1. Jakie przepisy na szczeblu UE regulują współistnienie różnych form rolnictwa

i GMO?

Odpowiedź: Zagadnienia współistnienia różnych form rolnictwa i upraw GMO reguluje

w UE art. 26a oraz art. 22 Dyrektywy 2001/18WE, Wytyczne dotyczące współistnienia

Komisji Europejskiej z 23 lipca 2003 r. oraz Komunikat Komisji dla Rady i

Parlamentu Europejskiego z dnia 9.3.2006 r. (KOM(2006)104) „Sprawozdanie w sprawie

wdrożenia krajowych środków w zakresie współistnienia upraw genetycznie modyfikowanych

oraz upraw tradycyjnych i ekologicznych”.

2. Dlaczego w przypadku uregulowań współistnienia na szczeblu UE obowiązuje

zasada pomocniczości?

Odpowiedź: Konkretne przepisy, które mają zapewnić odpowiednią izolację upraw

GMO od upraw nie-GMO, tak aby każdy z rolników mógł uzyskać plon odpowiadający

kryteriom jakościowym danego typu produkcji (ekologicznej, tradycyjnej), zależą od

czynników klimatycznych, geograficznych oraz struktury agrarnej poszczególnych

krajów i regionów. W tej sytuacji nie ma możliwości opracowania takich reguł dla

całego obszaru UE. Dlatego „Wytyczne Komisji w sprawie koegzystencji”, kierując się

zasadą pomocniczości, zalecają opracowanie takich zasad przez poszczególne kraje

członkowskie, przewidując ich zróżnicowanie również dla poszczególnych regionów w

danym kraju członkowskim.

PYTANIA KONTROLNE 233

3. Co to jest „zasada pomocniczości” i w jakim dokumencie jest zdefiniowana?

Odpowiedź: Zasada pomocniczości („subsydiarności”) głosi że:

„W zakresie, który nie podlega jej wyłącznej kompetencji, zgodnie z zasadą subsydiarności

(pomocniczości), Wspólnota podejmuje działania, tylko wówczas i tylko w

takim zakresie, w jakim cele proponowanych działania nie mogą być zrealizowane

w sposób wystarczający przez państwa członkowskie, a z uwagi na skalę lub skutki,

proponowane działania, mogą zostać lepiej zrealizowane przez Wspólnotę.”

Definicja ta została sformułowana w art.3a Traktatu z Maastricht.

4. Podaj przykłady konkretnych przepisów z zakresu współistnienia upraw GM

i nie-GM w krajach UE.

Odpowiedź:

W Niemczech

KUKURYDZA:

- 20 metrowa granica (kukurydza konwencjonalna) w celu oddzielenia kukurydzy

zmodyfikowanej genetycznie od najbliższych pól kukurydzy konwencjonalnej,

- kukurydza z rzędów granicznych zostaje potraktowana jak kukurydza zmodyfikowana

genetycznie,

- przekazywanie informacji na temat sąsiadujących pól uprawnych,

- oddzielenie ziarna kukurydzy zmodyfikowanej genetycznie podczas zbiorów

(oddzielenie podczas transportu, czyszczenie urządzeń i maszyn).

W Czechach

KUKURYDZA:

- powiadomienie o uprawie roślin genetycznie zmodyfikowanych przed siewem

(około 1,5 miesiąca wcześniej, w przypadku kukurydzy do 1 marca) i 30 dni po

siewie; poinformowani powinni zostać sąsiadujący producenci rolni oraz ministerstwo

rolnictwa,

- określenie minimalnej odległości pomiędzy uprawami genetycznie zmodyfikowanymi

i uprawami niezmodyfikowanymi genetycznie,

- w przypadku upraw kukurydzy Bt i kukurydzy konwencjonalnej odległość ta

wynosi 70 m,

- w przypadku upraw kukurydzy Bt i upraw kukurydzy organicznej odległość ta

wynosi 200 m.

Jako alternatywa może być stosowany również obsiew. Jeden rząd uprawy konwencjonalnej

zastępuje 2 m minimalnego odstępu pomiędzy uprawami. Całkowite

zastępstwo poprzez obsiew minimalnej odległości pomiędzy uprawą kukurydzy genetycznie

zmodyfikowanej i konwencjonalnej to 35 rzędów (około 24,5 m).

ZIEMNIAK:

minimalna odległość między uprawami wynosi odpowiednio:

- 3 (10) m w przypadku upraw zmodyfikowanych i konwencjonalnych,

- 20 m w przypadku upraw zmodyfikowanych i organicznych.

