ŚREDNIOWIECZE:
NAZWA: „wieki średnie”, „edias aetas”, pojęcie uformowane przez humanistów włoskich w XV-XVI wieku
GRANICE CZASOWE: V w.(475r) – do wieku XV – są cztery przypuszczalne daty końca : 1. 1440 – druk, 1455 – Biblia drukiem, 1453 – upadek Konstantynopola, 1492 – odkrycie Ameryki.
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA EPOKI :
Wspólnota kultury europejskiej – nurt poantyczny i judeochrześcijański.
Powstanie państwa kościelnego (754) – była to potęga ekonomiczna i polityczna. W 1054 roku była schizma wschodnia (rozłam kościoła na wschodni i zachodni), ruchy heretyckie, niewola awiniońska (czas rezydowania papieży we Francji), wielka schizma zachodnia (rozbicie kościoła zachodniego)
ruchy monastyczne – powstaje zakon benedyktynów, cystersów, zakony żebracze (dominikanie, franciszkanie, bracia mniejsi)
egzeza biblijna – własne interpretacje biblii, wniosła do niej elementy neoplatońskie i stoickie. Orygensa – alegoryczne interpretowanie Bilbii w duchu filozofii neoplatońskiej (sens dosłowny i sens duchowy)
spór o uniwersalia, rzeczy najważniejsze
scholastyka, dążenie do rozumowego udowodnienia religii
PERIODYZACJA WEWNĘTRZNA – średniowiecze wczesne (najazdy plemion barbarzyńskich, wędrówki ludów, renesans karoliński [odrodzenie się tradycji starożytnej], renesans ottoński[odnowienie Cesarstwa Rzymskiego przyniosło odnowienie kultury]) średniowiecze dojrzałe (od XII wieku – rozkwit feudalizmu, formowanie państw, narodów i miast, walka Cesarstwa Rzymskiego z papiestwem, wyprawy krzyżowe)
GŁÓWNE NURTY I IDEOLOGIE
Tradycje Antyczne – koniec XI wieku – fascynacja antykiem, zwłaszcza Platonem i Arystotelesem. Tłumaczenie na łacinę oryginalnych tekstów greckich, studiowanie autorów rzymskich. Wielki ruch umysłowy wywołany badaniami klasycznymi. Ożywienie nauki i myśli filozoficzno-estetycznej chrześcijaństwa. Szkoła w CHARTES – skupiała wybitnych uczonych, ugruntowanie się platonizmu, prowadzono głębokie studia w zakresie filozofii, matematyki i nauk humanistycznych i przyrodniczych.
Augustynizm – od św.Augustyna – jeden z głównych nurtów myślowych. Bóg jako byt najwyższy, a świat stworzony jest wg idealnych prawzorów. Akt twórczy posiada naturę ciągłą, stała ingerencja boga w świat, stała jego przewaga nad światem. Człowiek do ciało i dusza – istoty materialne niematerialne. Poznanie ludzkie to szukanie prawd wewnątrz własnego umysłu. Zło wychodzi od człowieka, dobro od Boga. Treść dziejów to walka państwa Bożego z ziemskim. Historia ziemska zmierza ku końcowi.
Symbolizm – też św.Augustyn – poza bytami zmysłowymi i niezmysłowymi są słowa-znaki, podzielone na znaki naturalne i konwencjonalne. Znakowa natura stworzenia, rzecz widzialna jest znakiem niewidzialnej. Świat jest swoistym śladem Boga.
Mistycyzm – poznanie Boga przez osobiste z nim obcowanie
Tomizm – św. Tomasz – radykalne oddzielenie rozumu jako źródeł wiedzy i wiary. Istota i istnienie, istnienie Boga można dowieść przez analizę świata. Całość bytu ma formę hierarchiczną wedle stopnia doskonałości. Poznanie ma charakter zmysłowy.
Teoria Poezji – uniwersalna teoria poezji, wyprowadzona z założeń poetyki rzymskiej (Ars Poetica Horacego) oraz retoryki (Cycyeron, Kwintylian), zasilonej wątkami estetyki chrześcijańskiej.
Retoryka – wg szkoły późno antycznej, ukształtowanie artystycznej prozy łacińskiej dojrzałego średniowiecza – ARS DICTANDI – teoria układania tekstów pisanych – dwa typy – prosty, dla ludzi mniej wykształconych, ozdobny dla elity intelektualnej. Proza to zdania rozwinięte, symetryczne człony, tekst dźwięczny i rytmiczny
Hagiografia – bohaterami byli książęta, rycerze, święci męczennicy. Są to teksty historyczne i literackie. H. – bohaterowie to autentyczni ludzie, wydarzenia ówczesne. L.- bo odpowiadają obowiązującej poetyce, duża dbałość o stronę językowo-formalną, łączenie faktów z fikcją. Dzieła to np. Trzy żywoty św. Wojciecha (J.Knapariusz, Brunon z Kwerfurtu), Żywoty pięciu braci mniejszych, Żywot św. Stanisława, Żywot św. Kingi.
