STEFAN CZARNOWSKI – „KULTURA RELIGIJNA WIEJSKIEGO LUDU POLSKIEGO”

Co oznacza tytuł? Oznacza proces przyswojenia religijności przez chłopów. Chłopi przyswajali to co było przed chrześcijaństwem, czyli to co pogańskie. Cechy pogańskie zostały dostosowane do trybu rolnika. Powolne wprowadzanie zmian na zasadzie przeplatania z tym co było wcześniej. Chrześcijaństwo adaptowali do wcześniejszych wierzeń. Tekst napisany jest przez socjologa, opisuje on wieś feudalną z VIII - XIX wieku. Opisuje jedna warstwę społeczną z pozycji obserwatora, z zewnątrz.

Kultura religijna – jest tym co ludzie sobie wybrali konkretnie z religii, obrzędowości na własny użytek. Kultura religijna danej zbiorowości nie jest tym samym co wyznawana przez nich religia. Jest sprawą zbiorowości, nie jednostki indywidualnej.

Cechy kultury religijnej:

1. Rytualizm

2. Sensualizm

3. Wspólnotowe życie

4. Nacjonalizm religijno wyznaniowy

Adaptacja wzajemna – „Nie niszczcie starych świątyń, wprowadźcie tam Boga!”. Przyjęta raz religia dąży do urobienia środowiska według tego wzoru, który ze sobą przynosi. Środowisko społeczne nie jest bierne, tylko żywe, wprowadza do religii jakieś nowe pierwiastki wierzeniowe i obrzędowe, przekształca ją na swój użytek. Adaptacja wzajemna składa się z dwóch czynników: z chłopstwa i duchowieństwa

Nacjonalizm religijny – religia dla polskiego chłopa gra rolę kryterium narodowości. Polega on na utożsamianiu języka z religią. Gdy w kościołach msze prowadzone były po łacinie, kazania głoszone były po polsku. Religia jako najdonioślejsza cecha etniczna. Zespolenie elementów polskości i katolickości. Chłop gra kryterium narodowości: POLAK A KATOLIK TO JEDNO. Polak katolik wie, że istnieją inne narody katolickie, ale ma je za mniej zespolone z kościołem, bardzo oddalone od Boga. Polski katolik uznaje język polski za rodowity język religii katolickiej. Kiedy znajduje się w innym państwie katolickim woli nie iść na mszę odprawianą w innym języku niż polskim. Przez to, że msze były prowadzone w innym języku niż polski gdy wyjeżdżali, oddalali się od kościoła, odchodzili od niego do sekt. Katolicyzm po polsku to ten właściwy katolicyzm.

Chłop miesza religię i narodowość, więź narodowa przedstawia się u ludu w postaci więzi kultowej. Polak czciciel Matki Boskiej ma się za lepszego katolika od tych, którzy do Boga modlić się nie potrafią i od tych, którzy nie słyszeli o Matce Boskiej Częstochowskiej, modlą się do innych – obcych.

Włościanin nagina katolicyzm do wyobrażeń i wzruszeń właściwych mu jako rolnikowi -> zespolenie wierzeń i obyczajów chrześcijańskich z życiem rolniczym.

Sensualizm : wszelka wiedza pochodzi od wrażeń zmysłowych.

Naiwny sensualizm – specyficzne traktowanie świętych relikwii. Myślenie: figura ma taką samą moc jak święty. Sensualizm religijny objawia się w czci oddawanej wizerunkom świętych. Obrazy żyją życiem własnym, są wrażliwe i wzruszenia swoje przedstawiają jak istoty żywe. Teatralna organizacja świętych miejsc. Czarnowski owy sensualizm traktuje jak pewną ułomność. Np. cztery ewangelie czytane w boże ciało nie są jedynie nauką, ale świętym przedmiotem materialnym, który w postaci zapisanych i zakopanych na rogach pola czterech zwitków papieru chroni zboże od gradobicia, inny przykład sensualizmu to kalwarie.

Kultura religijna jest sprawą zbiorowości. Wspólnotowość religijna – wspólna parafia, nabożeństwa, pielgrzymki. Wszyscy spędzają razem dni uroczyste uczestnicząc w nabożeństwach. Przez obcowanie z sąsiadami podczas obrzędów i poza nimi tworzy się poczucie wspólnoty. Mieszkańcy jednej parafii, jednej okolicy, odznaczają się dewocją szczególną do jednego patrona, jednego, tylko u nich znanego cudownego obrazu.

Miejsca święte – ośrodki zbiorowego kultu.

Rytualizm –Jest bardzo zakorzeniony w ludzie polskim, dowodem jest stawiany opór przez lud gdy maja być wprowadzone jakiekolwiek zmiany w praktykach. Jest to opór przeciwko wszelkiej zmianie form organizacyjnych życia duchowego, w którym symbolizuje się to co najistotniejsze w życiu włościaństwa. Treści etyczne mało interesują chłopa polskiego. Moralność ludowa praktyczna w całości swojej uzasadniona jest przede wszystkim tradycją, starodawnym obyczajem. Postępuje się w pewien sposób w danych okolicznościach, bo tak samo postępowali ojcowie, bo tak postępuje się zawsze, nie zaś dlatego, że tak uczy ksiądz na kazaniu.

