Postanowienie

Sądu Najwyższego

z dnia 8 grudnia 1995 r.

III CZP 170/95

Artykuł 59 k.c. ma zastosowanie w sytuacji, kiedy niemożność zaspokojenia roszczenia osoby trzeciej jest bezpośrednim skutkiem wykonania zaskarżonej umowy. Roszczenie to powinno pozostawać w takim stosunku do przedmiotu umowy, że samo jej wykonanie czyni niemożliwym zadośćuczynienie temu roszczeniu, niezależnie od kwestii wypłacalności strony tej umowy.

OSNC 1996/3/40

23703

Dz.U.2014.121: art. 59; art. 527

glosa aprobująca: Litwińska M. Komentarz do postanowienia SN z dnia 8 grudnia 1995 r., III CZP 170/95.

Skład orzekający

Przewodniczący: sędzia SN K. Kołakowski. Sędziowie SN: H. Ciepła (sprawozdawca), J. Majewska.

Sentencja

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Zakładów Sprzętu Oświetleniowego ,,(...)" w K. przeciwko Bankowi Polska Kasa Opieki S.A. - Oddziałowi w P. i Alicji S. o uznanie umów za bezskuteczne, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 8 grudnia 1995 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Poznaniu, postanowieniem z dnia 12 września 1995 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy dopuszczalne jest zastosowanie przepisu art. 59 k.c. w sytuacji, gdy świadczenia objęte roszczeniem osoby trzeciej i będące przedmiotem umowy zawartej przez dłużnika w celu przeciwdziałania temu roszczeniu są odmienne?"

postanowił odmówić podjęcia uchwały.

Uzasadnienie faktyczne

Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c. zagadnienie prawne powstało na tle następującego stanu faktycznego:

Powodowe Zakłady w dniu 21 marca 1991 r. w sprawie sygn. akt (...) Sądu Wojewódzkiego w Poznaniu wystąpiły przeciwko pozwanej Alicji S. z pozwem o zapłatę kwoty 8.899.528.324 starych zł z odsetkami.

Dnia 8 maja 1991 r. sąd zabezpieczył powództwo m. in. przez zajęcie wierzytelności pozwanej z rachunku bankowego w Banku PKO S.A. w P., które komornik zajął dnia 12 lipca 1991 r., jednakże następnie wykonanie zabezpieczenia zostało wstrzymane.

Sąd Wojewódzki w Poznaniu wyrokiem z dnia 28 października 1991 r. powództwo oddalił, a Sąd Apelacyjny w Poznaniu wyrokiem z dnia 1 kwietnia 1992 r. zmienił ten wyrok i powództwo uwzględnił.

Dnia 10 stycznia 1992 r. pozwana Alicja S. zawarła z Bankiem PKO S.A. w P, dwie umowy przewłaszczenia, w których przeniosła na własność Banku ruchomości o wartości 13.857.029.238 i 5.872.899.972 starych zł. Umowy te zabezpieczały wierzytelności Banku z tytułu nie spłaconych kredytów.

W toku egzekucji wszczętej przez powodowe Zakłady na podstawie wymienionego wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 1 kwietnia 1992 r. komornik zajął m. in. ruchomości pozwanej Alicji S. objęte umowami przewłaszczenia; wówczas Bank PKO S.A. w P. wytoczył powództwo o zwolnienie tych ruchomości spod egzekucji i zostało ono uwzględnione.

W tej sytuacji powodowe Zakłady wystąpiły z pozwem o uznanie za bezskuteczne wobec nich wymienionych umów przewłaszczenia i Sąd Wojewódzki w Poznaniu wyrokiem z dnia 28 grudnia 1994 r. powództwo uwzględnił. W motywach stwierdził, że zostały spełnione wszystkie przesłanki z art. 59 k.c., gdyż pozwani zawierając te umowy wiedzieli o roszczeniu powodowych Zakładów, a wykonanie umów czyni całkowicie niemożliwym zadośćuczynienie mu. Udaremniły one bowiem egzekwowanie tego roszczenia z ruchomości objętych tymi umowami przewłaszczenia.

