Przykłady zastosowania ironii można znaleźć w literaturze bez większego trudu – to zabieg chętnie stosowany przez pisarzy. Powyższy temat zawiera jednak kilka haczyków.

Ironia w poezji - przedstaw efekty uzyskiwane przez poetów za pomocą ironii.

Powyższy temat zawiera kilka haczyków.

• Po pierwsze, odnosi się jedynie do poezji.
• Po drugie, istotą polecenia jest nie tyle wskazanie przykładów ironii, co określenie jej funkcji, pokazanie efektów, jakie uzyskują autorzy za jej pomocą.
Przygotowywanie prezentacji wymaga więc analizy konkretnych utworów poetyckich lub ich fragmentów.
Zwróć uwagę na to, że…
temat nie wymaga przywoływania przykładów z różnych epok. Dobór materiału zależy wyłącznie od Ciebie - możesz na przykład skupić się na utworach dwóch poetów, których szczególnie lubisz, czy na jednej konkretnej epoce (proponowany przykładowy plan prezentacji dotyczy tylko poezji współczesnej). Uwaga! Przygotuj się na to, że jedno z pytań komisji może wówczas dotyczyć takiego, a nie innego wyboru przykładów.

Bibliografia podmiotu

• Ignacy Krasicki, Monachomachia, Wstęp do bajek, satyry (np. Do króla) - autor używa ironii w wyrazistych charakterystykach postaci, a także dla wyrażenia swojego dystansu wobec rzeczywistości (sceptycznie podchodzi do możliwości naprawy świata)
• Cyprian Kamil Norwid (np. Nerwy, Szczęście) - poprzez ironię poeta dystansuje się wobec nowego świata kapitalizmu, podkreś-la rozdźwięk między artystą a społeczeństwem
• Konstanty Ildefons Gałczyński (np. Strasna zaba, Zima z wypisów szkolnych) - ironia jest tu formą ostrej krytyki rzeczywistości międzywojennej (władzy, konformizmu inteligencji itp.)
• Andrzej Bursa (np. Sylogizm prostacki, Nauka chodzenia) - poeta demaskuje ludzkie zakłamanie, fałsz tkwiący u podstaw systemu politycznego PRL, odrzuca patos
• Zbigniew Herbert (np. U wrót doliny, Potęga smaku) - ironia jako wyraz sprzeciwu wobec totalitaryzmu, sceptycyzmu poznawczego, a także sposób łagodzenia sprzeczności charakterystycznych dla kondycji człowieka
• Wisława Szymborska (np. Sto pociech, Miniatura średniowieczna, Wieczór autorski) - ucieczka od wszelkiej podniosłości w ironię (i autoironię!). Poetka dystansuje się wobec wszelkich "prawd objawionych", wątpi w możliwość pełnego poznania świata

Inne przydatne utwory poetyckie:

• Gustaw Ehrenberg, Szlachta w roku 1831
• Maria Konopnicka, Wolny najmita
• Stanisław Grochowiak, Święty Szymon Słupnik
• Tadeusz Boy-Żeleński, teksty z tomu Słówka

Bibliografia przedmiotu

• Cleanth Brooks, Ironia jako zasada struktury poetyckiej[w:] Współczesna teoria badań literackich za granicą. Ciekawa praca, której autor koncentruje się na przenośnych sensach w języku poezji. Dla Brooksa podstawą ironii jest konfrontowanie różnych ocen i punktów widzenia - rzecz typowa dla poezji, w której słowo jest w szczególny sposób związane z kontekstem.
• Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Słownik terminów literackich. Podstawowe źródło wiedzy o problemach z zakresu teorii literatury. Znajdziesz tu nie tylko definicję ironii, ale też przykłady, związki z innymi zjawiskami czy podpowiedzi bibliograficzne.
• Piotr Łaguna, Ironia jako postawa i jako wyraz (z zagadnień teoretycznych ironii)
• Szkolny słownik wiedzy o literaturze. Pojęcia - problemy - koncepcje. Pod red. Romualda Cudaka i Marka Pytasza.