Pielgrzymki – zgromadzają wiernych z całego kraju. Odbywają się „kampaniami” reprezentacyjnymi. Do miejsc świętych wędruję także pojedyncze osoby, które „ofiarowały się” do Częstochowy czy Kalwarii Zebrzydowskiej. Pielgrzymi nie są przedstawicielami samych siebie. Z reguły są jednocześnie pośrednikami nabożności jakiegoś grona które powierzyło mu zaniesienie próśb do Boga, wykonanie za nich pewnych czynności nabożnych. Występuje w imieniu gromady.

Pielgrzymi do Częstochowy i rozszerzenie w związku z nią na całym obszarze, zamieszkałym przez lud polski dewocji szczególnej do czczonego na Jasnej Gorze cudownego obrazu – zespalają chłopa naszego z narodem polskim jako całością i jednością.

W klucie ludowym polskim występują naprawdę samoistnie i zarazem zajmują w nim miejsce centralne Święta rodzina i Jezus, skromny na miarę pragnień chłopskich cuda czyniący, dobroczyńca i odkupiciel. Spośród świętej rodziny na pierwsze miejsce wysuwa się Matka Boska od której Dzieciątko jest nieodłączne i przy której św. Józef gra role podrzędną. Matka Boska występuje w Polsce wszędzie jako naczelna w znaczeniu hierarchicznym, to najpowszechniej i najgorliwiej czczona postać święta. Polskie wyobrażenia Matki Boskiej: Opiekunka, Orędowniczka. Jest przede wszystkim dobra i łaskawa Panienką wstawiająca się z czcicielami swego syna. Mimo, że bosko jak chłopska dziewczyna po wsiach i po polach przechadzała się – wyobrażana jest jakby pańskie dziecko, jest świętą, najbardziej świętą osobą po Bogu.

Jezus i Matka Boska to przede wszystkim rozdawcy łask i sprawiedliwości ziemskiej na miarę wioskowych potrzeb – rozdawcy boscy, w których – lud znajduje jedyne pocieszenie.

W. THOMAS, F. ZNANIECKI „POSTAWY RELIGIJNE I MAGICZNE”

Źródła religijnego i magicznego życia chłopów: stare pogańskie podłoże, elementy orientalne, elementy niemieckie, z popularyzacji treści literatury klasycznej i średniowiecznej nauki.

4 TYPY WIERZEŃ:

1. Wiara w ożywienie przedmiotów natury, ale bez duchów , solidarność życia w przyrodzie, żadnego odróżnienia pomiędzy religia i magią

2. Wiara w świat duchów częściowo użytecznych, częściowo szkodliwych, niezależnych od przedmiotów natury, wierzenia maja charakter religijny, praktyka – magiczny.

3. Całkowite rozróżnienie dobrych i złych duchów, związek z dobrymi duchami ma charakter religijny i wyraża się w społecznych obrzędach, stosunek ze słymi duchami ma charakter magiczny

4. Wprowadzenie mistycyzmu, dążność do samodoskonalenia i zbawienia, osobisty kontakt z bóstwem.

Ad. 1.

Wszystko to co istnieje w przyrodzie – zwierzęta, rośliny, minerały, ciała niebieskie i ziemia – jest przedmiotem zainteresowania i sympatii chłopa. Uosabianie przedmiotów, nadawanie im ludzkich cech. Przynoszą szczęście / pecha. Nadawanie im tożsamości oraz imion. Natura jest ożywiona, rośliny, przedmioty, czas. Nie można mówić złych rzeczy na przedmioty, bo będą się mścić. Rośliny są świadome dobrego traktowania i okazują wdzięczność. Przyroda, przedmioty, człowiek, natura – system połączony, jedno wpływa na drugie. Naturę traktuje się w sposób indywidualny. Życie/ śmierć porównywanie do pór roku -> umieranie – odradzanie się natury. Kontakt z natura jest elementem podtrzymywania życia. Istnieje stosunek solidarności między ziemią a wszystkimi istotami żyjącymi, co w sposób szczególny uwidacznia się w następujących wierzeniach: ziemia może udzielić swej płodności zwierzęciu (np. jałowej krowie), a z drugiej strony, płodność zwierząt może udzielić się jałowemu polu. Rośliny i zwierzęta posiadają również moc wzbudzania w innych ludziach życzliwych odczuć dla danej osoby i sprzyjają ogólnej społecznej solidarności między ludźmi : zasiane rośliny, które pomagają dziewczynom zdobyć powodzenie u chłopców. Bocian waz jaskółka pośród innych funkcji spełniają i tę, że utrzymują zgodę w tej rodzinie, która daje im schronienie. Zerwanie więzów solarności pociąga za sobą karę. Przyroda mści się nawet na ludziach, którzy nie poczuwają się do solidarności np. bocian opuszcza domostwo, w którym został popełniony zły czyn. Jedynym powodem solidarności przyrody jest wspólna walka przeciwko śmierci czy raczej przeciwko procesowi rozkładu, którego najbardziej ostateczną i typowa forma jest śmierć.

