Nerwy zmysłowe i drogi zmysłowe

1. Nn. węchowe i droga węchowa (nn. olfactorii et via olfactoria)

2. N. wzrokowy i droga wzrokowa (n. opticus et via optica)

3. N. ślimaka i droga słuchowa (n. cochlearis et via acustica)

4. N. przedsionka i droga statyczna (n. vestibularis et via statica)

Posiadamy trzy pary nerwów zmysłowych:

1. nn. węchowe

2. n. wzrokowy

3. n. przedsionkowo-ślimakowy (n. vestibulocochlearis) składający się z dwóch nerwów:

   1. n. ślimaka

   2. n. przedsionka

Nerwy zmysłowe są jednocześnie nerwami czuciowymi i posiadają charakterystyczne dla siebie zwoje, ponieważ wszystkie nerwy czuciowe mają swoje własne zwoje.

Narządy zmysłów rozpoczynają się na obwodzie swoistymi receptorami, a następnie ich włókna przebiegają dośrodkowo → do OUN. Wszystkie drogi zmysłowe docierają aż do kory mózgu, gdzie są rejestrowane i ostatecznie analizowane.

Ad. 1) Nn. węchowe i droga węchowa

Droga węchowa jest stosunkowo najprostsza. Jest ona trójneuronowa (w podręczniku Bochenka znajduje się opis drogi dwuneuronowej, ale jest on zbyt uproszczony). Droga ta rozpoczyna się na obwodzie receptorami (dwubiegunowymi komórkami nerwowo-zmysłowymi), zlokalizowanymi w okolicy węchowej (regio olfactoria) jamy nosowej, na wysokości małżowiny nosowej górnej i najwyższej.

Strumień powietrza (czerwona strzałka na folii) skierowany zostaje do jamy nosowej i osiąga okolicę węchową, w której znajdują się wyspecjalizowane komórki receptorowe posiadające dendryt dochodzący do ciała komórki. Od ciała komórki odchodzi akson (pomalowany na niebiesko). Są to komórki nerwowo-czuciowe węchowe (cellulae neurosensoriae olfactoriae), które tworzą I neuron drogi węchowej. I neuron w drodze węchowej jest także receptorem, a dokładnie receptorem są dendryty I neuronu.

Akson I neuronu nazywa się nerwem węchowym. Nerwów tych jest około 15-20. Nerwy węchowe z jamy nosowej podążają do przedniego dołu czaszki.

W przednim dole czaszki jest położona opuszka węchowa (bulbus olfactorius) – struktura OUN zaliczana do węchomózgowia (rhinencephalon)

I neuron drogi węchowej przełącza się na II w opuszce węchowej. Przełączenie I na II neuron jest nazywane kłębuszkiem węchowym. W opuszce węchowej znajdują się dwa rodzaje komórek:

1. komórki mitralne

2. komórki pędzelkowate (n. bulbus olfactorius)

II neuron drogi węchowej narysowany linią przerywaną biegnie w strukturze nazywanej pasmem węchowym (tractus olfactorius). II neuron, którego ciałem jest komórka mitralna lub pędzelkowata dociera do różnych miejsc w węchomózgowiu, głównie jednak do obszaru zwanego trójkątem węchowym (triogonum olfactorium). W trójkącie węchowym znajduje się tzw. istota dziurkowana przednia (substantia perforata anterior). Tam kończy się II a rozpoczyna się III neuron.

O ile I i II neuron przebiegały identyczną trasą (nie były rozgałęzione) o tyle wyróżniamy trzy różne drogi przebiegu III neuronu:

1. część włókien przebiega wokół ciała modzelowatego i taką okrężną trasą dociera do kory płata skroniowego nazywanej hakiem (uncus) w obrębie którego zlokalizowane są dwa zakręty:

   1. zakręt okalający (gyrus ambiens)

   2. zakręt półksiężycowaty (gyrus semilunaris)

2. druga droga wiedzie podobnie, ale bliżej ciała modzelowatego

3. trzecia droga jest najkrótsza, wiedzie „tak jakby” na skróty od trójkąty węchowego do haka.

Pierwsza i druga przebiegają wokół ciała modzelowatego, poprzez tzw. węchomózgowie.

Pierwsza trasa przebiega przez pierścień węchowy zewnętrzny (anulus olfactorius externus).

Druga trasa przez pierścień węchowy wewnętrzny (anulus olfactorius internus).

Trzecia trasa (niebieska) przebiega jakby na skróty bezpośrednio do kory węchowej.

III neuron kończy się w korze węchowej.

Dawniej uważano, że kora węchowa to tylko zakręt półksiężycowaty i okalający. Aktualnie coraz częściej mówi się, że duży udział w węchu ma także ciało migdałowate (corpus amygdaloideum).

Struktury, w których III neuron przebiega trasę pierwszą i drugą nazywa się łącznie płatem limbicznym (lobus limbicus), brzeżnym.

Kłopoty z odbiorem wrażeń węchowych nie świadczą tylko o tym, że ktoś ma katar, lub coś dzieje się w jamie nosowej. Przeszkoda może tkwić na trasie przebiegu każdego z neuronów:

1. może to być katar, który zaburza receptory – I neuron

2. może być uszkodzony II neuron – opuszka i pasmo węchowe

3. może być także uszkodzony III neuron

W zaburzeniach węchu nie chodzi tu tylko o utratę węchu, ale także o zapachy, których osoba zdrowa nie czuje, a osoba chora je odczuwa. Objawy takie mogą najczęściej świadczyć o stanach patologicznych dotyczących płata skroniowego. Zaburzenie to nazywane jest węchem opacznym.

Zakręt hipokampa (gyrus parahippocampalis)

Hippocamp jest nazwą łacińską używaną częściej niż nazwa polska. W tłumaczeniu na polski hippokamp to pławikonik.

Poszerzenie u nasady pasma węchowego nazywane jest trójkątem węchowym. Miejsce to jest szczególnie istotne ponieważ w jego obrębie dochodzi nie tylko do przełączenia II na III neuron, ale tu także rozpoczyna się różnorodność przebiegu III neuronu.

