Kinga Jóźwiak

Kierunek: pedagogika, I rok, studia stacjonarne II – go stopnia

Nazwa przedmiotu: Antropologia kulturowa

Pozycja na liście: 66

Polscy przedstawiciele antropologii kulturowej oraz ich dokonania

Stefan Czarnowski

Tematem moich dociekań z zakresu antropologii kulturowej będzie sylwetka Stefana Zygmunta Czarnowskiego. Urodził się on 1 września 1879 r. we wsi Kroczewo, powiatu płońskiego, zmarł zaś 29 grudnia 1937 r. w Warszawie, w wieku 58 lat. Pochodził on z zamożnej rodziny ziemiańskiej. Uprawiał on socjologię i historię kultury, celtologię, mediewistykę, socjologię religii i wsi. Najcharakterystyczniejszą cechą jego dorobku jest różnorodność rozważanej problematyki. Jego twórczość jest trudna do omawiania jako całości, ponieważ sprawę tą komplikuje fakt, iż całe jego życie cechowała zmienność światopoglądowa.

Naukę rozpoczął początkowo w rodzinnym domu, a następnie w prywatnej szkole realnej, którą ukończył w 1897 oraz szkole rządowej. W 1898 r. po odbyciu rocznej służby wojskowej – życzeniem rodziny – wstąpił do Wyższej Szkoły Handlowej, gdzie studiował nauki państwowe, a następnie na uniwersytet w Lipsku studiując socjologię i filozofię. W 1901 r. kierując się własnymi upodobaniami i przeciwstawiając się rodzinie podejmuje dalej studia w Berlinie, których przedmiotem są głównie ekonomia i socjologia u wybitnego profesora – prof. Simmla.

W Berlinie zajmuje się nie tylko nauką, ale włącza się też w działalność społeczno – polityczną jako członek Związku Młodzieży Polskiej „Zet” oraz „Techne” (tajnego stowarzyszenia młodzieży polskiej). Nawiązał również współpracę z „Dziennikiem Berlińskim”, pisząc dla niego artykuły. Jego działalność społeczno – polityczna nie podobała się władzom, która doprowadziła do jego aresztowania i wydalenia z Prus, bez prawa powrotu za zorganizowanie manifestacji przeciw prof. Schiemannowi w związku z jego antypolskimi wystąpieniami (1902). Po przyjeździe do Warszawy jako podejrzany „wywrotowiec” zostaje również na krótko uwięziony w Cytadeli w charakterze podejrzanego o knowanie za granicą przeciwko Rosji. Zwolniony z braku dowodów, wskutek uwięzienia stracił pół roku studiów, dlatego wyjeżdża do Paryża i próbuje nadrobić stracony czas, przebywa tam do 1911 r.

Na początku pobytu rozpoczął tam studia malarskie, jednak już po roku wybrał studia socjologiczne jednocześnie na dwóch kierunkach - w Sorbonie i College de France, a dwa lata później został dopuszczony do najwyższej francuskiej uczelni École Pratique des Hautes Études, poświęcając się tam przede wszystkim religioznawstwu, uzyskując jako jedyny Polak tytuł „élève diplôme”.

Studia paryskie zaciążyły na późniejszej działalności naukowej, głównie ze względu na fakt, iż znalazł się on pod wpływem francuskiej szkoły socjologicznej Durkheima (według którego socjologia miała wskazać drogi „uzdrowienia” kapitalizmu). Wg tej szkoły grupa społeczna nie jest prostą sumą jednostek, a stanowi swoistą całość, wewnątrz której zachodzą określone zjawiska i procesy, inne od zjawisk właściwych jednostce ludzkiej. W przypadku Czarnowskiego oznaczało to zerwanie ze spekulatywnymi rozstrząsaniami na temat istoty społeczeństwa w ogóle. Polegało to na akceptacji realizmu socjologicznego, tzn. przekonania, że społeczeństwo stanowi całość nieredukowalną do jednostek wchodzących w jego skład. Echa tej koncepcji można znaleźć w jego pierwszych pracach naukowych napisanych w Paryżu: „Filozofia społeczna w końcu XVIII i początku XIX wieku” (1903) i „Kult bohaterów i jego społeczne podłoże”. Jest to szczegółowa analiza polskiej myśli patriotycznej wywodzącej się z racjonalizmu epoki Oświecenia. Czarnowski wypowiada się tam za koniecznością kontynuowania patriotycznej i niepodległościowej tradycji polskiego Oświecenia.