Łatwo zrozumieć, że magia zakłóca naturalna harmonię, wiara natomiast w przyrodę, dopóki pozostaje żywa, pozwala człowiekowi mieć nadzieję, że społeczność istot naturalnych posiada dość mocy, aby chronić swych członków przeciw nienaturalnemu złu, tak samo przeciw naturalnemu złu, czyli śmierci.

Ad. 2.

Postawa oparta na uznaniu świata duchów znajdujących się wewnątrz, obok, czy ponad przedmiotami naturalnymi. Same rzeczy mają świadomy, duchowy składnik nierozerwalnie złączony z ich zewnętrznym materialnym wyglądem. Mistyczny niewidzialny wpływ jednej istoty naturalnej na drugą niedostrzegalnie przekazuje widzialne materialne działanie. Kiedy te elementy zostają rozdzielone niedostrzegalny, niematerialny składnik staje się duchem, we właściwym znaczeniu tego słowa. Istnieje wiele kategorii duchów różniących się charakterem swego stosunku do przedmiotów materialnych. Duchy wodne, boginki mające ludzkie ciała, kopczyki – dzieci urodzone z nielegalnych związków i potajemnie wrzucone do wody bez sakramentu chrztu, skrzaty, planetniki, kania. Wszystkie te istoty mają ten sam pośredni charakter pomiędzy przedmiotami naturalnymi a duchami: choć są mniej lub więcej zmaterializowane, oddziaływa się na nie jednak głównie sposobami magicznymi, nie odwołując się do naturalnej solidarności.

Dusza jest na wpół materialna, skoro przejawia bezpośrednio działanie materialne, może odnieść rany, może być schwytana w sensie fizycznym. Mimo, że kościół katolicki narzuca jakąś wiarę to chłop wierzy w inne rzeczy.

Odmawia się modlitwy by odstraszyć złe duchy.

Wampir – z trudem można nazwać go duchem, jest to ciało, które żyje mniej intensywnie niż przed śmiercią, pozbawione pewnych ludzkich myśli i uczuć.

Chrześcijański wampir – jest duszą takiego samego rodzaju jak zmora nocna, ale po śmierci człowieka. Nie kojarzy się go z żadnym konkretnym ciałem. Kiedy było bardzo dużo wampirów luzie zwrócili się o pomoc do papieża, który poradził aby nadawać dzieciom przy chrzcie drugie imię, po to aby ochrzcić także druga dusze.

Widmo jest nieokreślonym rodzajem ducha, rzadko zidentyfikowaną duszą, której cel jest nieznany. Ani nie szkodzi, ani nie pomaga. Widmo jest istotą pośrednią pomiędzy duszami, które nadal częściowo związane z systemem przyrody, a tymi, które mają już całkiem charakter nadprzyrodzony.

Dusze pokutujące na ziemi należą do ostatniej grupy. Ich pochodzenie wywodzi się z chrześcijaństwa tak jak idea samej pokuty. Duchy tej kategorii są bardzo liczne. Donoszą o swej obecności podnoszą wrzawę, czasami natomiast przemawiają, czasami pokazują się ludziom w jakiejkolwiek postaci. Do tej grupy należą ludzie niechrzczeni, tacy którzy zmarli nagle nie żałując za grzechy i tacy, którzy grzeszyli jedynie w pewnej dziedzinie.

Diabła nie uważa się za jedynego przedstawiciela swego gatunku. Jest wielu diabłów. Diabeł nie jest z gruntu istotą złą, chociaż często złośliwą, szkodliwa czy odrażającą. :”Nie taki diabeł straszny jak go malują”

Lokalny diabeł – przywiązany do poszczególnych miejsc – do ruin, błot, starych drzew, skrzyżowań dróg itd.

Druga kategoria diabłów to te które opętują istoty żywe. Diabeł ukazuje się we własnej osobie.

Trzeci rodzaj diabłów to takie, które prowadząc niezależny byt poza światem naturalnym interesują się głównie sprawami tego świata. Zajmują się kuszeniem ludzi po to aby doprowadzić do ich potępienia.

Ostatnia kategoria to diabły które stale przebywają w piekle i prawie nie wchodzą w kontakt z przyrodą czy żywymi ludźmi.

Ksiądz nie zawsze pomoże, ale nigdy nie zaszkodzi, podobna funkcja księdza i czarownicy – odstraszają złe duchy

Ad. 3.

Jest wyłącznie chrześcijański, nie zawiera elementów pogańskich. Parafia = wielka rodzina. Kościół jako inicjator życia parafialnego. Najważniejsze wydarzenia w życiu jednostki, rodziny i wspólnoty gromadzkiej odbywają się w kościele, przynajmniej częściowo. Z tym miejscem wiążą się najwyższe uczucia. Kościół w pewnym sensie był ośrodkiem i symbolem moralnej jedności z poprzednimi pokoleniami.

