UPODOBNIENIA WEWNĄTRZ WYRAZOWE

 

•         POD WZGLĘDEM MIEJSCA ARTYKULACJI

-          przed spółgłoską dziąsłową – spółgłoska przedniojęzykowo-zębowa zostaje zastąpiona dziąsłową lub wtórnie udziąsłowioną

np.

           

-          przed spółgłoską środkowojęzykową – cała grupa spółgłoskowa staje się jednorodna pod względem miejsca artykulacji i miękkości

np.

 

-     przed spółgłoskami zwartymi tylnojęzykowymi k, g – spółgłoska n realizowana jest jako     (nga)  a przed k’ g’ jako

np.

 

•         POD WZGLĘDEM SPOSOBU ARTYKULACJI

-          spółgłoski zwarte - w kontekście realizowane są jako zwarto- szczelinowe

np.

 

-          w tej grupie podkreślić należy wypadki, w których upodobnienia pod względem sposobu artykulacji stanowi następny etap przekształcenia głoski zwartej, która uległa już upodobnieniu pod względem miejsca artykulacji; zjawisko takie występuje wówczas, gdy głoska zwarta pojawia się przed szczelinową dziąsłową; pierwszym etapem jest upodobnienie pod względem miejsca artykulacji (wtórne udziąsłowienie spółgłoski zębowej pod wpływem spółgłoski dziąsłowej)

np. 

 

UPODOBNIENIA MIĘDZYWYRAZOWE

 

•         UPODOBNIENIA POD WZGLĘDEM DŹWIĘCZNOŚCI

-          można o nich mówić wyłącznie wtedy, gdy nagłos następnego wyrazu zaczyna się od głoski sonornej (m, n, ń, r, l, ł, j) lub samogłoski (a, e, i, o, u, y, ą, ę)

 

a.      wtedy wygłos poprzedniego wyrazu jest dźwięczny w wymowie krakowski – poznańskiej np.

b.      lub bezdźwięczny w wymowie warszawskiej np.

 

•         UPODOBNIENIA POD WZGLĘDEM MIEJSCA ARTYKULACJI

-    gdy w nagłosie następnego wyrazu pierwszą głoską jest i,   ,   ,

lub spółgłoską środkowojęzykową ś, ć, ź, dź, ń, k’, g’  - wówczas wygłos

poprzedniego wyrazu realizuje się fakultatywnie

                  np.

 

                   -    gdy w wygłosie realizowana bywa: spółgłoska przedniojęzykowa wtórnie udziąsłowiona pod wpływem spółgłoski dziąsłowej w nagłosie następnego wyrazu

                  np.

                 -     gdy w wygłosie poprzedniego wyrazu pojawia się tylnojęzykowe    lub     przed nagłosowym k, k’, g, g’ następnego wyrazu

                 np.

 

 

•         UPODOBNIENIA POD WZGLĘDEM SPOSOBU ARTYKULACJI

-          dotyczy realizacji wygłosu, którego ortograficznym odpowiednikiem jest  ń przed nagłosem szczelinowej lub zwarto-szczelinowej (najczęściej c,ć)

(ń =                 ) 

 

INNE ZASADY:

            Ą   Ę

•         przed spółgłoskami szczelinowym ę i ą występuja jako zbitka ę = eu    ą = ou

•         przed spółgłoskami zwarto – wybuchowymi i zwarto szczelinowymi ę i ą są realizowane jako:

ę = em           np. zemby

ę = en            np.  tendy

ą = on            np. poncek

•         w wygłosie:

            ą:   idą – idou

            ę:   myję się – myieu śeu   

 

•         grupy spółgłosek właściwych muszą być wypowiadane jednolicie pod względem dźwięczności

np.

   

Dźwięczne:           B     D    G    W    Z      Ż      H      DZ    DŻ      DŹ

Bezdźwięczne:      P     T     K    F      S     SZ    CH     C      CZ        Ć

 

Koartykulacja – to występowanie ruchów narządów mowy właściwych jednej głosce, w głosce sąsiedniej. Wyróżniamy 2 takie procesy:

 

•         Antycypacja – wcześniejsze przygotowanie narządów mowy do wymówienia głoski następnej

•         Perseweracja – przedłużenie stanu narządów mowy na głoskę następną

 

 

Rodzaje upodobnień artykulacyjnych

•         Ze względu na stopień zbliżenia narządów mowy (ze wzgl. na sposób artykulacji). Tego typu upodobnienia zdarzają się najczęściej wtedy, kiedy spółgłoska ze zwarto-wybuchowej przekształca się w zwarto szczelinową. Zachodzą też często w postaci dźwiękowej form : konsul, enzym, kamfora wymawianych bardzo często z nosowością wokaliczną: ęzym, kąfora. Szczególnym przypadkiem tego typu upodobnienia jest rozsunięcie artykulacyjne.

