Czynniki zagrożeń biologicznych w środowisku pracy, określane są także jako : „zagrożenia biologiczne w środowisku pracy” lub „biologiczne szkodliwości zawodowe”. Są to wszystkie żywe organizmy działające niekorzystnie na człowieka w procesie pracy.
Według pełnej definicji, są to takie mikroorganizmy i makroorganizmy oraz takie struktury i substancje wytwarzane przez te organizmy, które występują w środowisku pracy, i wywierają szkodliwy wpływ na organizm ludzki.
Mogą być przyczyną chorób pochodzenia zawodowego.
Biologiczne czynniki zagrożenia zawodowego definiuje się jako:
drobnoustroje komórkowe oraz jednostki bezkomórkowe zdolne do replikacji lub przenoszenia materiału genetycznego ( bakterie, grzyby, wirusy)
drobnoustroje zmodyfikowane genetycznie,
hodowle komórkowe,
pasożyty wewnętrzne człowieka,
priony, które mogą być przyczyną zakażenia, alergii (uczulenia) lub zatrucia.
Główne grupy czynników biologicznych
Priony - niskocząsteczkowe białka o właściwościach zakażających i wysokiej odporności na oddziaływania chemiczne i fizyczne. Powodują gąbczaste zwyrodnienia mózgu np. choroba Creutzfelda-Jacoba.
Wirusy – struktury organiczne na pograniczu materii ożywionej i nieożywionej, nie posiadające budowy komórkowej, zdolne do powielania się, jednocześnie możliwe do uzyskania w postaci krystalicznej. Nie mają własnych układów enzymatycznych związanych z procesami energetycznymi i syntezą białek, powielają się jedynie w żywych komórkach, wykorzystując ich nośniki energii, enzymy i szlaki metaboliczne. Gospodarzami wirusów są komórki bakterii, roślin i zwierząt. Choroby wirusowe rozprzestrzeniają się najczęściej drogą kropelkową tzn. przy kichaniu, kaszlu lub głośnym mówieniu osoby chorej. Zakażeniem może być przewód pokarmowy (WZW A) – zakażenie przez bezpośredni kontakt
z wydalinami chorego lub przez spożycie zakażonych pokarmów oraz drogą pozajelitową przez zakażone igły, strzykawki, narzędzia chirurgiczne, stomatologiczne, przetaczanie krwi zakażonej wirusami oraz drogą płciową (WZW B i C, HIV). Zakażenia wirusowe najczęściej występujące w środowisku szpitalnym to wzw typ B i C, ospa wietrzna, wirusowe zapalenie spojówek (na oddziałach okulistycznych).
Bakterie – organizmy jednokomórkowe o prostej budowie, wielkości od 0,2 do kilkudziesięciu μm.
Występują w przyrodzie, w organizmie ludzkim. Miejscami wniknięcia są najczęściej drogi oddechowe, układ pokarmowy, uszkodzone błony śluzowe i skóra. Bakterie chorobotwórcze cechują się zdolnością do wytwarzania toksyn oraz zdolnością do rozprzestrzeniania się w organizmie i rozmnażania się.
Odpowiedzialne są za występowanie wielu chorób. Najczęstsze choroby bakteryjne w środowisku szpitalnym to: zakażenia gronkowcowe, paciorkowcowe, salmonellozy oraz rzadziej zakażenia laseczkami tężca.
Grzyby – cudzożywne organizmy plechowe. Nie mają w komórkach chloroplastów, dlatego nie są samożywne, pasożytują na organizmach żywych (głównie roślinach) lub żywią się ich szczątkami. Grzyby mogą powodować zarówno zakażenia uogólnione, jak i zmiany miejscowe np. na skórze i błonach
śluzowych. U noworodków i niemowląt spotyka się zakażenie drożdżakiem candida albicans.
Robaki pasożytnicze – są zwykle przedstawicielami płazińców lub obleńców. Te dwie grupy różnią się stopniem rozwoju. Znaczenie chorobotwórcze mogą mieć zarówno pasożyty dojrzałe, jak i ich stadia larwalne. Zakażenie następuje zwykle drogą pokarmową przez połkniecie jaj lub larw pasożyta. Najczęstszerobaczyce przewodu pokarmowego to owsica, tasiemczyce i włośnica.
Riketsje – rodzaj małych bakterii o kształcie ziarenkowatym lub pałeczkowatym. Wyłącznie pasożyty zwykłe, wewnątrzkomórkowe. Występują u człowieka i ssaków, owadów i niektórych innych stawonogów,które najczęściej są ich przenosicielami (wszy, pchły i kleszcze). Do najczęściej spotykanych chorób
należą: dur plamisty, gorączka Q.
Pierwotniaki – to jednokomórkowe organizmy zwierzęce. Najczęstsze zakażenia pierwotniakami u człowieka to toksoplazmoza, lamblioza.
