Środki językowe: (inaczej stylistyczne bądź poetyckie)
Nasz przekaz możemy urozmaicić poprzez zastosowanie różnorodnych środków językowych. Do najczęściej stosowanych należą:
1. Alegoria - jest to metafora, której znaczenie odczytujemy w sposób jednoznaczny dzięki znajomości tradycji kulturowej, religijnej, literackiej, aluzyjne wyrażenie myśli bez dosłownego odniesienia, (często występuje w bajkach, w których bohaterowie zwierzęcy uwydatniają ludzkie wady), np.: lis – chytrość, spryt.
2. Animizacja – ożywienie, nadanie przedmiotom martwym, zjawiskom przyrody lub pojęciom abstrakcyjnym cech właściwych istotom żywym, np.: wiatr postępowy, wiatr zawył , samochód zdechł, radosna rzeka, śpiewające drzewo, chodzący stół.
3. Antonimy – wyrazy o przeciwstawnym znaczeniu np.: czarny - biały, słodki – gorzki, proza – poezja, gruby – chudy, duży – mały.
4. Aforyzm - zwięzła, lapidarna, przeważnie jednozdaniowa wypowiedź, wyrażająca ogólną prawdę filozoficzną lub moralną, w sposób zaskakujący i błyskotliwy.
5. Anakolut - błąd składniowy zniekształcający budowę zdania, powodujący zanik związku logicznego między jego członami, inaczej jest to wypowiedź zorganizowana pod względem składniowym tak, że jej poszczególne człony kłócą się z
porządkiem logicznym zdania i są niepoprawne pod względem gramatycznym, np.: jadąc do pracy, padał deszcz; otwierając okno, zatrzasnęły się drzwi; jadąc na rowerze, spadła mi czapka.
6. Aliteracja - powtórzenie jednej bądź kilku głosek w pozycjach kolejnych wyrazów tworzących wers (te same głoski na początkach każdego wyrazu w wersie).
7. Aluzja literacka - w tekście literackim nawiązanie, odwołanie się do innego tekstu, stylu, zjawiska za pomocą określonych sygnałów, rozpoznawalnych dla odbiorcy.
8. Anafora - powtórzenie tego samego słowa bądź zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi (każdy wers zaczyna się od tego samego słowa lub zwrotu).
9. Antropomorfizacja - nadanie cech ludzkich dotyczących myślenia i świadomości, istotom nieludzkim: zwierzętom, rzeczom, zjawiskom, np.: zadumany niedźwiedź; pies zastanawiał się).
10. Antyteza - zestawienie w jedną całość treściową dwóch przeciwstawnych określeń, np.: cisza hałasu, lepiej z mądrym zgubić niż z głupim znaleźć.
11. Apostrofa (inaczej: inwokacja) - bezpośredni, retoryczny, najczęściej uroczysty zwrot do czegoś lub kogoś, np.: Litwo! Ojczyzno moja; O radości, iskro bogów!.
12. Archaizm - wyraz, konstrukcja składniowa lub związek frazeologiczny, który wyszedł z użycia. Archaizmy to także wyrazy w formie przestarzałej, które są jeszcze używane, lecz postrzegane jako dawne.
13. Dialektyzacja - inaczej stylizacja gwarowa, polegająca na wprowadzeniu do utworu literackiego (całości lub jego części) słownictwa, zwrotów, form gramatycznych pochodzących z określonego dialektu, tzw. dialektyzmów. Dialektyzacja jest świadomym zabiegiem literackim służącym odtworzeniu lokalnego kolorytu, charakterystyce środowiska lub poszczególnych bohaterów.
14. Dygresja - jest to odejście od głównego tematu wypowiedzi i wprowadzenie wątków z inną luźną lub wcale niemającą związku z wypowiedzią, wtrąconą w jakąś treść pisaną lub mówioną.