•         Ze względu na miejsce artykulacji – polegają one na takim przesunięciu miejsca zwarcia lub szczeliny by było ono takie same jak miejsce zwarcia lub szczeliny głoski sąsiedniej. Zachodzi np. w formach ššyć, žžec śe (nagłosowa spółgłoska z przedniojęzykowo-zębowej przekształca się w dziąsłową)

•         Ze względu na udział wiązadeł głosowych (pod względem dźwięczności), jeżeli grupa spółgłoskowa, składająca się niegdyś ze spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych dziś składa się tylko z dźwięcznych lub tylko z bezdźwięcznych np. bapka, proźba

 

Cechy upodobnień:

•         Wsteczne bądź postępowe

•         Częściowe bądź całkowite

•         Śródwyrazowe bądź międzywyrazowe

•         Żywe bądź martwe(historyczne)

 

Warto zapamiętać!

1.       Antycypacja wywołuje upodobnienia wsteczne

2.       Perseweracja wywołuje upodobnienia postępowe

3.       Upodobnienia postępowe są rzadkie, jeśli chodzi o spółgłoski to dotyczą połączeń spółgłosek bezdźwięcznych + w, rz

4.       Upodobnienia międzywyrazowe są zawsze wsteczne i żywe

5.       Upodobnienia, w których w wyniku dochodzi do uszczelinowienia głoski (zwarte zmieniają się w zwarto-szelinowe i szczelinowe) to asybilacje

6.       Jeżeli w wyniku koartykulacji pochodzi do elizji głoski (wypadnięcia), to mówimy o uproszczeniu grupy głosek np. [novakoski]

 

PRZYKŁADY

 

[pšes] przez

  

- przypominamy sobie zapis ortograficzny i porównujemy głoski

- sprawdzamy jaki jest proces artykulacyjny, w tym przypadku to up. wywołane przez persewerację

- określamy rodzaj upodobnienia, w tym przypadku - upodobnienie pod względem dźwięczności

- określamy cechy

•        

Postępowe

•         Częściowe (całkowite jest wtedy jeśli jego wyniku powstaje geminata czyli głoska podwójna)

•         Śródwyrazowe (dzieje się w obrębie jednego wyrazu)

•         Martwe ( żywe, jeśli wyraz można różnie wymówić)

 

 

[jagže] jakże (oczywiście głoskę „j” zapisujemy inaczej, ale nie mogłam znaleźć w programie                                                         odpowiedniego symbolu)

 

•         Antycypacja

•         Upodobnienie pod względem dźwięczności

•         Wsteczne

•         Częściowe

•         Śródwyrazowe

•         Martwe

 

[źźeleńėć] zzielenieć

 

ź

•         Antycypacja

•         Upodobnienie pod względem miejsca artykulacji

•         Wsteczne

•         Całkowite

•         Śródwyrazowe

•         Żywe

 

ė

 

•         Proces antycypacyjno-perseweracyjny

•         Upodobnienie pod względem miejsca artykulacji

•         Wsteczno-postępowe

•         Częściowe

•         Śródwyrazowe

•         Żywe

 

[čšeba] trzeba

 

•         Antycypacja

•         Upodobnienie pod względem sposobu artykulacji (zamiast zwarto-wybuchowej jest zwarto-szczelinowa)

•         Wsteczne

•         Częściowe

•         Śródwyrazowe

•         Żywe (można wymówić inaczej np. tšeba – ‘t’ oczywiście dziąsłowe z kropką)

 

[kodž žyje] kot żyje (‘dž’ i ‘j’ oczywiście zapisujemy inaczej)

 

•         Antycypacja

•         Upodobnienie pod względem sposobu artykulacji (asybilacja) i miejsca artykulacji oraz dźwięczności

•         Wsteczne

•         Częściowe

•         Międzywyrazowe

•         Żywe

 

 

 

ARTYKULACJE DODATKOWE (sekundarne) – to ruchy narządów mowy towarzyszące niektórym głoskom w pewnych pozycjach

a)      Artykulacje towarzyszące samogłoskom

•         Nazalizacja – to lekkie unosowienie samogłoski w pozycji przed spółgłoską nosową