Historiografia – dziejopisarstwo. Dział piśmiennictwa obejmujący zapis treści historycznych. Na przykład Rocznik Świętokrzyski, Kroniki Galla Anonima (XII wiek)
Romanizm – styl w architekturze i sztuce – kościoły wznoszone na planie krzyża, duże ciosy kamienne, sklepienia kolebkowe lub krzyżowe, grube, ciężkie mury, niewielkie okna, charakter sakralny i obronny. Motywy roślinne lub zwierzęce, jednowymiarowe, bezruchowe postacie. Zadanie sztuki to symboliczne pokazanie chrześcijańskiego światopoglądu.
Gotyk – smukłe budowle, cienkie mury, wysokie okna, witraże. Obraz treści spirytualistycznych, uduchownienie i dematerializację. Postacie były wydłużone, smukłe, nierealne. Sztuka była literaturą dla nienauczonych. Obrazowe nauczanie wiernych.
Muzyka – rozwój śpiewów kościelnych, łączono muzykę z matematyką (estetyka pitagorejska, istotą muzyki jest harmonia. Śpiew monodyczny, chorał gregoriański. Stopniowe przechodzenie od monodii do polifonii.
POSZCZEGÓLNE FAZY W POLSCE
1 – do końca XII wieku – (chrzest, postępująca alfabetyzacja, początek kultury pisma, powstawanie przyklasztornych zbiorów pism, system szkolnictwa, centra kultury umysłowej)
2 – XIII – XIV wiek – rozdrobnienie dzielnicowe, panowanie K. Wielkiego, rola duchowieństwa w procesie zjednoczenia kraju, wprowadzenie struktury parafialnej, rozwój szkolnictwa, 1364 – powstaje Studium Generale w Krakowie.
3 – późne średniowiecze – stabilizacja monarchii Jagiełłów, rozwój szkolnictwa, renowacja uniwersytetu w Krakowie, wzrost znaczenia tekstu pisanego, pojawia się książka drukowana.
UWAGI KOŃCOWE : w Polsce oddziaływanie antyczne było bardzo słabe, dualistyczna wizja świata, alegoryczność i personifikacja, egzystencjalizm, akceptacja wartości religijnych, struktury otwarte. Rozwój polskiego renesansu od 1453 roku – Rej, Kopernik, Modrzewski.
CHRYSTIANIZACJA
Droga do łacińskiego chrześcijaństwa do Polski wiodła przez Czechy. Przez to, że wraz z orszakiem Bony do Polski przybyli czescy duchowni. Duchowni stanowili elitę intelektualną, ich trzon był etnicznie obcy (Czesi, Niemcy, Włosi, Francuzi). Zaszczepiali oni w Polsce nową wiarę i znajomość łaciny, a co za tym idzie, znajomość nieznanych dotychczas ksiąg. Duchowni pełnili rolę dworskich kapelanów, redagowali dokumenty i prowadzili sprawy prawno-skarbowe a także politykę zagraniczną.
Bardzo ważną rolę pełniły wspólnoty zakonne, które stawały się ośrodkami kultury, postępu gospodarczego, odpowiadali za kontakty z fundatorami. Jednak ich oddziaływanie na zwykłą ludność było małe.
Istotną rolę w edukacji mas pełniły dwa zakony : dominikanie i franciszkanie, którzy szybko stworzyli sieć własnych klasztorów i rozpoczęli działalność kaznodziejską. Chrystianizacja w Polsce ma początkowo charakter pisemny (łacina upowszechniła się jako język szkół i liturgii). W rękach duchowieństwa było szkolnictwo, skryptoria i księgi.
W okresie rozbicia dzielnicowego duchowieństwo sprzyjało zjednoczeniu państwa (arcybiskup Jakub Świnka- modlitwy po polsku, kult narodowych świętych).
INSTYTUCJE ŻYCIA KULTURALNEGO
KOŚCIÓŁ I SZKOLNICTWO – szkolnictwo było ujednolicone pod względem swojej struktury, a także programu i metod nauczania. Po upadku starożytnych szkół życie umysłowe średniowiecza skupiało się w klasztorach (Benedykci na Monte Cassino, Vivarium w Kalabrii). Ważne było dzieło Kasjodora pt. „Wykład nauk boskich i świeckich” – program kształcenia mnichów oraz zasady powiększania i prowadzenia księgozbioru.
System szkolny, który miał się utrzymać w Europie w ciągu średniowiecza powstał w monarchii karolińskiej. Obok szkoły pałacowej w Akwizgranie tworzono sieć szkół przy parafiach (nauka łaciny, śpiew, rachunki, katechezy). Program nauczania oparty był na siedmiu sztukach wyzwolonych (trivium[gramatyka, dialektyka, retoryka] i quadrivium[geometria, arytmetyka, astronomia, muzyka]). Dużą rolę odegrał czytanie i interpretowanie autorów świeckich i chrześcijańskich.