Inne możliwe sformułowania tematu

• Przejawy i funkcje ironii we współczesnych tekstach publicystycznych. (Ironia nie musi dotyczyć tylko literatury!)
• Komizm słowny i sposoby jego realizacji w wybranych utworach różnych epok. (Ironia będzie ważnym składnikiem prezentacji dotyczących humoru, satyry, karykatury literackiej itp.)
• Wpływ słownictwa wartościującego na obraz świata w dziele literackim. (Tu też trzeba byłoby wspomnieć o ironiczności wyrażającej emocje autora.)

Terminy do zapamiętania

Ironia sokratejska
Stosowana przez Sokratesa metoda dochodzenia do prawdy. Polegała na tym, że filozof - podkreślając swoją niewiedzę - celnymi pytaniami wskazywał luki w rozumowaniu rozmówcy. W ten sposób demaskował pozorność jego wiedzy. Według współczesnego poety, tłumacza i literaturoznawcy, Stanisława Barańczaka w ten sposób często konstruuje swe wiersze Wisława Szymborska: najpierw przywołuje jakiś pogląd uważany powszechnie za prawdziwy, a potem poprzez pozornie naiwne pytania odsłania tkwiący w nim fałsz.

Ironia tragiczna
(inaczej ironia losu czy ironia dramatyczna) - dotyczy nie kwestii stylistycznych, ale działań bohaterów. Ta kategoria estetyczna wiąże się z tragedią antyczną i nazywa sytuację ostrej sprzeczności pomiędzy świadomością bohatera a sytuacją, w jakiej się on znajduje (a która znana jest czytelnikowi).

Ironia romantyczna
Zjawisko typowe dla literatury - także poezji! - romantycznej (zob. poglądy Friedricha Schlegela i Johanna Gottlieba Fichtego). To postawa artysty, którą cechują m.in. indywidualizm (wyobraźnia jest ważniejsza niż to, co realne, artys-ta zaś - ważniejszy niż dzieło); traktowanie twórczości jako gry odsłaniającej sprzeczności tkwiące w zjawiskach i dającej autorowi dystans; łączenie sprzeczności, np. tragizmu i komizmu, języka podnios-łego z potocznym itp.

Hiperbolizacja
Częsty w poezji współczesnej zabieg stylistyczny służący wyrażeniu ironii. Polega na mieszaniu stylu podniosłego z potocznym, wprowadzaniu kolokwializmów oraz elementów grotes-ki i absurdu.

Pojęcia do zapamiętania

• Diasyrm - jeden z wykorzystujących ironię zabiegów retorycznych; naśmiewanie się z przytaczanego zdania przeciwnika.
• Litota - przeciwieństwo hiperboli; polega na łagodzeniu znaczenia podstawowego pojęcia przez zaprzeczenie przeciwieństwa (np. "nie był zbyt urodziwy" zamiast "był brzydki"). Bardzo często ma wydźwięk ironiczny.
• Sarkazm - według Kwintyliana jeden z gatunków ironii: uszczypliwość, szyderstwo wyrażające otwartą wrogość.
• Antyfraza - typ wypowiedzi zawierającej łatwą do rozpoznania ironię: sens zamierzony jest zaprzeczeniem sensu dosłownego (np. pochwała będąca w rzeczywistości naganą).
• Asteizm (inaczej urbanitas) - ironiczny dowcip (ale daleki od prostactwa!).
• Hiperbola (przesadnia) - także może mieć charakter ironiczny! Sprzeczność pomiędzy rzeczywistością a sposobem przedstawienia zjawiska może być źród-łem komizmu.

PREZENTACJA

Strategie wstępu

Możliwość 1.
Zacznij od zdefiniowania pojęcia ironii.
Ironia jest to sprzeczność między dosłownym znaczeniem (sformułowania lub całego utworu) a jego znaczeniem właściwym, które nie zostało wyrażone wprost.
Pokaż, że ironia jest formą gry z czytelnikiem. Wprowadź w istotę polecenia: zapowiedz różne efekty uzyskiwane przez poetów stosujących ironię.

