Berger i Luckmann

SPOŁECZNE TWORZENIE RZECZYWISTOŚCI

Socjologowie P. L. Berger (USA) i T. Luckmann (RFN – dzisiejsze Niemcy) podzielają zainteresowania społecznymi aspektami religii. W sposób skrótowy kierunek refleksji, który mógłby się odnosić do prezentowanej książki, można by odtworzyć zaczynając od gatunkowej specyfiki człowieka. Ludzki świata przesądzają zwłaszcza dwa fakty:

1.społeczny charakter człowieka;

2. obcowanie ze światem za pośrednictwem symboli.

Granice wiedzy człowieka są w sensie praktycznym granicami jego rzeczywistości. Wiedza jest rezultatem pewnego uporządkowania tych informacji, uporządkowania będącego wynikiem społecznego bytowania człowieka. Wiedza związana z życiem codziennym jest wiedzą podstawową. Społeczeństwo to źródło ładu, ale i twórcą i fundamentem rzeczywistości.

Książka ta jest zamierzona jako systematyczny, teoretyczny traktat o socjologii wiedzy.

PROBLEM SOCJOLOGII WIEDZY

Rzeczywistość – własność takich zjawisk, którym przyznajemy istnienie niezależnie od naszej woli. Wiedza – pewność, że dane zjawiska są rzeczywiste oraz posiadają określoną charakterystykę. Pojęcia te w odniesieniu do socjologii mieszczą się pomiędzy rozumieniem przeciętnego człowieka i filozofa. Określone powiązania rzeczywistości i wiedzy mają związek z określonymi kontekstami społecznymi oraz że powiązania należy uwzględnić w odpowiedniej socjologicznej analizie tych kontekstów. Socjologia wiedzy jest potrzebna – widać np. różnice w pojmowaniu wiedzy w różnych kulturach. Zajmuje się ona analizą społecznego tworzenia rzeczywistości.

Termin socjologia wiedzy został wprowadzony przez filozofa Maxa Schelera w latach 20 XX w. w Niemczech. Socjologia wiedzy zajmuje się związkiem między ludzką myślą i kontekstem społecznym, w którym ona powstaje. To socjologiczne ujęcie zagadnienia egzystencjonalnego uwarunkowania myśli jako takiej. Problem teoretyczny związany z socjologią wiedzy na poziomie empirycznym skłaniał do jak najenergiczniejszego badania konkretnych związków między myślą i jej historycznymi sytuacjami.

Świadomość społecznych postaw wartości i światopoglądów można odnaleźć w starożytności, zaś w Oświeceniu wykrystalizowała się ona. Centralny problem socjologii wiedzy ma liczne genealogie. Jego źródła to trzy kierunki w XIX-wiecznej myśli niemieckiej:

- marksistowski

- nietzscheański

- historyczny

Podstawową tezą socjologii wiedzy jest to, że świadomość człowieka jest zdeterminowana przez jego społeczny byt. Socjologia wiedzy odziedziczyła po Marksie m.in. pewne kluczowe pojęcia, wśród których należałoby wspomnieć szczególnie pojęcia ideologii (idee służące obronie interesów społecznych) i fałszywej świadomości (myśl wyalienowana z rzeczywistego bytu społecznego myśliciela). Jest ona szczególnie zafascynowana bliźniaczymi pojęciami Marksa „baza-nadbudowa”. Marksa interesował fakt, że ludzka myśl zasadza się na ludzkiej aktywności oraz na stosunkach społecznych, jakie powstają w związku z tą aktywnością. Najlepiej zrozumieć bazę i nadbudowę jako działania człowieka i świat wytwarzany przez te działania.

Nietzsche rozwinął własną teorię fałszywej świadomości w swych analizach społecznej roli łudzenia i łudzenia się oraz iluzji jako koniecznego warunku życia. Socjologia wiedzy stanowi szczególne zastosowanie tego, co Nietzsche nazwał sztuką niedowierzania.

Historycyzm, wyrażony w pracach Wilhelma Diltheya wprost poprzedzał socjologię wiedzy. Przeważało w nim poczucie relatywności wszelkich ujęć ludzkich spraw, nieunikniona historyczność ludzkiej myśli. Niektóre z historycznych pojęć, tj. uwarunkowanie sytuacyjne czy osadzenie w życiu mogły być tłumaczone wprost jako odnoszące się do społecznego usytuowania myśli.