Rozpoznając sprawę na skutek rewizji obu pozwanych Sąd Apelacyjny powziął wątpliwość przedstawioną w sentencji.

Uzasadnienie prawne

Sąd Najwyższy odmawiając podjęcia uchwały (art. 20 ust. 1 ustawy o Sądzie Najwyższym) miał na uwadze, co następuje:

W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalony jest już pogląd, że sąd rewizyjny może przedstawić w trybie art. 391 § 1 k.p.c. jedynie takie zagadnienie prawne, które budzi poważne wątpliwości i jest niezbędne do rozstrzygnięcia konkretnej sprawy. Tego warunku przedstawione zagadnienie nie spełnia.

Powodowe Zakłady powołały jako podstawę prawną swego żądania wyraźnie art. 59 k.c., na co poza tym wskazuje pozwanie obu stron umów przewłaszczenia. z wątpliwości, które przedstawił Sąd Apelacyjny, wynika, że uważa on tę podstawę za uzasadnioną. Tego stanowiska w świetle zarówno twierdzeń faktycznych pozwu, jak i zebranego materiału podzielić nie można.

Z uzasadnienia przedstawionego zagadnienia wynika, że Sąd Apelacyjny nie dostrzegł różnicy zachodzącej między bezskutecznością względną umowy, przewidzianą w art. 59 k.c., a tzw. akcją pauliańską, unormowaną w art. 527 k.c. Czyni to koniecznym wyjaśnienie, jakie, mimo podobieństwa skutku w postaci uznania określonej czynności prawnej za bezskuteczną w stosunku do powoda, zachodzą daleko idące odrębności między unormowaniami zawartymi w tych przepisach.

Według art. 59 k.c., w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony o jej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna.

Artykuł 527 § 1 i 2 zaś stanowi, że jeżeli wskutek czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową, każdy z wierzycieli może żądać uznania tej czynności za bezskuteczną w stosunku do niego, jeżeli dłużnik działał ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, a osoba trzecia o tym wiedziała lub przy zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć (§ 1), przy czym czynność prawna dłużnika jest dokonana z pokrzywdzeniem wierzycieli, jeżeli w jej wyniku dłużnik stał się niewypłacalny albo stał się niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności (§ 2).

Redakcja pierwszego z tych przepisów wskutek zbyt abstrakcyjnego ujęcia roszczenia nastręcza wątpliwości, czy roszczenie uprawnionego musi pozostawać, i w jakim związku, z przedmiotem umowy.

Zestawienie hipotez obu przepisów wykazuje między nimi różnice polegające na tym, że hipoteza art. 59 k.c. obejmuje sytuacje, kiedy zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej staje się niemożliwe wskutek czynności zdziałanej przez dłużnika. Przepis ten ma umożliwić osobie uprawnionej uzyskanie realnego wykonania świadczenia w tej mianowicie postaci, w jakiej dłużnik zobowiązał się je spełnić, bez względu na to, czy ma ono charakter obligacyjny, czy rzeczowy. Natomiast hipoteza art. 527 § 1 k.c. obejmuje sytuacje faktyczne, kiedy dłużnik dokonuje czynności prawnej z inną osobą z pokrzywdzeniem wierzyciela, tj. takiej czynności, wskutek której dłużnik stał się niewypłacalny lub niewypłacalny w wyższym stopniu, niż był przed dokonaniem czynności. Sam fakt dokonania przez dłużnika tej czynności prawnej nie narusza żadnych praw wierzyciela, jeżeli może on zaspokoić swą wierzytelność z innego majątku dłużnika.

Tak więc przesłanki, od których zależy udzielenie wierzycielowi ochrony polegającej na umożliwieniu mu zaspokojenia wierzytelności z przedmiotów majątkowych, jakie wskutek tej czynności wyszły z majątku dłużnika lub do niego nie weszły, różnią się w sposób istotny od przesłanek udzielenia ochrony z art. 59 k.c. Roszczenie z art. 527 k.c. powstaje dopiero w razie niewypłacalności dłużnika i działania ze świadomością pokrzywdzenia wierzyciela, o czym druga strona wie lub wiedzieć powinna. Natomiast roszczenie z art. 59 k.c. powstaje bez względu na to, czy strony zawierające umowę miały świadomość, że wykonanie jej uniemożliwi zadośćuczynienie roszczeniu wierzyciela; wystarczy, że wiedziały o istnieniu tego roszczenia.