Nabożeństwo podczas której spotykają się wszyscy parafianie jest głównym czynnikiem moralnej jedności grupy.

Budynek kościelny, cmentarz – widzialny symbol i materialny instrument jedności parafialnej.

Nie interesuje nas tu relacja z naturą, tylko stricte z kościołem.

Każdy ceremoniał odprawiany jest przez księdza. Ksiądz wykonuje gesty i intonowanie śpiewu według niepisanego kodu. Ksiądz który nie umie posłużyć się nieoficjalnym rytuałem nigdy nie może być wpływowym kaznodzieją. Dzięki serii następujących po sobie zebrań, ceremoniał zachowuje ciągłość zainteresowań grupy i jej postaw, które bez niego można było by osiągnąć tylko dzięki doskonalej organizacji.

Krótko mówiąc społeczność ma wspólny ogromny zakres postaw narzuconych przez kościół. Są więc świadomi tej wspólnoty nawet poza religijnymi spotkaniami – w osobistych, codziennych stosunkach. Przyczynia się to do zacieśnienia i utrwalenia jedności parafii.

Ad. 4.

Zakładał kontakt z bogiem. Zbliżenie z bogiem zachodziło podczas kazań czy pielgrzymek. Bardziej osobisty kontakt np. „porywy” mistyczne przed śmiercią. Związek jednostki z bogiem znajdujący swój wyraz w postawach miłości, osobistym podporządkowaniu, dążeniu do samodoskonalenia się, do życia wiecznego z Bogiem. Itd.

Oznaką braku mistycyzmu jest absolutna ortodoksyjność chłopa; chyba że przez niewiedzę inaczej nie waży się wyobrazić sobie postawy religijnej odmiennej od nauki kościoła, ponieważ poza kościołem nigdy nie wyobraża sobie siebie w żadnym bezpośrednim stosunku z Bóstwem.

RYSZARD TOMICKI „RELIGIJNOŚC LUDOWA”

Tomicki wskazuje nazwiska którymi się inspiruje: Thomas, Znaniecki, Fischer, Poniatowski, Bystroń, Baranowski i socjolodzy: Adamsu Darczewska, Ciupak, Kubiak, Pawełczyńska.

Jaki cel stawia sobie autor, do czego dąży? Chciał pokazać zestawienie, konfrontację religii chrześcijańskiej z elementami pogańskimi. Przemiany, które się później nawarstwiają w związku z tą konfrontacją, przejawy życia religijnego.

W jaki sposób realizuje cel? Wycieczka do korzeni dyscypliny (nawiązuje m.in. do Kołłątaja.) Zmiany: socjologia religii, wyodrębnienie religii, nie powiązywanie jej z innymi dyscyplinami.

3 aspekty systemu religijnego:

1. Światopoglądowy

2. Praktyczny

3. Społeczno organizacyjny

Ad. 1.

Ważny! Ma wpływ na dwa pozostałe aspekty. Dostarczał określona względnie harmonijna koncepcję ogólnego porządku egzystencji, ona z kolei dostarcza motywacji do przejmowania określonych działań.

Ad. 2.

Magia pozytywna – biała, negatywna – czary, gusła. Te dwie magie dzieli CEL.

Magia Alkmeny – towarzyszyła wszelkim obrzędom przejścia w cyklu rocznym życia jednostki. Polega na wykonywaniu symbolicznych czynności umożliwiających „wyjście” obiektu podlegającego zmianie stanu ze stanu pierwotnego („otwarcie”), a z drugiej strony mających na celu zatrzymanie obiektu w nowym osiągniętym stanie (”zamknięcie”) Stanowiła zatem element początkujący i kończący obrzędy. np. podczas porodu należało rozsupłać węzły, otwierać drzwi, okna, skrzynie. Jednocześnie zakazane było zakazane wykonywanie czynności o znaczeniu odwrotnym, przede wszystkim przędzenia, motania, wicia, szycia.

Magia pozytywna – biała: działania mające na celu pomnożenie dobrobytu, urodzaju, działania ochraniające, magia Alkmeny, gesty przedmioty o przypisanej mocy magicznej.

Istota działań czarowniczych polegała na naruszaniu naturalnego porządku, szkodzenie zwierzętom, urodzajom, ludziom.

Ad. 3.

Parafia, czyli ośrodek kultu, wspólnota. Podstawowa rama organizacyjna dla grupy lokalnej. Parafia oraz nakazy i obyczaje wynikające z postulatów kościoła regulowały całokształt życia mieszkańców:

1. Regulacja wewnętrzna – za pośrednictwem wzorów i norm, oraz wartości o charakterze religijnym .

2. Regulacja zewnętrzna – dokonywała się za pośrednictwem tych elementów modelu katolicyzmu rzymskiego, które z racji swojego charakteru utrzymały autonomie i stanowiły element upowszechniania oraz nadzorowania realizacji modelu. Funkcje tę pełniła organizacja kościoła, a przede wszystkim parafia.