234 A. ANIOŁ, T. TWARDOWSKI

Dokumentacja dotycząca zakupu nasion, produkcji upraw genetycznie zmodyfikowanych,

sprzedaży plonów powinna zostać zachowana i dostępna w gospodarstwie

przez minimum 5 lat.

5. Jakie akty prawa krajowego określają zadania organów administracji państwowej

w zakresie GMO?

Odpowiedź: Zadania organów administracji państwowej w sprawach GMO określa

ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. oraz ustawa z dnia 4 września 1997 r. o działach

administracji rządowej.

6. Jakie są zadania ministra właściwego do spraw środowiska w zakresie GMO?

Odpowiedź: Zgodnie z art. 10 ustawy z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach

genetycznie zmodyfikowanych do zadań ministra należy:

- wydawanie zgody na zamknięte użycie GMO,

- wydawanie zgody na zamierzone uwolnienie GMO do środowiska,

- wydawanie zezwoleń na wprowadzenie do obrotu produktów GMO,

- wydawanie zezwoleń na wywóz lub tranzyt produktów GMO,

- koordynacja kontroli i monitorowania działalności regulowanej ustawą,

- koordynacja gromadzenia i wymiany informacji dotyczących zapewnienia bezpieczeństwa

ludzi i środowiska w zakresie GMO.

7. Jacy ministrowie, poza ministrem środowiska, uczestniczą w realizacji zadań

w zakresie GMO i jakie są to zadania?

Odpowiedź:

- minister właściwy do spraw rolnictwa w sprawach odmian roślin genetycznie zmodyfikowanych

– rejestracja nowych odmian i uprawa roślin GM,

- Główny Inspektor Sanitarny – sprawy związane z bezpieczeństwem żywności

8. Jakie międzynarodowe akty prawne obowiązują w Polsce i jakie zobowiązania

wynikają z nich dla administracji państwowej?

Odpowiedź: Poza odpowiednimi rozporządzeniami i dyrektywami UE, które

obowiązują w Polsce jako kraju członkowskim wspólnot europejskich, najważniejszym

międzynarodowym aktem prawnym w zakresie GMO jest ratyfikowany przez Polskę

Protokół kartageński o bezpieczeństwie biologicznym do Konwencji o różnorodności

biologicznej. Nakłada on na Ministra Środowiska następujące zobowiązania:

1) powołanie, zgodnie z art. 19 Protokołu („Krajowe Organy Kompetentne i Krajowe

Punkty Kontaktowe”), punktu kontaktowego, odpowiedzialnego za utrzymywanie

stałych kontaktów z Sekretariatem Protokołu; punkt ten funkcjonuje w Ministerstwie

Środowiska, w Departamencie Leśnictwa, Ochrony Przyrody i Krajobrazu

(Zespół ds. GMO) i prowadzi stałą współpracę z innymi organami w Polsce, które

podejmują decyzje w sprawach związanych z organizmami genetycznie zmodyfikowanymi

(Ministerstwo Zdrowia i Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi),

2) wdrożenie, stosownie do art. 20 Protokołu („Wymiana informacji i Mechanizm

Wymiany Informacji o Bezpieczeństwie Biologicznym”), systemu wymiany informacji

o bezpieczeństwie biologicznym (ang. Biosafety Clearing House) służącego

wymianie informacji naukowych, technicznych, ekologicznych i prawnych o żyPYTANIA

KONTROLNE 235

wych zmodyfikowanych organizmach i doświadczeniach związanym z ich wykorzystaniem,

3) przygotowanie, w myśl art. 22, dotyczącego („Tworzenia potencjału”), listy

ekspertów krajowych w dziedzinie bezpieczeństwa biologicznego, którzy otrzymają

nominacje Ministra Środowiska, a ich kandydatury zostaną przekazane Sekretariatowi

Protokołu, który umieści je na liście ekspertów międzynarodowych; eksperci

figurujący na liście przygotowanej przez Sekretariat będą uczestniczyć w spotkaniach

mających na celu przygotowanie wytycznych do wdrażania Protokołu

oraz służyć radą krajom wymagającym wsparcia naukowego, technicznego i prawnego

w sprawach związanych z realizacją postanowień Protokołu,

4) zgodnie z art. 23 („Świadomość społeczeństwa i jego udział”), określającym m.in.