[ańa] to pierwsze „a” to samogłoska znazalizowana

•        Glotalizacja (zwarcie krtaniowe) towarzyszy samogłoskom w nagłosie lub wygłosie wyrazowym albo oddziela geminaty

b)      Artykulacje towarzyszące spółgłoskom

•         Labializacja – zaokrąglenie warg towarzyszące spółgłoskom w pozycji przed samogłoskami labialnymi, zwłaszcza przed u [kula]

•         Delabializacja(spłaszczenie warg) – towarzyszy spółgłoskom w pozycji przed samogłoskami delabialnymi, zwłaszcza przed i np. bić, tik

•         Palatalizacja – to lekkie wzniesienie środkowej części języka w kierunku podniebienia miękkiego, towarzyszy spółgłoskom zmiękczonym i półmiękkim

•         Cerebralizacja (retrofleks) – lekkie zagięcie czubka języka ku górze, towarzyszy spółgłoskom półotwartym bocznym

•         Welaryzacja – to lekkie wzniesienie tylnej części języka w kierunku podniebienia miękkiego, towarzyszy spółgłoskom przednim przed tylnymi [tkać]

•         Dentalizacja – silne zbliżenie krawędzi górnych i dolnych zębów bez zwarcie, towarzyszy spółgłoskom szczelinowym i zwarto szczelinowym przednim

•         Aspiracja (przydech) – tarcie powietrza o nierozsunięte wiązadła głosowe, tarcie to daje charakterystyczny szmer, towarzyszy spółgłoskom zwarto-wybuchowym bezdźwięcznym (najlepiej słychać to w wygłosie)

•         Lateralizacja (plozja boczna) towarzyszy spółgłoskom przed spółgłoskami bocznymi np. przed l

•         Faukalizacja (plozja nosowa) towarzyszy spółgłoskom zwarto - wybuchowym  przed spółgłoskami nosowymi.

Upodobnienie fonetyczne to zmiany cech głosek pod wpływem ich sąsiedztwa. Upodobnienia polegają na zniesieniu najczęściej jednej cechy różniące głoski

- redukcja ruchu artykulacyjnego

upodobnienie = asymilacja

1. ZE WZGLĘDU NA KIERUNEK UPODOBNIENIA

•         upodobnienie wsteczne (regresywne), np. prośba – proźba; zszyć – sšyć – ššyć

Wcześniejsze wystąpienie jakiejś głoski to ANTYCYPACJA

•         upodobnienie postępowe, np. trzeba – tšeba; krzak – kšak; przygoda – pšygoda

Właściwości artykulacyjne wcześniejszej głoski przechodzą na następną, tzw. opóźnieni artykulacyjne (PERSEWACJA)

2. ZE WZGLĘDU NA TO JAK GŁĘBOKO ZASZŁO UPODOBNIENIE

•         częściowe, np. tšeba, kšak

•         całkowite, np. z sosny  s sosny

3. ZE WZGLĘDU NA TO GDZIE NASTĄPIŁO UPODOBNIENIE

•         wewnątrz wyrazowe (śródwyrazowe), np. tšeba

•         międzywyrazowe:  -  częściowe, np. laz dužy

                                   - całkowite, np. brad darka

4. ZE WZGLĘDU NA TO JAKIEJ CECHY DOTYCZY UPODOBNIENIE

•         dźwięczności: - udźwięcznienie, np. liǮba, proźba

                          - ubezdźwięcznienie, np. kšywo

•         miejsca artykulacji, np. dževo, renk’i

•         stopnia otwarcia narządów mowy, np. koński  koisk’i

•         nosowości, np. ręki  renk’i

Przykłady:

1. babka  bapka

upodobnienie wsteczne, ubezdźwięcznienie, wewnątrzwyrazowe

2. las duży  laz dužy

upodobnienie wsteczne, częściowe, międzywyrazowe, udźwięczniające

3. lud Polski  lut polsk’i

upodobnienie wsteczne, częściowe, międzywyrazowe, ubezdźwięczniające

4. brzeg sukienki  bžek suk’enk’i

wsteczne, ubezdźwięczniające, międzywyrazowe, częściowe

UPODOBNIENIA POD WZGLĘDEM MIEJSCA ARTYKULACJI (ZAWSZE WSTECZNE)

Zachodzą wówczas gdy sąsiadujące ze sobą głoski mają zwarcie lub szczelinę w różnych miejscach jamy ustnej, a następnie na skutek upodobnienia mają to samo miejsce artykulacji.

