kości: k. piszczelowa, strzałkowa i skokowa

Przebieg torebki stawowej: wzdłuż powierzchni stawowych; panewka z pow. st. dolnej k. piszczelowej i pow. st. kostek; głowę – bloczek kości stawowej.

Więzadła:

• więzadło trójgraniaste (l. deltoideum) – od kostki przyśrodkowej do górnej pow. k. łódkowatej (część piszczelowo-łódkowa; pars tibionavicularis); do podpórki skokowej (część piszczelowo-piętowa; pars tibiocalcanea); oraz część piszczelowo-skokowa (pars tibiotalaris) dzielące się na dwie części dąży do powierzchni przyśrodkowej k. skokowej

• więzadło piętowo-strzałkowe (l. calcaneofibulare) od kostki bocznej do pow. bocznej k. piętowej

• więzadło skokowo-strzałkowe przednie (l. talofibulare anterius) – od kostki bocznej do szyjki k. skokowej

• więzadło skokowo-strzałkowe tylne (l. talofibulare posterius) – od kostki bocznej do guzka bocznego wyrostka tylnego k. skokowej

1. Staw skokowo-piętowy (art. subtalaris)

Typ stawu: prosty

Ruchomość stawu: nawracanie i odwracanie, wspólne ze stawem skokowo-piętowo-łódkowym
Obecność dodatkowych elementów: brak

Łączone kości: k. skokowa, piętowa

Przebieg torebki stawowej: wzdłuż powierzchni stawowych

Więzadła:

• więzadło skokowo-piętowe boczne (l. talocalcaneum laterale) – od wyrostka bocznego k. skokowej do pow. bocznej k. piętowej

• więzadło skokowo-piętowe przyśrodkowe(l. talocalcaneum mediale) – od guzka przyśrodkowego wyrostka tylnego k. skokowej do podpórki skokowej

• więzadło skokowo-piętowe przednie (l. talocalcaneum anterius) – przodem od powierzchni stawowych

• więzadło skokowo-piętowe tylne (l. talocalcaneum posterius) – od guzów wyrostka tylnego k. skokowej do trzonu k. piętowej

• więzadło skokowo-piętowe międzykostne (l. talocalcaneum interosseum)

1. Staw skokowo-piętowo-łódkowy (art. talocalcaneonavicularis)

Typ stawu: złożony

Ruchomość stawu: nawracanie i odwracanie, wspólne ze stawem skokowo-piętowym
Obecność dodatkowych elementów: chrząstka włóknista

Łączone kości: k. skokowa tworzy główkę, a panewkę – k. piętowa i łódkowa

Przebieg torebki stawowej: wzdłuż powierzchni stawowych

Więzadła:

• więzadło piętowo-łódkowe (l. calcaneonaviculare) – część więzadła rozdwojonego (l. bifurcatum), od pow. grzbietowej k. piętowej do pow. bocznej łódkowej

• więzadło piętowo-łódkowe podeszwowe (l. calcaneonaviculare plantare) – od podpórki skokowej do k. łódkowatej

• więzadło skokowo-łódkowe (l. talonaviculare) – łączy grzbietowe powierzchnie

• część piszczelowo-łódkowa więzadła trójgraniastego

1. Staw piętowo-sześcienny (art. calcaneocuboidea)

Typ stawu: prosty, siodełkowaty

Ruchomość stawu: nieznaczna
Obecność dodatkowych elementów: chrząstka włóknista

Łączone kości: k. piętowa i sześcienna

Przebieg torebki stawowej: wzdłuż powierzchni stawowych

Więzadła:

• więzadło piętowo-sześcienne (l. calcaneocuboideum) – część boczna więzadła rozdwojonego

• więzadło piętowo-sześcienne grzbietowe (l. calcaneocuboideum dorsale) – biegnie po powierzchniach grzbietowych

• więzadło piętowo-sześcienne podeszwowe (l. calcaneocuboideum plantare) – krótsze i leżące głębiej od następnego, tylko do k. sześciennej

• więzadło podeszwowe długie (l. plantare longum) – od dolnej pow. k. piętowej do kości śródstopia

1. Staw poprzeczny stępu

Inaczej staw Choparta, dokonuje się tam amputacji części dalszej, składa się z stawu piętowo-sześciennego i skokowo-piętowo-łódkowego. Kluczami są więzadło rozdwojone i piętowo-łódkowo podeszwowe.

1. Stawy stopy

Stawy stopy, poza wymienionymi to: staw klinowo-łódkowy, stawy stępowo-śródstopne (staw Lisfranca), międzyśródstopne i stawy palców stopy.

1. Ciemiączka czaszki (fonticuli cranii)

Umożliwiają przedostanie się przez kanał rodny w czasie porodu. Jest ich łącznie sześć: nieparzyste przednie (największe, umieszczone na skrzyżowaniu szwów wieńcowego, strzałkowego i czołowego i utrzymuje się do 18 miesiąca), tylne (umieszczone na skrzyżowaniu szwów węgłowego i strzałkowego, ma kształt trójkątny, do 3 miesiąca) oraz parzyste klinowe (umiejscowione między brzegiem ciemieniowym skrzydła większego k. klinowej i kątem klinowym k. ciemieniowej zamykające się ok. 3 miesiąca) oraz sutkowe (umieszczone między częścią sutkową k. skroniowej, kątem sutkowym k. ciemieniowej i łuską k. potylicznej, utrzymuje się do 12 miesiąca).

1. Staw skroniowo-żuchwowy (art. temporomandibularis)

Typ stawu: prosty, wieloosiowy

Ruchomość stawu: wysuwanie i cofanie, podnoszenie i opuszczanie żuchwy oraz asymetryczny ruch żucia (w jednym stawie dochodzi do przesunięcia krążka stawowego z głową żuchwy na guzek stawowy, gdy na drugim następuje jedynie obrót głowy żuchwy względem krążka).
Obecność dodatkowych elementów: krążek stawowy (discus articularis); wypukła górna część zwrócona do guzka stawowego i dołu żuchwowego; zrasta się z torebką stawową dzieląc jamę stawową na część górną krążkowo-skroniową (pars discotemporalis) i krążkowo-żuchwową (pars discomandibularis).

Pośrednio staw wzmocniony jest przez szew skrzydłowo-żuchwowy (raphe pterygomandibularis) – pomiędzy haczykiem skrzydłowym a tylnym ograniczeniem trójkąta pozatrzonowego, znajdującym się na gałęzi żuchwy.

Łączone kości: żuchwa (głowa żuchwy), k. skroniowa (dół żuchwowy ograniczony przez guzek stawowy i wyrostek pozastawowy (proc. retroarticularis); tylko przednia część dołu przed szczeliną skalisto-bębenkową jest pokryta chrząstką.

Przebieg torebki stawowej: wzdłuż powierzchni stawowych

Więzadła:

• więzadło boczne (l. laterale) – od nasady wyrostka jarzmowego k. skroniowej do zewnętrznej strony szyjki żuchwy

• więzadło klinowo-żuchwowe (l. sphenomandibulare) – rozpięte między kolcem k. klinowej a szyjką żuchwy od strony wewnętrznej i języczkiem żuchwy

• więzadło rylcowo-żuchwowe (l. stylomandibulare) – między wyrostkiem rylcowatym k. skroniowej a kątem żuchwy od wewnątrz.