Polska Ochrona Zabytków – notatka:
Starożytnictwo w dobie pierwszej Rzeczypospolitej:
Wtedy funkcjonowało słowo Starożytny które indentyfikowano ze słowem historyczny lub dawny ale nie pochodzący z antyku.
Często budowlom nadawano detale zaczerpnięte z antyku lub gotyku
Istnienie gabinetów osobliwości
Przykłady dbałości o zabytki w czasach Pierwszej Rzeczypospolitej:
Eksponowanie 51 chorągwi krzyżackich w katedrze Wawelskiej
Zygmunt August zapisał arrasy na własność Rzeczypospolitej
Zatrudniano artystów którzy doglądali dzieł sztuki np.: na Wawelu Jan Tretko (malarz królewski) doglądał obrazów.
Jakub Przyłuski – radzłi aby podczas wypraw wojennych szanować zabytki
Szymon Starowolski ubolewał ze pisma przodków w klasztorach oraz bibliotekach toczy robactwo
Określenie zabytkowy lub starożytny odbierane jako nobilitujące.
Projekt pierwszego polskiego muzeum: Michał Mniszek (Museum Polonicum)
Ksawery Zubowski – zbierał wiadomości o zabytkach
Ochrona zabytków w Polsce w okresie zaborów:
W Krakowie i Lwowie prężnie działał szereg towarzystw naukowych oraz miłośników ochrony zabytków
Zabór pruski: jednoczesne inicjatywy Polaków i Niemców
Poznań: Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych założone w 1848 roku.
1843 rozpoczęcie funkcjonowania państwowej służby konserwatorskiej na ziemiach pod zaborem pruskim (ale zgodnie z polityką zaborcy) np.: promowanie Krzyżaków poprzez restaurację ich posiadłości lub wprowadzanie krzyżackich elementów do budowli.
Jednak najwcześniejszą polską organizacją tego typu było Towarzystwo Przyjaciół Nauk, którego jednym z założycieli był Stanisław Staszic. Powstało ono w 1800 roku. Po likwidacji w 1832 roku odrodziło się w 1907 roku pod nazwą Warszawskie Towarzystwo Naukowe.
Jednakże Polacy na terenie Wielkopolski i Pomorza próbowali restaurować np.: zamek w Kórniku (Tytus Działyński)
W Gdańsku niemieccy starożytnicy od 1822 roku ze wsparciem prezydenta Prus T.F Shona skutecznie bronili zachowania poszczególnych zabytkowych budowli, a w drugiej połowie XIX wieku także historycznego krajobrazu miasta z który związane było istnienie przedproży.
Od połowy XIX wieku na terenie Wielkopolski i Pomorza niektóre osobistości na przekór władzy zaborczej dokonały restauracji zabytkowych budowli z zamiarem akcentowania ich polskości. Przykład: ufundowanie przez Stanisława Raczyńskiego Złotej Kaplicy poświęconej Mieszku I i Bolesławowi Chrobremu w Katedrze Poznańskiej
Zabór rosyjski:
1827 rozpoczęcie projektu zbierania informacji o zabytkach zlecone przez Wielkiego Księcia Konstantego
W latach 1844 – 1855 podróż inwentaryzacyjna Kazimierza Stronczyńskiego podczas której zebrał obfite materiały na temat polskich zabytków.
Kościoły – roboty konserwacyjne ale na małą skalę.
Architektoniczne przekształcenie katedry w Warszawie (regotyzacja wnętrza) przez Adama Idźkowskiego
1906 powstanie Towarzystwa Opieki Nad Historycznymi Pamiątkami , przekształcone w Towarzystwo Opieki Nad zabytkami
1905 r purystyczna restauracja kościoła św Anny w Wilnie pod kierownictwem Jana Piusa Dziekońskiego wraz ze Sławomirem Odrzywolskim.
W tym samym roku Wileńskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk uzyskało zgodę na prace badawcze oraz konserwatorskie w ruinach zamków w Trokach oraz Wilnie.
Kraków i Galicja jako kolebka polskiej ochrony zabytków:
Zabytki oraz ich wartość historyczna
Restauracje świątyń w Krakowie
Restauracja Colegium Maius – Karol Kremer stworzył kompleks zgodnie ze swymi wyobrażeniami, łącząc gotyckie oraz renesansowe elementy; restauracja wzbudzała szerokie zainteresowanie wśród społeczeństwa.
1853 ustanowienie Cesarsko Królewskiej Centralnej Komisji do Badania i Utrzymania Zabytków Budownictwa.
Powstanie w Galicji dwóch fachowych organów: Grono Konserwatorów dla Galicji Wschodniej we Lwowie oraz zachodniej w Krakowie
Formułowanie teoretycznych zasad konserwacji zabytków i praktyka konserwatorska na początku XX wieku:
Oczyszczanie z nawarstwień, czy przetwarzanie budowli liczących wiele wieków należało do romantyzmu ale i pozytywizm kontynuował tę ideę.
Problem restauracji budowli – omawiany na polskim gruncie podczas Zjazdu Techników (1882 Kraków Lwów 1886)
Alois Riegl : określił że najważniejsza w zabytku jest wartość dawności określana jako starożytnicza.
Przykłady restauracji budowli:
Katedra w Płocku
Kościół św Jakuba w Sandomierzu
Kościół NMP w Inowrocławiu
Wieża kościoła Jasnogórskiego
Towarzystwo Opieki Nad Zabytkami Przeszłości* na swoim zjeździe w 1909 wydała uchwałę preferującą konserwacje a krytykującą restaurację
Zjazd Miłośników Ojczystych Zabytków (1911) przyjęto na nim obowiązujące w Europie hasło: Konserwować a nie restaurować!
OCHRONA ZABYTKÓW WOBEC ZNISZCZEŃ PIERWSZEJ WOJNY ŚWIATOWEJ:
Silny impuls dla akcji odbudowywania zabytków: zniszczenia Kalisza podczas pierwszej wojny światowej (1914). Obudowa miała miejsce w latach 1919 – 1926.