Zainteresowanie Schelera socjologią wiedzy – ma on na celu stworzenie takiej antropologii filozoficznej, która przekraczałaby relatywność określonych punktów widzenia uwarunkowanych historycznie i społecznie. Przekonywał on, że związek między czynnikami idealnymi i czynnikami rzeczywistymi mają wyłącznie charakter regulatywny. Społeczeństwo determinuje obecność, ale nie naturę. Socjologia wiedzy jest więc procedurą, która umożliwia badanie społeczno-historycznej selekcji treści idei, przy równoczesnym założeniu, że same te treści są od społeczno-historycznego uwarunkowania niezależne i w związku z tym niedostępne analizie socjologicznej. Relatywnie naturalny światopogląd – porządek, który jawi się jako naturalny sposób widzenia świata.

Karl Mannheim – angielski socjolog. W jego rozważaniach człowiek jest czynnikiem determinującym pojawienie się określonych idei, jak i ich zawartość. Jego środkiem zainteresowania była ideologia. Rozróżniał on trzy pojęcia ideologii:

- szczególne

- całkowite

- ogólne

Uważał, że wraz z ogólnym pojęciem ideologii osiąga się poziom socjologii wiedzy, tzn. przekonanie, że nie istnieje myśl ludzka, która byłaby odporna na ideologizujący wpływ kontekstu społecznego. Mannheim stworzył termin RELACJONIZM (w opozycji do relatywizmu), który miał sugerować, że wiedza jest zawsze wiedzą z pewnego stanowiska. Podkreślał również potęgę myśli utopijnej, która tworzy zdeformowany obraz rzeczywistości społecznej, ale dysponuje siłą przekształcenia tej rzeczywistości zgodnie z tym jej obrazem.

Koncepcję Schelera i Mannheima nazwano odpowiednio umiarkowaną i radykalną, a dalszy rozwój socjologii wiedzy polegał w znacznym stopniu na krytyce i modyfikacji tych koncepcji.

Najważniejszym socjologiem amerykańskim był Merton, który stworzył swoiste wprowadzenie do problemu dla innych socjologów zainteresowanym tą dziedziną. W swojej pracy zebrał najważniejsze zagadnienia dotyczące socjologii wiedzy. Innymi socjologami byli Parsons i C. Wright Mills. Żaden z nich trzech jednak nie zrobił kroku naprzód w zakresie omawianego problemu.

Geiger odegrał (po emigracji z Niemiec) ogromną rolę w socjologii skandynawskiej. Utrzymywał , że możliwe jest przezwyciężenie ideologii w drodze starannego przestrzegania naukowych zasad postępowania. Podobne stanowisko reprezentował Niemiec – Topitsch. Zwracał on w swoich pracach uwagę na ideologiczne korzenie różnych zjawisk filozoficznych.

Werner Stark zaś uważał, że zadaniem socjologii wiedzy jest systematyczne badanie społecznych warunków wiedzy jako takiej. Centralnym problemem jest socjologia prawdy, a nie socjologia błędu.

Alfred Schutz – filozof i socjolog – koncentrował się na strukturze zdroworozsądkowego świata życia codziennego. Wszystkie typy takiego myślenia determinuje m.in. społeczny podział wiedzy oraz jej istotność i relatywność wobec konkretnego środowiska społecznego, konkretnej grupy i w konkretnej sytuacji historycznej.

Autorzy uważają socjologię wiedzy za część socjologii empirycznej. Socjologia wiedzy musi zająć się tym, co w społeczeństwie uchodzi za wiedzę. Musi zająć się tym, co ludzie znają jako rzeczywistość w ich codziennym życiu. Czerpią oni wiele z Marksa, Gehlena, Durkheima, Webera, Meada i innych.

Chcą oni stosować się w swojej pracy do głównie do dwóch myśli socjologii Durkheima i Webera. Pierwszy z nich twierdzi, że pierwszą i najbardziej podstawową zasadą jest rozpatrywać fakty społeczne jak rzeczy. Weber zaś mówi: „Zarówno dla socjologii w obecnym rozumieniu, jak i dla historii, przedmiotem poznania jest kompleks subiektywnych treści działania. Centralnym pytaniem dla socjologii jest: Jak jest możliwe, że subiektywne znaczenia stają się obiektywnymi faktami? Należy zatem zbadać w jaki sposób rzeczywistość ta jest tworzona.