Obszar ten jest zaopatrywany przez t. mózgu przednią. Jeśli w omawianej okolicy znajduje się tętniak, bądź dojdzie do wylewu lub zlokalizowane są zmiany miażdżycowe to obszar taki nie będzie zaopatrywany w krew. Pacjent traci wówczas węch wskutek zmian patologicznych pozanerwowych → z przyczyn naczyniowych.

W drodze węchowej nerwy węchowe są aksonem (neurytem) I neuronu. W drodze wzrokowej niestety tak nie będzie.

Ad. 2) N. wzrokowy i droga wzrokowa

Nerw wzrokowy jest wypustką międzymózgowia, powinno się więc zaliczać go do OUN. Jedynie ze względów tradycyjnych, aby nie wprowadzać zamieszania, przyjmuje się umownie, że n. wzrokowy nie jest wypustką mózgowia i należy do ObUN jako II para nn. czaszkowych. Nie jest on jednak I neuronem drogi wzrokowej, ale wypustką dopiero III neuronu tej drogi.

różnica:

1. nerwy węchowe stanowią akson (neuryt) I neuronu drogi węchowej

2. nerw wzrokowy – akson (neuryt) III neuronu drogi wzrokowej

Droga wzrokowa rozpoczyna się w obrębie siatkówki receptorami. Siatkówka zawiera 10 warstw i trzeba wiedzieć, że w gałce ocznej receptory: czopki (coni) i pręciki (bacilli) leżą obwodowo tzn. są oddalone od naczyniówki i twardówki.

Pręcików jest dużo więcej niż czopków – są to receptory widzenia konturowego, odpowiadające za widzenie o zmierzchu.

Czopki są to receptory widzenia barwnego czyli fotoreceptory.

Komórki te zlokalizowane są w specjalnej warstwie siatkówki nazywanej warstwą fotoreceptowową (stratum photoreceptivum).

Do receptorów tych dociera II neuron leżący bardziej dośrodkowo (koncentrycznie). II neuron tworzą komórki dwubiegunowe siatkówki (cellulae bipolares retinae). Są one także bardzo krótkie (zarówno wypustka dendrytowa jak i aksonalna [neurytowa] jest krótka).

Również w siatkówce, ale jeszcze bardziej dośrodkowo (w warstwie zwojowej) leży ciało III neuronu tzw. komórek zwojowych siatkówki (cellulae ganglionares) nazywanych inaczej komórkami wielobiegunowymi siatkówki (cellulae multipolares retinae).

Numeracja neuronów:

1. I neuron są to komórki światłoczułe (czopki i pręciki)

2. II neuron są to komórki dwubiegunowe siatkówki

3. III neuron to komórki zwojowe (wielobiegunowe)

W siatkówce leżą trzy neurony. Nigdzie w organizmie nie ma takiej sytuacji aby na tak niewielkim obszarze były zlokalizowane aż trzy neurony.

Na niebiesko i czerwono narysowana jest wypustka III neuronu (komórek zwojowych).

Kolor niebieski, aby podkreślić, że włókna pochodzą z części przyśrodkowej (nosowej) siatkówki.

Kolor czerwony z części bocznej (skroniowej) siatkówki.

Wypustka dośrodkowa – akson (neuryt) III neuronu tworzy nerw wzrokowy (n. opticus).

przebieg:

1. początkowo w gałce ocznej – część gałkowa

2. po wyjściu z gałki ocznej nerw wzrokowy w oczodole kieruje się do kanału wzrokowego – część wewnątrzoczodołowa

3. odcinek przebiegający w kanale wzrokowym (canalis opticus) – część wewnątrzkanałowa

4. część przebiegająca w przednim dole czaszki (tuż przed skrzyżowaniem nerwu wzrokowego) – część wewnątrzczaszkowa

Nerw wzrokowy dochodzi do skrzyżowania nerwu wzrokowego.

Włókna pochodzące ze strony bocznej (skroniowej) siatkówki nie krzyżują się i przechodzą dalej, natomiast włókna które rozpoczęły się przyśrodkowo (donosowo) [kolor niebieski] ulegają skrzyżowaniu.

Omawiany akson (neuryt) cały czas jest to wypustka III neuronu przebiegająca jeszcze dalej, aż za skrzyżowanie wzrokowe. Po skrzyżowaniu nerw zmienia nazwę na pasmo wzrokowe (tractus opticus), które ulega podziałowi i wysyła włókna do:

1. ciała kolankowatego bocznego (corpus geniculatum laterale)

2. poduszki (pulvinar) stanowiącej część międzymózgowia i tam się kończy

Najdłuższym neuronem jest III neuron, ponieważ przebiega wewnątrz gałki, w oczodole, w kanale wzrokowym (gdzie tworzy nerw wzrokowy), w przednim dole czaszki – skrzyżowanie i pasmo wzrokowe dochodzące do międzymózgowia. Nerw wzrokowy jest to tylko pewien odcinek przebiegu aksonu (neurytu) III neuronu.

W miejsce gdzie rozpoczyna się nerw wzrokowy w rzeczywistości nic się nie zaczyna, a na jego końcu nic się nie kończy, gdyż włókno to po drodze nigdzie nie ulega przełączeniu – jest to więc tylko sztuczny podział.

Trasa, która początkowo przebiegała nie rozgałęziona zaczyna się dzielić na trzy pasma:

1. główne włókna podążają do ciała kolankowatego bocznego

2. część włókien podąża do jąder poduszki

3. część do wzgórków górnych.

Ze wszystkich tych połączeń w drodze wzrokowej najważniejsze jest ciało kolankowate boczne, nieco mniej jądra poduszki. Zarówno ciało kolankowate boczne jak i jądro poduszki są to tzw. podkorowe ośrodki wzroku. W jądrach tych rozpoczyna się IV neuron drogi wzrokowej. Wiedzie on włókna do pola 17 wg. Brodmana. Pole to położone jest w okolicy bruzdy ostrogowej (sulcus calcarinus) po stronie przyśrodkowej płata potylicznego; zarówno ku górze, jak i ku dołowi od tej bruzdy.