Inkulturyzacja religii – w dawnym układzie społeczno kulturowym wierzenia i praktyki kulturowe były zespolone ze wszystkimi dziedzinami życia jednostkowego i grupowego. Powiązanie religii z życiem społecznym i gospodarczym prowadzi do uznania jej za integralny składnik lokalnej kultury.

Najbardziej ogólna cześć światopoglądu ludowego stanowiły wierzenia i postawy związane z sama przyrodą, naturalnym otoczeniem.

3 CECHY, SYSTEM NATURALISTYCZNO RELIGIJNY

1. ANIMATYZM – ciała niebieskie, zjawiska atmosferyczne, żywioły, ziemia ulęgały mniejszej lub większej antropomorfizacji, obdarzone zostały życiem i świadomością. Rośliny, zwierzęta, przedmioty nieożywione a także pola, łąki, rzeki podlegały indywidualizacji, miały własne imiona, nazwy i osobowości.

2. INTEGRALNA PRZYCYZNOWOŚĆ – ożywienie przyrody było podstawą bezpośrednich i silnie nasyconych emocjami związków ludzi z własnym otoczeniem, a jednocześnie tworzyło poczucie różnorakich zależności między wszystkimi składnikami kosmosu. Solidarność mająca na celu podtrzymywanie życia. Słońce dawało człowiekowi ciepło, ziemia i rośliny – plony, rzeki – wodę. Zwierzęta, patki, owady zaopatrywały go w pożywienie i surowce, strzegły domostwa, informowały o mających nastąpić wydarzeniach i zjawiskach (zwiastowały szczęście i nieszczęście, pogodę, śmierć). Istotą stosunków między ludźmi i pozostałymi składnikami świata była zasada wzajemności do ud des. Przyroda oczekiwała od ludzi przestrzegania określonych reguł wynikających z faktu uczestnictwa przez nich w naturalnej wspólnocie. Zwierzęta i rośliny, ziemia odczuwały wdzięczność za dobre traktowanie i opiekę.

Np. bocian, jaskółka lub wąż domowy opuszczają domostwo w którym został popełniony zły czyn, ogień nie spala dłoni syna posłusznego ojcu, pszczoły nie ukąszą cnotliwej panny.

1. DUALIZM – milcząco zakłada się istnienie drugiego porządku (śmierci), ciągle podtrzymujemy życie, chronimy się przed śmiercią. Odpowiednik dualizmu świata można znaleźć w opozycji swój-obcy, dobro-zło. Dzień – noc, życie – śmierć. Wspólnota i antywspólnota obejmująca trujące rośliny, drapieżne i przynoszące nieszczęście zwierzęta, jałowe obszary ziemi, negatywnie wartościowane odcinki czasu.

Ważne jest aby dopełnić rytuały: ochrzcić dziecko, spowiedź, ostatnie namaszczenie.

Sakralizacja pozytywna i negatywna podlegały zbiorowości ludzkiej odzwierciedlając jednocześnie w najlepszy sposób połączenie dychotomicznej zasady klasyfikacyjnej z hierarchiczną strukturą świata. Ludzie (Bóg) vs demony (diabeł). Obcy byli obdarzeni cechami demonicznymi. Sakralizacja pozytywna prawej strony i negatywna lewej miała swój wzorzec w mitycznej historii świata. Wg wierzeń Diabeł przed stworzeniem świata zasiadł po lewej stronie Boga, ten ostatni tworząc anioły kropił kropidłem na prawo i lewo. Nad aniołami z prawej strony był Archanioł a z lewej Lucyper.

Przestrzeń: centrum: miejsce kultowe, kościół, kaplica, przestrzeń zamieszkała przez swoich, sakralizacja otoczenia. Granica – jest eksterytorialna – nie należy do żadnego porządku, (ani swoja, ani obca) określa przestrzeń, Jest eksterytorialna, ale jak już trzeba oceniać to jest bardziej dobra niż zła. Granica wydzielała określona przestrzeń i przeciwstawiała ja reszcie świata, kreowała terytorium charakteryzujące się jednością religijną. Punktem centralnym było miejsce, gdzie grupa lokalna czciła Boga i świętych patronów. W XIX-XX wiecznych wierzeniach obserwuje się silną tendencję do pozytywnego sakralizowania własnego obszaru, a szczególnie jego centralnego miejsca kultowego. Najbardziej skrajną formą tego zjawiska było lokalizowanie we wsi lub parafialnym kościele środka świata, który jest :zarazem miejscem świętym i arystokratycznym”.

Krzyże przydrożne, figury lub kapliczki na granicach wsi, przy rozstajach dróg, nad brzegiem rzeki wyznaczały obszar społeczności lokalnej i zabezpieczały przed ingerencją zewnętrznych sił demonicznych.