Zaczęły powstawać też związki mistrzów i uczniów (na styl cechów), które dały początek szkołom wyższym (studium generale) Uniwersytetom, m.in. w Paryżu, Bolonii, Oxfordzie, Cambridge, Florencji, Jagielloński (1364)
SZKOLNICTWO W POLSCE – System był oparty na tym zachodnim, jednolite formy i treści. Najważniejszą rolę ok. XII wieku odgrywały szkoły katedralne kształcące przyszłych duchownych, ale też bogatych świeckich ludzi. Miały dwoisty charakter : wewnętrzna – tylko dla zakonników, zewnętrzna – też dla świeckich. Nauka odbywała się po łacinie, polski tylko pomocniczy na początku nauki. Podstawa to pamięciowe opanowanie tekstów, przede wszystkim Psałterza. Dalszy ciąg nauki to trivium i quadrivium. W XIII wieku wprowadzono strukturę parafialną i takie też szkoły. Książki, których używano, to np. klasztorne skryptoria, warsztaty kopistów, przepisywacze lub studenci zatrudniani na uniwersytetach, kancelarie monarsze, kodeks (składki zszywane i oprawiane). Pisano na pergaminach lub papierze z bogato zdobionymi oprawami. Książka blokowa – odbijanie tekstów i rysunków wyrytych na drewnianych klockach.
DWÓR KRÓLEWSKI – ważną rolę w XIII-XIV wieku pełniła kancelaria królewska, stanowiła ośrodek myśli i działań politycznych, a także twórczych w zakresie dziejopisarstwa. Kancelaria skupiała wybitnych dyplomatów, intelektualistów, pisarzy (Z.Oleśnicki, M.Trąba, S.Ciolek, A.Świnka). Tutaj rozwijało się oratorstwo świeckie i łacińska poezja okolicznosciowa, panegiryczna i satyryczno-paszkwilancka.
DRUKARNIE – Pierwsze inkabuły napływałaby z zagranicy, potem w kraju (XV wiek) zaczął się ruch typograficzny. Najpierw w Krakowie – K.Straube, Szwajpolt Fiol. Potem we Wrocławiu – K.Elian oraz K. Bauemgarten we Wrocławiu i Gdańsku. Pierwsze druki to druki religijne – J.Haller – Statut Jana Łaskiego (1504), gdzie po raz pierwszy wydana została Bogurodzica. K. Hocheder (1503) – Historyja umęczenia Pana naszego Jezusa Chrystuda na pienie polskie wydana – jest to pierwsza wydana polska książka drukowana.
TRADYCJE ANTYCZNE
W średniowieczu wyrosły dwa nurty: poantyczny i judeochrześcijański.
RENESANS KAROLIŃSKI – za czasów Karola Wielkiego i jego następców nastąpiło odrodzenie tradycji starożytnej i zespolenie dziedzictwa pogańskiego i chrześcijańskiego.
Ok. XII wieku była wzmożona fascynacja antykiem, szczególnie platonizmem, którego rolę ugruntowała szkoła w CHARTES.
RENESANS XII WIEKU – odrodzenie kultury antycznej, chrześcijańska myśl filozoficzna wsparta tradycją filozofii greckiej (Augustyn) .
Filozofia chrześcijańska bardzo czerpała z filozofii antycznej, szczególnie Arystotelesa. Powracano do symboliki antycznej i języka łacińskiego. Próba stworzenia uniwersalnej teorii poezji (z rzymskiej retoryki). Nauka chrześcijańska wchłonęła tradycje antyczne, greckie i orientalne. Muzyka też początkowo do tego nawiązywała. Podstawy o antyku czerpano z Biblii – (Pieśń nad Pieśniami, Księgi Psalmów, Nowy Testament).
Tradycje antyczne mało wpływały na Polskę, jedynie w dziedzinie piśmiennictwa łacińskojęzycznego.
FUNKCJE MITOLOGII
Najczęściej odnoszono się do mitologii jako dzieła pogan, ale nawiązywali do niej Augustyn i Tomasz. Mimo wszystko mitologia nie odgrywa tu znacznej roli.
ZNACZENIE I PRZEKŁADY BIBLII
Biblia stała u podstaw średniowiecznego światopoglądu. Były to teksty natchnione. Egzeza (badania nad objaśnieniem istotnych znaczeń) zaczęła się już w Aleksandrii -> problem sensów dosłownych i duchowych.
PRZEKŁADY : septuaginta – z hebrajskiego na grekę; wulgata – przekład na łacinę przez św. Hieronima
BIBLIA KRÓLOWEJ ZOFII, BIBLIA SZAROPATACKA – 1455 rok – Przekład Starego testamentu na język polski, wykonany na zlecenie żony Władysława Jagiełły. Tłumaczyli m.in. Andrzej z Jaszowic, Piotr z Radoszyc. Jedno z wybitnych dzieł XV stulecia.