Włókna IV neuronu (pomarańczowe) są dość długie, ale krótsze niż III neuronu. W swoim przebiegu omijają one róg dolny komory bocznej i wytwarzają dwa kolana. Włókna na folii narysowane są tak aby było prosto, w rzeczywistości jednak każdy neuron przebiega najpierw ku przodowi i tworzy kolano skroniowe (genu temporale), a potem ku tyłowi tworzy kolano potyliczne (genu occipitale). IV neuron ma więc taki „uchowaty” przebieg.

Droga wzrokowa w odróżnieniu od węchowej jest czteroneuronowa:

I neuron – czopki i pręciki

II neuron – komórki dwubiegunowe siatkówki

III neuron – komórki zwojowe siatkówki

IV neuron – włókna promienistość wzrokowa (radiatio optica)

Kiedy człowiek może nie widzieć na prawe oko?

Do całkowitej utraty wzroku dochodzi w przypadku zupełnego odwarstwienia siatkówki lub uszkodzenia nerwu wzrokowego. W przypadku uszkodzenia prawego pasma wzrokowego pacjent nie będzie widział ze strony nosowej przeciwległego oka (lewego), oraz ze strony skroniowej oka równoimiennego (prawego), ponieważ wtedy włókna te ulegają przerwaniu.

Uszkodzenie lewego pasma wzrokowego powoduje z kolei utratę wzroku po stronie lewej od strony bocznej oraz po stronie prawej (przyśrodkowo) .

Do utraty wzroku dochodzi także w przypadku uszkodzenia IV neuronu drogi wzrokowej, bądź też kory wzrokowej, mówimy wtedy o ślepocie korowej. W takim przypadku zarówno gałka oczna jak i nerwy wzrokowe pozostają nieuszkodzone, ale uszkodzona zostaje kora mózgu. Do sytuacji takiej dochodzi na skutek różnych procesów patologicznych przeważnie o podłożu naczyniowym, ale nie tylko. Kiedy dochodzi np. do uszkodzenia płata potylicznego po stronie prawej, wypadają wtedy z funkcji: połówka donosowa oka przeciwległego (lewego) oraz połówka skroniowa oka równoimiennego (prawego).

III neuron dochodzi także do wzgórków górnych (colliculi superiores) w śródmózgowiu. Połączenie to nie ma jednak wiele wspólnego ze wzrokiem, ponieważ nie posiada ono połączenia z korą mózgu, a świadoma analiza wrażeń wzrokowych może zachodzić tylko tam, gdzie istnieje takie połączenie.

Połączenie z jądrami wzgórka górnego służy czynnościom, które są niezależne od kory mózgowej. Czynność takie nazywamy odruchem. Połączenie III neuronu z jądrami wzgórka górnego ma zasadnicze znaczenie odruchowe, ponieważ na tej samej wysokości w śródmózgowiu położone jest jądro autonomiczne nerwu okoruchowego (III). Dzięki takiej lokalizacji impuls wzrokowy, który dociera do wzgórka górnego drażni jądro parasympatyczne n. III i wysłany zostaje bodziec parasympatyczny. W zwoju rzęskowym (ganglion ciliare) włókno wiodące impuls ulega przełączeniu i przez włókno zazwojowe zaopatruje 2 mięśnie:

1. m. rzęskowy (m. ciliaris)

2. m. zwieracz źrenicy (m. sphincter pupillae)

Jeśli zbyt duży strumień światła pada na siatkówkę, zostaje wtedy uruchomiony łuk odruchowy powodujący skurcz mięśnia zwieracza źrenicy, który doprowadza do zwężenia źrenicy. Źrenica jest przeponą ciemni optycznej.

Połączenie poprzez jądra wzgórka górnego odpowiada za odruch źrenicy na światło i na akomodację, ponieważ impuls na akomodację (na nastawność) dociera tą samą drogą.

Jeśli patrzymy w dal to soczewka się spłaszcza, a jeśli patrzymy na przedmiot bliski to soczewka się uwypukla.

Mięsień rzęskowy odpowiada za akomodację

Mięsień zwieracz źrenicy odpowiada za adaptację czyli stopień rozwarcia źrenicy.

Jeżeli dojdzie do uszkodzenia tej drogi, czyli dojścia włókien III neuronu do jąder wzgórka górnego, brak jest wtedy odruchu na światło i akomodację, chociaż widzimy wszystko normalnie.

W skrzyżowaniu nerwów wzrokowych krzyżują się aksony (neuryty) III neuronu zbierające impulsy z przyśrodkowych połówek siatkówki.

Ad. 3) Nerw ślimakowy I droga słuchowa

Receptory słuchu są zlokalizowane w ślimaku błoniastym. W ślimaku znajduje się narząd Cortiego nazywany inaczej narządem spiralnym (czerwony).

Receptory słuchowe reagują na bodźce o częstotliwości od 16 do 20000 Hz. Włókna dochodzą do ciała I neuronu, które nazywa się zwojem spiralnym ślimaka. Od zwoju tego odchodzi akson (neuryt) nazywany nerwem ślimakowym (n. cochlearis). Przebiega on przez przewód słuchowy wewnętrzny (meatus acusticus internus) i wchodzi do tylnego dołu czaszki (fossa crani posterior) przez otwór słuchowy wewnętrzny (porus acusticus internus), gdzie ulega rozwidleniu.

Część włókien tego nerwu przebiega ku tyłowi, a część ku przodowi.

Nerw ślimakowy to akson (neuryt) I neuronu drogi słuchowej. Dochodzi on do jąder ślimaka: brzusznego i grzbietowego (nucleus cochlearis dorsalis et ventralis). W jądrach tych rozpoczyna się II neuron drogi słuchowej.