Najmniejsza najbardziej wyodrębniona przestrzenia był dom. Funkcje granicy stanowiły ściany, drzwi, okna a przede wszystkim próg. W izbie przy drzwiach wisiała zwykle kropielnica z woda święconą, która żegnano się przed wyjazdem z domu, niekiedy ponad drzwiami umieszczano krzyżyk lub obrazek patrona.

Czas

Kalendarz Solarny – przełomowe momenty ruchu słońca, dzień i noc, porządek boski. Nowy rok, Trzech Króli, Zwiastowanie NMP.

Kalendarz lunarny – diabły, czarownice, demony.

Świat jest stworzony przez dwóch kreatorów : Boga i Diabła. Bóg nie jest sam w stanie stworzyć ziemi. Bóg stworzył pszczołę, Diabeł zaś muchę. Bóg stworzył słońce, a Diabeł z ukradzionego żaru księżyc.

Bóg – anioły, święci, ludzie, mężczyźni, dobro, prawda, centrum, kalendarz solarny

Diabeł – demony, kobiety, zło, lewo, kalendarz lunarny

Dążenia boskie były takie same jak dążenia społeczności wiejskiej – podtrzymywanie życia w przyrodzie i trwanie grupy społecznej.

Postać Matki Boskiej posiadał w wyobrażeniach ludowych dwa wyraźne aspekty: opiekuńczo-macierzyński i opiekuńczo władczy. Pierwszy: „Dobrze jest służyć Maryi, bo odziewa i karmi”. Pierwszy aspekt znalazł odbicie w powiązaniu z kobietami, porodem, macierzyństwem oraz ze zjawiskami płodności w ogóle. Liczne multiplikacje Matki Boskiej symbolizowały przełomowe momenty cyklu wegetacyjno-gospodarczego, uzyskując odpowiednie nazwy, np. Dzień Zmartwychwstania 25.III, był świętem matki Boskiej Ożywczej, gdyż wówczas otwierała się ziemia i rozpoczynał się wzrost roślin, Nawiedzenie Najświętszej Maryi Panny stało się dniem Matki Boskiej Jagodnej.

Na aspekt opiekuńczo władczy Matki Boskiej wpływ miało wyobrażenie jej jako pięknej, dobrej i Łaskawej Panienki wstawiającej się za chłopem u swego syna, oraz ideału panienki z dworu. Wiara w nieograniczoną łaskawość i wstawiennictwo Najświętszej Panienki była wśród ludności miejskiej ogromna. Czynione przez nią cuda odczuwano zarówno w wymiarze doczesnym, gdzie uzdrawiała wszelkie choroby i kalectwa, odwracała także klęski i nieszczęścia, ratowała przed następstwem grzechów, jak i w wymiarze eschatologicznym. Jej ingerencje w naturalny bieg wypadków – skracanie pobytu w czyśćcu, wprowadzanie dusz do raju, łamanie ustanowionego przez Boga porządku.

Święci – byli przede wszystkim patronami dni, niekiedy pór roku, a nawet poszczególnych lat. Na co dzień posługiwano się nie datami lecz nazwami świąt kościelnych i w ten sposób skojarzeni zostali z porami roku, zjawiskami astronomicznymi, pracami gospodarczymi, początkiem okresów religijnych, ze zjawiskami słonecznymi, prognostykami pogody i urodzaju. Patroni wsi byli otoczeni szczególnym kultem i uważano ich za najlepszych pośredników między społecznością parafian a Bogiem. Charakterystyczną cechą ludowego kultu świętych był SENSUALIZM przejawiający się w traktowaniu obiektów kultu, a więc wyobrażeń tych postaci jako realnych istot, obdarzonych zmysłami. Wierzno, że jeśli święty ma sprawować opiekę nad jakąś sferą rzeczywistości, musi mieć z nią bezpośredni kontakt. W stosunku między istotami nadprzyrodzonymi, a ludźmi obowiązywały reguły wynikające z ideologii daru przenikającej wszystkie dziedziny życia społeczności wiejskiej. W myśl zasady „do ut des” (odwzajemnienie)

Anioły – ich funkcje ograniczały się niemal do głoszenia chwały Boga. Czasami obok nich pojawiał się diabeł, obaj spisywali czyny człowieka, anioł dobre, a diabeł złe, aby po śmierci Bóg mógł zdecydować o umiejscowieniu duszy.

Diabeł przeciwnik Boga, jemu podlegały inne diabły. Przebywał w piekle i nie miał bezpośredniego udziału z życiu ludzi. W imieniu diabla działały diabły, czyli strąceni kiedy z nieba aniołowie.