DRAMATY LITURGICZNE – połączone z obrzędem mszalnym. Adaptacja wybranych fragmentów liturgii, jedna z odmian to „oficja” czyli osoby w kostiumach śpiewały wybrane sceny z biblii. Dramaty właściwe operowały akcją, samodzielnie układaną na kanwie Testamentów.
MISTERIA – „Posłuchajcie bracia miła…” czyli „Lament świętokrzyski”., czerpiące temat z nowego testamentu, ale z wątkami starotestamentowymi, apokryficznymi lub hagiograficznymi. Misteria skupiały się na akcji ujmowanej dosłownie.
PIEŚNI LITURGICZNE – tradycyjne piesni bożonarodzeniowe, pasyjne, rezurekcyjne.
APOKRYFY – pisma nie dopuszczone do lektury podczas zgromadzeń religijnych, były niekanoniczne i kanoniczne. Charakteryzują się: zbliżeniem do form kanonicznych, niejasnością pochodzenia, prawdopodobieństwem treści przesyconej elementami baśniowymi i fantastycznymi, odstępstwami do chrześcijańskich poglądów, synkretyzmem treściowym związanym z powstaniem apokryfów.
Apokryfy dzieli się na te z Nowego i Starego Testamentu, ich autorzy chętnie przyjmowali imiona apostołów, mówią o życiu Jezusa, też nurty apokaliptyczne. Rozwijał się nurt pasyjny (historia Męki, rozmyślanie, lament). Apokryfy wywarły duży wpływ na sztuki plastyczne.
POLSKIE PRZEKŁADY APOKRYFÓW – apokryfy inspirowały pieśni kościelne. Powstał np. Cykl Piłata (przebieg sądu nad Jezusem, śmierć, Zmartwychwstanie).
ŻYWOTY JEZUSA I MARII
Rozmyślanie przemyskie – XVI wiek – budowa trójdzielna, I – dzieje Maryi, II – od momentu zwiastowania aż po Trzech Kroli, III – publiczna działalność Jezusa.
PASJE – ulubiony temat polskiej prozy fabularnej. Relacje poszerzane są o cierpienie Maryi, obrazy tortur . Powód do nabożnej medytacji, potęgowania emocji.
Rozmyślania dominikańskie – poza tekstem są tu też miniatury odtwarzające zdarzenie pasyjne w ich ciągu chronologicznym. To obrazowy plan przedstawieniowy. Paralelizm cierpień syna i matki. Syn cierpi na ciele, matka na duszy.
UTWORY ANONIMOWE:
Większość dzieł tworzonych myła anonimowa, w średniowieczu ceniło się chwałę samego dzieła, wartościowanego z punktu widzenia użyteczności. Doradzało ono korzystanie z cudzych dzieł – KOMPILOWANIE – łączenie cudzych elementów ze swoim dziełem.
ŁACINA > Gall Anonim „Gesta królów i książąt polskich” > pozostał nieznany, Gallem Anonimem nazwał go Marcin Kromer. „Pieśń o pewnym wójcie krakowskim Albercie” > poezja świecka, anonimowa pieśń.
Bogurodzica > nie da rady wskazać twórcy jej słów i melodii. Przekład kcyński, bo istniały dwa, jest najbliższym oryginałowi. Podejrzewa się autorstwo św. Wojciecha, pojawiło się ono w 1506 roku w „Statucie” Jana Łaskiego, ale wielu badaczy odrzuca tę wersję. Drugi przekaz to przekaz krakowski.
Psałterz św. Kingi > pierwszy znany przekład, anonimowy hagiograf opiewający św. Kingę. Jest to utwór niezachowany, hipotetyczny. Teoretycznie pierwszy przekład Psałterza, stworzony na dworze Bolesława Wstydliwego, ok.. 1215 roku. Przekład na język polski.
Psałterz Floriański > dzieło wielu twórców, powstały częściowo na Śląsku, częściowo w Krakowie. Stworzony w trzech językach – łacinie, polskim i niemieckim. Teoretycznie miał być dla królowej Jadwigi, ale zmarła i nie wiadomo. Herby i MM.
Kazania Świętokrzyskie – nieznany autor, tekst znaleziony przez Brucknera w Petersburgu, zachowało się pięć urywków i jedno w całości. XIII-XVI w.,
Pieśni anonimowe – rękopiśmienne przekazy np. Kancjonał puławski”, „Kodeks Dzialyński”.
Posłuchajcie bracia miła … - grupa pieśni łysogórskich, pochodzi z XV wieku, charakter sekwencyjny, odkryty w Petersburgu.
Pieśni o Świętych – o św. Dorocie, św. Stanisławie
Legenda o św. Aleksym – dokończone przez kogoś innego, polska hagiografia, zachowany w rękopisie biblioteki jagiellońskiej z 1454 roku.