Dotąd droga słuchowa biegła „standardowo”; w pniu mózgu jednak zlokalizowane są jądra, w których dochodzi do przełączenia się neuronów. Do jąder (zwojów) tych możemy zaliczyć:

1. jądro grzbietowe ciała czworobocznego (nucleus dorsalis corporis trapezoidei)

2. jądro wstęgi bocznej (nucleus lemnisci lateralis)

3. II neuron może przebiegać nieprzerwanie, nie kontaktując się z tymi

Włókno z rysunku na folii jest to II neuron, ponieważ uległo przełączeniu w jądrze ślimakowym brzusznym. Drugie włókno też jest II neuronem, gdyż po drodze nie napotkało żadnego jądra. Zarówno to jak i to włókno jest III neuronem.

To co pochodzi od jądra brzusznego przebiega w poprzek jako II lub III neuron. Następnie nagle zagina się ku górze i zmienia kierunek.

Włókna które pochodziły ze ślimaka prawego → w większości przechodzą na stronę drugą, (lewą), a tylko część włókien zostaje po stronie prawej.

Pionowy przebieg włókien w górę nazywa się wstęgą boczną (lemniscus lateralis). We wstędze bocznej przebiegają włókna drogi słuchowej, z których niektóre są II, niektóre III, a niektóre IV neuronem. Włókna, które przebiegają we wstędze bocznej spotykają po drodze jeszcze jądro wstęgi bocznej (nucleus lemnisci lateralis) i zasadniczo wszystkie się w nim przełączają. Jeśli był II, III, IV neuron, to powyżej będzie już III, IV, V neuron tej drogi.

Wszystkie włókna podążają do ciała kolankowatego przyśrodkowego (boczne jest podkorowym ośrodkiem wzroku), które wspólnie ze wzgórkami dolnymi stanowią podkorowy ośrodek słuchu. Z prawego ślimaka bodziec dociera w większości do lewostronnych ośrodków podkorowych, ale dociera także i do prawostronnych ośrodków.

Z prawego ślimaka bodziec biegnie w większości na lewą stronę i we wstędze bocznej mamy do czynienia z II, III, IV neuronem, ale po stronie prawej jest to dopiero II neuron – istnieje tutaj duża różnorodność z którym neuronem mamy doczynienia.

Ostatni neuron drogi słuchowej rozpoczyna się w ciele kolankowatym przyśrodkowym i prowadzi włókna do kory skroniowej (pokropkowane pola) położonej w obrębie zakrętów skroniowych poprzecznych (gyri temporales transversi). Jest to IV, V lub VI neuron drogi słuchowej.

Najbezpieczniej jest powiedzieć, że droga słuchowa jest co najmniej czteroneuronowa, ale tych neuronów może być i pięć i sześć, w zależności od tego gdzie dojdzie do przełączenia włókna.

Głuchota może być związana nie tylko z uszkodzeniem ślimaka, nerwu ślimakowatego, bądź pnia mózgu, w którym przebiegają drogi słuchowe, ale może także uszkodzona kora słuchowa i wtedy mamy do czynienia z głuchotą korową. Pacjent pomimo, iż ma prawidłowy, nieuszkodzony narząd słuchu „słysząc nie słyszy”.

Krzyżowanie się dróg ma tylko takie negatywne znaczenie, że trzeba o tym pamiętać i utrudnia naukę, ale w rzeczywistości jest korzystne. Impulsy zmysłowe są przewodzone na jedną i na drugą stronę. W przypadku jeśli doszłoby do jakiegoś ogniska zapalnego lub krwotocznego, i gdyby wszystkie włókna przechodziły na drugą stronę → niesłyszelibyśmy z przeciwległego ślimaka. Ponieważ jednak reprezentacja jest obustronna (bilateralna) słyszymy.

Wstęga boczna to II, III lub IV a conajmniej II neuron drogi słuchowej.

Minimalny standard to taki, że:

1. I neuron to jest nerw ślimakowy

2. II neuron to włókna, które biegną od jąder ślimaka do jądra wstęgi bocznej

3. III neuron biegnie od jądra wstęgi bocznej do ciała kolankowatego przyśrodkowego

4. IV neuron, rozpoczyna się w ciele kolankowatym przyśrodkowym i biegnie do kory płata skroniowego

Ad. 4) Nerw przedsionkowy i droga statyczna

Receptorami odpowiedzialnymi za odbieranie wrażeń statycznych są receptory zlokalizowane w grzebieniach bańkowych (cistae ampullares) przewodów półkolistych błędnika oraz w plamce woreczka i łagiewki (macula sacculi et utriculi).

W tworach tych znajdują się specjalne receptory zwane statolitami. Wysyłają one wypustkę – akson (dendryt) docierający do ciała I neuronu – zwoju przedsionkowego (ganglion vestibulare). Element wychodzący od zwoju przedsionkowego nazywa się nerwem przedsionkowym (nervus vestibularis). Nerw przedsionkowy jest aksonem (neurytem) I neuronu drogi statycznej.

Nerw przedsionkowy powstaje z połączenia:

1. nerwu łagiewkowo-bańkowego (nervus utriculoampullaris) – zbierającego impulsy z łagiewki oraz kanału półkolistego przedniego i bocznego (kanał przedni = górny)

2. nerwu woreczkowo-bańkowego (nervus sacculoampullaris) – wiodącego impulsy z woreczka i przewodu półkolistego tylnego

Nerw przedsionkowy pojawiający się w polu przedsionkowym górnym i dolnym (area vestibularis superior et inferior) na dnie przewodu słuchowego wewnętrznego (fundus meatus acustici interni) przechodzi wraz ze swoim towarzyszem – nerwem twarzowym i nerwem ślimakowym przez przewód słuchowy wewnętrzny (meatus acusticus internus), i wychodzi do dołu tylnego czaszki przez otwór słuchowy wewnętrzny (porus acusticus internus), skąd podąża do jąder przedsionka.

Wyróżniamy cztery jądra przedsionka: górne, dolne, przyśrodkowe i boczne. W miejscu tym kończy się I neuron drogi statycznej.

Jądra przedsionkowe łączą się silnie z wieloma strukturami; największe i najważniejsze połączenia posiadają z móżdżkiem, ponieważ móżdżek jest odpowiedzialny za kontrolę równowagi. Jądra te są silnie połączone z:

1. jądrem wierzchu

2. korą móżdżku

Włókna te uznaje się za filogenetycznie stare.