Możliwość 2.
Wyeksponuj konteksty pozaliterackie.
Także w tym przypadku zacznij od definicji pojęcia. Zauważ, że postawa ironiczna jest wynikiem określonego sposobu postrzegania rzeczywistości (widoczna u poety potrzeba odkrywania sprzeczności, skłonność do polemik). Pokaż związek ironii w poezji z kształtem rzeczywistości (świat pełen napięć, taki, przed którym człowiek musi si ę jakoś bronić). Wniosek: efekty uzyskiwane przez poetę wiążą się ściśle z przyczynami zastosowania ironii w utworze literackim.

Strategie rozwinięcia

Możliwość 1.

Rozważ pytanie, jakie efekty może dać zastosowanie ironii.
Śmiech
Ironia jest często środkiem służącym celom satyrycznym: to przejaw drwiny, szyderstwa, sposób zakpienia z ludzkich zachowań itp. Efektem jej zastosowania jest śmiech, wynikający na przykład z zaskoczenia czytelnika, zauważenia przez niego absurdu czy sprzeczności (między prawdą o zjawisku a jego interpretacją, zjawiskiem a stylem zastosowanym do jego przedstawienia itp.). Ironia ujawnia się np. w sposobie kreowania postaci (w poezji może się przecież pojawiać bohater liryczny).
Przykłady takiego wykorzystania ironii można łatwo znaleźć w tekstach kabaretowych. Przykład: Tadeusz Boy-Żeleński, Słówka.
Dystans
Ironia to dobry sposób podkreślenia stosunku poety do tego, o czym mówi. Zastosowanie jej sugeruje dystans, nieangażowanie się, łączy się również z poczuciem wyższości wobec przedstawianego zjawiska. W ten sposób autor wyraża nieufność wobec świata pełnego sprzeczności. Jeśli ten świat jest postrzegany jako zagrożenie, postawa ironiczna może być drogą obrony - śmiech sprawia, że przestajemy się czegoś bać. Poprzez ironię poeci często podają w wątpliwość myślowe dogmaty - podważają wszelkie "prawdy objawione". Często towarzyszy to (tak jak u Herberta czy Szymborskiej) przeświadczeniu o niemożności poznania świata. Zastosowanie ironii pozwala twórcom pokazać własne spojrzenie na jakiś problem, choć często czytelnik musi się tych poglądów domyślić, bo nie są wyrażane wprost.
Przykłady:
• Sto pociech Wisławy Szymborskiej - ironię widać np. w powtarzającym się "patrzcie go" czy kończącym wiersz "Istny człowiek". Co wyraża wiersz? Dystans wobec ludzkiego przeświadczenia o własnej wyjątkowości.
• Święty Szymon Słupnik Stanisława Grochowiaka - ironiczną wymowę ma połączenie podniosłego sformułowania "Powołał go Pan" z przyziemnym "na słup". Poeta dystansuje się w ten sposób wobec średniowiecznej ascezy jako drogi do świętości.
Zauważ związki ironii z grą, udawaniem i demaskowaniem.
Szczególnym przypadkiem jest tu autoironia - autor podkreśla poprzez nią dystans wobec siebie samego (np. swojej twórczości, losu itp.). W ten sposób poeta dokonuje pewnej autokreacji - buduje taki, a nie inny wizerunek samego siebie. Autoironia bywa też dyskusją ze społecznymi wyobrażeniami na temat artysty, z zadaniami stawianymi poezji itp.
Przykłady:
• Serwus, madonna Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego - kreacja poety-cygana gardzącego sławą.
• Nagrobek Wisławy Szymborskiej - poetka pisze o sobie: "staroświecka jak przecinek/ autorka paru wierszy". Dystans wobec sławy poetyckiej, przynależnoś-ci do grup literackich.
Protest
Bardzo częsty cel stosowania ironii w poezji. Złośliwość pomaga w zdemaskowaniu fałszu i obłudy cechujących świat otaczający artystę. Może dotyczyć kwestii społecznych czy politycznych, ale także kondycji człowieka, schematów ograniczających literaturę itp. Poprzez ironię poeta może wyrazić swój bunt przeciwko rzeczywistości, próbować ją zmienić. Z jakim skutkiem? Ironia może wiązać się z przeświadczeniem, że zło jest stałym elementem świata i nie da się go pokonać (zob. ironiczne zakończenie Wstępu do bajek Krasickiego - "Ja to między bajki włożę"). Ale jednocześnie złośliwość bywa skuteczniejsza niż poważna krytyka…
Przykłady:
• Wolny najmita Marii Konopnickiej - wielokrotnie powtarza się w tym wierszu przymiotnik "wolny", ale to powtórzenie ma właśnie sens ironiczny. Chłop jest wolny, bo pozbawiony domu, rodziny, nikt się nie interesuje jego losem.
• Nauka chodzenia Andrzeja Bursy - ironiczny obraz życia społecznego jako szkoły konformizmu, zakłamania.
Złagodzenie obrazu
Ironia może wyostrzyć obraz rzeczywistości, ale może być też sposobem neutralizowania rozdźwięku między tragicznymi sprzecznościami, np. nieprzystawaniem ideałów do realnego życia. Poeta może w ten sposób uczynić łatwiejszym jakiś trudny problem.
Przykład:
• U wrót doliny Zbigniewa Herberta - liczne sformułowania ironiczne łagodzą grozę obrazu końca świata (np. "aniołowie stróże są bezwzględni/ i trzeba przyznać mają ciężką robotę").
Polemika
Tu ostrze ironii zwrócone jest przeciwko konkretnemu poglądowi czy utworowi, co wymaga od czytelnika wiedzy także o tym, co jest przedmiotem polemiki. Poprzez ironiczność autor nie tylko podkreśla odmienność swoich poglądów, ale też deprecjonuje postawę strony przeciwnej. Ironia może towarzyszyć np. wszelkiego rodzaju parodiom.
• Wiersz Ernesta Brylla Ten który, będący polemiką z utworem Miłosza Który skrzywdziłeś. Ironia dotyczy u Brylla także władzy totalitarnej.