Poszczególne kamienice postawiono na dawnych działkach
Usiłowano utrzymać historyczny gabaryt
Poszczególne budynki otrzymały indywidualny rys architektoniczny
Wzmożona działalność TONZP* np.: prace inwentaryzacyjne dotyczące zabytków rozproszonych na terenie Rosji Sowieckiej; uzyskiwanie dotacji dla renowacji zabytków w zaborze austryjackim
Książka T. Szydłowskiego Ruiny Polski
Odnotowała straty wojenne
Egzystencja zabytków jako ważne zadanie polityczne
Popieranie teorii *Rieglowskiej
Konieczność odbudowy zabytków po wojnie
Popierała przywrócenie dawnego kształtu, gdy budowla straci swój wdzięk i charakter
Odbudowa kościoła cysterek w Koprzywnicy (projekt: Adolf Szyszko Bohusz)
KSZTAŁTOWANIE SIĘ ORGANIZACJI POLSKIEJ OCHRONY ZABYTKÓW:
FUNDAMENTY POLITYCZNE ORAZ HISTORYCZNO – PRAWNE:
Określenie prawnego zakresu ochrony zabytków dla Polski wyprzedził dzień odzyskania niepodległości (dekret Rady Regencyjnej dnia 31. 10.1918)
Definicja zabytku: wszelkie ruchome oraz nieruchome dzieła świadczące o sztuce i kulturze epok ubiegłych istniejące nie mniej niż 50 lat.
Podział na zabytki nieruchome (np.: budowle murowane i drewniane; pomniki; ruiny kapliczki) oraz ruchome (np.: dzieła sztuki oraz rzemiosła artystycznego; przedmioty związane bezpośrednio z przeznaczeniem budynku)
Wykopaliska i znaleziska
1925 –na mocy konkordatu z zakresu zabytków podlegających ochronie prawnej wyłączono archiwa biskupie oraz dzieła sztuki mające znaczenie cudownych.
6 marca 1928r – zgodnie z rozporządzeniem z tego dnia wojewódzcy konserwatorzy zabytków uzyskali pełne uprawnienia do wydawania stosownych decyzji niezbędnych do zapewnienia ochrony zabytkom ruchomym oraz nieruchomym. Należało do nich również prawo do wydania zezwolenia lub nakazu wykonywania prac przy zabytkach; badanie obiektów i przedmiotów w celu ustalenia ich wartości zabytkowej.
Natomiast nadzór ogólnopaństwowy sprawował Minister Kultury
Od 1918 roku istniał kategoryczny zakaz wywozu za granicę zabytków nieruchomych oraz związanych z kategorią wykopalisk i znalezisk.
ZWIERZCHNIE ORGANY OCHRONY ZABYTKÓW:
Ministerstwo Wyznań i Oświecenia Publicznego
URZĘDOWI KONSERWATORZY ZABYTKÓW:
Wojewódzcy Konserwatorzy Zabytków bez względu na źródło ich finansowania, wchodzili administracyjne w skład urzędów wojewódzkich i byli podporządkowani wojewodom, ale na stanowisko powoływał ich minister.
Prace konserwatorskie finansowała Warszawa
Minister decydował czy dany obiekt wpisać do rejestru zabytków czy nie.
1919 r- powołanie Rady Konserwatorów, która miała opiniować i przedstawiać do rozpoznania ministrowi najważniejsze projekty konserwatorskie oraz inne istotne sprawy związane z ochroną zabytków.
TEORIA I PRAKTYKA OCHRONY ZABYTKÓW W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM:
Likwidowanie ingerencji zaborców w krajobraz miasta; poprzez
zburzenie cerkwi
restaurację Pałacu Staszica , który był podczas zaborów min: rosyjskim gimnazjum męskim, a potem cerkwią prawosławną
Usuwanie dodatków rusko bizantyjskich z katolickich świątyń
Usuwanie carskiej kolorystyki (tonacja ugru)
TEORIA KONSERWATORSKA W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM:
Brak ramowych wytycznych dot. działań konserwatorskich
Baza informacyjna: książka Szydłowskiego, broszura wydana przez ministerstwo Opieka nad zabytkami i ich konserwacja”, Pierścień sztuki* autor: Alfred Lauterbach.
* Twierdzi on, że konserwacja sprawdza się jedynie przy obiektach świetnie zachowanych lub tych w ruinie. Przy obiektach nie w ruinie istnieje możliwość jedynie restauracji, ponieważ nie ma różnicy czy wymienimy jeden metr kwadratowy muru czy całą ścianę. Natomiast przy zabytkach ruchomych (obrazach rzeźbach) należy starać się przywrócić dawny stan.
ATEŃSKA KARTA KONSERWACJI ZABYTKÓW (1931) stwierdzała ona że dominuje na ogół tendencja powstrzymywania się od pełnej restauracji i unikania związanego z nią ryzyka oraz zaaprobowała występującą w ochronie zabytków ogólną tendencję do przedkładania interesu społecznego nad interes prywatny. Podkreślono iż najlepszą gwarancją dla konserwacji zabytków są uczucia i szacunek do nich narodu.
Na kongresie który uchwalał powyższy dokument Polskę reprezentowali: dr Alfred Lauterbach; Marian Lalewicz; architekt Wojciechowski.
Instrukcja dotycząca konserwacji zabytków. Wydana w 1938 roku przez ministerstwo Oświecenia Publicznego w Rzymie podsumowująca teorię konserwatorską 20 lecia.
Mimo skłonności do centralnego kierowania ochroną zabytków, z centrali nie wychodziły do konserwatorów wojewódzkich ścisłe wytyczne programowe dotyczące metodologii konserwatorskiej. Starano się na nią wpływać poprzez ocenę konkretnych projektów, fachowe publikacje i referaty na specjalistycznych zgromadzeniach.
Niezwykle owocne w dwudziestoleciu międzywojennym okazało się zaangażowanie w ewidencję zabytków a także dbałość o społeczną opiekę nad nimi oraz upowszechnienie idei ochrony dziedzictwa narodowego.
ODBUDOWA ZABYTKÓW PO ZNISZCZENIACH I WOJNY ŚWIATOWEJ:
Ograniczony zasięg nadzoru konserwatorskiego wynikający ze szczupłości osady oraz braku dostatecznej informacji, a także zbyt wielkiego terytorialnego rozproszenia historycznych budowli wymagających napraw lub odnowy.