Podczas pobytu we Francji przygotował on również pracę o św. Patryku („Kult bohaterów i jego społeczne podłoże. Święty Patryk, bohater narodowy Irlandii”), poświęconą badaniom więzi narodowej i jej przejawom. Praca ta stanowi nie tylko początek badań Czarnowskiego nad świadomością społeczną, ale też początek badań w dziedzinie religioznawstwa. Dzięki niej i następnym studiom stanie się on później światowej sławy celtologiem, religioznawcą, specjalistą z zakresu historii kultury europejskiej okresu późnej Starożytności i wczesnego Średniowiecza. Na podstawie sylwetki św. Patryka opracował klasyfikację bohaterów narodowych i przedstawił teorię heroizacji jako procesu społecznego i historycznego.

Pomimo intensywnych studiów Czarnowski nie zaniechał swojej działalności społeczno – politycznej. Wraz z żoną działał w Zjednoczonej Młodzieży Polskiej. Wywierał istotny wpływ na jej oblicze ideowe, która skupiała różnorodne elementy emigracyjnej młodzieży reprezentujące prawicowe, jak i lewicowe tendencje. W referacie „Filozofia społeczna w Polsce w końcu XVIII i na początku XIX w.” przygotowanym na jednym ze zjazdów tej organizacji, wyraził ówczesne swoje credo ideowe i polityczne. Opowiadał się za tendencją patriotyczną, dążeniami niepodległościowymi i światopoglądem racjonalistycznym.

Jesienią 1911 r. Czarnowski powrócił na stałe do Warszawy, rozwijając szeroką działalność publicystyczną. W lutym 1912r. wraz z Georgiem Simonem wydają pierwszy numer „Tygodnika Polskiego”, który miał być pismem centrowym. W okresie pobytu w Polsce poświęcał się też innym zajęciom: pisał artykuły, kroniki, notatki, tłumaczył pozycje obcojęzyczne. Pisał recenzje książek polskich, francuskich, angielskich. Prace te obejmują zagadnienia z dziedziny psychologii, moralności, religioznawstwa, socjologii. Publicystyka z lat 1912 – 1913 ukazuje jak Czarnowski walczy o sprawy nieprzypadkowe. Są one wyrazem wielu nowych doświadczeń politycznych i rozczarowań, które kazały mu nieustannie rewidować założenia polityczne w sprawach skomplikowanej problematyki społecznej i narodowej oraz dróg wiodących do wyzwolenia narodowego.

Kontynuuje on także studia celtologiczne, ale w centrum jego uwagi znajdowały się zawsze sprawy polskie. Podkreślał on rolę ideologii, a zwłaszcza politycznej. Polityka wg niego to funkcja bogatego życia ideologicznego narodu, które to miało się ogniskować dookoła solidarystycznie ujmowanej idei niepodległości i demokracji. W przypadku Polski ideą centralną, dającą gwarancję odzyskania niepodległości, miał być patriotyzm. W jednym z artykułów z tego okresu napisał, że najważniejszym przejawem życia każdego narodu jest jego działalność polityczna, gospodarcza i społeczna. Im bogatsze życie ideowe danego narodu, tym skuteczniejsza będzie jego polityka. Wśród jego artykułów na uwagę zasługują m. in. „Nacjonalizm”, „Francja nowoczesna”, „Marzenia socjologa”, gdzie znaleźć można prezentację ówczesnej postawy ideologicznej autora. W pracach tych twierdzi, że nie można utożsamiać ruchu nacjonalistycznego z patriotyzmem, ponieważ nie mają one ze sobą nic wspólnego. W pojęciu nacjonalizmu zawarte jest to wszystko, co jest istotą ruchu narodowego, co zawiera się w pojęciu miłości ojczyzny, a nacjonalizm zaś jest zaprzeczeniem patriotyzmu. We „Francji nowoczesnej” możemy znaleźć przekonanie, że patriotyzm będący podstawą odrodzenia narodowego Francji, narodził się wśród szarych ludzi, których „wielkość olbrzymia należała do sfer ludowych, robotniczych, o których powiadano, że opanowane są zupełnie przez hasła antypatriotyczne”. W artykule tym Czarnowski zaczyna w ludowych masach widzieć siłę i wartości kulturowe oraz polityczne, tym samym uznając za usprawiedliwioną ich walkę. Uważa on także, że solidaryzm społeczny oznacza konieczność wyrzeczeń ze strony klas posiadających.