15. Epitet - wyraz dookreślający, dodatkowo uwydatniający jakąś charakterystyczną cechę. W poezji wzmacnia obrazowość opisu i jego zabarwienie emocjonalne, poetyckie określenie uwydatniające charakterystyczne cechy, epitet to połączenie: rzeczownik + przymiotnik lub rzeczownik + rzeczownik, np.: białoskrzydła woń, zmęczone ręce, złote serce, błękitnooka piękność, czerwone serce, małe króliczki.
15a.Oksymoron – epitet sprzeczny; zestawienie pojęć treściowo sprzecznych, wręcz wzajemnie się wykluczających, paradoks, np.: biała ciemność, zimny ogień, zimne słońce, gorący lód, dobry złoczyńca; ognista woda).
.16. Elipsa - celowe pominięcie pewnych elementów zdania.
17. Epifora - powtórzenie tego samego słowa bądź zwrotu na końcach kolejnych segmentów wypowiedzi (wersy kończą się tym samym zwrotem bądź wyrazem).
18. Eufemizm – wyrażenie bardziej oględne, zastępujące wyraz, który z różnych względów estetycznych, grzecznościowych, nie może być użyty w zdaniu, złagodzenie znaczenia wyrazów, służy do ubarwienia wypowiedzi czy też jako żart językowy, np.: odszedł, zasnął w Panu = umarł; ma lepkie ręce = kradnie,
kłamstwo = mijanie się z prawdą.
.
19. Eufonia - przyjemne, harmonijne brzmienie głosek, zharmonizowanie dźwięków, celowe powtarzanie tych samych głosek w bliskim sąsiedztwie, np.: ryba ćwiartuje rybę ostrą rybą.
20. Groteska - rodzaj fantastyki, karykatura rzeczywistości, wyolbrzymienie, forma nielogiczna, zmieszanie ze sobą kilku stylów w sposób absurdalny, zmieszanie przeciwstawnych uczuć, np.: w subtelny sposób podcięła kochankowi gardło.
21. Hiperbola – (rodzaj przenośni), wyolbrzymienie, przedstawienie jakiejś cechy lub zjawiska w sposób przejaskrawiony, w celu wywołania silniejszej reakcji u odbiorcy np.: oszalały z gniewu, nadludzka siła, jesteś słońcem dnia mego, bo rozjaśniasz mi duszę, wypłakała całe morze łez.
22. Homonimy - wyrazy o jednakowym brzmieniu, lecz o różnym znaczeniu, np.: zamek, służba, lód.
23. Inwersja – przestawienie kolejności wyrazów, najczęściej ustawienie orzeczenia na końcu zdania, np.: Jan gazetę czytał zamiast: Jan czytał gazetę.
24. Ironia – sposób wypowiadania się, oparty na zamierzonej niezgodności, najczęściej przeciwieństwie, dwóch poziomów wypowiedzi: dosłownego i ukrytego, np. w zdaniu: Jaka piękna pogoda wypowiedzianym w trakcie ulewy.
25. Kontrast - przeciwieństwo, wprowadzenie dwóch słów o zupełnie różnych znaczeniach dla ich porównania bądź uwydatnienia różnic pomiędzy nimi, np.: ja przebywam w mroku, ty zaś w światłości.
26. Metafora - przenośnia, niedosłownie użycie pewnego wyrażenia, które traci swoje pierwotne znaczenie i z wyrazami sąsiednimi tworzy nową całość semantyczną, przeniesienie znaczenia; stworzenie nowej sytuacji znaczeniowej, np.: stragany wyszły na słoneczne ulice, kwaśna mina, wstęga tęczy, falujące morze zbóż.
27. Metonimia – (zamiennia), zastąpienie właściwego wyrazu innym, użycie jednej nazwy w zastępstwie innej, przy czym rzecz oznaczona nową nazwa nie traci swojego pierwotnego znaczenia, np.: czytać Norwida, Prusa, lubić pędzel Matejki.
28. Neologizm – nowy wyraz, połączenie wyrazów, których nie można rozszyfrowywać pojedynczo, ale doszukiwać się alegorii, głębszego znaczenia, np.: mieć cały dom na głowie; rzucić okiem na coś.