Tendencja do przywracania budowlom poprzedniego wyglądu cenionego jako zabytkowy
Pytanie: Jak należy dany zabytek (względnie jego część) odbudować? Przykład Kolegiaty w Wiślicy. Odtworzono sklepienia gotyckie, ale pozostawały wątpliwości co do elewacji. Szydłowski twierdził, że najlepszym rozwiązaniem będzie rekonstrukcja. Natomiast Szyszko Bohusz sięgał do bogactwa historycznych detali, mieszał nowe elementy ze starymi.
Konserwatorzy preferowali stosowanie współczesnych dopełnień w historycznych budowlach, ale w przypadku braku współczesnego stylu stosowano tradycyjną stylistykę. Tak właśnie postąpiono przy rezydencjach w Krasiczynie, Radzyniu, czy Lubartowie
Fakt szybkiej odbudowy: na miejsce drewnianego domu stawiano murowany. Jednak sami konserwatorzy odbudowywali jedynie murowane obiekty.
W Kazimierzu Dolnym po wojnie ocalało jedynie 30 historycznych domów i pięć spichlerzy godnych konserwacji. Powołanie TONZP w tym mieście podjęło akcje umożliwiające odbudowę historycznych budowli miasta.
GŁOWNE PRZYKŁADY PRAKTYKI KONSERWATORSKIEJ NA OBSZARACH ZESPOŁÓW STAROMIEJSKICH:
Na początku uwagę skupiano tylko na elewacjach budynków – historyczne widoki
Plany regulacji: „wynalazek” oświecenia mające na celu zharmonizowanie elementów historycznych miasta z nowoczesnymi. Np.: Łowicz (F. Augustyniak), Włocławek (Kazemierz Saski) Charakterystyczną ich cechą jest dążenie do geometryzacji przestrzeni miejskiej.
Problem zagospodarowania placu Katedralnego w Wilnie po usunięciu pomników carycy Katarzyny oraz Murawiewa. Ustawiono na ich miejscu rzeźby Jagiellonów.
Motyw zaakcentowania historycznego znaczenia pewnych miejsc.
Burzenie prawosławnych świątyń lub przenoszenie ich w inne miejsce.
W Poznaniu w 1921 roku Rada Miejska postanowiła ograniczyć dowolność podejmowania prac budowlanych, które mogłyby naruszyć zabytkowość poznańskiego zespołu.
Zakwestionowanie prze Radę Konserwatorów programu zagospodarowania zabytkowych obwarowań w Zamościu.
1934 – przygotowany został szczegółowy program opieki konserwatorskiej nad zabytkami m. Poznania. Odegrał rolę prewencyjną i posłużył za podstawę planu urbanistycznego miasta w roku 1935. Do 1939 roku jedynie oddzielono metalowymi barierkami ciągi piesze od ruchu kołowego. Na staromiejskim Rynku pozostały jednak czynne linie tramwajowe, które usunięto dopiero po II wojnie. Podobna sytuacja miała miejsce w Toruniu. Tutaj partery trzech kamienic zostały zamienione na obszerne przejazdy lub przejścia. Drożność tego staromiejskiego odcinka zwiększono poprzez wykonanie po jednej stronie ulicy nowych podcieni w zabytkowych domach.
1937 – 1938 – restauracja Ratusza w Zamościu przez Tadeusza Zarębę.
Projekty kolorystyczne:
Poznań ujednolicenie witryn sklepowych, a ponad nimi nakazano umieszczanie nakładanych napisów reklamowych , które miały być mniej szpecące. Niestety nie zrealizowano tego zamiaru z powodu braku pieniędzy.
W Lublinie malarz Józef Dutkiewicz zaprojektował projekty kolorystyczne dla wybranych zabytkowych ulic Lublina .
W 1924 roku grupa wybitnych artystów (min Zofia Stryjeńska wykonała współczesne dekoracje malarskie na frontowych fasadach kamieniczek Warszawskiej Starówki. Dzięki temu podniosło się znaczenie Starówki i zapobieżono procesowi zaniedbania technicznego budynku.
OCHRONA KONSERWATORSKA KAMIENIC:
Odnawiano na ogół fasady pojedynczych domów. Nie było środków na większe przedsięwzięcia
W szeregu historycznych miastach odkryto elementy ich historycznego wystroju. Np w Toruniu w 1937 przy pracach przy kamienicach odkryto kilka wartościowych gotyckich fasad.
Dokonano na nich rekonstrukcji, ale otrzymano formę neogotycką odbiegającą od średniowiecznej.
W okresie międzywojennym konserwatorzy nie uwzględniali możliwości eksponowania fasad gotyckich z malowanymi warstwami ceramicznymi lub kamiennymi. Przykład: prace przeprowadzone przy elewacji frontonu kamieniczki przy Rynku Staromiejskim w Toruniu
W okresie międzywojennym np.: w Toruniu Krakowie lub Lwowie części lica i detale średniowiecznych fasad odkryte spod późniejszych warstw tynku pozostawiano jako niewielkie odkrywki, które były wkomponowane np.: w klasycystyczną elewację sygnalizując ten sposób metrykę budynku.
Na ogół nie przeprowadzano badań architektonicznych budowlano adaptacyjnych ani pod kątem istnienia malowideł.
Sprawa Wikarówki – zburzona co było błędem. Wyburzenie przeprowadzono bez żadnych wytycznych
Prace w Kamienicy Królewskiej w centrum Lwowa
INGERENCJE KONSERWATORSKIE – ZABYTKI SAKRALNE:
Wyburzanie zabytkowych kościołów w czasach zaborów. Prusy: starały się ograniczyć pozycję kościoła katolickiego, a Austria miała do tego obojętny stosunek.
Z kolei na terenach rosyjskich forowano motywy architektury prawosławnej. Po odzyskaniu niepodległości np.: w wielu kościołach Wilna przeprowadzono restaurację usuwając elementy wystroju pochodzące z XIX wieku i zastępując je XVIII wieczną stylistyką.
Szczególna sympatia dla budowli romańskich, z powodu negacji przez Niemców istotnej roli architektury i sztuki w Polsce oraz gloryfikowania wszystkiego co krzyżackie. Przykłady konserwacji klasztoru Norbertanek w Strzelnie (romański wygląd); romańskie odkrywki –Rotunda Św Feliksa i Adaukta; Tum pod Łęczycą – pomimo że budowla miała styl XVIII wieczny postanowiono nadać jej wyraz romański.