Skarga umierającego – wersja płocka i wrocławska, abecedariusz, pochodzi z ok. XV roku, spisany z pamięci
Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią – wierszowany dialog odnaleziony w Płocku, z końca XV wieku, w rękopisie nie było zakończenia, z ruskiego je potłumaczono.
Pieśń o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego – anonimowy utwór, spisany na końcu XV wieku na karcie kodeksu historycznego Jana Długosza,
Chytrze bydlą z pany kmiecie – tytuł nadany przez wydawcę : Satyra na leniwych chłopów. Pierwszy literacki wizerunek wieśniaka w Polsce.
Rozmyślanie przemyskie, inaczej o Żywocie pana Jezusa. Przepisany przez nieznanego kopistę z nieznanego oryginału.
Pieśń O Rolandzie
Dzieje Tristana i Izoldy
O królu Arturze i rycerzach okrągłego stołu.
FORMY TWÓRCZOŚCI:
BAJKA – funkcjonuje jako narzędzie dydaktyczne, w składzie kazań jako egzem plum. Bajki Romulusa i Avianusa, bajka też jako uzupełnienie biografii Ezopa.
EPIGRAMAT – w średniowieczu głównie jako epitafia, rzadziej epigramaty pochwalne czy elogie.
ELEGIA – pojawia się we wczesnym średniowieczu, inicjator to Gall Anonim, nowa poezja i topika. Elegie żałobne otworzyły drogę do elegii polsko-łacińskich > Jan Dantyszek, Andrzej Krzycki, Klemens Janicki. Janicki operuje materiałem biograficznym, liryzm i epickość jako uwypuklenie depresyjności.
TRENY – w średniowieczu jako epitafia lub plankty i żale. Na przykład rozpacz Marii pod krzyżem. Poezja żałobna > Dantyszek, Janicki, Krzycki, Paweł z Krosna
PSALMY – geneza w biblii, w średniowieczu przede wszystkim charakter liturgiczny, znany w szkołach. Różne przekłady (np. Psałterz św. Kingi, Floriański)
DRAMATY LITURGICZNE – połączone z obrzędem mszalnym. Adaptacja wybranych fragmentów liturgii, jedna z odmian to „oficja” czyli osoby w kostiumach śpiewały wybrane sceny z biblii. Dramaty właściwe operowały akcją, samodzielnie układaną na kanwie Testamentów.
MISTERIA – „Posłuchajcie bracia miła…” czyli „Lament świętokrzyski”., czerpiące temat z nowego testamentu, ale z wątkami starotestamentowymi, apokryficznymi lub hagiograficznymi. Misteria skupiały się na akcji ujmowanej dosłownie.
PIEŚNI LITURGICZNE – tradycyjne piesni bożonarodzeniowe, pasyjne, rezurekcyjne.
MORALITET – narzędzie przekazywania zasad moralnych, w średniowieczu bardzo obszerne, często je skracano. Musi być scena śmierci i dialog postaci alegorycznych.
KRONIKA – dzieło opisujące dzieje poszczególnych narodów lub dzieje świata w porządku chronologicznym. Pierwsze kroniki w Polsce – Annales – spisywane w Gnieźnie, Kroniki Galla Anonima (1112-1116), Kroniki Wincentego Kadłubka to przełom wieku XII i XIII, Kronika wielkopolska, pod koniec XIV wieku, wielkie dzieło przeszłości Polski, Kroniki Jana Długosza (wielka kronika o przeszłości polski, XV wiek).
KAZANIA – pojawiły się w Polsce razem z mnichami,, na przykład Kazania Świętokrzyskie, Kazania, gnieźnieńskie. W średniowieczu tworzone wg schematu : temat biblijny + pro temat pomocniczy + modlitwa + właściwe kazania + powtórzenie zasadniczej myśli + modlitwa.
APOKRYF – pisma nie dopuszczone do lektury podczas zgromadzeń religijnych, były niekanoniczne i kanoniczne. Charakteryzują się: zbliżeniem do form kanonicznych, niejasnością pochodzenia, prawdopodobieństwem treści przesyconej elementami baśniowymi i fantastycznymi, odstępstwami do chrześcijańskich poglądów, synkretyzmem treściowym związanym z powstaniem apokryfów.
Apokryfy dzieli się na te z Nowego i Starego Testamentu, ich autorzy chętnie przyjmowali imiona apostołów, mówią o życiu Jezusa, też nurty apokaliptyczne. Rozwijał się nurt pasyjny (historia Męki, rozmyślanie, lament). Apokryfy wywarły duży wpływ na sztuki plastyczne
PROZA NAUKOWA – początki historiografii i hagiografii, pod koniec epoki proza traktatowa i publicystyczna.