sposoby udziału społeczeństwa w sprawach dotyczących bezpiecznego transferu,

przemieszczania i użytkowania LMO, Minister Środowiska, poprzez prowadzoną

w Zespole ds. GMO bazę danych, zapewnia dostęp do informacji związanych z

bezpiecznym stosowaniem, przemieszczaniem i transferem LMO, zapewniając społeczeństwu

udział w procesie podejmowania decyzji związanych z powyższymi

działaniami,

5) zgodnie z art. 27 („Odpowiedzialność i Zadośćuczynienie”) Krajowy Punkt Kontaktowy

zobowiązany jest przekazywać do Sekretariatu Protokołu informacje o postanowieniach,

uzgodnieniach, umowach i przepisach krajowych związanych z odpowiedzialnością

i zadośćuczynieniem za szkody powstałe w wyniku prowadzenia

prac z GMO; dane te zostaną wykorzystane przy opracowywaniu międzynarodowych

reguł i procedur w zakresie odpowiedzialności i zadośćuczynienia za szkody

wynikające z transgranicznego przemieszczania LMO,

6) z art. 33 („Monitoring i raporty”) wynika obowiązek monitorowania realizacji

zobowiązań wynikających z Protokołu oraz raportowania do Sekretariatu o podjętych

działaniach.

9. W jakiej formie i przez kogo prowadzone są rejestry w zakresie GMO?

Odpowiedź: Obowiązująca dotąd ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach

genetycznie zmodyfikowanych (Dz.U. Nr 76, poz. 811 z późn. zm.) nakłada na ministra

właściwego do spraw środowiska obowiązek prowadzenia (w formie elektronicznej)

następujących rejestrów związanych z użytkowaniem GMO:

- rejestr zamkniętego użycia GMO,

- rejestr zamierzonego uwolnienia GMO do środowiska w celach innych niż wprowadzenie

do obrotu,

- rejestr produktów GMO,

- rejestr wywozu za granicę lub tranzytu przez terytorium kraju produktów GMO.

10. Jakie bazy danych w zakresie GMO muszą być udostępnione organizacjom

międzynarodowym, zgodnie z Protokołem z Kartageny?

Odpowiedź: Minister właściwy do spraw środowiska, jest obligowany do prowadzenia

wymaganych tym protokołem baz danych w związku z globalnym systemem

wymiany informacji BCH (Biosafety Clearing-House).

236 A. ANIOŁ, T. TWARDOWSKI

Do systemu wymiany informacji BCH Punkt Kontaktowy pod nadzorem Ministra

Środowiska jest zobowiązany przekazywać informacje dotyczące:

- decyzji odnoszących się do GMO przeznaczonych do bezpośredniego użycia

jako żywność lub pasza lub do przerobu,

- tranzytu GMO,

- niezamierzonych transgranicznych przemieszczeń GMO,

- krajowych przepisów, wytycznych itp. w sprawie GMO, krajowych punktów

kontaktowych oraz umów w sprawie GMO.

11. Podaj istotę mechanizmu działania w roślinach transgenicznych:

1) glifosatu,

2) glyfosynatu,

3) Bt.

Odpowiedź:

Ad 1) Zahamowanie biosyntezy aminokwasów aromatycznych

Herbicyd uniwersalny RoundUp, którego składnikiem aktywnym jest glifosat, niszczy

rośliny poprzez inhibicję enzymu EPSPS. Soję odporną na glifosat otrzymano

poprzez wprowadzanie genu kodującego EPSPS z bakterii Agrobacterium sp. szczep

CP4, do chromosomu soi (EPSPS = 5-enolpyruvylshikimate-3-phosphate synthase).

Szlak biosyntezy aromatycznych aminokwasów nie występuje w szlaku metabolicznym

ssaków. Odporność na glifosat nadano roślinom i mikroorganizmom poprzez nadprodukcję

EPSPS lub wykorzystanie odpornego na glifosat EPSPSs.

Ad 2) Zablokowanie przekształcenia toksycznego amoniaku do azotanów

Glufosynat, czyli fosfinotrycyna [(HOCH2)3CNHCCH2CO2]3P, to składnik aktywny

herbicydu uniwersalnego stosowanego przez firmę Aventis (AgrEvo) w wielu preparatach

chwastobójczych, np. Basta, Ignite, Challenge, LIBERTY. Glufosynat jest wchłaniany

przez części zielone, hamuje aktywność syntazy glutaminowej, a przez to ogranicza

detoksyfikację amoniaku. Inaktywację glufosynatu osiągnięto poprzez wydzielenie z

bakterii glebowych charakteryzujących się systemem enzymatycznym rozkładającym

glufosynat białka kodowanego przez gen PAT. Inaktywacja glufosynatu następuje

poprzez acetylację katalizowaną przez acetylotransferazę fosfinotrycyny.

Ad 3) Biosynteza endopeptydazy toksycznej dla szkodników owadzich.

