Jak i kiedy korzystać z czynnego żalu

Czynny żal to konstrukcja wywodząca się z prawa karnego. „Przez pojęcie czynnego żalu w prawie karnym rozumie się zachowanie człowieka polegające na podjęciu działań o charakterze kontrakcji niweczącej jego przestępcze zachowanie, w czym mieści się odstąpienie od dokonania czynu, zapobieżenie jego dokonaniu, zapobieżenie skutkowi przestępczemu, ujawnienie czynu i jego okoliczności przed powołanymi do tego organami państwa, wreszcie odwrócenie szkodliwych następstw czynu...”¹

Na gruncie podatkowym czynny żal uregulowano w Kodeksie karnym skarbowym w art. 16. W odniesieniu do uszczuplania należności publicznoprawnych deklaracjami podatkowymi mechanizm ten reguluje również art. 16a k.k.s. (patrz rozdział: Jak i kiedy korygować deklaracje). Szczególne postacie czynnego żalu przewidziano też w przepisach części szczególnej k.k.s.

Na przykład, zgodnie z art. 67 § 3 k.k.s. nie podlega karze za przestępstwo skarbowe uzyskiwanie lub przysposabianie środków w celu podrobienia albo przerobienia znaku akcyzy, albo upoważnienia do odbioru banderol sprawca, który odstąpił od jego dokonania, w szczególności zniszczył uzyskane lub przysposobione środki lub zapobiegł skorzystaniu z nich w przyszłości.

1. Kto może złożyć czynny żal

Na podstawie art. 16 k.k.s., nie podlega karze za przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe sprawca, który po popełnieniu czynu zabronionego zawiadomił o tym organ powołany do ścigania, ujawniając istotne okoliczności tego czynu - w szczególności osoby współdziałające w jego popełnieniu.

Przepis ten zakłada zatem niekaralność sprawcy, co oznacza, że nie wszczyna się wobec niego postępowania. W przypadku gdyby takie postępowanie zostało wszczęte z powodu uznania, że nie zostały spełnione warunki czynnego żalu, a następnie zostałoby ustalone, że warunki te były jednak spełnione, to postępowanie umarza się.

UWAGA!

Przez pojęcie sprawcy należy rozumieć każdego, kto popełnił skarbowy czyn zabroniony w każdej postaci czynu - czyli również w formie pomocnictwa i podżegania. Trzeba mieć świadomość, że ustawodawca postanowił, że niektóre postacie sprawstwa wykluczają skorzystanie z czynnego żalu.

2. Kiedy można złożyć czynny żal

Skorzystanie z czynnego żalu jest możliwe, o ile zostaną łącznie spełnione wszystkie warunki określone w art. 16 k.k.s. Pozytywnymi przesłankami czynnego żalu są:

 zawiadomienie organu powołanego do ścigania o popełnieniu czynu (inaczej samodenuncjacja, samooskarżenie sprawcy) i ujawnienie istotnych okoliczności czynu - zwłaszcza osób współdziałających w jego popełnieniu. Pojęcie istotnych okoliczności czynu nie zostało zdefiniowane w Kodeksie. Należy przez nie zatem rozumieć wszystkie znane sprawcy informacje o czynie zabronionym, pozwalające odtworzyć jego przebieg. Chodzi tu o opisanie w zawiadomieniu, na czym polegał czyn zabroniony, kiedy miał miejsce i kto był jego sprawcą. Ten ostatni warunek jest spełniony, jeśli sprawca wskaże wszystkie osoby, o których mu wiadomo, gdyż świadome niewskazanie choćby jednej z nich wyklucza skorzystanie z czynnego żalu. Ewentualną nieświadomość co do udziału danej osoby w popełnieniu czynu musi wykazać sprawca chcący skorzystać z czynnego żalu, natomiast motywy, jakimi sprawca się kieruje dokonując zawiadomienia, są obojętne (por. wyrok SN z 9 października 1968 r. sygn. akt II KR 140/68);

 złożenie zawiadomienia przed uzyskaniem przez organ ścigania wyraźnie udokumentowanej wiadomości o popełnieniu danego przestępstwa lub wykroczenia skarbowego - wykluczenie możliwości skorzystania z czynnego żalu będzie miało miejsce w sytuacji, gdy wiadomość ta będzie na tyle dokładna, że na jej podstawie byłoby możliwe określenie znamion tego czynu, dających powody do wszczęcia co najmniej czynności sprawdzających. Wyraźne udokumentowanie zaś musi przybrać postać bądź pisemnego zawiadomienia złożonego przez osobę trzecią, bądź ustnego zawiadomienia złożonego przez taką osobę do protokołu. Może ona też zostać udokumentowana w formie notatki służbowej sporządzonej wskutek uzyskania informacji z innego źródła;