29. Onomatopeja (inaczej: dźwiękonaśladownictwo) - użycie wyrazów, które swoim brzmieniem naśladują zjawiska i wydawane przez nie dźwięki, np.: kap, kap, kap; bum; plum.
30. Paralelizm - tożsamość lub podobieństwo treściowe (znaczeniowe) lub kompozycyjne kilku analogicznych segmentów utworu literackiego: zdań, wersów, strof, scen, wydarzeń, wątków itp.
31. Paralelizm składniowy - powtórzenie w wierszu zdań o takiej samej budowie.
32. Parenteza - jest to środek stylistyczny, zdanie wtrącone w nawias, uzupełniające wypowiedź, niekoniecznie powiązane kontekstowo z całością tekstu.
33. Paronomazja - środek stylistyczny polegający na zestawieniu podobnie brzmiących słów (często homofonów i homonimów) celem osiągnięcia efektu stylistycznego, np. może morze nie pomoże. Paronomazja wydobywa ukryte lub
zatarte związki wyrazowe, stając się źródłem ciekawych pomysłów.
34. Personifikacja – uosobienie = rodzaj (metafory) = przenośnia: nadanie rzeczom martwym lub zwierzętom cech człowieka, np.: rozmarzony kot, mróz pomalował wszystkie okna.
35. Peryfraza - omówienie zamiast podania właściwej nazwy pojęcia, zastąpienie słowa oznaczającego jakiś przedmiot lub cechę poprzez rozbudowane omówienie, np.: białe płatki wirują na wietrze = pada śnieg, On - srogi ciemności władca = diabeł.
36. Porównanie - zestawienie dwóch rzeczy bądź zjawisk podobnych ze względu na jakąś wspólną cechę, z zastosowaniem spójników porównawczych: jak, jako, niby, na kształt.., np.: Janek walczył jak lew, usta jak korale, lekka jak piórko, dumny jak paw; blady jak ściana, chmura na kształt kwiatu.
.
37. Pleonazm, masło maślane (nadmiar) – jeden z błędów logiczno-językowych; niepoprawne wyrażenie, w którym jedna część wypowiedzi zawiera te same treści, które występują w drugiej części, np.: maślane masło ; aglomeracja miejska ;
w miesiącu lipcu ; okres czasu ; akwen wodny.
38. Powtórzenie - dwu lub kilkukrotne powtórzenie tego samego wyrazu dla wzmocnienia ich akcentu i podkreślenia emocji, np.: I wołał we dnie, i wołał w nocy, i wołał przez dzień cały.
39. Przerzutnia - przeniesienie części zdania z jednego wersu do następnego w celu podkreślenia znaczenia wyrażenia.
40. Pytanie retoryczne - pytanie, którego celem nie jest uzyskanie odpowiedzi, ale pobudzenie do refleksji, np.: Cóż sprawiło, że człowiek tak punktualny dziś się spóźnia?; Kto w końcu tu rządzi: ja czy ty?
41. Retrospekcja – w utworze epickim przywołanie wcześniejszych wydarzeń przez bohatera bądź bohaterów. Retrospekcji można dokonać w mowie zależnej lub niezależnej. Odegrała ona ważną rolę w powieści psychologicznej.
42. Reminiscencja - nieświadome przypomnienie; refleks dotyczący innego utworu; jego wspomnienie; echo.
43. Refren - wersy powtarzające się regularnie w określonych miejscach (przykładów chyba nie muszę podawać: każdy przecież wie, jak zbudowana jest chociażby tradycyjna piosenka).
44. Stylizacja- wprowadzenie w wierszu cech innego stylu, najczęściej ludowego, np.: Oj dana, dana.
45. Synonim - wyraz bliskoznaczny, o podobnym znaczeniu, np.: pieniądze - forsa, kasa, kapucha, bilon, monety; kłótnia - awantura, draka, niezgoda; gazety-prasa; nauczyciel-wykładowca; kłótnia - awantura, draka, niezgoda.