„Białka Bt” są to deltaendotoksyny, krystaliczne białka, których wydzielono i scharakteryzowano

ok. 100 o proteolitycznej aktywności enzymatycznej. W toku procesu

protoksyna (130 kD) zostaje przekształcona do toksyny (60 kD). W trakcie procesu

trawiennego ma miejsce interakcja krystalicznego białka z receptorem komórek jelitowych

i następuje perforacja jelita. Gen Bt wprowadzono do następujących roślin: kukurydza,

bawełna, rzepak, ryż, ziemniak, soja, kapusta, pomidory, uzyskując tym samym

ochronę przed owadami. Jest to białko bakteryjne, którego gen syntetyzowano chemicznie

i ekspresję uzyskano w roślinach.

12. Czego nie dotyczy ustawa „O GMO”?

Odpowiedź: Ustawa „O GMO” nie dotyczy na przykład:

- własności intelektualnej wynalazków biotechnologicznych,

- integralności człowieka,

PYTANIA KONTROLNE 237

- żywności,

- zagadnień zdrowia.

13. Czym różni się biuro rzecznika patentowego od Urzędu Patentowego RP?

Odpowiedź: Urząd Patentowy RP jest centralnym organem administracji rządowej

jakiś czasownik? w sprawach z zakresu własności przemysłowej i podlega Radzie

Ministrów. Biuro rzecznika patentowego pomaga twórcom, wynalazcom i autorom w

postępowaniu (uzyskaniu, zabezpieczeniu, ochronie) dotyczącym własności przemysłowej

między innymi przed narodowymi urzędami patentowymi.

14. Na co nie udziela się patentów?

Odpowiedź: Patenty nie są udzielane na przykład na:

- odkrycia,

- prawa przyrody,

- koncepcje,

- idee.

15. Jakie są cele otrzymywania zwierząt GM?

Odpowiedź: Przykładowymi celami mogą być:

- poprawienie wydajności produkcji,

- ksenotransplantacje,

- wykorzystanie zwierząt jako bioreaktory,

- modele chorób.

16. Czym różni się klon od GMO?

Odpowiedź: Klon ma genom identyczny z organizmem macierzystym, GMO ma

zaś genom zmieniany w sposób reproduktywny (aseksualny) technikami inżynierii

genetycznej.

17. Jakie są nieżywnościowe cele produkcji roślin GM?

Odpowiedź: Przykładowymi celami nieżywnościowymi mogą być:

- biomateriały,

- bioenergetyka,

- rośliny jako bioreaktory,

- rośliny dla bioremediacji.

18. Podaj 3 przykłady produktów handlowych, nieżywnościowych nowoczesnej

biotechnologii.

Odpowiedź: Na przykład tytoń (z rośliny odpornej na choroby wirusowe).

19. Jakie są metody detekcji GMO?

Odpowiedź: Przede wszystkim PCR (w różnych modyfikacjach) oraz przeciwciała

monoklonalne (w tzw. testach paskowych).

238 A. ANIOŁ, T. TWARDOWSKI

20. Jaka jest polska opinia publiczna w kwestii GMO?

Odpowiedź: Według danych z 2006 r. 70% społeczeństwa jest przeciwna GMO.

21. Co należy zrobić, aby podjąć zgodę na pracę eksperymentalną z GMO?

Odpowiedź: Należy uzyskać zgodę ministra właściwego ds. środowiska.

22. Wymień minimum dwa akty prawne międzynarodowe dotyczące ochrony

bioróżnorodności związane z biotechnologią

Odpowiedź: Na przykład:

- Konwencja z Rio de Janeiro (1991) o ochronie bioróżnorodności,

- Protokół kartageński o bezpieczeństwie biologicznym do Konwencji o różnorodności

biologicznej (Montreal, 2002).

23. Podaj nazwy w języku polskim:

1) GMO,

2) LMO,

3) Case-by-case,

4) GMM.

Odpowiedź:

Ad 1) GMO (genetically modified organism) - genetycznie zmodyfikowany organizm,

Ad 2) LMO (living modiefied organism) - żywy (zdolny do reprodukcji) genetycznie

zmodyfikowany organizm,

Ad 3) Case-by-case - „przypadek – po – przypadku” lub „krok – po – kroku” (każdy

przypadek powinien być analizowany oddzielnie),

Ad 4) GMM (genetically modiefied microorganism) - genetycznie zmodyfikowany

mikroorganizm.

24. Co oznacza termin „koegzystencja” w odniesieniu do agrobiotechnologii?

Odpowiedź: Koegsystencja - współistnienie trzech rodzajów rolnictwa: 1) tradycyjnego

(opartego na chemii), 2) ekorolnictwa, 3) agrobiotechnologii (wykorzystującej

genetycznie zmodyfikowane organizmy).