W większości świątyń różnych wyznań przeprowadzano prace renowacyjne, ale nie zawsze za zgodą konserwatora.
Kilkanaście projektów rozbudowy kościołów oraz opracowań nowych polichromii
Przykład zbieżności oczekiwań rządców kościoła oraz konserwatorów – program ideowy konserwacji lwowskiej katedry ormiańskiej: uwypuklenie dawnego stylu świątyni.
Kwestia oświetlenia – dla wydobycia dawnych polichromii.
OCHRONA KONSERWATORSKA ZAMKI ORAZ PAŁACE:
Usuwanie budowli symbolizujących panowanie zaborcze lub służących dla celów zaborcy: średniowieczna baszta w Wilnie.
Wiele budowli otrzymało rezydencjonalny charakter- akcentowanie prestiżu; pobudzanie wyobraźni historycznej
Wszelkie dawne budowle w tym także historyczne rezydencje pozostające w ruinie określano jako zabytki martwe.
TONZ (Towarzystwo Opieki Nad Zabytkami) podjęło działania mające umożliwić zwiedzanie obiektów zamkowych, które nie uległy dużemu zniszczeniu np.:
Ruiny zamków w Trokach
Zamkiem Górnym w Wilnie
Zamkami w Nowogródku
Robotami na zamku Królewskim kierował Kazimierz Skórewicz. Odkrył on ceglaną elewację na fasadzie zamku przedstawiającą orła Jagiellonów. Natomiast od połowy lat dwudziestych pracami w rezydencjach rządowych kierował architekt Adolf Szyszko Bohusz, który od 1916 roku prowadził roboty na Wawelu.
Często do martwych zabytków przyjęte zostawały programy konserwacji połączone z pracami archelologicznymi, które realizowano dokonując odgruzowywania.
Konserwatorzy Wawelu: Adolf Szyszko Bohusz (do kwietnia 1947 oraz w dwudziestoleciu międzywojennym) Bohdan Guerquin, Witold Minkiewicz i Alfred Majewski.
Adaptowanie zabytków na siedziby władz przykład – pałac biskupi w Kielcach w którym umieszczono Urząd Wojewódzki
OCHRONA KONSERWATORSKA BUDOWLI OBRONNYCH W MIASTACH, ZABYTKÓW PREHISTORYCZNYCH I ZABYTKÓW RUCHOMYCH:
Stosunek do budowli historycznych wyznaczało łączenie ich z wydarzeniami historycznymi. W związku z tym wyburzanie symboli minionej niewoli (zaborów). Rzadko zachowywano takie zabytki; przykład cytadeli.
Utrzymywanie średniowiecznych obwarowań miejskich. Czasem odkrywano je przez przypadek. Np. po zniszczeniu Starego Miasta w Kaliszu zostały odsłonięte mury obronne. Natomiast takie planowe działanie miało miejsce w Warszawie w 1937 roku rozpoczęte przez Zachwatowicza w ramach Miejskiej Komisji Opieki nad Zabytkami pod przewodnictwem Stanisława Lorenza.
Niezaplanowane odkrycie osady biskupińskiej. Na jej pozostałości przez przypadek natrafił kierownik miejscowej szkoły Walenty Szweicer. Dalszymi pracami pokierował prof. Józef Kostrzewski.
Innym ważnym odkryciem tego typu są pozostałości neolitycznej kopalni krzemienia pasiastego w Krzemionkach Opatowskich.
Ochrona zabytków ruchomych nastręczała wielu trudności. Należało dbać o fachową konserwację ale też wywozowi za granicę (czemu towarzyszyły spory)
Ponadto Remer twierdził, że dzieła sztuki powinny przebywać w swoim naturalnym otoczeniu. Była to odpowiedź na projekt zakupu przez muzeum narodowe zespołu średniowiecznych obrazów z kościoła Augustianów w Krakowie
ROZPORZĄDZENI PREZYDENTA RZECZYPOSPOLITEJ Z DNIA 6 MARCA 1928R O OPIECE NAD ZABYTKAMI.
Definicja zabytku jako przedmiotu ruchomego lub nieruchomego charakterystycznego dla pewnej epoki posiadającego wartość historyczną, artystyczną ,kulturalną archeologiczną lub paleontologiczną
Usprawniło to ochronę dziedzictwa kulturalnego. Nie trzeba było stosować skomplikowanych procedur, aby to czynić
Przesunięto wiele istotnych uprawnień ze szczebla ministra na szczebel wojewódzkich konserwatorów zabytków. Tych ostatnich potraktowano jako fachowców pracujących bezpośrednio w terenie. Uprawniono ich do dokonynwania wpisów do rejestrów zabytków
Zaznaczyło podział władzy konserwatorskiej na pierwsza instancję, którą została wojewódzka administracja publiczna ora drugą instancję do której można było kierować ewentualne odwołania.
Przesunięcie szeregu kompetencji ministra na rzecz wojewódzkich konserwatorów zabytków.
Prawo do ochrony przed zasłanianiem lub szpeceniem widoku na zabytki lub z zabytków nieruchomych, od 1928 należało do kompetencji konserwatorów terenowych.
OCHRONA ZABYTKÓW W POLSCE W LATACH 1945 – 2003:
Bierut bezpośrednio ingerował w wątki dotyczące odbudowy zabytków w Warszawie i czasami podejmował marginalne decyzje związane z pracami konserwatorskimi.
Oficjalną odpowiedzialność za ochronę zabytków powierzono Ministerstwu Kultury i Sztuki powołanemu w 1944 roku.
POWOJENNA TEORIA KONSERWATORSKA ZABYTKÓW PO ZNISZCZENIACH:
Wytyczne programowe Jan Zachwatowicz
Rekonstrukcja Warszawskiej Starówki, Gdańska, Wrocławia, Bolesławca.
W ramach odbudowy dzielni historycznych obok modernizacji nawiązującej do dawnego stanu pojawiały się również nowe elementy (utrzymane jednak w stylistyce wieków minionych).Np: Nowe Miasto w Warszawie gdzie poza obiektami zrekonstruowanymi powstała nowa zabudowa mieszkalna, która utrzymywała min historyczny podział parcel.