46. Synestezja - środek stylistyczny polegający na przypisywaniu jakiemuś zmysłowi wrażeń odbieranych innym zmysłem.
47. Wykrzyknienie- użycie w wierszu wykrzyknika-środka interpunkcyjnego, w celu uwidocznienia uczuć i emocji.
48. Zdrobnienie - pieszczotliwe, czułe określenie czegoś lub kogoś za pomocą dodania do wyrazu podstawowego formantu: -ka, -ko, -utki, -nik ,–ek, –eńko, –ić ,
–enie, –eczek, np.: dom-domeczek; mało- maleńko.
49. Zgrubienia - tworzymy je, aby podkreślić niechęć i negatywne emocje do opisywanego zjawiska bądź uwydatnienia jego wieku za pomocą dodania do wyrazu podstawowego formantu –sko, np.: pies- psisko; baba - babsko.
50. Złożenie– wyraz, który powstał poprzez połączenie co najmniej dwóch rdzeni, bądź ich derywatów. W języku polskim towarzyszy im zwykle tzw. morfem łączący -o- (niekiedy zwany interfiksem lub bardziej neutralnie formantem), jak np. w wyrazach list-o-nosz, język-o-znawstwo, biał-o-czerwony. Możliwe są także złożenia bez morfemu łączącego, np. bawi-damek, trój-nóg.
Rym - powtarzanie się identycznych bądź zbliżonych brzmieniem głosek znajdujących się w określonej pozycji – najczęściej na końcach wersów. Wyróżniamy rymy:
a) końcowe rymują się głoski zakańczające wers;
b) wewnętrzne rymują się głoski w środku wersów;
c) parzyste rymują się głoski w dwóch kolejnych, następujących po sobie wersach (a-a, b-b).
d) krzyżowe rymują się głoski w co drugich wersach (a-b, a-b);
e) okalające identyczne rymy na początku i końcu każdej zwrotki;
f) gramatyczne rymy mają taką samą formę gramatyczną;
g) niegramatyczne rymy mają inne formy gramatyczne;
h) męskie (np.: dom- prom mają jedną sylabę);
i) żeńskie (np.: kawa- ława mają więcej niż jedną sylabę);
j) dokładne (np.: spalanie- latanie te same głoski na końcach wyrazów);
k) niedokładne (np.: jeden- siedem głoski na końcach wyrazów mają brzmienie podobne ale nie jednakowe);
l) częstochowskie (np.: kochać- szlochać rymy proste, bardzo często używane, banalne).
Rytm - dźwięki o różnej długości trwania następują po sobie tworząc szereg ruchowy, którego elementy wiążą się w całość według zasady podziału czasowego (głoski w charakterystyczny sposób układają się i co pewien czas mamy do czynienia
z powtarzaniem jak gdyby tego samego dźwięku głosek, a wersy mają taką samą liczbę sylab lub odpowiednie ich ilości powtarzają się w określonym czasie, tworząc cykl.
Średniówka - wewnętrzny podział wersu, najczęściej znakiem interpunkcji. Występuje tylko w wersach mających co najmniej 8 sylab, np.: „On poszedł precz... czasem mrozu gromniczego” .
Tropy - zastąpienie jednego składnika wypowiedzi przez inny równoważny znaczeniowo, ale nieoczekiwany w danym kontekście, który nabiera znaczenia przenośnego.
Językowe środki ekspresji: wyrazisty i sugestywny sposób wyrażania uczuć.
ironia –– sposób wypowiadania się, oparty na zamierzonej niezgodności, najczęściej przeciwieństwie, dwóch poziomów wypowiedzi: dosłownego i ukrytego, np. w zdaniu: Jaka piękna pogoda wypowiedzianym w trakcie ulewy. W klasycznej retoryce ironia stanowi jeden z tropów, jest zaliczana także do podstawowych kategorii w estetyce.