Demony powstają w przeważającej części z dusz dzieci poronionych, zmarłych bez chrztu, np. topielec, boginki. Cecha wszystkich demonów był związek z wodą i zjawiskami metrologicznymi. Demony domowe – skrzaty, intruzy

Zjawiska specyficzne dla religijności ludowej:

1. Duża rola wierzeń i praktyk magicznych w stosunku do działań opartych na empirycznych realnych postawach

2. RYTUALIZM – polegający na rygorystycznym przestrzeganiu nakazów i zakazów kościelnych, pobawionego jednak :wyższej motywacji”, połączonego ponad to sensualizmem w traktowaniu obrzędów i wyobrażeń religijnych

3. Silne zespolenie religii z życiem codziennym oraz całokształtem życia społecznego z grupie lokalnej.

Magia pozytywna – do niej zaliczyć trzeba wszelkie czynności zmierzające do likwidacji skutków ingerencji demonów, diabłów i czarownic albo wyeliminowania negatywnie ocenianych stanów i sytuacji. Magia pozytywna pozostawała w ścisłym związku z kultem religijnym chociażby z powodu iż była niejako uzupełnieniem opieki jaka sprawowały nad człowiekiem istoty nadnaturalne dzięki wypełnianiu rytuałów kościelnych.

Istota działań czarowniczych polegała na naruszaniu naturalnego porządku świata. Określić im można najczęściej: szkodzenie zwierzętom gospodarczym, szkodzenie urodzajom, ludziom.

• Ksiądz jako autorytet religijny

Był bezpośrednio związany z sacrum, dysponował niezwykła mocą religijno-magiczną. Sługa boży, sługa społeczności parafian. Ksiądz miał szereg obowiązków. Rola jaka przypisywano działaniom religijno magicznym w osiąganiu celów sprawiła przy tym, że autorytet księdza przewyższał inne autorytety.

• Chrystianizacja chłopskiej kultury tradycyjnej – początek XX wieku. Zanikowi lub istotnym przemianom ulęgło wiele wierzeń i działań religijno magicznych. Zanikowi ulegają:

- dualistyczne wyobrażenia o powstaniu świata oraz wiara w kreacyjną działalność diabła

- szereg wierzeń i praktyk magicznych -> nastąpiła spontaniczna eliminacja ich znaczeń religijno magicznych np. zmiany w budownictwie doprowadziły do stopniowego zanikania sakralnej struktury wnętrza, wyznaczonej opozycją progu i świętego kąta.

- także obrzędy ludowe związane z głównymi świętami dorocznymi traciły swe funkcje religijno magiczne, po II wojnie światowej miały już wyłącznie znaczenie widowiskowo zabawowe.

Zanikanie szeregu elementów religijności ludowej albo utratę przez nie funkcji religijno magicznych można traktować jako przejaw postępującego rozpadu dawnego światopoglądu.

Świadczy to o zanikaniu wiary w ich prawdziwość lub skuteczność.

Ważny był rozwój szkolnictwa, wiedzy rolniczej i ogólny wzrost świadomości społecznej.

Po II wojnie proces ten nasilił się obejmując także działania religijno magiczne związane z organizowanym przez kościół życiem religijnym.

W wyniku włączenia społeczności wiejskich w ogólnonarodowy system kulturowy powstało poczucie odrębności lokalnych form religijno – magicznych. To zjawisko zrodziło potrzebę obrony własnej opinii i dobrego imienia, która przejawiała się w zetknięciu z obcymi, z osobami z innych środowisk.

Wstydliwość pewnych działań np. zwyczaj żegnania się znakiem krzyża przed i po jedzeniu.

Tendencje do ograniczania związków religii z życiem codziennym.

Pojawiają się parafie gdzie kościół traktowany jest wyłącznie jako miejsce kultu, a autorytet księdza i jego rola ograniczone są do spraw religijnych.

LUDWIK STOMMA „RELIGIJNOŚC LUDOWA”

Stomma był zagorzałym strukturalistą, analizuje teksty jak strukturalista. Moralność, rytuał, sensualizm, analizuje przez kategorie swój – obcy, orbis interior, orbis exterior.

Stomma bada całościowo, systemowo.

IZOLACJA

Izolacja polskiej wsi XIX w. Jest wielostronna, nie ogranicza się do wymiarów geograficzno przestrzennego i klasowego lecz obejmuje również zakres świadomości społeczności chłopskiej.

RYTUALIZM

Za punkt wyjścia bierze społeczność, wspólnotę. Nie można pozwolić sobie na postawy jednostek, które mogły doprowadzić do dezintegracji orbis interior. Ucisk społeczny, aby w ramach poszczególnych klas i warstw wsi istniała jednorodność podstawowych instytucji społecznych oraz treści ideologicznych. Jednostka nie może pozwolić sobie na indywidualizm.

- modlitwa wśród chłopów jest oceniana zdecydowanie wyżej jeżeli ma charakter zbiorowy – „Jak razem to i Pan Jezus inaczej wysłucha”

- pielgrzymi nigdy nie są przedstawicielami tylko samych siebie

- za zaprzestanie rytuałów groziły kary od Boga

Zbiorowe praktyki wymagają starannej reżyserii, obejmujące czasowe, przestrzenne jak i społeczne rozplanowanie obrzędu. Toteż kultura ludowa wypracowała przez wieki precyzyjne „scenariusze rytualne”

Rytuał odrywał od swych kościelno teologicznych znaczeń, stając się sam sobie przedmiotem wiary.