Ideologiczne odcinanie się od przeszłości – takie głosy też istniały. Propozycja braku rekonstrukcji.
Historyczna stylizacja budynków – fałszowanie krajobrazu historycznego
Projekty architektoniczno konserwatorskie w pierwszym ćwierćwieczu po wojnie były rozpatrywane prze Główną Komisję Konserwatorską. Działał także kilkunastoosobowy Wydział Inspekcji sprawozdania z dokonywanych przeglądów realizowanych prac.
Do połowy lat 50 jako najważniejsze zadanie konserwatorskie preferowano odbudowę zabytków.
Szczecin: tam projektowano nowe domy w historycznej konwencji bez danych na których można oprzeć rekonstrukcję budynku. Opierano się w znacznym stopniu na „wyczuciu” projektanta. Tak był też z Gdańskiem, Wrocławiem
Praktyka usuwana neohistorycznych lub secesyjnych elementów spotkała się ze sprzeciwem Zdzisława Bienieckiego w artykule opublikowanym w czasopiśmie Ochrona Zabytków z 1969roku. Jednak ważniejsza stała się konferencja zorganizowana w Poznaniu w 1970 roku przez Henryka Kondzielę. Od tego czasu wzrosło zainteresowanie sztuką najnowszą i sposobami jej ochrony.
Na przełomie lat sześćdziesiątych oraz siedemdziesiątych min we Fromborku zastosowano uzupełnianie historycznej przestrzeni miejskiej współczesnymi budynkami starając się przy tym zharmonizować je z zabytkowymi budynkami.
Zabytki na ziemiach zachodnich i Północnych uległy spaleniu zburzeniu (często w celu zdobycia surowca)
Uchwała Wojewódzkiej Rady Narodowej w Szczecinie z 1955 roku która zobowiązywała do powołania także niskich szczeblach przedstawicieli do rozpatrywania spraw dotyczących ochrony zabytków. Było to włączenie organów samorządowo administracyjnych w tą działalność.
Zwrócenie uwagi na problem dewastacji zabytków przez jednostki a nawet instytucje; przykład: „podcięcie” średniowiecznych domów w Nysie, co doprowadziło do ich zawalenia.
Świadectwo zmieniającego się stylu odbudowy: umieszczenie kamienic o różnych stylach : barokowym, klasycyzującym, współczesnym na rynku w Koszalinie.
Kwestia dostosowania współczesnej zabudowy do tradycyjnego otoczenia. Przykład Szczecina utrzymanie dawnych wysokości budynków i zastosowanie półdaszków, czy wstawianie wielkich „szaf” mieszkaniowych
Konserwatorom trudno było wywalczyć odstępstwa od norm. Kwestia kompromisu pomiędzy formą zburzonych dawnych zespołów staromiejskich ,a wznoszeniem na ich miejscu bloków mieszkalnych
Wprowadzanie detali współczesnych czerpiących z wątków historycznych
W końcu lat pięćdziesiątych teoretycznie zakończył się okres odbudowy w formach historycznych zabytkowych zespołów staromiejskich.
Nie zaniechano jednak rekonstrukcji dokonywanych w różnych budowlach. Np.: regotyzacja wnętrza katedry w Gnieźnie.
Praktykę odtwarzania zastosowano też przy elewacjach niektórych dow w historycznych centrach miast. Np.: rekonstrukcja fasady Domu Kopernika w Toruniu. Oddaje ona społeczną chęć do odkryć i odtworzeń, pomimo zasady konserwować a nie restaurować.
Nie zmieniło się to nawet po uchwaleniu Karty Weneckiej w 1964 roku przy udziale polskiej delegacji ze Stanisławem Lorenztem i Janem Zachwatowiczem na czele. Ów dokument zaleca:
Konserwowanie stanu zastanego (min podtrzymywanie tradycyjnej funkcji zabytków)
ale jest to niemożliwe do zrealizowania i zamiast tego tworzy się w danych zabytkach np: muzea.
W okresie panowania tendencji do odtwarzania zabytków architektury w pewnych środowiskach starano się stosować praktykę bliższą dosłownej konserwacji. Np.: XVI wieczna elewacja kamienicy przy ulicy Franciszkańskiej 12 w Toruniu. Fasada została utrzymana w podobnym stanie do zastanego . Utrzymano nawet znaczne pochylenie szczytu wnętrza wzmacniając go tylko podporą żelbetową.
Próba upowszechnienia pierwotnej kolorystyki średniowiecznych kamienic oraz zwyczaju malowania cegieł miały miejsce w Toruniu przy elewacjach kamienic przy Żeglarskiej 7 i 9 oraz w latach 90 przy Rabiańskiej 8.
Program ogłoszony w 1978 roku w Żaganiu oddawał zasadniczy kierunek ogólnopolskich działań konserwatorskich:
Ówczesny generalny konserwator zabytków formalnie odwołał na nim dokonywanie i stosowanie klasyfikacji zabytków wprowadzonej w latach 60 ze względów finansowych. W jej myśl zabytki wpisywanie zabytku wyżej na listę nie miało właściwie znaczenia, a do niższej powodowało brak zainteresowania zabytkiem.
Ponadto wysunięto myśl: Jednania a nie zwalczania dotychczasowych przeciwników ochrony zabytków. Jako uzupełnienie konserwator ogłosił konkurs dla najlepszych użytkowników zabytków.
Autor programu zdefiniował też obowiązujący sens powszechnego operowania terminem dobro kultury narodowej. Ułożył zatem stwierdzenie: Zabytkami polskimi nie są wyłącznie te wykonane ręką Polaków, ale wszystkie będące naszą własnością, znajdujące się na naszym terenie, w Polsce
SANACJA I REWALORYZACJA MIEJSKICH ZESPOŁÓW ZABYTKOWYCH:
Brak realizacji zadań konserwatorskich na terenie nie dotkniętym stratami wojennymi. Zatem często konserwatorzy oszukiwali władze, podając że dany teren uległ takiemu zniszczeniu.