W rozumieniu potocznym ironię utożsamia się z zawoalowaną kpiną, złośliwością, wyśmiewaniem, dystansem.
Termin ten odnosi się również do sytuacji, zjawisk niezgodnych z oczekiwaniami; rezultatów przeciwstawnych wobec zamiarów, czyli do zaburzenia przyczynowo -skutkowej struktury rzeczywistości. Wyróżnia się tu kilka odmian:
ironia sytuacyjna, np. wystąpienie w komputerze błędu systemowego w trakcie oficjalnej prezentacji Windows 98 z udziałem Billa Gatesa na targach COMDEX w kwietniu 1998;
ironia losu (zwana też kosmiczną), np. utrata słuchu Ludwiga van Beethovena;
ironia historii, np. określenie stosowane wobec wojny światowej 1914-18 w okresie jej trwania oraz krótko po zakończeniu: Wojna mająca na celu zakończenie wszystkich wojen (The War to End All Wars).
Ironia - kpina, złośliwość ukryta drwina lub szyderstwo; szyderstwo ukryte pod pozornym żartem lub wypowiedzią aprobującą.
onomatopeje - w sposób naturalny potrafią wyrazić otaczające nas zjawiska dźwiękowe;
sarkazm – złośliwa, spotęgowana ironia, używana zazwyczaj jako sposób wyrażenia negatywnego nastawienia do czegoś lub kogoś; złośliwość, wyraz pogardy, drwina lub szyderstwo;
brutalizmy – skłonność do brutalizowania, przejaw brutalności;
wulgaryzmy – wyraz, wyrażenie lub zwrot uznawany przez użytkowników danego języka jako nieprzyzwoity, ordynarny. Używanie wulgaryzmów uważane jest za przejaw wywyższania się i świadczy o bardzo niskiej kulturze osobistej.
Ze względu na sytuacje, w jakich się ich używa, podzielić je można na grupy:
przekleństwa, czyli grupa słów używanych, aby rozładować napięcie występujące z powodu uniesienia emocjonalnego lub negatywnych bodźców docierających do jednostki;
używane w celu świadomego obrażenia drugiej osoby bądź grupy ludzi;
używane w celu wyrażenia lekceważenia czegoś lub kogoś;
używane jako słowa zastępcze, wieloznaczne, jako zmiennik słowa o innym znaczeniu, uwypuklający np. krytykę;
funkcja dehumanizująca poprzez poluzowywanie norm obyczajowych, by przyzwyczaić do ich łamania, czyli wysoce kontrowersyjna, gdy jest stosowana np. w stosunku do żołnierza szeregowego w wojsku;
humorystyczne osobliwości słowne, nawyki, natręctwa słowne, "słowa - przecinki";
funkcja estetyczna, artystyczna, abstrakcyjny humor, artyzm słowny, np. turpizm, wywoływanie szoku estetycznego (por. katharsis), osobliwe, kontrastowe, oksymoroniczne lub abstrakcyjne, paradoksalne, absurdalne zestawienia (por. np. Witkacy, kabarety, itp.).
Wulgaryzmy mają różną konstrukcję. Pewne języki mają własną specyfikę tworzenia właściwych sobie wulgaryzmów. Najczęściej spotykane wulgaryzmy odnoszą się do:
części ciała (zwłaszcza takich jak narządy płciowe, pośladki i piersi);
łamania norm społecznych;
słów niemających normalnie znaczenia wulgarnego, jednak nabierającego go w danym kontekście;
słów powstałych specjalnie do tego celu;
sfery stosunków płciowych;
sfery załatwiania potrzeb fizjologicznych;
danych grup społecznych;
wydzielin ciała;
śmierci oraz zwłok ludzkich;
zwrotów idiomatycznych właściwych poszczególnym językom.
Zakres wulgaryzmu jest zmienny i silnie powiązany z wyrażeniem obraźliwym.
- zwielokrotnienie liter i znaków interpunkcyjnych – np.; barrrrdzooo,