Strategie zakończenia

Podsumuj
Użycie ironii daje rozmaite efekty, nie tylko śmieszność.
Wyciągnij ogólniejsze wnioski
Choć tekst zawierający ironię jest może trudniejszy w odbiorze (bo wymaga na przykład większej wiedzy!), zauważenie i odczytanie jej daje czytelnikowi satysfakcję, zmusza do myślenia, pozwala głębiej zrozumieć myśli autora.

Na sam koniec
Może zdecydujesz się na jakąś ironiczną (czy lepiej autoironiczną) uwagę będącą formą gry z komisją?

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

W przypadku takiego, jak ten tematu - związanego z teorią literatury - trudno zastosować jakieś plansze, filmy czy temu podobne materiały sprawiające, by prezentacja była ciekawsza.
Możesz jednak niemało zrobić:
• Cytuj! Przywołując fragmenty wierszy, zadbaj o odpowiednią intonację i mimikę.
• Jeśli nie wierzysz w swe zdolności aktorskie, wykorzystaj nagrania. Może ważny dla Ciebie wiersz zinterpretuje jakiś aktor, którego o to poprosisz? A może zdobędziesz płytę czy kasetę, na której utwór recytuje jego autor?
• Wyszukaj ciekawe przykłady - trzymaj się raczej daleko od tych, które były omawiane na lekcjach. Niech Twoja prezentacja będzie dowodem bardzo dobrej znajomości poezji różnych epok.
• Przygotuj zbiór tekstów, do których się odwołujesz (całych wierszy lub ich fragmentów); ułóż je w takiej kolejności, w jakiej pojawiają się w Twoim wystąpieniu. Uwaga! Potrzebne będą cztery egzemplarze: po jednym dla każdego członka komisji i dodatkowy dla Ciebie.