Autentycznie patriotyczna i niepodległościowa postawa Czarnowskiego i jego żądza czynu skłaniają go do współdziałania w Polską Partią Socjalistyczną, a następnie z obozem Piłsudskiego, blisko związanym z ową partią, któremu pozostaje wierny do początków lat dwudziestych.

W 1914 r. Czarnowski udowadnia, że potrafi swoje ideowe przekonania wprowadzić w czyn, ponieważ jako oficer uchyla się od służby w carskim wojsku, ukrywając się w Warszawie. Był on zdecydowanym przeciwnikiem współpracy zarówno z obozem proniemieckim, jak i prorosyjskim, dlatego opowiada się za orientacją Piłsudskiego, ponieważ odpowiadała ona najbardziej jego woli walki o niepodległość Polski. Staje się on znowu aktywny społecznie. Wstępuje do Legionów, a następnie działał w Polskich Siłach Zbrojnych, wykładając po uzyskaniu przez Polskę niepodległości geografię wojskową w Szkole Podchorążych Wojsk Polskich w Ostrowi Mazowieckiej. Za służbę w randze dowódcy kompanii, później batalionu, a następnie szefa sztabu brygady w walkach z najazdem bolszewików w 1920r. został odznaczony Krzyżem Walecznych.

Po tym wykładał jeszcze geografię wojskową jako kapitan w Wojennej Szkole Sztabu Generalnego w Rembertowie, zyskując ogromne uznanie słuchaczy. Po opuszczeniu wojska rozpoczął poszukiwanie pracy na Uniwersytecie Warszawskim i Jagiellońskim, co jednak mu się nie udało z powodu sprzeciwu władz. Przyjęła go prywatna Wolna Wszechnica Polska dając mu katedrę religionistyki, w której wygłosił wiele wykładów obejmujących problematykę religii Celtów, Germanów i Słowian, kultury Półwyspu Apenińskiego, wstęp do religioznawstwa i wiele innych. W 1925r. habilitował się na Uniwersytecie Warszawskim z historii kultury, gdzie w rok później rozpoczął tam wykłady, a w 1930 r. został zastępcą profesora, następnie profesorem nadzwyczajnym historii kultury.

W uznaniu dla dorobku naukowego Czarnowskiego jego francuscy przyjaciele powołali go w 1924 r. w poczet członków założycieli Institut de Sociologie, bowiem zachował on światową pozycję jako celtolog i historyk religii. Dalszym uznaniem było zaproszenie w 1928 r. do wygłoszenia cyklu wykładów w École Pratique des Hautes Études w Paryżu.

Przez cały okres powojenny nie ustaje jego działalność publicystyczna. W artykułach sygnowanych pseudonimem „Niger”, Czarnowski konsekwentnie manifestuje swoje demokratyczne i republikańskie przekonania. W tym czasie pisał prace zawierające wiele nowych sformułowań i tez, wśród których można wyróżnić: „Literatury celtyckie”, jak i artykuły: „Romanizacja Galii” czy „Celtyckość w Galii” oraz cykl rozważań na temat kultury.