Uważa się, że wszystko co pochodzi od jąder przedsionkowych i podąża w którymkolwiek kierunku to II neuron. II neuronem jest także droga przedsionkowo-móżdżkowa (tractus vestibulacerebellaris, ale nie dochodzi ona do kory mózgu.

Aby dostać się ze statolitów do móżdżku potrzebne są 2 neurony. Wszystko to działa jednak „jakby na zasadzie” odruchu ponieważ kora mózgu nie bierze tutaj udziału.

Jądra przedsionkowe są również silnie połączone z jądrami ruchowymi nn. III, IV, VI oraz z jądrem czerwiennym.

Połączenie to także stanowi II neuron, który również nie dochodzi do kory mózgu.

Dopiero połączenie jąder przedsionkowych ze wzgórzem stanowiące także II neuron zmierza do kory mózgu jako droga przedsionkowo-wzgórzowa (tractus vestibulothalamis).

Wzgórze (thalamus) jest to największe skupisko ośrodków podkorowych (największy analizator czucia podkorowego). Tutaj rozpoczyna się połączenie z korą, jako droga wzgórkowo-korowa (tractus thalamocorticalis). Łączy ona wzgórze z korą stanowiący III neuron drogi statycznej, dzięki któremu w sposób świadomy kontrolujemy statykę ciała.

Jest to najważniejsza z dróg ponieważ bodziec statyczny jest analizowany poprzez wzgórze i korę mózgu. Natomiast wszystkie inne połączenia tej drogi są „jakby” nieświadome, (filogenetycznie stare – odziedziczone po niższych przodkach).

O drodze statycznej należy wiedzieć że:

1. I neuron dociera do jąder przedsionka (4)

2. II neuron jest różnoraki:

   1. „nieświadomy” – dociera do móżdżku, rdzenia kręgowego, oraz jąder ruchowych n. III, IV, VI i jądra czerwiennego

   2. „ świadomy” – łączy się z jądrami wzgórza

3. III neuron prowadzi włókna od jąder wzgórza do kory mózgu

Drogi czuciowe

1) Charakterystyka ogólna dróg czuciowych

2) Układ grzbietowo-wstęgowy

3) Układ przednio-boczny

4) Drogi rdzeniowo-móżdżkowe

5) Drogi rdzenia kręgowego

6) Uwagi kliniczne

 

Ad 1) Charakterystyka ogólna dróg czuciowych

Drogi czuciowe to wstępujące drogi projekcyjne rozpoczynające się na obwodzie receptorami, a kończące w korze mózgowej.

Cechy charakterystyczne dróg czuciowych:

1) każda droga czuciowa rozpoczyna się na obwodzie receptorami

a)      czopki, pręciki, komórki węchowe – telereceptory

b)     receptory odbierające ciepło i zimno – termoreceptory

c)      receptory reagujące na ból – algoreceptory

d)     receptory  dotyku i wibracji – mechanoreceptory

2) każda droga czuciowa jest drogą trójneuronową

a)      I neuron rozpoczyna się zawsze w zwoju nerwu rdzeniowego (ganglion spinale)

b)     II neuron jest zmienny i może rozpoczynać się:

-          w rogach tylnych rdzenia kręgowego (w istocie szarej)

-          w pniu mózgu (jądro klinowate i jądro smukłe rdzenia przedłużonego)

3) każda droga czuciowa (oprócz węchowej) przechodzi przez wzgórze (wzgórze jest bramą 

    wejściową dla dróg czuciowych)

a)      drogi czuciowe z obszaru zaopatrywanego przez nerwy rdzeniowe przechodzą przez jądro brzuszne tylno-boczne (nucleus ventralis posterior lateralis)

b)     drogi czuciowe z obszaru zaopatrywanego przez nerwy czaszkowe przechodzą przez jądro brzuszne tylno-przyśrodkowe (nucleus ventralis posterior medialis)

4) III neuron wiedzie zawsze od jąder brzusznych wzgórza do ośrodków czuciowych kory mózgu

    (3, 1 i 2 pola Brodmana)

 

Pomimo, że wszystkie drogi czuciowe są trójneuronowe to przebieg ich jest charakterystyczny  i odmienny dla każdej z nich.

 

Ad 2)  Układ grzbietowo-wstęgowy

Dawniej droga ta nazywała się drogą rdzeniowo-opuszkową bądź drogą sznurów tylnych rdzenia kręgowego. Ostatnio coraz częściej, szczególnie w piśmiennictwie anglosaskim używa się pojęcia układ grzbietowo-wstęgowy.

Droga ta decyduje o czuciu głębokim (proprioceptywnym).

Jest to droga, która w sposób świadomy (uświadamiany przez nas ponieważ dochodzi do wzgórza, a następnie do kory mózgu) mówi nam o wzajemnych położeniach części ciała.

Rozpoczyna się w receptorach dotykowych bądź w receptorach czucia głębokiego zlokalizowanych w ścięgnach, mięśniach w postaci ciałek Paciniego lub ciałek Meissnera.

Ciało I neuronu leży  podobnie jak we wszystkich drogach czuciowych w zwoju nerwu rdzeniowego. Włókna I neuronu wnikają (wstępują) przez rogi tylne, a następnie wspinają się do góry nieprzerwanie aż do pęczka smukłego (fasciculus gracilis) leżącego przyśrodkowo i pęczka klinowatego (fasciculus cuneatus) położonego bocznie, w obrębie których zlokalizowane są jądro smukłe i klinowate (nucleus gracilis i nucleus cuneatus). Podążając do pęczka tylnego jest to na razie ten sam neuron → droga nie jest skrzyżowana.

Rdzeń przedłużony to inaczej opuszka, dlatego droga ta nazywała się kiedyś drogą rdzeniowo- opuszkową i tu się kończy I neuron.

W jądrze smukłym i klinowatym rozpoczyna się II neuron zwany wstęgą przyśrodkową  (lemniscus medialis). Na poziomie jądra klinowatego rdzenia przedłużonego ulega on skrzyżowaniu –  skrzyżowanie wstęgi przyśrodkowej (decussatio lemniscorum).