 uiszczenie w całości wymagalnej należności publicznoprawnej uszczuplonej popełnionym czynem zabronionym w terminie wyznaczonym przez uprawniony organ postępowania przygotowawczego - oznacza to, że skuteczność czynnego żalu nie została uzależniona od uregulowania wymagalnej należności w momencie składania zawiadomienia. Sprawca nie musi zatem regulować tej należności aż do upływu terminu wyznaczonego przez organ ścigania, chociaż musi liczyć się z koniecznością uiszczenia dodatkowo odsetek za zwłokę, jeśli takie postanowienia zawierają przepisy regulujące daną należność. Jeżeli czyn zabroniony nie polega na uszczupleniu tej należności, a orzeczenie przepadku przedmiotów jest obowiązkowe, sprawca powinien złożyć te przedmioty, natomiast w razie niemożności ich złożenia - uiścić ich równowartość pieniężną. Nie nakłada się jednak obowiązku uiszczenia ich równowartości pieniężnej, jeżeli przepadek dotyczy przedmiotów określonych w art. 29 pkt 4 k.k.s., czyli przedmiotów, których wytwarzanie, posiadanie, obrót, przechowywanie, przewóz, przenoszenie lub przesyłanie jest zabronione jako przestępstwo skarbowe lub wykroczenie skarbowe.

Czynny żal może zostać złożony do protokołu pisemnie bądź ustnie. Pisemne zawiadomienie nie może jednak mieć postaci anonimu. Zawiadomienie składane w formie pisemnej może być natomiast złożone przez pełnomocnika, gdyż przepisy nie stawiają wymogu złożenia czynnego żalu osobiście. Czynny żal powinien zostać podpisany przez sprawcę - jego podpisu nie zastąpi podpis pełnomocnika ze względu na charakter tego zawiadomienia, które jest przecież oświadczeniem wiedzy.

UWAGA!

Możliwość skorzystania z czynnego żalu nie jest uzależniona od decyzji uznaniowej organu ścigania. Czynny żal będzie zatem skuteczny zawsze wtedy, gdy zostaną łącznie spełnione wszystkie pozytywne przesłanki określone w art. 16 k.k.s.

3. Kiedy czynny żal jest bezskuteczny

W art. 16 § 5 i 6 k.k.s. zostały wymienione ograniczenia co do korzystania z instytucji czynnego żalu. Ich wystąpienie pozbawia czynny żal skuteczności.

Pierwszy rodzaj przyjmuje postać ograniczenia możliwości skorzystania z dobrodziejstwa czynnego żalu z powodu jego zbyt późnego złożenia.

Czynny żal jest bezskuteczny, jeżeli zawiadomienie zostało złożone:

 w czasie, kiedy organ ścigania miał już wyraźnie udokumentowaną wiadomość o popełnieniu przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego.

W praktyce nagminnie zdarza się, że podatnicy najpierw informują urzędnika w trakcie wizyty w urzędzie skarbowym o wszystkich okolicznościach zdarzenia, pytając, co mają zrobić, a gdy później okaże się, że ich zachowanie wyczerpuje znamiona skarbowego czynu zabronionego (czyli przestępstwa bądź wykroczenia skarbowego), usiłują skorzystać z czynnego żalu. Jest to oczywiście bezskuteczne, gdyż urzędnicy najczęściej nie uznają rozmowy z podatnikiem jako ustnego zawiadomienia o popełnieniu skarbowego czynu zabronionego, tylko już po wyjściu podatnika sporządzają notatkę służbową z rozmowy, traktując uzyskane informacje utrwalone następnie w pisemnej notatce jako powzięcie wyraźnie udokumentowanej wiadomości o popełnieniu tego rodzaju czynu,

 po rozpoczęciu przez organ ścigania czynności służbowej, w szczególności przeszukania, czynności sprawdzającej lub kontroli zmierzającej do ujawnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego, chyba że czynność ta nie dostarczyła podstaw do wszczęcia postępowania o ten czyn zabroniony.

Takie sformułowanie oznacza, że możliwe jest skuteczne złożenie czynnego żalu w trakcie kontroli, której cel jest inny niż wskazany w art. 16 § 5 pkt 2 k.k.s. Jeśli więc np. u podatnika została wszczęta kontrola w zakresie prawidłowości rozliczeń w VAT za 2007 r., może on złożyć skutecznie czynny żal w odniesieniu do rozliczenia podatku dochodowego za I kwartał 2008 r.

Drugi rodzaj ograniczeń ma charakter podmiotowy. Z czynnego żalu nie może bowiem skorzystać sprawca, który:

 kierował wykonaniem ujawnionego czynu zabronionego,

 wykorzystując uzależnienie od siebie innej osoby, polecił jej wykonanie ujawnionego czynu zabronionego,

 zorganizował grupę albo związek mający na celu popełnienie przestępstwa skarbowego albo taką grupą lub związkiem kierował, chyba że zawiadomienia o popełnieniu czynu zabronionego dokonał ze wszystkimi członkami grupy lub związku,

 nakłaniał inną osobę do popełnienia przestępstwa skarbowego lub wykroczenia skarbowego w celu skierowania przeciwko niej postępowania o ten czyn zabroniony.

Chodzi tu więc generalnie o osoby pełniące rolę inicjatora, kierownika oraz organizatora.

4. Wzór czynnego żalu

WZÓR 11 - Czynny żal