Odmienności omawianych instytucji dowodzą również inne terminy przewidziane do dochodzenia roszczeń. W sytuacji określonej w art. 59 k.c. termin ten wynosi rok od zawarcia umowy, natomiast w sytuacji, o której mowa w art. 527 k.c. - 5 lat od daty czynności dokonanej z pokrzywdzeniem wierzycieli (art. 534 k.c.).

Wskazane różnice między hipotezami omawianych przepisów prowadzą do wniosku, że roszczenie uprawnionego z art. 59 k.c. powinno pozostawać w takim stosunku do umowy zawartej przez dłużnika, że samo jej wykonanie czyni niemożliwym zadośćuczynienie temu roszczeniu. Oznacza to, że niemożność zaspokojenia roszczenia powinna być bezpośrednim skutkiem wykonania umowy. Właśnie z uwagi na ten ścisły związek zachodzący między niemożnością zaspokojenia roszczenia a zaskarżoną umową, art. 59 k.c. wymaga jedynie wykazania, że strony umowy wiedziały o roszczeniu osoby trzeciej albo że umowa była nieodpłatna. Stanowisku takiemu dał wyraz Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 lutego 1970 r. III CRN 546/69 (OSNCP 1970, z. 10, poz. 192).

Powodowe Zakłady takiego roszczenia, którego ochrona miałaby uzasadnienie w dyspozycji art. 59 k.c., nie wykazały. Powołały się bowiem na wierzytelność pieniężną przysługującą im od pozwanej Alicji S., stwierdzoną prawomocnym wyrokiem sądowym, która nie pozostaje w bezpośrednim związku z ruchomościami stanowiącymi przedmiot umów przewłaszczenia. Nie wykazały, by przysługiwały im jakiekolwiek prawa o charakterze obligacyjnym lub rzeczowym do tych ruchomości. A zatem pozwana Alicja S. mogła bez naruszenia praw powodowych Zakładów przenieść własność tych ruchomości. Sam fakt przewłaszczenia nie stoi na przeszkodzie zaspokojeniu stwierdzonej wierzytelności z innego majątku pozwanej Alicji S., okoliczność więc, że strony umów przewłaszczenia wiedziały o tej wierzytelności nie stanowi o zasadności powództwa z art. 59 k.c.

Brak podstawy do uwzględnienia tego powództwa z mocy art. 59 k.c, czyni zbędnym wyjaśnienie przedstawionego zagadnienia, co skutkował odmowę podjęcia uchwały (art. 20 ust. 1 ustawy o Sądzie Najwyższym).

Sąd Najwyższy uznał jednak za celowe wyjaśnienie, że błędne, jak to wyżej wykazano - upatrywanie podstawy prawnej w art. 59 k.c. nie zwalniało sądu od rozważenia żądania na podstawie art. 527 k.c. W uzasadnieniu pozwu powodowe Zakłady stwierdziły też, że wskutek zawartych umów pozwana Alicja S. stała się niewypłacalna. Oczywiście, do uwzględnienia powództwa na tej podstawie konieczne będzie wykazanie przesłanek, od których zależy udzielenie wierzytelności ochrony przewidzianej w tym przepisie.

Wypada też zauważyć, że w sytuacji objętej hipotezą art. 527 k.c. roszczenie o uznanie za bezskuteczną czynności prawnej dłużnika dokonanej z pokrzywdzeniem wierzyciela - ze względu na zamierzony skutek, jakim jest umożliwienie wierzycielowi zaspokojenia w drodze egzekucji przysługującej mu od dłużnika wierzytelności, z przedmiotów majątkowych, które wyszły lub nie weszły do majątku dłużnika - powinno być, stosownie do art. 531 k.c., dochodzone tylko przeciwko osobie, która wskutek tej czynności odniosła korzyść majątkową.