Po skrzyżowaniu włókna wstępują nieprzerwanie do góry do jądra brzusznego tylno-bocznego wzgórza, gdzie kończy się II, a rozpoczyna się III neuron. Droga III neuronu biegnie od jąder wzgórza do czuciowych ośrodków kory mózgu.

W układzie grzbietowo-wstęgowym droga jest skrzyżowana na poziomie II neuronu. I i III neuron się nie krzyżują.

Uszkodzenie prawego sznura tylnego powoduje  brak czucia  głębokiego po stronie prawej (ponieważ  jest to jeszcze przed skrzyżowaniem). Nie wiemy bez kontroli wzroku jak położone są części naszego ciała po stronie prawej. Mówimy, że jest to niezborność tylno-sznurowa (łać) ataxia → ataksja tylnosznurowa.

Uszkodzenie lewej wstęgi przyśrodkowej (pochodzi ze strony prawej) powoduje brak czucia głębokiego po stronie prawej. Ponieważ są to włókna wstępujące to uszkodzenie I neuronu powoduje zaburzenia czucia po stronie jednoimiennej, a uszkodzenia II i III neuronu brak czucia głębokiego po stronie przeciwnej.

Wstęga przyśrodkowa lewa odpowiada za czucie głębokie ze strony prawej, gdyż powstaje dopiero po skrzyżowaniu włókien. Wstęga przyśrodkowa na przekrojach jest położona dobocznie od jądra czerwiennego.

Skrzyżowanie wstęg (decussatio lemniscorum) znajduje się w części środkowej rdzenia  przedłużonego.

Skrzyżowanie piramid (decussatio pyramidum) znajduje się w części dolnej rdzenia przedłużonego.

Uszkodzenie układu grzbietowo-wstęgowego powoduje ataksję tylnosznurową → brak świadomej kontroli nad czuciem głębokim uświadamianym przez wzgórze i korę mózgu.

Przy uszkodzeniu sznura tylnego po stronie prawej kiedy mamy zamknięte oczy (bez kontroli wzroku) nie wiemy, gdzie znajduje się np. nasza prawa kończyna górna lub dolna.

We wszystkich drogach czuciowych niezmysłowych  I neuron jest najdłuższy.

Czucie głębokie nazywa się czuciem propiocetywnym, a inny rodzaj czucia (ból, temperatura) nazywa się czuciem prymitywnym (protopatycznym).

Każdy nerw wiodący włókna ruchowe np. n. facialis wiedzie włókna proprioceptywne z obszaru przezeń zaopatrywanego. Jeśli jest włókno ruchowe to ono ma za towarzyszkę włókno czuciowe proprioceptywne.

 

Ad 3) Układ przednio - boczny

Układ ten nazywa się przednio-boczny ponieważ biegnie w sznurach przednich i bocznych rdzenia przedłużonego. Układ przednio-boczny tak jak wszystkie drogi czuciowe niezmysłowe jest trójneuronowy.

I neuron położony jest w zwoju nerwu rdzeniowego. Jest on jednak bardzo krótki i dochodzi tylko do komórek czuciowych rogu tylnego (w czuciu głębokim I neuron przebiegał aż do rdzenia przedłużonego).

W rogu tylnym przełącza się na II neuron i przechodzi przez spoidło białe na drugą stronę, podobnie jak II neuron w czuciu głębokim. Po przejściu na drugą stronę ulega on skrzyżowaniu tak jak II neuron czucia powierzchownego.

Część włókien rozpoczyna się na obwodzie w termoreceptorach i w wolnych zakończeniach nerwowych (bólowych), niektóre rozpoczynają się w punktach dotykowych Meissnera (tzw. mechanoreceptory lekkiego dotyku).

Włókna  te narysowane są grubą niebieską linią  → I neuron bólowo-temperaturowy, który przełącza się na II neuron.

Po skrzyżowaniu wędruje on dalej sznurami bocznymi i tworzy drogę rdzeniowo-wzgórzową boczną, która w pniu mózgu nazywa się wstęgą rdzeniową (lemniscus spinalis).        W czuciu głębokim II neuron tworzył wstęgę przyśrodkową.

Droga ta dociera do wzgórza do jądra brzusznego tylno-bocznego oraz rozdwaja się podążając obustronnie do jąder śródblaszkowych.

Większość  włókien dochodzi do jądra brzusznego tylno-bocznego skąd jako III neuron (zielony) biegnie do ośrodków czuciowych kory mózgu (3, 1, 2 pola Brodmana)

 

Rysunki wykonane przerywaną linią pokazują przebieg drogi rdzeniowo-wzgórzowej przedniej biegnącej w sznurach przednich. Biegnie ona identycznie jak droga boczna tylko w sznurach przednich.  Dochodzi do jąder wzgórza, a następnie tylko po jednej stronie do kory mózgu.

Układ przedni → droga rdzeniowo-wzgórzowa przednia jest drogą delikatnego dotyku. Droga ta przewodzi czucie głębokie (dotyk to jest czucie głębokie).

W mózgowiu pną się do góry dwie drogi czucia głębokiego:

a) ważniejsza w sznurach tylnych tworzy układ grzbietowo-wstęgowy

b) mniej ważna w sznurze przednim to droga rdzeniowo-wzgórzowa przednia

Układ grzbietowo-wstęgowy jest dużo ważniejszy dla czucia głębokiego, ponieważ w układzie tym przewodzony jest każdy rodzaj czucia proprioceptywnego i wibracji. W drodze rdzeniowo-wzgórzowej przedniej tylko czucie delikatnego dotyku.

Droga narysowana grubymi liniami to droga bólu i temperatury (ciepła i zimna) → układ przednio–boczny, która odpowiada za delikatny dotyk, oraz za całe czucie propatyczne (bólu i temperatury).