W roku 1932 „Wiedza i Życie” rozpoczyna druk rozważań Czarnowskiego na temat kultury. Złożyły się one na wydany pośmiertnie tom pt. „Kultura”. Jest to zbiór studiów ściśle powiązanych jedną koncepcją. Centralną problematyką badań nad kulturą zawarł w tytułach rozdziałów. Były to m. in. rodzenie się wielkich kultur; warunki i skutki oddziaływania na siebie różnych kultur; zasięg ich oddziaływania, itp. W pracy tej podał własną definicję pojęcia kultury, określając ją jako „całokształt zobiektywizowanych elementów dorobku społecznego, wspólnych szeregowi grup i z racji swej obiektywności ustalonych i zdolnych rozszerzać się przestrzennie”.

W czasach intensywnej pracy naukowej Czarnowskiego towarzyszyły równie intensywne i radykalne przemiany światopoglądowe. Wobec coraz jaskrawszych form klasowej dyktatury burżuazji postanowił zamanifestować postawę opozycyjną, wstępując do Polskiej Partii Socjalistycznej (1929), bowiem w działaniu ruchu robotniczego widzi jedyną szansę wyzwolenia narodu od ciągle postępującej faszyzacji. W partii tej nie zabawił jednak długo, ponieważ w 1931r. z niej wystąpił, zarzucając jej, że broni przeżytych form ustrojowych. Odchodząc z PPS stawał się jednocześnie bliższy lewicy społecznej. Jego poglądy ulegają pełniejszej krystalizacji. Na przełomie lat 1935/36 podejmuje kampanię w sprawie amnestii dla więźniów politycznych i uczestniczy w powstałej Lidze Obrony Praw Człowieka i Obywatela.

Na sercu leżała mu sprawa ojczyzny, a przyszłość w tamtym czasie rysowała się niepokojąco. Czarnowski dosyć szybko odkrył zjawisko narastającego faszyzmu, dlatego już na początku lat trzydziestych zajmuje postawę antyfaszystowską i prokomunistyczną. Zwrot ku socjalistycznemu humanizmowi był spowodowany głównie motywami moralnymi. W ruchu komunistycznym dostrzegł on nadzieję na zniesienie zagrożeń (dla człowieczeństwa i kultury), które niósł za sobą faszyzm.

Równie szybko, jak w przypadku faszyzmu, Czarnowski rozpoznał istotę antysemityzmu. Pogardzał nim i zwalczał je.

W latach trzydziestych podejmuje także badania nad metodologią badań społecznych. Ich ukoronowaniem miał być zarys socjologii ogólnej, jednakże zamierzeń tych uczony nigdy nie zdążył zrealizować, ponieważ zmarł nagle 29 grudnia 1937r. najprawdopodobniej z powodu zachodzących faszystowsko – antysemickich wydarzeniom.

Badał on również ideologię ruchów społecznych, a do badań socjologicznych wprowadzał metodę analizy marksistowskiej.

Profesor Czarnowski należał do nielicznych uczonych, którzy nie zamykają się w murach uniwersyteckich. Był szeroko znany wśród proletariuszy warszawskich i w kołach drukarzy. Z przekonań był szczerym i uczciwym socjalistą, w swych artykułach i przemówieniach dał wyraz dążeniom do jedności klasy pracującej w wielkim ruchu klasowym i do sojuszu z inteligencją pracującą.

Czarnowski należał do ścisłej czołówki socjologów polskich pierwszej generacji. Był więc jednym ze współtwórców polskiej socjologii, i to współtwórcą najbardziej związanym z socjalizmem marksistowskim zarówno ze względu na swoje przekonania polityczne, prezentowane zwłaszcza w ostatnich latach życia, jak i przyjętą orientację metodologiczną, akceptującą założenia materializmu historycznego. Podejmowaną problematyką badawczą wykraczał daleko poza sprawy własnego społeczeństwa, a swoją działalnością społeczno – polityczną kreował nowy typ uczonego: krytycznego i wnikliwego badacza, a zarazem zaangażowanego obywatela. Zdawał sobie sprawę, że w czasach, w których dokonują się szybkie przeobrażenia, nie można rozwiązywać teoretycznie problemów społecznych, będąc wyobcowanym ze społeczeństwa, w jakim one powstają.

Bibliografia

M. Legiędź – Gałuszka, Czarnowski, wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1989