Przykładowy plan prezentacji

Ramowy plan wypowiedzi

Określenie problemu
• definicja ironii
• szczególnie częste stosowanie tego zabiegu przez poetów współczesnych
• związek między kształtem współczesnego świata a ironią zauważalną w poezji
• poczucie zagrożenia odczuwane przez jednostkę (dystans, samotność)
• kryzys wartości
• nieaktualność kulturowych schematów
Kolejność prezentowanych argumentów
Ironia jako droga demaskowania absurdów rzeczywistości:
• protest przeciwko totalitaryzmowi: Potęga smaku Herberta (kpina z socrealizmu)
• jednostka wobec systemu: Zażalenie Bursy
Ironia jako bunt przeciwko konformizmowi, zakłamaniu, wewnętrznej pustce:
• złośliwy obraz mechanizmów społecznych opartych na obłudzie: Nauka chodzenia Bursy
• kryzys wartości: Głos wewnętrzny Herberta, Kasjer Bursy
• niechęć do wszelkiego patosu, pozerstwa: Mowa pogrzebowa Bursy
Ironia jako znak polemiki z tradycją i kulturą współczesną:
• zrywanie z literaturą zakłamaną, koturnową, z kulturowymi schematami (np. z przeświadczeniem o wyjątkowości artysty i jego dzieła): Rozmowa o poezji Grochowiaka, Ja chciałbym być poetą, Dyskurs z poetą Bursy;
• nieprzystawanie romantycznych wzorców do współczesnej rzeczywistości: Poeta Bursy
• wyśmianie płytkości współczesnej kultury masowej: Konkurs piękności męskiej Szymborskiej
Ironia jako wyraz sceptycyzmu poznawczego, polemiki z myślowymi schematami:
• zrywanie z przeświadczeniem o wyjątkowości człowieka: Sto pociech Szymborskiej
• człowiek jako zagadka: Cebula, Pierwsza fotografia Hit-lera Szymborskiej
Wnioski
Różnorodność efektów uzyskiwanych przez zastosowanie ironii w poezji.

O co może zapytać komisja?

Dzięki czemu odbiorca wiersza rozpoznaje obecność ironii?

Proponowana odpowiedź
Wiele przesłanek pojawia się w samym tekście, np. sprzeczności między składnikami obrazu poetyckiego, łamanie nastroju, łączenie różnych odmian stylistycznych (co może sprawiać wrażenie dysonansu), niepasowanie języka do sytuacji czy posługującej się nim postaci. Rozpoznanie ironii wymaga więc od czytelnika pewnej wiedzy o świecie, a także spostrzegawczości.
Ironię mogą sygnalizować także elementy pozawerbalne: sposób wypowiadania wiersza (mimika, intonacja głosu, gesty mówiącego itp.), a nawet okoliczności, w których się dzieło pojawia. Zdarza się, że czytelnik nie rozpoznaje ironii - Przesłanie Pana Cogito Herberta może być odczytywane dosłownie, ale można się w nim doszukać także ironii.

W jakich gatunkach literackich - niekoniecznie poetyckich - szczególnie często można spotkać się z ironią?

Proponowana odpowiedź
Najłatwiej zobaczyć ironię w utworach, które z założenia mają charakter satyryczny, np. w satyrze, komedii, poemacie heroikomicznym, pamflecie, paszkwilu. Stosują ją chętnie także autorzy fraszek czy bajek. Ciekawym przykładem zastosowania ironii jest poemat dygresyjny (np. Beniowski Słowackiego). W tym romantycznym gatunku ironicznie traktowana jest cała fabuła: kreacja bohatera, jego perypetie itd.

Co jest przyczyną tak częstego stosowania ironii przez poetów współczesnych?

Proponowana odpowiedź
Bardzo często ironia pojawia się w poezji wówczas, gdy rzeczywistość jest postrzegana jako nielogiczna, niezrozumiała. Tak dzieje się właśnie w poezji współczesnej - pojawiająca się w niej ironia jest formą obrony przed zagrażającym światem, ma odsłaniać tkwiące w nim absurdy. To daje poecie, a także czytelnikowi, możliwość zdystansowania się wobec świata. Ironia staje się także sposobem wyrażenia niezgody na taki kształt rzeczywistoś-ci.