Cechy wspólne dla obu układów:

a) obie drogi są trójnerwowe

b) I neuron obu dróg jest to zwój nerwu rdzeniowego

Droga czucia głębokiego kończy się w rdzeniu przedłużonym →  jest długa

Droga w układzie przednio-bocznym kończy się w rogach tylnych rdzenia kręgowego → jest krótka

c) II neuron zawsze krzyżuje się jako wstęga przyśrodkowa lub wstęga rdzeniowa i dochodzi do tych samych jąder wzgórza

d) III neuron przebiega identycznie

 

 

W przypadku uszkodzenia I neuronu  zaburzone jest odbieranie bodźców bólu i temperatury. Jeśli uszkodzenie jest zlokalizowane po stronie prawej, wtedy nie jest odbierane czucie bólu i temperatury z tej właśnie strony.

Jeśli uszkodzenie dotyczy II lub III neuronu to zaburzenia czucia występują po stronie przeciwnej, ponieważ odbywa się to już po skrzyżowaniu.

Jeśli coś się dzieje po tej samej stronie, to mówimy, że jest to po stronie ipsilateralnej

Jeśli coś dzieje się po drugiej stronie to mówimy o stronie kontralateralnej.

Uszkodzenie I neuronu zarówno w układzie grzbietowo - wstęgowym jak i przednio-bocznym powoduje zaburzenia po stronie  ipsilateralnej.

Uszkodzenie II lub III neuronu powoduje zaburzenia po stronie kontralateralnej.

Ponieważ oba układy wchodzą do wzgórza, które jest największym analizatorem układu czuciowego, a następnie do kory mózgu czucie głębokie i czucie powierzchowne jest przez nas uświadamiane.

Jedyną drogą czuciową, która nie przebiega przez wzgórze jest droga węchowa. Droga wzrokowa przebiega przez zawzgórze.

Droga węchowa nie przebiega nawet w tamtej okolicy co świadczy o tym, że węch jest zmysłem najstarszym filogenetycznie.

Droga (zielona) przerywana dociera do jąder śródblaszkowych. Z jąder śródblaszkowych po jednej i drugiej stronie dociera następnie do kory czołowej, ciemieniowej i do prążkowia (skorupy i jądra ogoniastego).

Powyższe drogi związane były z czuciem uświadamianym. Jest jednak jeden rodzaj dróg nazywanych drogami rdzeniowo-móżdżkowym, które odpowiadają za czucie głębokie nieuświadamiane (bez udziału kory mózgu).

 

Ad 4) Drogi rdzeniowo - móżdżkowe

Nieuświadamiane drogi są stosunkowo krótkie, gdyż rozpoczynają się w rdzeniu, kończą w móżdżku. Nie docierają one zatem do wzgórza i kory (czucie głębokie) ale tworzą:

a) drogę rdzeniowo - móżdżkową przednią (tractus spinocerebellaris anterior) - czerwona

b) drogę rdzeniowo - móżdzkową tylną (tractus spinocerebellaris posterior) zielona

c) drogę klinowo - móżdżkową (tractus cuneocerebellaris)

Obie drogi rdzeniowo - móżdżkowe rozpoczynają się w zwoju nerwu rdzeniowego:

a)      droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna rozpoczyna się od zwojów rdzeniowych C₈- S₃

b)     droga rdzeniowo-móżdżkowa przednia rozpoczyna się na wysokości zwojów rdzeniowych L₁ - S₂

c)      droga klinowo- móżdżkowa od jądra klinowatego rdzenia przedłużonego (nucleus cuneatus medullae oblongatae) do móżdżku (przerywana od C₂ do Th₇)

Droga klinowo - móżdżkowa stanowi odpowiednik drogi rdzeniowo - móżdżkowej tylnej

Różnice w przebiegu tych dróg:

1)     droga rdzeniowo - móżdżkowa przednia, tylna i klinowo-móżdżkowa za I neuron mają zwój nerwu rdzeniowego

2)     II neuron jest zmienny

a)      w drodze rdzeniowo-móżdżkowej tylnej tworzy jądro grzbietowe Clarke’a (nucleus dorsalis) zwane dawniej nucleus thoracicus, ponieważ najsilniej jest rozwinięte  w neuromerach Th. Występuje ono na tej samej wysokości co jądro pośrednio-boczne, ale nie ma z nim nic wspólnego.

      Od jądra tego rozpoczyna się II neuron przebiegający w sznurach bocznych, który 

      nie krzyżując się przechodzi przez konar dolny móżdżku do robaka po tej samej  

      stronie.

Droga rdzeniowo - móżdżkowa tylna i droga klinowo - móżdżkowa są drogami nieskrzyżowanymi dlatego niektórzy  mówią, że jest to droga rdzeniowo-móżdżkowa prosta (tractus spinocerebellaris simplex).

      b) II neuron drogi rdzeniowo-móżdżkowej przedniej rozpoczyna się w komórkach granicznych rogu przedniego (cellulare limitantes cornus arterior). Połączenia prawdopodobnie występują dopiero w robaku, a na pewno nie ma tych połączeń w komórkach granicznych rogu przedniego. 

I neuron położony w zwoju nerwu rdzeniowego dochodzi do komórek granicznych rdzenia zlokalizowanych w rogu przednim (są jednak czuciowe). Następnie droga przechodzi na stronę przeciwległą → ulega skrzyżowaniu.

Dalej droga biegnie przez konary górne móżdżku i wchodzi do robaka, gdzie większość jej włókien ok.70% przechodzi na drugą stronę. Jest to więc droga podwójnie skrzyżowana. Podwójne skrzyżowanie daje taki efekt jakby w ogóle nie doszło do skrzyżowania. Ok. 30 % włókien  pozostaje w robaku po tej samej stronie.

Droga rdzeniowo-móżdżkowa i klinowo-móżdżkowa były to drogi zasadniczo proste  (nieskrzyżowane),  prawdopodobnie w robaku krzyżuje się tylko część ich włókien.

Drogi rdzeniowo-móżdżkowe przednia i tylna odpowiadają za nieuświadamiane czucie głębokie ipsilateralnej strony ciała (tej samej)

Uszkodzenie tych dróg powoduje niezborność móżdżkową – ataksję móżdżkową . Ataksja móżdżkowa jest związana z uszkodzeniem dróg rdzeniowo-móżdżkowych wiodących nieuświadamiane przez nas czucie głębokie,.