25. Podaj areał upraw roślin GM w 2006 r.

Odpowiedź: Areał upraw roślin GM w 2006 r. wyniósł ponad 100 mln ha.

26. Wymień najważniejsze produkcyjne rośliny GM

Odpowiedź: Najważniejsze produkcyjne rośliny GM to: soja, kukurydza, bawełna

i rzepak.

27. Jest wiele państwowych inspekcji dotyczących GMO. Proszę wymienić co

najmniej 4.

PYTANIA KONTROLNE 239

Odpowiedź: Na przykład: Inspekcja Sanitarna, Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa,

Inspekcja Ochrony Środowiska, Inspekcja Weterynaryjna, Inspekcja Handlowa,

Państwowa Inspekcja Pracy, Sanepid, Urząd Celny.

28. Podaj 3 cechy zdolności patentowej.

Odpowiedź: Zgodnie z Dyrektywą 98/44/WE z sprawie ochrony prawnej wynalazków

biotechnologicznych zdolność patentową posiadają wynalazki, które są:

- nowe,

- posiadają poziom wynalazczy,

- nadają się do przemysłowego stosowania.

29. Wymień minimum 3 ustawy dotyczące biotechnologii.

Odpowiedź: Na przykład:

1) Ustawa z dnia 22 czerwca 2001 r. o organizmach genetycznie zmodyfikowanych

(Dz.U. z 2001 r., Nr 76, poz. 811 z późn. zm.),

2) ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie żywności i żywienia (Dz.

U. z 2006 r. Nr 171, poz. 1225),

3) Ustawa z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. z 2006 r. Nr 144, poz. 1045),

4) Ustawa o rolnictwie ekologicznym z dnia 20.04.2004 r. (Dz.U. z 2004 r., Nr 93,

poz. 898).

30. Podaj 3 komercyjne GMO

Odpowiedź: Na przykład: Izolaty białka sojowego, koncentraty białka sojowego

(Supro595, Supro 590, Supro Ex 33, Pro Fam 646, Unisol S, Maturex L, Arcon FM,

Arcon SJ) preparaty enzymatyczne; pasze; hormony (jak insulina, hormon wzrostu).

Powszechnie konsumowane preparaty handlowe zawierają bardzo często dodatki

(w niewielkiej ilości) preparatów genetycznie zmodyfikowanych (np. wędzonki, kiełbasy,

wędliny, konserwy mięsne i rybne, koncentraty spożywcze i dania gotowe, wyroby

„light”, garmażer, ciasta przemysłowe i cukiernicze, słodycze i wiele innych).

31. Jaki urząd centralny w Polsce koordynuje zagadnienie organizmów genetycznie

zmodyfikowanych?

Odpowiedź: W Polsce urzędem centralnym koordynującym zagadnienie organizmów

genetycznie zmodyfikowanych jest Ministerstwo Środowiska.

32. Jaki urząd w Polsce, a jaki w Europie, przyjmuje zgłoszenia patentowe, a jaki

urząd w Polsce rejestruje odmiany roślin?

Odpowiedź: W Polsce zgłoszenia patentowe przyjmuje Urząd Patentowy Rzeczypospolitej

Polskiej (UP RP w Warszawie), w Europie zaś European Patent Office (EPO

w Monachium). Odmiany roślin w Polsce są rejestrowane w Centralnym Ośrodku

Badania Odmian Roślin Uprawnych (COBORU w Słupi Wielkiej).

240 A. ANIOŁ, T. TWARDOWSKI

33. Jakie polskie uregulowania prawne dotyczą własności intelektualnej biotechnologii?

Odpowiedź: Szczególne znaczenie dla rozwoju biotechnologii ma ustawa regulująca

zagadnienia własności intelektualnej (Dz.U. z 2002 r., Nr 108, poz. 945 z późniejszymi

zmianami). Ze szczególnym naciskiem podkreślić należy, że w krajach Unii

Europejskiej zarówno procesy, jak i produkty inżynierii genetycznej spełniają wymogi

zdolności patentowej, bowiem patenty są udzielane na wynalazki. Do wynalazków

biotechnologicznych stosujemy cały szereg ograniczeń zdolności patentowej, o charakterze

moralnym, etycznym czy też wynikającym z generalnych przesłanek, jak np. niemożność

patentowania praw przyrody i odkryć naukowych. Równolegle trzeba pamiętać,

że wynalazki opatentowane można bez opłat licencyjnych stosować w celach czysto

naukowych i dydaktycznych..