HISTORIA WĄTKÓW I TOPOSÓW
MIŁOŚĆ –
Miłość tragiczna, inne aspekty, do boga, rodzicielska
Tristan i Izolda
Historia o Walterze, Helgundzie (kronika wielkopolska IX wiek [Walter porywa córkę króla franków i zamieszkują w Tyńcu. Walter idzie na wojnę a Helgunda obcuje i zakochuje się w więźniu, potem nie bierze za to odpowiedzialności i więzień zabija oboje]),
Legenda o Świętym Aleksym (miłość do kobiety przegrywa z miłością do boga, dla której wyrzeka się wszystkich dóbr).
Kwiatki Św. Franciszka – postulat miłości każdego stworzenia
Pieśń o św. Dorocie – Dorota wyrzeka się bogactwa, król chciał, żeby wyrzekła się Chrystusa i poddał ją torturom, ale Nawe wtedy się nie poddala.
Lament Świętokrzyski – miłość rodzicielska, Marii do Jezusa
ŚMIERĆ –
Dance Macabre, topos umierania ars moriendi (święci, którzy spieszą na śmierć), motyw przejścia
Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią - antropomorfizacja śmierci
Pieśń O Rolandzie – specjalnie biegnie na wzgórze, ustawia się, bo śmierć nagła jest haniebna
Dusza z ciała wyleciała ze Skargi Umierającego – biblijna symbolika przewodników, miejsca pośmiertne
PODRÓŻ –
Boska Komedia – wzór
Wyprawa Plebańska – Albertus wyrusza na wojnę, ośmieszenie motywu przygotowań i krytyka kleru
Peregrynacja Maćkowa – cała podróż prowadzi do wniosku, że lepiej siedzieć w domu.
ETOS RYCERSKI –
Pieśń o Rolandzie
VANITAS – marność, bezcelowość
Żywoty Świętych – umęczenie ciała
Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią
TOPOS SAMOTNEGO ŻEGLARZA – Kroniki Galla Anonima
MILES CHRISTIANI – w baroku dopiero
EPIKA W ŚREDNIOWIECZU
Trzy fazy epiki w średniowieczu :
I – XI – XII wiek – dominacja łaciny, proza artystyczna, proza literacka. Przede wszystkim : hagiografia, dziejopisarstwo Galla, listy literackie i modlitewniki. Szczątkowo zachowanie romanse rycerskie.
II – XIII – XIV wiek – dalej dominuje łacina, ale piśmiennictwo już polskich autorów. Kaznodziejstwo (egzempla – forma opowiadania ilustrująca prawdy i zasady religijne), np. Kazania Świętokrzyskie
III – XV wiek – emancypacja języka Polskiego. Początek poematów epicko-emocjonalnych, wątki apokryficzne.
DZIEJOPISARSTWO – twórczość ta miała 2 etapy – 1. To ustny i kronikarski. Cechy to : historia oparta na przesłankach z autorytetu, zdarzenia dziejowe dzieją się na planie Opatrzności (prowidencjonalizm), wydarzenia wzorem, anachroniczność (objętość do dat rocznych na rzecz dziennych – TOPOS AFEKTOWANEJ SKROMNOŚCI – Gall Anonim), Prossimeritum – przeplatanie prozy i wiersza. Drugi od XI do XIII wieku. Rodzaje kronik : cronica mundi, kroniki narodowe, gesta, kroniki lokalne.
USTNA GENEZA – mity przedchrześcijańskie w kronikach. KRONIKI – 2 cykle (wielkopolski Galla i krakowski Kadłubka), zawierały zbiory kazań. ROCZNIKI – ciągi zapisków z datami rocznymi układane w celu przekazania szczególnie ważnych informacji. Trzy najważniejsze : 1. Pod nadzorem bp. Jordana, 2. Z Gniezna od 1013 roku – Rocznik Rychezy, 3. Rocznik Kapitulny Krakowski pod opieką bp. Lamberta. Poza tym Rocznik Dawny, Rocznik Świętokrzyski, Rocznik Lubański, Rocznik Poznanski.
HAGIOGRAFIA – poprzedzona tradycją ustną. Miracula – utwory o niezwykłych czynach dokonywanych przez świętych. Translatio – tworzone z racji przeniesienia ciała lub relikwi. (Legenda o św. Aleksym, Złota Legenda).
EPIKA RYCERSKA – ewoluowała z lirycznych pieśni pisanych wysokim stylem. Prototyp -> Pieśń o Wilhelmie oraz Gormund i Izembard. Trzy zasadnicze typy : Enfaces (o pierwszych czynach rycerskich), Moniage(dawny wojownik wstępuje do klasztoru), Genealogia rodów (cykl I krucjaty, cykl Karola Wielkiego…). Kierunki rozwoju: - rym zamiast asonansu, z 12 głosek do 10, podpisywanie utworów, rozrost wątków i idei, cechy romansowe, wątki przygodowe, obecność kobiet, komizm. CHANSONE DE GESTE (łączą elementy legendarne, bohaterskie i religijne) – dominacja epickiej wersji romansu rycerskiego. W Polsce epikę rycerską reprezentuje „Pieśń Maura”, łaciński poemat epicki o losach wrocławskiego palatyna Piotra Włostowica – jest sojusznikiem opozycji Władysława Wygnańca, porywa niemiecką Annę, ona pomawia go o zdradę, wojna domowa, porwanie Piotra, bunt juniorów, powrót Piotra i fundacja klasztoru.