II neuron w drogach czuciowych zawsze ulega skrzyżowaniu

II neuron krzyżuje się w drodze rdzeniowo-móżdżkowej przedniej, a w tylnej nie.

Droga rdzeniowo-móżdżkowa przednia jest dłuższa ponieważ rozpoczyna się dosyć nisko, i zanim dojdzie do mózgu musi pokonać konar górny móżdżku. Biegnie najpierw do góry, a następnie wstecznie.

Pośrednią długość ma droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna

Najkrótsza jest droga klinowo-móżdżkowa ponieważ biegnie tylko od jądra klinowatego dodatkowego (nucleus cuneatus accessorius) w rdzeniu przedłużonym i rdzeniu kręgowym, dochodząc przez konar dolny do móżdżku.

Droga klinowo-móżdżkowa dba przede wszystkim o nieuświadamiane czucie głębokie kończyny górnej (wynika to z jej neuromerów)

Droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna i przednia zawiadują nieuświadamianym czuciem kończyny dolnej.

Kończyny dolne mają aż podwójną drogę nieuświadamianego czucia głębokiego, co wynika z faktu, że u człowieka kończyny dolne są ważniejsze dla utrzymania równowagi aniżeli kończyny górne.

 

Ad 5)  Drogi rdzenia kręgowego

Na schemacie pokazany jest przekrój poprzeczny rdzenia kręgowego. Po jego jednej stronie są ukazane drogi wstępujące, a po drugiej zstępujące.

Rdzeń kręgowy na przekroju ma istotę szarą zlokalizowaną centralnie w kształcie motyla (lub litery H). Istota biała leży obwodowo (odwrotnie niż mózgowiu).

W istocie szarej na przekroju poprzecznym wyróżnia się rogi:

1. przedni

2. tylny

3. boczny

Istota szara tworzy słupy, które na przekroju mają rogi.

Istota biała grupuje się w sznury:

1. sznur przedni

2. boczny

3. tylny

W sznurach tych przebiegają drogi nerwowe.

W niewielkiej odległości od istoty szarej przebiegają drogi własne rdzenia kręgowego (zakreskowane na żółto), które zstępując i wstępując łączą wyższe ośrodki rdzenia kręgowego z leżącymi niżej i odwrotnie.

Na rysunku po prawej stronie przebiegają drogi wstępujące, a po lewej drogi zstepujące. W rzeczywistości każda z nich przebiega po obu stronach rdzenia kręgowego.

Droga rdzeniowo-wzgórzowa przednia i boczna odpowiadają za czucie protopatyczne i delikatny dotyk.

Drogi rdzeniowo-móżdżkowe odpowiadają za nieuświadomione czucie głębokie.

W sznurach tylnych przyśrodkowo położony jest pęczek smukły (fasciculus gracilis) a dobocznie leży pęczek klinowaty (fasciculus cuneatus) wiodący drogę uświadamianego czucia głębokiego.

Po stronie lewej pokazano drogi zstępujące (ruchowe):

1. piramidową boczną

2. piramidową przednią

3. drogę rozpoczynającą się w opuszce i tworze siatkowatym mostu, która dochodzi do rdzenia → droga opuszkowo-siatkowo-rdzeniowa (tractus bulboreticulospinalis)

Dla diagnostyki najważniejsze znaczenie ma droga piramidowa boczna i przednia oraz drogi czuciowe: układ przednio-boczny (droga rdzeniowo-wzgórzowa przednia i boczna) oraz drogi tylne.

Trudno jest rozpoznać klinicznie np. uszkodzenie fasciculus interfascicularis. Można zbadać ruch związany z drogami piramidowymi, łatwo jest też wybadać czucie głębokie uświadamiane i protopatyczne (też uświadamiane).

Klinicznie najłatwiej jest więc zbadać wszystko co jest przez nas uświadamiane, bądź też ruchy zależne (związane z drogą piramidową).

Klasycznym przykładem uszkodzeń rdzenia kręgowego jest tzw. połowicze uszkodzenie rdzenia kręgowego inaczej zespół Browna-Sequarda.

Na rycinie widać, że uszkodzona jest jedna (lewa) strona. Istotą sprawy jest to, że pęczek smukły wiedzie impulsy głównie z kończyny dolnej. Pęczek klinowaty z kolei impulsy z kończyny górnej.

Istotnte:

Dlaczego uszkodzenie miejsca (istota szara środkowa) powoduje uszkodzenie czucia powierzchownego skoro czucie bólu i temperatury przebiega przez drogi rdzeniowo-wzgórzowe? Ponieważ droga ta na poziomie rdzenia kręgowego ulega skrzyżowaniu a jej włókna tworzą spoidło białe.

Choroba nazywająca się jamistością rdzenia kręgowego rozpoczyna się w otoczeniu kanału środkowego rdzenia i obejmuje te drogi. Dochodzi wtedy do zaburzeń czucia.

Czy można np. w kończynie górnej lub dolnej bądź w innej, dowolnej części ciała zachować czucie głębokie, a znieść czucie powierzchowne. Czy te rodzaje czucia dają się do siebie oddzielić? Można, ponieważ czucie głębokie i czucie powierzchowne przebiegają różnymi szlakami.

Jeśli uszkodzony jest tylko sznur lewy to jest wtedy obserwujemy zaburzenie czucia głębokiego po stronie lewej ciała.

Przy połowicznym przecięciu rdzenia kręgowego ulegają również uszkodzeniu drogi rdzeniowo-wzgórzowe. Przewodzą one czucie z prawej strony ciała.

W przypadku lewostronnego połowiczego uszkodzenia rdzenia kręgowego lewa kończyna czuje ból i temperaturę, a nie posiada czucia głębokiego. Zjawisko to nazywa się rozczepieniem czucia.

Wszystkie drogi czuciowe świadome docierają do kory, a ruchowe z kory do niższych ośrodków.