Określenie sanacja dzielnic historycznych pojawiła się w Niemczech i Szwecji w latach 30 XX w. Obejmowała proces adaptacyjny „uzdrawiający” funkcje użytkowo mieszkalne, przy zagwarantowaniu utrzymania wartości zabytkowej. Oznaczało to min: skupianie się nad remontami budynków frontowych oraz wyburzaniu oficyn uznanych za nie zabytkowe z myślą o poprawie nasłonecznienia i przepływie powietrza. W Polsce sanację przyjęto dla Krakowa, Kazimierza, Torunia czy Fromborka.
Wysunięta przed wojną przez Jana Zachwatowicza idea konieczności współudziału konserwatorów w konstrukcji planów urbanistycznych znalazła zastosowanie w odbudowie Warszawy i Poznania.
Najwcześniej bo w 1958 roku taka sytuacja zaszła podczas Projektu perspektywicznego Miasta Torunia. Przewidziano w nim poza strefą ochrony dzielnicy staromiejskiej także budowę nowego centrum hoteli i obwodnic komunikacyjnych.
REWINDYKACJA ZABYTKÓW RUCHOMYCH ORAZ ZWIĄZANE Z NIM DZIAŁANIA OCHRONNE:
Karol Estreicher – pełnomocnik naczelnego Wodza, który działał na rzecz odzyskania zabytków zrabowanych przez Niemców. Odszukał min: ołtarz Wita Stwosza.
Odwilż po śmierci Stalina przyniosła starania o odzyskanie dóbr kultury wywiedzionych do ZSRR.
Rozporządzenie Rady Ministrów z1946 orku nakazujące właścicielom cennych dzieł sztuki zgłaszanie się; nie wypaliło.
W okresie powojennym na trzech uczelniach – ASP Warszawie i Krakowie oraz na wydziale sztuk pięknych UMK w Toruniu udało się wykształcić kilka tysięcy konserwatorów dzieł sztuki.
ROZWÓJ DZIAŁAŃ NA RZECZ PREHISTORII ORAZ OCHRONA BUDOWNICTWA SZTUKI LUDOWEJ:
Polityczne popieranie badań archeologicznych przez co rozwijała się prehistoria jako dyscyplina naukowa.
W latach 1945 – 1949 przeprowadzono roboty wykopaliskowe w paru tysiącach stanowisk i działało siedem katedr prehistorii.
Powołanie Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego w 1949 r
Podjęcie w 1978 roku przez zarząd Muzeów I Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury (z inicjatywy Marka Konopki) opracowania Archeologicznego Zdjęcia Polski.
Tworzeni i udostępnianie muzealnie rezerwaty archeologiczne.
Archeologia podwodna np.: odkrycie na jeziorze Lednickim dobrze zachowanego mostu średniowiecznego
Ochrona budownictwa drewnianego:
Skansen znajdujący się niedaleko Ostrowa Lednickiego obejmujący pochodzące z obszaru wielkopolski budynki wiejskie oraz niekiedy dworskie.
Współdziałanie ochrony przyrody oraz zabytków: ochrona pasterskich szałasów w Tatrach.
Ochrona ludzkiej działalności w sercu przyrody. Np.: restauracja carskiego dworu w Puszczy Białowieskiej i stworzenie z niego muzeum.
Przeniesienie zabytkowego kościoła ze wsi Komorowice do dzielnicy Krakowa.
OCHRONA ZABYTKÓW TECHNIKI:
Składają się nań min: najróżniejsze narzędzia pracy, urządzenia techniczne, plany przestrzenne, obiekty związane z komunikacją
Zabytkami techniki interesowano się od XVIII wieku.
Król Stanisław August gromadził rysunki i modele maszyn przemysłowych
Pod zaborami oraz w międzywojniu powstawały z kolei muzea np.: Przemysłu i Rolnictwa czy Sztuki Stosowanej
Jeszcze działające zabytki techniki; np.: tężnie w Ciechocinku
Wiatraki jako zabytki:
W czasie wojny nie niszczone, ponieważ stanowiły element orientacyjny map.
Szereg ich przeniesiono do skansenów, gdzie jeszcze wypełniają swoją funkcję.
Czasem też adaptuje się wnętrza zabytkowych technicznych budowli drewnianych na np.: sale wystawowe. Wielki młyn w Gdańsku
Gdański Żuraw jako połączenie adaptacji z troską o ukazanie średniowiecznego zabytku techniki. Ta XIV wieczna budowla spłonęła w 1945 roku, ale kilka lat później naprawiono gotyckie mury i odtworzono urządzenie dźwigowe jednocześnie adaptując wnętrze jako Muzeum Morskie.
Statki jako oddziały muzealne: Dar Pomorza, łódź podwodna Orzeł, kontrtorpedowiec Burza
Ochronę zabytków morskich zlokalizowano w Tczewie
Wojewódzcy konserwatorzy zajmowali się zabytkami inżynieryjnymi np: na kanale Augustowskim, czy na Żuławach.
Ochrona tradycji kolejnictwa obejmuje:
Dbałość o zachowanie budynków w tym stacji oraz dworców
Reprezentatywnych lokomotyw, wagonów,itp.
Niektóre zabytki wciąż spełniają dawną funkcję lub wiążą się z ważnymi wydarzeniami jak np.: latarnia morska na Rozewiu w której mieszkał i tworzył Stefan Żeromski.
Mosty:
Jako ogniwa myśli inżynierskiej i reprezentacja ważnych wydarzeń historycznych.
Od lat 70 konserwatorzy współpracują z Ministerstwem Komunikacji.
Przykłady obiektów: podwodne mosty nad jeziorem Legnickim oraz most spawany nad rzeką Lidwią
Najważniejszą rolę w ochronie zabytków techniki spełnia: Muzeum Techniki w Warszawie (powołane w 1955 roku w ramach Naczelnej organizacji technicznej :
Jego orzeczenia stanowią podstawę do wydania zezwolenia lub zakazu wywozu przedmiotów zabytkowych za granicę.
Orzeczenia również spełniają istotną rolę przy wpisywaniu zabytków techniki do rejestru.