Zasada prawdopodobieństwa postaci i przebiegu akcji, znajomość epiki romańskiej i hagiografii, zmaganie dobra ze złem, idealny rycerz męczennik, drobiazgowość narracji, dialogi, emocje.
Charakterystyka – forma mieszana – monolog epicki + wypowiedzi postaci. [3.osobowy, dystans, narrator obiektywny, ma formę opowiadania ciągłego, jest bohater, występowanie np. opisu]. Staropolska epika obejmowała utwory wierszowane i prozę narracyjną[listy miłosne – forma poetycka i prozaiczna]. Rymowana proza to np. „Retoryka” Marcina z Międzyrzecza, w listach jest idealizacja uczuć i kochanka.
GATUNKI – epos, epos heroikomiczny, hodoeporikon (relacja o wyprawie wojennej lub poselstwie dyplomatycznym), romans wierszowany(przygody zakochanych), tragiczna lub komiczna nowela wierszowana oraz narracyjne formy o tematyce religijnej (legendy, hagiografia, opowieści biblijne, apokryfy). Poezja okolicznościowa [epicedium, epitafium, elegia]. Właściwości : dwujęzyczność, dwoistość tematyczna (świeckość – religijność).
PARANETYZM - oznacza radę, ostrzeżenie, zachętę. Głównym zadaniem tej literatury było wychowanie, pouczanie, napominanie, moralizowanie, powiększanie wiedzy, potępianie zła.
DRAMAT W ŚREDNIOWIECZU
Od XIII wieku można zaobserwować wpływ chrześcijańskiej kultury europejskiej na formy dramatyczno-teatralne. Występują dramaty liturgiczne, misteria, moralitety, komedie elegijne.
DRAMAT LITURGICZNY – widowisko niejednorodne. Najstarszy twór tego typu to : „Visitatio Sepulchri” czyli nawiedzenie grobu. Odmiany dramatu: 1) dramaty liturgiczne – aktorami byli uczestnicy nabożeństwa z celebransem, symboliczne gesty i ruchy dopełniane były śpiewem liturgicznego tekstu. 2) Moralitet – dzieje bohatera miały przedstawić dzieje ludzkości – od stanu łaski, przez upadek i pokutę po pokorę i zbawienie. 3) Misterium - oparte było na obrzędach liturgicznych, później włączano w nie także sceny z życia biblijnego lub z hagiografii. Aktorami byli klerycy, niekiedy włączali do śpiewu wiernych. Widowiska te dały początek przyszłej formie muzycznej - oratorium, a w Polsce ludowym szopkom i jasełkom. 4) komedie elegijne – przygodowo-miłosna tematyka, dialogi przeplatane narracją, cele dydaktyczne.
OBCHODY PARATEATRALNE – budziły sprzeciw kościoła, obchody, zbiorowe zabawy i przedstawienia.
LITERATURA A POLITYKA
Prekursor tego połączenia to Gall Anonim (wprowadził partia)[B.Szczodry, B.Krzywousty], potem Wincenty Kadłubek[Mieszko III Stary, Kazimierz II Sprawiedliwy] i Jan z Czarnkowa [Ludwik Węgierski] w swojej Kronice.
PRZEMIANY WIDZENIA BOGA
Średniowiecze opierało się na uniwersalnym widzeniu i ujmowaniu Boga. Panowała idea Teocentryzmu, do odczytania dzieł, obrazów, architektury potrzebny był boski klucz. Dzięki temu okresowi pojawiają się takie terminy jak : niematerialność, przejawianie się Boga w świecie, dualizm ducha i materii, nieustanna interwencja boga w świat spraw ziemskich. Koncepcja Boga – architekta (bliska do tomistycznych idei). Prawie wszystkie teksty średniowieczne odwołują się do istnienia Boga.
WZORCE I ANTYWZORCE
WZORZEC RYCERZA – Pieśń O Rolandzie, Tristan i Izolda, Opowieści o Królu Arturze …., czyli Tristan, Roland, Oliwier, Lancelot. CECHY: dobre urodzenie, waleczność, odwaga, za którą jest nagradzany, wierność i lojalność wobec pana i ukochanej, solidarność klasowa – więzy przyjaźni, hojność, pomszczenie zniewagi, pobożność, przestrzeganie reguł walki, honorowość, przywiązanie do miecza i konia, musiał być zakochany.