Np. Kalwaria Pacławicka daje możliwość wiernego odtworzenia Męki Pańskiej, odległości między kapliczkami są takie same jak w Jerozolimie. Jest Góra Oliwna i potok Hebron Veicedron. Pielgrzymi którzy uczestniczą w takich uroczystościach nie widza w tym nic dziwnego, tłumaczą to „jakbyśmy tak nie robili to by nas sam Bóg przeklną, tak zawsze było i być musi.”

Niski poziom wiedzy religijnej na wsi Polskiej XIX wieku, wtórna mityzacja rytuału przyćmiewała treści najważniejsze z punktu widzenia kościoła.

Przekręcanie modlitw, kaleczenie pacierzy, nieznajomość sakramentów

Np. „ W imię ojca” mówiona „ mieojtsa”

MOALNOŚĆ

Jest obecna w życiu chłopa przede wszystkim dzięki tradycji i starodawnym obyczajom, dlatego, że tak robili ojcowie.

Moralność swojacka – jest to wtórny efekt mityzacji, bezwzględnie potępiano zło, grzech ciężki, stanowiło to wszystko co uderzało w grupie od zewnątrz lub rozsadzało ja od środka.

Zasada dualizmu etycznego – występowała w opozycji swój – obcy. Obcym byli z reguły mieszkańcy innej wsi. „Swojaków nie wolno być, ale z innych wsi bić wolno”

Relatywizm moralny – liczy się dobro ogółu, zabicie kogoś dla dobra ogółu było czymś pięknym.

HIERARCHICZNOŚĆ

Podgala w zachowaniu ładu wewnątrz grupy. Podział uprawnień i władzy. Osoby starsza -> rodzice -> dzieci.

Bezwzględne poszanowanie starszych gospodarzy

SENSUALIZM

Wyobraźnia chłopa polskiego XIX kształtowana przez zmityzowana tradycje lokalna nie wybiegała poza orbis interior.

Boże stópki – wg wyobrażeń chłopskich pan bóg w chłopskim ubraniu odwiedzał poszczególne wsie czyniąc cuda i wymierzał sprawiedliwość. Boże stópki to odciśnięte w kamieniach stopy Pańskie które świadczą o pobycie boskim na ziemskim padole

WRAŻLIWOŚĆ RELIGIJNA

Sakralizacja „swojego” świata, orbis interior, w którym większość obserwowanych elementów związanych zostaje bezpośrednio z postaciami Chrystusa, Mari lub ich działalnością. Np. nazwy roślin -> boży byt, boże drzewko

Wszelkie właściwości roślin i zwierząt, ich wygląd, głosy, zachowania, znajdują wytłumaczenie w kontakcie z sacrum.

Np. Groch powstał z łez Matki Boskiej wypłakanych pod krzyżem

TOKARSKA -BAKIR „SENSUALIZM RECYCLED”

Sensualizm przetworzony, odzyskany jako nowa wartość. Obecny bez przerwy, ale w różnym wydaniu, zależnie od czasów. To przetworzenie pomaga nam odzyskać to co być może już utracone. Ważna jest sama istota zjawiska, tj. sensualizmu. Cecha sensualizmu jest jego trwałość.

Odzyskiwanie, przetwarzanie sensualizmu -> kalwarie, miejsca kultu odbierane przez zmysły.

Gadamer -> Kategoria gry – kilka uczestników, stałe sensy. -> idee podstawowe (dwojaka postać, jedno bez drugiego strąciłoby sens):

1. Porozumienie zawarte w tradycji, tj. to w czym wyrastamy

2. W postaci wytworów tej tradycji: obrazy, rzeźby, teksty, pieśni, legendy.

Między nimi powinien nastąpić moment nierozróżnialności.

Gra to proces.

2 typy nierozróżnialności

1. Ustne doświadczenie nierozróżnialności – naiwny sensualizm. Zachodzi przy zetknięciu z wytworami gry Religi.

2. Pisemne doświadczenie nierozróżnialności – racjonalizacja doświadczenia, świadomość refleksyjna.

Różnica między nimi to to co się dzieje z doświadczeniem. Cześć racjonalizuje, inni podążają za zmysłami

Substancjonalizacja nierozróżnialności – sklejanie wyobraźni z wytworami. R

„i ciałem swym Boga zobaczę”

TOKARSKA – BAKIR „IMAGO INSOLITA”

Obraz niezwykły, wizerunek osobliwy

ACHEIROPOEITA – obrazy nie ludzką ręką czynione, obrazy z podobizna Maryi, Chrystusa lub świętych, stworzone w nadnaturalny sposób

Samouwierzytelnienie – odwołanie do początku

WEROIKONY – chusta na której odbiła się twarz Pana Chrystusa prowadzonego na śmierć

LEGENDY ETIOLOGICZNE – odkrywanie przyczyn poszczególnych faktów