1. RZECZYWISTOŚĆ ŻYCIA CODZIENNEGO

Celem jest socjologiczna analiza rzeczywistości życia codziennego, a dokładniej wiedzy, która decyduje o postępowaniu. Życie codzienne jawi się w formie spójnego świata. Jest to świat, który powstaje w myślach i działaniu zwykłych ludzi, a poprzez ich realizację urzeczywistnia on się. Do analizy zastosowana jest metoda FENOMENOLOGICZNA – metoda czysto opisowa, powstrzymuje się od wszelkich hipotez przyczynowych lub genetycznych. Świadomość jest zawsze intencjonalna; zawsze wyraża intencję lub ukierunkowanie na przedmioty. Gdy kogoś ugryzie pies, przypomina mu się, że kiedyś został pogryziony, odczuwa lęk przed psami.

Musimy byś świadomi świata jako składającego się z wielu rzeczywistości. Kiedy przenosimy się z jednego świata w inny, doznajemy pewnego szoku. Taki szok ilustruje najpełniej przebudzenie się ze snu.

Istnieje rzeczywistość, którą nazywamy par excellence – rzeczywistość życia codziennego. Jest to tzw. rzeczywistość podstawowa. Życie codzienne oddziałuje na świadomość w sposób najsilniejszy. Rzeczywistość życia codziennego to rzeczywistość uporządkowana. Żyjemy w miejscu określonym geograficznie, w sieci różnych związków osobowych, język zaś zaznacza punkty orientacyjne mojego życia w społeczeństwie.

Realissimum naszego życia codziennego stanowi „tu” i „teraz”. Jednak nie zawęża się ono tylko do tych dwóch aspektów. Doświadczamy tego życia codziennego w różnych stopniach bliskości i oddalenia w sensie przestrzennym jak i czasowym. Najbliższy na jest świat realny, w którym żyjemy, pracujemy, w którym możemy coś zmieniać.

Dodatkowo świat jawi nam się jako ten, którym dzielę się z innymi. W świecie snów jesteśmy sami, zaś w rzeczywistym życiu otaczają nas ludzie, którzy współtworzą z nami tę rzeczywistość. Wiedza potoczna jest wiedzą, którą dzielę się z innymi w normalnej rutynie życia codziennego. Przeciwstawienie się codzienności, która jest narzucona jest bardzo trudne i wymaga wiele wysiłku. Jednak nie wszystko jest takie zrutynizowane (jeśli ktoś jest specjalistą od samochodów amerykańskich to naprawianie ich nie sprawia mu trudności, ale kiedy ktoś przyjeżdża volkswagenem, to naprawa może stanowić dla mechanika pewien problem). Kiedy pojawia się problem w naszym życiu staramy się go zintegrować z życiem codziennym – rozwiązując go – przez co staje się on częścią naszej codzienności.

Często następuje w naszym życiu przejście pomiędzy dwiema rzeczywistościami. Przykładem ilustrującym taki stan rzeczy jest teatr. Granicą oddzielającą je od siebie jest w tym wypadku podnoszenie się i opadanie kurtyny. Widz jest przenoszony do „innego świata”. O ile w obrębie życia codziennego następuje zmiana uwagi, to jednak nie jest ona tak radykalna jak np. w sztuce czy religii. W przypadku doświadczenia religijnego nazywane to jest przeniesieniem.

Świat życia codziennego ma strukturę przestrzenna i czasową. W dalszych rozważaniach będzie mowa o przestrzeni czasowej, gdyż w tym przypadku jest ona ważniejsza od przestrzennej.

Każda jednostka jest świadoma upływu czasu. Rzeczywistość życia codziennego ma własny czas podstawowy, który jest intersubiektywnie dostępny. Pełna równoczesność między różnymi czasami jest nieosiągalna. Społeczeństwo i mój organizm narzucają mojemu czasowi zdarzenia, które wymagają czekania np. chcę uczestniczyć w zawodach sportowych, ale muszę czekać, aż wyleczę moje stłuczone kolano.

Nasze życie jest epizodem w narzuconym odgórnie strumieniu czasu. To, że kiedyś umrzemy sprawia, że jest to dla nas czas ograniczony. Na zrealizowanie własnych planów mamy tylko pewien czas, w związku z tym nasz stosunek do ich realizacji jest taki a nie inny i może ulegać zmianom. Ponieważ boimy się śmierci, wówczas w nasze plany wkrada się także niepokój np. wiem, że nie mogę bez końca uczestniczyć w zawodach sportowych, ponieważ się starzeję.