Czynnik biologiczne wykazują specyfikę działania polegającą na braku stałej zależności pomiędzy ich stężeniem i czasem kontaktu a odpowiedzią organizmu , poza tym szczególnie drobnoustroje chorobotwórcze, podlegają ciągłej zmienności , ewolucji i selekcji. Z tego względu istotny problem stanowią kryteria zawodowego narażenia zdrowia na czynniki biologiczne. W odróżnieniu od czynników chemicznych i części fizycznych, w skali światowej nie ustalono wartości normatywnych dotyczących dopuszczalnych stężeń czynników biologicznych w środowisku pracy, jak również ogólnie uznanych wartości progowych narażenia.
Czynniki biologiczne , ze względu na grupę zagrożenia , zostały podzielone na cztery grupy.
Do grupy pierwszej należą czynniki biologiczne które zazwyczaj nie wywołują chorób u ludzi. Niezbędnym warunkiem bezpieczeństwa w przypadku pracy z czynnikami należącymi do grupy zagrożenia pierwszego jest przestrzeganie ogólnych zasad higieny zgodnie z obowiązującymi przepisami, co pozwala w dostatecznym stopniu spełnić wymagania dotyczące ochrony pracy w tym zakresie. Do tej grupy zagrożeń zalicza się np.
osłabione szczepy bakterii stosowane do produkt szczepionek oraz osłabione szczepionki żywe,
szczepy bakterii wykorzystywane w badaniach laboratoryjnych oraz w celach produkcyjnych (np. produkcja enzymów)
drożdże stosowane w celach produkcyjnych (Saccharomyces cerevisiae)
czynniki biologiczne o działaniu uczulającym, głównie grzyby pleśniowe (niektóre gatunki z rodzaju: Aspergillus np. Aspergillus Niger ,
Penicillium np. Penicillium camembertii,
Do grupy drugiej należą czynniki, które mogą wywoływać choroby u ludzi, mogą być niebezpieczne dla pracowników, ale rozprzestrzenianie ich w populacji ludzkiej jest mało prawdopodobne. Zazwyczaj istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia.
Wykaz obejmuje 140 gatunków bakterii organizmów im podobnych,56 wirusów 60 gatunków pasożytów oraz 20 gatunków grzybów, miedzy innymi :
bakterie : Staphylococcus ureus (gronkowiec złocisty); Streptococcus pyogenes ( paciorkowiec ropotwórczy); Clostridium tetani (laseczka tężca)
grzyby : Aspergillus fumigatus ( kropidlak popielaty); Candida albicans (bielnik biały)
wirusy : polio (wirusy choroby Heinego – Medina); HAV (wirus zapalenia wątroby typu A)
Natomiast do grupy trzeciej należą te czynniki, które mogą wywoływać u ludzi ciężkie choroby, są niebezpieczne dla pracowników, a rozprzestrzenianie ich w populacji jest bardzo prawdopodobne. W stosunku do czynników z tej grupy również istnieją skuteczne metody profilaktyki lub leczenia.
Wykazie umieszczonych zostało 28 gatunków bakterii i organizmów im podobnych, 57 wirusów,10 pasożytów oraz 6 gatunków grzybów, do grupy tej zalicza się m.in.
bakterie: Mycobacterium tuberculosis (prątek gruźlicy); Chlamydia psittaci (chlamydia ornitozy)
grzyby: Coccidioudes immitis; Blastomyces dermatitidis (drożdżowiec skórny);
wirusy: wirus żółtej gorączki.
W grupie tej wyodrębniono grupę 3**1 do której należą czynniki mogące stanowić ograniczone ryzyko zagrożenia dla ludzi, gdyż nie rozprzestrzeniają się drogą powietrzną, np. wirus wścieklizny, wirus kleszczowego zapalenia mózgowego, wirus zapalenia wątroby typu C.
W grupie czwartej możemy zaliczyć te czynniki , które wywołują u ludzi ciężkie choroby, są niebezpieczne dla pracowników, a rozprzestrzenianie ich w populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne. Zazwyczaj nie istnieją w stosunku do nich skuteczne metody profilaktyki lub leczenia. Czynniki z tej grupy stanowią bardzo poważne zagrożenie, często grożące śmiercią.
Wykaz obejmuje 12 wirusów między innymi :
wirus Ebola,
wirus Lassa,
wirus ospy prawdziwej).
Wykaz szkodliwych czynników biologicznych wraz z ich klasyfikacją na grupy zagrożenia znajduję się w załączniku do Rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki.
( Dz. U. z 2005 r. nr 81. poz. 716).
Oznakowanie podwójna gwiazdką (**), oznacza że w normalnej sytuacji czynnik biologiczny stwarza dla pracowników ograniczone ryzyko zakażenia, gdyż nie przenosi się drogą powietrzną. W związku z tym pracodawca może zrezygnować ze stosowania niektórych środków bezpieczeństwa przewidzianych dla trzeciej grupy zagrożenia.↩