WZORZEC WŁADCY – Karol Wielki, Król Marek (Tristan i Izolda), Król Artur, Bolesław Chrobry (wg Galla), Kazimierz Sprawiedliwy (wg Kadłubka). CECHY: skromny, łagodny, pokorny, wspaniałomyślny, roztropny, lubi uczone dysputy, szlachetne rozrywki, muzykę, śpiew. Łączy się z ideą państwa jako monarchii, w której panujący jest wybierany.
WZORZEC ŚWIĘTEGO – św. Aleksy, św. Stanisław, św. Dorota. Osoba, która poświęca dla religii wszystko, obdarzona szczególną łaską boską, wzór osobowy i otoczona jest kultem. Najlepiej z bogatego domu, rozdał bogactwa, odrzucił dobra doczesne i cierpiał.
ŚWIADOMOŚĆ TEORETYCZNA LITERATURY
Teoria Poezji – uniwersalna teoria poezji, wyprowadzona z założeń poetyki rzymskiej (Ars Poetica Horacego) oraz retoryki (Cycyeron, Kwintylian), zasilonej wątkami estetyki chrześcijańskiej.
Retoryka – wg szkoły późno antycznej, ukształtowanie artystycznej prozy łacińskiej dojrzałego średniowiecza – ARS DICTANDI – teoria układania tekstów pisanych – dwa typy – prosty, dla ludzi mniej wykształconych, ozdobny dla elity intelektualnej. Proza to zdania rozwinięte, symetryczne człony, tekst dźwięczny i rytmiczny
Ewolucja wiersza łacińskiego – zanikał iloczas, powstawała poezja metryczna – heksa lub pentametr. Wprowadzenie rymu, izosylabizmu, stały rozkład akcentów.
Kroniki Galla Anonima - obraz starannie wykreowany przez autora, ars dictandi, zasada komponowania wstępów – exordium. Capitatio benevolente – pochwały w celu uzyskania przychylności, epilog jest poświęcony twórcy.
Kroniki Wincentego Kadłubka – ORNATUS DIFFICILIS – stylistyczna sztuka trudnej ozdobności, postulowała nie mówienie wprost, a stosowanie figur myśli i słów. PROSSIMETRUM - przeplatanie prozy poezją.
Atres Praedicandi – podręczniki sztuki kaznodziejskiej, dzieli się je na : temat, pro temat, modlitwa + właściwe kazania + powtórzenie zasadniczej myśli + modlitwa.
Marek z Opatowca – podręcznik dla studentów streszczający główne zasady metryki.
Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią – topika: ja powiem – wy słuchajcie, stworzenie pomnika bożej chwały.
Roczniki Jana Długosza – przenikanie tendencji humanistycznych i średniowiecznych, humanistyczne naśladowanie, zapożyczenia frazeologiczne.
POEZJA DYDAKTYCZNA
HAGIOGRAFIA – model świętości
MIRACULA - utwory o niezwykłych czynach dokonywanych przez świętych. Translatio – tworzone z racji przeniesienia ciała lub relikwi. (Legenda o św. Aleksym, Złota Legenda)
KAZANIA GŁOSZONE – przekazywały prawdy wiary, wskazówki postępowania, naśladowania świętych, odróżnienie dobra od zła, wzór miłości rodzicielskiej. KAZANIA STANOWE – przypominanie przywar konkretnych grup stanowych
EGZEMPLA – krótkie narracje unaoczniające podstawowe prawdy wiary i moralności, obrazowanie dobra i zła.
KRONIKI – ukazujące symbole osobowe władców
SZTUKI UMIERANIA – ARS MORIENDI, PSYCHOMACHIA (walka złych i dobrych duchów), kościół przekazywał chrześcijańską naukę o śmierci. „Skarga umierającego” > „Dusza z ciała wyleciała”, „Rozmowa Mistrza Polikarpa…”
PARENEZA BIESIADNA – dworskie rytuały obyczajowe -> „O zachowaniu się przy stole”
CZYTELNICTWO
W średniowieczu to było zjawisko elitarne, książki były bardzo drogie, poza tym trzeba było znać łacinę. Dopiero po wynalezieniu druku stało się to bardziej możliwe.
TWÓRCZOŚĆ RĘKOPIŚMIENNA
Pierwsze książki przybyły z orszakiem Dąbrówki, rękopisy z Pragi. Wówczas tylko obcokrajowcy umieli czytać. Zabytki obcego pochodzenia : „Kazania postne” z Francji, „Ewangeliarz emmeramski” Ratyzbony, „Ewangeliarz gnieźnieński” i „Kodeks złoty pułtuski” z Czech. Pierwsze dzieło po polsku to kronika Galla anonima z 1112-1115 roku, potem Kroniki Kadłubka. Wczesne zabytki polskie: „Bogurodzica”, „Kazania Świętokrzyskie”, „Psałterz Floriański”, „biblia królowej zofii”, „Psałterz puławski”. Do rozwoju piśmiennictwa przyczyniły się klasztory.