drzewo  dževo

d – dźwięczna twarda, ustna, zębowa, zwartowybuchowa

ž – dźwięczna, twarda, ustna, dziąsłowa, szczelinowa

pan czeka – pan čeka

kod Częstochowy – kot čęstoxovy

stan dżdżu – stan ǮǮu

•         międzywyrazowo, np. stan grozy ( n staje się tylnojęzykowe)

NOWOŚCI:

pan Franek – pam* franek (grupa ans ‘AMF’)

                                                                                       oba dobrze – n przed wargowo- zębową

                     - pą Franek

* pod m musi być kropka oznaczająca upodobnienie

pan Bóg – pan buk

                                         n przed dwuwargową

                - pam buk

Jeżeli spółgłoska palatalna znajdzie się przed głoską przedniojęzykowo zębową lub przedniojęzykowo dziąsłową to dojdzie do upodobnienia pod względem miejsca artykulacji. Powstaną dwie głoski przedniojęzykowo zębowe lub dwie przedniojęzykowo dziąsłowe, a miękkość zostanie wyodrębniona w postaci i- niezgłoskotwórczego.

Š ( s, z, c, Ʒ)

š (š, ž, č, Ǯ)

ś ( ś, ź, ć, dź) – symbol palatalnych

1. s + š  šš, np.

p’eš ščeka      ;    p’eš čarka

2. s + ś  śś, np.

p’eś s’eƷ’i      ; źz’elen’eć   ; zƷ’iv’ć  s’e

3. š + s  ss, np.

spšedaz zegarkuf   ;   zatocce

4. š + ś  śś, np.

koz z’elony  ;   opov’adaś śfistfa

ROZSUNIĘCIE ARTYKULACYJNE

ś + s  i + ś, np. zaś sam  zaiś sam

ś + š  iš + š, np. struś šalony  struiś šalony

Spółgłoski środkowojęzykowe ( ś, ź, ć, dź) rozsuwają się w czasie (wymowy) na element środkowojęzykowy i szczelinę, która upodabnia się do szczeliny charakterystycznej dla następującej po niej głoski, a potem zlewa się z nią.

 

ń – i + n ( przed c, Ʒ, č, Ǯ, t, d, n, t- dziąsłowe, d- dziąsłowe, n- dziąsłowe)

kończyć  końčyć  koinčyć

w końcu  f końcu  f koincu

UPODOBNIENIA POD WZGLĘDEM STOPNIA OTWARCIA NARZĄDÓW MOWY

1. Rezonans nosowy miękki przed ś lub ź

ą, ę przed spółgłoską szczelinową (ś lub ź), np. geiś

2. Pod wpływem głoski szczelinowej twardej następuje zanik zwarcia charakterystyczny dla głoski ‘ń’ w wyniku czego powstaje i- niezgłoskotwórcze nosowe („ń” szczelinowe), np. paistfo

ń + ( s, z, š, ž, f, v, x)  i- niezgłoskotwórcze nosowe + szczelinowa

taišy, koisk’i

3. Grupa ANS4. Upodobnienia fakultatywne

Mogą zajść, ale nie muszą (tempo wymowy duże, niestarannie)

tšeba – čšeba ; tšaskać – čšaskać ; dževo – Ǯževo

podczas: potčas  poččas

Andrzej: andžei  andǮžei

Zjawiska fonetyczne:

Upodobnienia – to zmiana sposobu wymawiania głoski pod wpływem głoski

sąsiedniej

1. wewnątrzwyrazowe:

-ubezdźwięcznienia (pod wpływem głoski bezdźwięcznej

głoskę dźwięczną wymawiamy bezdźwięcznie)

-postępowe (głoska poprzedzająca wpływa na

wymowę głoski następnej), np. krzyk, chrzest

-wsteczne (głoska następna wpływa na

wymowę głoski poprzedniej), np. kózka, książka

-udźwięcznienia (głoskę bezdźwięczną wymawiamy dźwięcznie

pod wpływem głoski dźwięcznej), np. także, prośba

2. międzywyrazowe – powstają podczas szybkiej wymowy pary wyrazów.

Dochodzi do nich pomiędzy spółgłoską kończącą pierwszy wyraz, a spółgłoską

rozpoczynającą następny, np. staw szeroki, krzak bzu

UPODOBNIENIA MIEDZY WYRAZAMI SĄ ZAWSZE WSTECZNE!

3. uproszczenia grup spółgłoskowych – podczas szybkiej wymowy niektóre

spółgłoski opuszczamy, np. „ziarko” zamiast ziarnko, „warszaski” zamiast

warszawski

4. utrata dźwięczności na końcu wyrazu – spółgłoski dźwięczne na końcu

wyrazu tracą dźwięczność, np. staw, ząb, dąb