W naszym życiu wszystko ma swoją kolej – nie mogę przystąpić do egzaminu bez uprzedniego ukończenia pewnych szczebli kształcenia. Ta sama struktura czasu zapewnia historyczność – taka data jest datą moich urodzin, inna mojego pierwszego dnia w szkole, a jeszcze inna moim pierwszym dniem w konkretnej pracy. Ale nie są to daty oderwane od kontekstu historycznego – 1989 rok urodzenia był data przełomową dla demokracji w Polsce itp. Stąd też należy przestrzegać porządku dnia jak i całej naszej biografii.

1. INTERAKCJA SPOŁECZNA W ŻYCIU CODZIENNYM

Istnieje kilka sposobów doświadczenia innych osób w życiu codziennym. Najważniejszym z nich jest kontakt osobisty. W kontakcie twarzą w twarz obaj uczestnicy rozmowy są ze sobą w bezpośrednim, namacalnym kontakcie. Następuje zderzenie, którego rezultatem jest stała wymiana ekspresywności (mimika twarzy). Jednak nie zawsze znaki jakie sobie przesyłamy są przez nas odpowiednio odbierane np. kiedy ktoś się do nas uśmiecha, myślimy, że nas lubi, a w rzeczywistości może on się z nas naśmiewać. Jednak tylko ta forma kontaktu jest dostatecznie „bliska”, pozostałe są w zasadzie „odległe”. Ktoś staje nam się w pełni rzeczywisty w pełni kiedy następuje tan właśnie rodzaj kontaktu. Ważny jest tu aspekt pamięci i wiedzy. Otóż choćbyśmy nie wiem jak długo kogoś znali, to i tak więcej wiemy o sobie samym niż o tej osobie. Nie ma też sztywnych wzorów w interakcji twarzą w twarz np. mogę sądzić, że osoba, którą mam poznać nie będzie mi przychylna i w związku z tym mogę być w stosunku do niej nieprzychylna, ale w bliższym kontakcie okazać się może, że nie jest tak jak myślałam i mój sposób patrzenia na tę osobę się zmieni.

Nasze kontakty z innymi w życiu codziennym są typowe w podwójnym sensie – postrzegamy kogoś jako typ i wchodzimy z nim w interakcję, która sama jest typowa. Typizacje interakcji społecznych stają się tym bardziej anonimowe, im dalsze są one od kontaktów bezpośrednich. Ważnym aspektem doświadczania innych w życiu codziennym jest bezpośredniość lub pośredniość tego doświadczenia.

OSOBA, Z KTÓRĄ MAMY BEZPOŚREDNI KONTAKT	OSOBA, Z KTÓRĄ MAMY POŚREDNI KONTAKT
- kontakt twarzą w twarz - poznanie osoby na podstawie jej działań - należy się z taką osobą liczyć - brak anonimowości	- wspomnienia o osobie z przeszłości - znamy kogoś tylko ze słyszenia - mniej lub bardziej wiarygodne wiadomości na czyjś temat - brak zobowiązań w stosunku do takiej osoby - częściowa bądź pełna anonimowość

Należy pamiętać o tym, że wśród ludzi nam współczesnych występują różne typy ludzi np. jednych widzieliśmy i będziemy ich nadal widywać (przynajmniej się tego spodziewamy), drugich widzieliśmy przelotnie i nie spodziewamy się ich ponownie spotkać (krótki kontakt).

Stopień zainteresowania i stopień zażyłości mogą łączyć się i działać w kierunku zwiększania lub zmniejszania anonimowości doświadczania.

Rzeczywistość życia codziennego jest postrzegana jako kontinuum typizacji. W miarę oddalania się od sytuacji, w której mamy bezpośredni kontakt z drugą osobą, wzrasta anonimowość tych typizacji. Struktura społeczna jest zasadniczym elementem rzeczywistości życia codziennego.

Kontakt z ludźmi nie zawęża się jedynie do tu i teraz. Pozostajemy w silnym związku z naszymi przodkami i potomkami.

1. JĘZYK A WIEDZA ŻYCIA CODZIENNEGO

Broń jest zarówno ludzkim wytworem, jak i obiektywizacją ludzkiej subiektywności. Tak więc otaczają nas liczne przedmioty, które „głoszą” subiektywne intencje innych ludzi. Innym ważnym aspektem jest wytwarzanie przez ludzi znaków. Od innych odróżnia znak intencja służenia jako wskaźnik subiektywnych znaczeń. Pamiętać jednak należy, że granica między instrumentalnym i znaczącym użyciem pewnych obiektywizacji jest bardzo płynna.