POD RZĄDAMI USTAWY O OCHRONIE DÓBR KULTURY I MUZEACH Z 15 LUTEGO 1962:
Autorzy: prof. Kazimierz Malinowski oraz mecenas Władysław Sieroszewski
Przypisywanie uprawnień władzy konserwatorskiej pierwszej instancji wojewódzkim konserwatorom zabytków, ale też miejskim, lecz tylko miast „wydzielonych z województw”.
Wprowadzenie terminu dobro kultury
Rozróżnienie przedmiotu ochrony na zabytki (które obejmowano ochroną prawa) oraz dobra kultury (istniejące niezależnie od prawnego uznania ich zabytkowości)
W stosunku do ustawy z międzywojnia dokonano udoskonalenia: uwzględniając fakt, że zabytki fizyczne istniały i istnieją niezależnie od orzeczenia władzy konserwatorskiej. Powinny zatem podlegać ochronie prawa, gdyż ich charakter zabytkowy jest oczywisty.
Podtrzymała podział na władzę konserwatorską pierwszej i drugiej instancji.
Naczelny nadzór ministra
1986 – powołanie Państwowej Służby Ochrony Zabytków . Kierował nią mianowany przez ministra generalny konserwator zabytków
2000 powołanie Generalnego konserwatora Zabytków
Prof. Stanisław Lorenz – był dyrektorem w Ministerstwie Kultury i Sztuki, gdzie kierował on najpierw Dyrekcją Muzeów i Ochrony Zabytków potem Centralnym Zarządem Muzeów i Ochrony Zabytków.
Prof. Ignacy Tłoczek – zasłużony w ochronie drewnianego budownictwa ludowego, rozwijając inwentaryzację, rozwój skansenów i remonty wiejskich budynków in situ. Był wicedyrektorem Centralnego Urzędu Ochrony Zabytków.
1973- rozdzielenie zarządów Muzeów oraz Ochrony Zabytków.
1974 powołanie stanowiska generalnego konserwatora zabytków w randze podsekretarza stanu. Wtedy tę funkcję objął prof.dr.inż Wiktor Zin, który był popularny w społeczeństwie ponieważ prowadził program popularno – naukowy Piórkiem i Węglem
Generalny Konserwator Zabytków: jako wiceminister sprawował naczelną władzę państwową nad wszystkimi sprawami muzealnymi i ochroną zabytków.
1996 rozdzielenie muzeów i zabytków poprzez uchwalenie oddzielnej ustawy o muzeach
NIEKTÓRE POSKIE DOŚWIADCZENIA KONSERWATORSKIE PO DRUGIEJ WOJNIE ŚWIATOWEJ:
NOWE ZAKRESY OCHRONY ZABYTKÓW:
Zainteresowanie zabytkami martylorogicznymi
W Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony zabytków powołano specjalny wydział związany z nimi na którego czele stanął architekt Romuald Gutt (były więzień obozów hitlerowskich)
Powołano w 1949 roku Radę Ochrony Pomników Męczeństwa, która obecnie funkcjonuje pod nazwą Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Przez 30 lat funkcję przewodniczącego zajmował Janusz Wieczorek.
Oprócz umieszczania honorowych tablic, budowy pomników i opieki nad cmentarzami wojennymi zajęto się tworzeniem muzeów w ważniejszych miejscach hitlerowskich więzień i obozów. Najwcześniejsze powstało w zamojskiej rotundzie w 1944 roku.
„Skanseny bojowe” właściwie nieudane oprócz Westerplatte.
ZABYTKOWE MIASTA I DZIELNICE STAROMIEJSKIE
Odtworzenia elewacji (choć czasem także i wnętrza) historycznych budynków.
Teatr wielki w Warszawie; Świątynia Środowisk Twórczych (elewacja + wnętrze)
Propozycja usunięcia dawnej zabudowy Warszawy i zbudowania na jej miejsce nowoczesnego miasta.
Na ogół miasta istnieją od średniowiecza i nie zmieniają swojej lokalizacji.
Nowoczesne „dopełnienia” do historycznej formy. Np.: przywrócenie średniowiecznej formy dla katedry św Jana w Warszawie. ( W XIX wieku miała styl neogotycki). Projekt odbudowy stworzył arch. Jan Zachwatowicz
Postulat zachowywania harmonii nowych budynków ze starą zabudową; zachowanie historycznego planu
Na trenach zburzonych dzielnic staromiejskich budowano osiedla mieszkaniowe, ale nie udawało się przywrócić tradycyjnemu układowi przestrzennemu nowych budynków, ponieważ byłoby to zbyt kosztowne
Odbudowa historycznych budynków w ich pierwotnych formach.
WYKONAWSTWO KONSERWATORSKIE:
Dźwiganie ze zniszczeń wojennych budynków wymagało istnienia wyspecjalizowanych biur projektowych pracowni konserwacji dzieł sztuki oraz ekip budowlanych
Przykład przedwojenny: Kierownictwo Restauracji Zamku Królewskiego na Wawelu, które spełniało funkcje inwestorskie, badawcze, projektowe oraz wykonawcze.
Państwowa Służba konserwatorska
W ramach państwowych pracowni konserwatorskich utworzono:
Architektury
Restauracji rzeźby
Konserwacji Rysunków i grafiki
Restauracji malarstwa
Konserwacji dzieł sztuki zdobniczej
Wydział Architektury zabytkowej zorganizowany w ramach Biura odbudowy stolicy inwentaryzował i wykonywał tymczasowe zabezpieczenia ruin Warszawy.
Powołanie we wrześniu 1947 roku przez Centralny Zarząd Państwowych przedsiębiorstw Budowlanych – Oddziału nr 10 przy Warszawskim zjednoczeniu Przedsiębiorstw Budowlanych – Roboty Konserwatorskie. Miał on prowadzic prace budowlane na terenie Warszawy, województwa Warszawskiego i innych w promieniu 150 km od stolicy.
W 1948 w Państwowym Przedsiębiorstwie Prac Budowlanych – Beton- Stal wyodrębniono Kierownictwo Zabezpieczenia Budowli Zabytkowych.
W 1950 uformowano przedsiębiorstwo Budowlano Konserwatorskie i Architektury Monumentalnej. Stworzono tam dwa oddziały budowlano montażowe oraz robót kamieniarskich i prac artystyczno wykończeniowych.
Powołanie zarządów odbudowy poszczególnych miast.
Państwowe przedsiębiostwo Pracowni konserwacji Zabytków powołane z inicjatywy prof. Zachwatowicza w 1950 roku.
Eksport konserwatorski do innych krajów.
Równolegle do PPKZ działały przy wojewódzkich urzędach Konserwatorów zabytków – Brygady Wykonawczych Robót Konserwatorskich. Utrzymywane ze środków Ministerstwa Kultury, a stworzone w 11 województwach.
OCHRONA KONSERWATORSKA ZABYTKÓW SAKRALNYCH:
Utrudniana przez władze ze względu na prześladowane kościoła; np.: poprzez prowadzanie podatku inwestycyjnego nakładanego z powodu zakupu czegoś na potrzeby kościelne lub zbierania środków na prace budowlane
Zarządzanie rozbiórki świątyń np.: innego wyznania. Interwencja Tadeusza Kielana.
Zabezpieczenie XIV wiecznego kościoła w Olsztynkui urządzenie tam salonu wystw artystycznych
Odbudowa gotyckiej fary w Braniewie oraz kościoła parafialnego w Wolinie
Kosciół jako miejsce pamięci o poległych w latach 1939 – 1945.
W celu rozbudzenia uczuć patriotycznych miało służyć wydobywanie i akcentowanie motywów architektonicznych stanowiących świadectwo tysiącletniego panowania chrześcijaństwa w Polsce. Sprzyjały temu odkrycia romańskich kolumn ( innych elementów architektonicznych) w Strzelnie, Gnieźnie czy Poznaniu.
Edmund Małachowicz – odtworzył zwieńczenia średniowiecznych wież we wrocławskiej katedrze.
Renowacja zabytkowych świątyń innych wyznań – np.: meczet w Kruszynianach, synagoga w Zamościu (obecnie pełniąca rolę biblioteki)
DZIAŁANIA NA RZECZ PRZETRWANIA PAŁACÓW DWORÓW I ZAMKÓW:
Staranie się o zapewnienie nowych właścicieli dla danych obiektów
Najlepiej przeznaczyć można było na cele muzealne
W połowie lat 70 udało się ministrowi kultury i sztuki spowodować wydanie przez ministra rolnictwa rozporządzenia na przeprowadzanie remontów w zabytkowych obiektach.
Różne ministerstwa i inne instytucje nabywały zabytki i tworzyły w nich zamknięte ośrodki wypoczynkowe oraz reprezentacyjne. Pomysł ten podjął Alfred Majewski generalny konserwator zabytków w roku 1973.
Również umieszczano w takich pałacach instytucje kulturalne czy siedziby towarzystw czy zrzeszeń. Np: zamek w Pasłęku mieści siedzibę Mniejszości Niemieckiej.
Nie wszystkie pałace oraz rezydencje kwalifikują się do pełnej odbudowy są wiec utrzymywane jako trwale ruiny z niewielkimi współczesnymi uzupełnieniami. Do tego zalicza się wzniesienie w 1966 „wc” oraz tarasu widokowego w pobliżu ruin zamku krzyżackiego w Toruniu.
OCHRONA ZABYTKOWYCH ZIELENI ORAZ CMENTARZY:
W międzywojniu naturalnie podtrzymywano zabytkową zieleń bez żadnych urzędowych ustaw. Opiekowali się nią właściciele, czy miejscowe władze
Zagrożenia wystąpiły podczas II wojny światowej gdy wysiedlano mieszkańców takich terenów. Przyczyniło się to do wielu strat.
Sposób ochrony: tworzenie muzeów, ale było to ograniczone.
Po 1945 roku wykonywano dużo ekspertyz oraz zadań konserwatorsko ewidencyjnych, ale mało praktyki.
Muzeum Narodowe od 1945 roku zostało właścicielem terenów zielonych otaczających ałac w Nieborowie; Wilanów; Łazienki.
Specjalistyczna jednostka: Zarząd Ochrony i Konserwacji Zespołów Pałacowo Ogrodowych.
Powstanie w 1994 Ośrodka Ochrony Zabytkowego Krajobrazu, który łączył konserwatorów dzieł sztuki oraz opiekunów przyrody i środowiska naturalnego.
Działania na rzecz ochrony zabytkowych mogił i cmentarzy:
Widoczne już w renesansie i baroku
Od połowy XIX wieku obejmowały ochrona jedynie wybrane zabytki sepulkralne, stanowiące elementy składowe dawnej architektury.
Tradycja pielęgnowania grobów uczestników powstań narodowych i cmentarzy wojennych. Wymogi konwencji Haskiej i Genewskiej obligują do odpowiedniego utrzymywania tych drugich.
Ochrona zabytkowych cmentarzy jest kosztowna i na odpowiednią skalę udało się ją zorganizować dopiero w latach 70 XX wieku. Zintensyfikowano wówczas prace inwentaryzacyjno badawcze oraz zahamowano rozbiórkę grobów w celu uzyskania materiału kamiennego.
W 1975 Jerzy Waldorff powołał Społeczny Komitet Opieki nad Cmentarzem Powązkowskim w Warszawie
W ten sposób stworzono podstawy do powstania grona które dokonało wiele w sprawie np.: ochrony cmentarzy obrządku prawosławnego (pod przewodnictwem dr Bogdana Martyniuka; żydowskiego (pod przewodnictwem Eryka Lipińskiego)
PODSUMOWANIE:
Mobilizacja społeczeństwa w imię ochrony zabytków: odbudowa Zamku Królewskiego, konserwacja Panoramy Racławickiej, czy zagospodarowania zamku krzyżackiego w Toruniu.
Podwójna wartość zabytków:
Materialna – mająca znaczenie użytkowo rynkowe, czym są zainteresowani właściciele.
Niematerialna mająca znaczenie ogólnoludzkie i ogólnospołeczne.
Edykt Mariorianusa z 458 roku zabrania pod karą chłosty a nawet zagrożeniem obcięcia rąk za użycie materiału z dawnych monumentalnych dzieł do naprawy lub wznoszenia nowych budowli sztuki; czy edykt cesarza Wespazjana grożący wygnaniem z Rzymu tym którzy ośmielą się zniekształcać lub burzyć budowle zabytkowe.