Znaki grupują się w wiele systemów np. znaki gestykulacyjne, wzory ruchów ciała, zbiory wytworzonych przedmiotów materialnych itp. Jednak najważniejszym systemem znaków w społeczeństwie jest język.

O języku możemy mówić dopiero wówczas, gdy ekspresywność głosowa zdołała oddzielić się od subiektywnych stanów bezpośredniości „tu i teraz”. Życie codzienne jest przede wszystkim życiem z językiem i przy pomocy języka, którym posługuję się z innymi ludźmi. Dlatego rozumienie języka ma zasadnicze znaczenie dla rozumienia rzeczywistości życia codziennego. Znaki językowe można zsynchronizować – mówię to, co myślę i wyrażam swoje myśli dokładnie tak jak chcę. Język czyni nasza subiektywność bardziej rzeczywistą dla naszego partnera w rozmowie, a także dla nas samych. Zmusza on nas także do podporządkowania się jego wzorcom. W miarę typizacji doświadczenia nabierają anonimowości, jako że stypizowane doświadczenie może zostać powtórzone przez każdego, kto mieści się w danej kategorii np. czyjaś sprzeczka z teściową jest konkretną sprzeczką, ale zarazem wchodzi w skład ogólnych „sprzeczek zięciów z teściowymi”.

Za pomocą języka w każdej chwili można przywołać cały świat. Pozwala on także całkowicie wykraczać poza rzeczywistość życia codziennego. Dodatkowo język charakteryzuje także symboliczność. Historycznie najważniejszymi systemami symbolicznymi są religia, filozofia, sztuka i nauka.

W społeczeństwie następuje gromadzenie informacji, które ma charakter selektywny, a pole semantyczne przesądza o tym co ma być zapamiętane a co zapomniane. W ten sposób powstaje społeczny zasób wiedzy, który jest przekazywany z pokolenia na pokolenie i jest dostępny zarówno dla ogółu jak i dla jednostki. Ów zasób wiedzy obejmuje wiedzę o mojej sytuacji i jej ograniczenia np. wiem, że jestem biedy i że nie zamieszkam w bogatej dzielnicy i wiedzą o tym inni biedni w moim kraju czy otoczeniu; jednak przez obcokrajowca mogę nie być uznany za biednego, skoro mam buty i ciuchy – w jego kulturze mogą być inne kryteria uznania kogoś za biedaka.

Wiedza o charakterze przepisu – ograniczona do znajomości skutecznych sposobów postępowania ułatwiająca wykonywanie zwykłych czynności np. sprawy związane z wykonywaniem połączeń telefonicznych, czy też z wyrobieniem paszportu.

Społeczny zasób wiedzy różnicuje rzeczywistość na podstawie jej znajomości np. o własnym zawodzie wiemy wiele, zaś o zawodach innych osób zazwyczaj wiemy o wiele mniej. To, co wiedzą wszyscy ma własną logikę i tę samą logikę można zastosować dla uporządkowania rozmaitych rzeczy, które my znamy.

Czasami może zaistnieć sytuacja problematyczna, której rozwiązanie może być bardzo trudne lub wręcz niemożliwe. Dodatkowo rzeczywistość jest w pewnym stopniu owiana mrokiem tajemnicy. Jest do końca nie wyjaśniona. W naszym życiu istotność osobista krzyżuje się z istotnością innych. Znajomość tych istotności jest dla nas niezwykle ważna, bo wówczas wiem np., że lekarzowi nie mówi się o naszych problemach inwestycyjnych czy prawnikowi o bólach wrzodowych. Naszą wiedzę w pewnym stopniu dzielimy z innymi ludźmi, w zależności od tego kiedy i w jakim celu jest to nam potrzebne.

Społeczny podział wiedzy zaczyna się od faktu, że nie wiem wszystkiego, co jest znane innym ludziom i vice versa, a znajduje swój punkt kulminacyjny w niezwykle złożonych i ezoterycznych systemach wiedzy. Wiedza o tym, jak rozkłada się, przynajmniej w zarysie, dostępny społecznie zasób wiedzy, jest ważnym elementem tego samego zasobu wiedzy. W życiu codziennym wiemy mniej więcej, co możemy przed kim ukryć, do kogo zwrócić się po informację o tym, czego nie znamy i ogólnie, od jakich typów jednostek, jakich typów wiedzy można oczekiwać.

CDN…